DORADZTWO W AGROBIZNESIE

Zagadnienia na zaliczenie:

1. Istota doradztwa i jego funkcje2. Systemy doradztwa rolniczego w krajach Unii Europejskiej i Polsce. System doradztwa

rolniczego FAS.3. System agrobiznesu i procesy integracyjne w agrobiznesie.4. Komunikacja interpersonalna w doradztwie.5. Proces doradczy.6. Czynniki warunkujące skuteczność usługi doradczej.7. Doradztwo jako stymulator procesów innowacyjnych w rolnictwie8. Doradztwo na rzecz wielofunkcyjności rolnictwa9. Doradztwo jako stymulator wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich.10. Podatek VAT w rolnictwie

Na stronie http://www.cdr.gov.pl/pol/o_poznan/metodyka.pdf znajdziecie, Metodykę doradztwa rolniczego Wenancjusza Kujawińskiego proszę zapoznać się z rozdziałami:

IV. Proces doradczy i jego etapy; strony 87-96

VII. Komunikacja interpersonalna w doradztwie rolniczym; strony145-156

Z kolei na stronie http://www.cdr.gov.pl/images/Poznan/Wydawnictwa/PODATEK%20VAT%20W%20ROLNICTWIE%202013.pdfznajdziecie broszurę Podatek VAT w rolnictwie

Kania J. Doradztwo rolnicze wobec wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich, s. 5-23 www.cdr.gov.pl/pol/zdr/ZDR_2_2011.pdf - bardzo ważny artykuł

Obowiązują was również materiał z ćwiczeń i wykładów.

Systemy doradztwa rolniczego w krajach Unii Europejskiej

W odpowiedzi na potrzeby zmian w systemie doradztwa rolniczego wynikające z konieczności dostosowania prowadzonej działalności doradczej do zmieniającego się obrazu wsi i obszarów wiejskich, część krajów podjęła w ostatnich latach działania restrukturyzacyjne. Zmiany dotyczą szczególnie prywatyzacji, nowych sposobów finansowania doradztwa oraz integracji instytucji doradczych z instytucjami badawczymi. W wyniku tych procesów pojawiły się w różnych państwach nowe systemy doradztwa: oprócz powszechnego państwowego mamy dziś do czynienia z doradztwem półpaństwowym i prywatnym. Współczesną tendencją jest ciągłe zmniejszenie roli doradztwa państwowego na rzecz doradztwa finansowanego przez rolników lub w pełni komercyjnego.

Konwencjonalny (tradycyjny) system jest całkowicie finansowany z budżetu państwa, bez pobierania opłat za usługi. Taki system ma miejsce w Belgii, Grecji, Luksemburgu i Słowenii,

gdzie za doradztwo odpowiada centralna organizacja rządowa. Podobnie jest w Hiszpanii, południowych Niemczech, Portugalii, Szwecji, Włoszech i w Szwajcarii, z tym, że w tych państwach system doradztwa zarządzany jest przez jednostki regionalne.

Półpaństwowy system doradztwa polegający na tym, że doradztwo świadczone jest przez organizacje państwowe pobierające opłaty za niektóre usługi od rolników. Z takim systemem mamy do czynienia w Czechach, Estonii, Irlandii, Norwegii, Polsce, Słowacji i na Węgrzech.

Prywatny system doradztwa jest zróżnicowany na: - stanowiący własnością rolników (izb rolniczych, związków i organizacji zawodowych itp.), występujący w Austrii, Danii, Finlandii, Francji i północno-zachodnich Niemczech oraz - komercyjny, będący własnością prywatnych osób i instytucji, występujący w Anglii i Walii, Holandii, północno-wschodnich Niemczech i w Szkocji. Zmiany w systemach doradztwa oraz rosnąca potrzeba powiązania doradztwa z całym systemem wiedzy rolniczej wynika ze współczesnych uwarunkowań i przemian w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Podstawowe zmiany to globalizacja, liberalizacja handlu i wynikająca z tego coraz silniejsza konkurencja, zmniejszanie się liczby rolników, podejmowanie przez wieś i rolników nowych funkcji pozaprodukcyjnych oraz powszechny dziś zrównoważony rozwój, uwzględniający ochronę środowiska i racjonalną gospodarkę zasobami.

Doradztwo rolnicze w wybranych państwach europejskich Analiza wybranych rozwiązań prawno-organizacyjnych w krajach europejskich w zakresie doradztwa rolniczego wskazuje na ogromne zróżnicowanie, także w ramach przyjętego modelu.

Wielka Brytania W Wielkiej Brytanii obowiązują dwa modele doradztwa rolniczego: odrębny dla Anglii i Walii oraz odrębny dla Szkocji. Anglia, Walia W Anglii i Walii w okresie powojennym zauważa się wyraźne przejście od doradztwa państwowego do form półautonomicznych i prywatnych. W latach 1946-1971 istniało doradztwo państwowe w ramach Krajowego Centrum Doradztwa Rolniczego (NAAS). W latach 1971-1986 nastąpił proces przekształcania doradztwa rolniczego w doradztwo półpaństwowe (ADAS). Nastąpiła integracja wszystkich usług będących w gestii Ministerstwa Rolnictwa, Rybołówstwa i Żywności (badania stosowane, doradztwo, centralne laboratorium). Ustawa rolnicza z 1986 r. wprowadziła pozwolenie na pobieranie opłat za usługi doradcze. W latach 1987-1992 wprowadzano sukcesywnie opłaty, opracowano plan pokrycia kosztów działalności z dochodów własnych w wysokości 50%, rozłożony na 5 lat (nie został w pełni

osiągnięty). W 1992 r. ADAS stał się Agencją Wykonawczą obejmującą działalność badawczą i doradztwo, zaś w 1997 r. nastąpił proces prywatyzacja. W wyniku prywatyzacji utworzono spółkę z udziałem kapitału zagranicznego. Część kompetencji pozostaje w Ministerstwie, tj.: ochrona środowiska, dobrostan zwierząt, dobra praktyka rolnicza w postaci Agencji Rolniczej (FRCA), która w 2001 roku łączy się z Centrum Rozwoju Obszarów Wiejskich tworząc Departament Środowiska, Żywności i Spraw Wiejskich – DEFRA (odpowiada m.in. za wdrażanie Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich). Efekty prywatyzacji ADAS to: zmniejszenie liczby doradców o połowę, wprowadzenie 60 specjalizacji, redukcja kosztów ogólnych poprzez likwidację wielu stanowisk kierowniczych i administracyjnych, zlikwidowanie biur terenowych, ale także duże inwestycje w technologie IT. Niestety nastąpiła rezygnacja z usług ADAS starych klientów tj. właścicieli małych i średnich farm, którzy nie byli w stanie płacić za porady. Zamiast pojawili się klienci reprezentujący pozostałe ogniwa żywnościowego łańcucha marketingowego (przetwórcy, sprzedawcy hurtowi i detaliczni, supermarkety, firmy logistyczne itp.). Konsultanci ADAS świadczą swoje usługi w ponad 20 krajach. W odróżnieniu od Szkocji i Holandii proces prywatyzacji i komercjalizacji usług przebiegał zdecydowanie trudniej, stąd wciąż najważniejszym klientem ADAS jest Ministerstwo Rolnictwa (50-60% obrotów firmy).

Niemcy W Niemczech, posiadających 16 niezależnych krajów związkowych (landów) można zidentyfikować prawie wszystkie systemy doradztwa rolniczego. Jest to wynikiem pluralizmu w działalności doradczej prowadzonej przez państwo i kraje związkowe. Można jednak w Niemczech wyróżnić 3 główne systemy doradztwa: – doradztwo państwowe – w 5 południowych landach, prowadzone przez urzędy rolne (Badenia - Wirtenbergia, Bawaria, Hesja, Rheinland, Saksonia), W doradztwie państwowym od roku 1994 wprowadzane są stopniowo, w poszczególnych landach, opłaty za specyficzne usługi doradcze w celu szerszego udziału rolników w finansowaniu usług dowolnych (za wyjątkiem Bawarii). Wpływy z tego tytułu stanowią jednak znikomy odsetek. 18

– doradztwo autonomiczne w izbach rolniczych – w 6 północno-zachodnich landach (Brema, Dolna Saksonia – dwie izby: Hanower i Weser Ems, Hamburg, Nadrenia-Westfalia – dwie izby: Westfalia Lippe i Nadrenia-Palatynat, Saara, Szlezwik-Holsztyn). Doradztwo autonomiczne izb rolniczych oferowane rolnikowi jest w zasadzie nieodpłatne, jednak rolnicy poprzez swoje składki członkowskie i stopniowe wprowadzenie opłat za określone usługi doradcze współfinansują ich działalność. Dofinansowanie z budżetu landu waha się w granicach od 10% do 50%. – doradztwo prywatne (komercyjne) – w 5 północno-wschodnich landach (Berlin, Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Saksonia-Anholt, Turyngia). Doradztwo komercyjne oferowane jest częściowo przez prywatnych, samodzielnych doradców z certyfikatami, częściej jednak przez towarzyszenia i biura doradcze, posiadające zespoły specjalistów, działające w formie spółek z o.o. W części z nich udziałowcem jest kraj związkowy. Część usług jest dotowana. W latach 50-tych w Niemczech utworzone zostały przez rolników autonomiczne koła doradcze. Mają one formę prawną związku, zatrudniającego jednego lub większą liczbę doradców. W 1995 r. w 120 kołach doradczych w Hanowerze zrzeszonych było prawie 16 000 gospodarstw rolnych oraz 1450 gospodarstw warzywnych i sadowniczych. Z gospodarstwami tymi współpracowało 150 doradców rolnych (przypadało ok. 100 gospodarstw na jednego doradcę) i 11 specjalistów ds. ogrodnictwa. Koła postrzegane są jako odpowiedni typ doradztwa dla gospodarstw specjalistycznych. Współpracują one z personelem doradczym izb rolniczych. Praca kół doradczych wspomagana jest z budżetu państwa, który pokrywa 50% kosztów zatrudnienia i ok. 50% kosztów technicznych. Pozostałe koszty usług opłacają sami rolnicy.27 Doradztwo prowadzone jest również przez instytucje pełniące podobne funkcje we wszystkich krajach związkowych Niemiec (doradztwo takie prowadzi spółdzielczość rolnicza, Niemiecki Związek Rolników, związki producentów, ośrodki rachunkowości, radcy prawni, banki, zakłady ubezpieczeniowe, przedsiębiorstwa zaopatrzenia i zbytu, oraz przemysł produkujący maszyny rolnicze, nawozy, środki ochrony roślin i pasze). 1. Doradztwo oficjalne - państwowe Ten typ doradztwa dominuje w Bawarii, Badenii-Wirtembergii i Hesji. W terenie odpowiedzialność za realizację zadań doradczych przypisana jest urzędom rolnym. Urzędy te prowadzą również placówki oświaty rolniczej, ośrodki rachunkowości rolnej, a na szczeblu landu – ośrodki badawczo-wdrożeniowe i szkoleniowe, których celem jest przekazywanie rolnikom najnowszych osiągnięć. Do niedawna doradztwo państwowe było całkowicie bezpłatne. Obecnie utrwala się jednak tendencja do pobierania opłat za niektóre usługi (głównie za usługi, które służą wzrostowi dochodów poszczególnych gospodarstw rolnych). Coraz szerszy staje się udział rolnika w finansowaniu usług doradczych (pewien wyjątek stanowi jednak Bawaria). W systemach doradztwa państwowego wprowadzane są ciągłe zmiany, mające na celu podniesienie efektywności świadczenia usług doradczych. Przykładowo, w Bawarii dokonano wyraźnego podziału zadań personelu doradczego, oddzielono bowiem zadania doradcze i dotyczące kształcenia zawodowego od zadań administracyjnych i przyznawania środków finansowych dla rolnictwa. Podział ten ma uwolnić doradców od ewentualnych sytuacji konfliktowych miedzy interesem prywatnym a 19

państwowym oraz umożliwić im pełniejsze poświęcenie się pracy z rolnikami lub prowadzeniu szkoleń. Doradcy bawarscy tworzą „zespoły doradcze”, skupiające specjalistów z różnych dziedzin, stosownie do zróżnicowanych regionalnie potrzeb rolnictwa. Zespoły te zwiększają skuteczność działania doradców. Doradcy ci inicjują także powstawanie „zespołów roboczych” (aby zaktywizować rolników). W ramach tych zespołów rolnicy, wspierani przez doradcę, sami rozwiązują problemy swoich przedsiębiorstw. 2. Doradztwo oficjalne - organizowane przez izby rolnicze W krajach federalnych, w których istnieją izby rolnicze, doradztwo oficjalne organizują na ogół te samorządne organizacje rolników, a nie – służby państwowe. Wyjątek stanowi Nadrenia-Palatynat, gdzie prowadzi się zarówno doradztwo oficjalne państwowe, jak i – oficjalne organizowane przez izby rolnicze. Doradztwo ogólne, podobnie, jak w doradztwie państwowym, prowadzą z reguły terenowe placówki izb, zaś doradztwo specjalistyczne – wyspecjalizowane służby na ogół na szczeblu centralnym. Izby są też organami założycielskimi ośrodków naukowo-badawczych, doświadczalnych i kształcenia ustawicznego. Usługi doradcze oferowane rolnikom przez izby są w zasadzie nieodpłatne, jednak rolnicy poprzez swoje składki członkowskie współfinansują ich działalność (ponadto izby wprowadzają w sposób zróżnicowany zasadę odpłatności za określone usługi). 3. Doradztwo w kołach doradczych Koła doradcze są stowarzyszeniami postępowych rolników, którzy dobrowolnie postanowili się zrzeszyć w celu wspólnego rozwiązywania problemów. Upowszechniły się one szczególnie w takich landach, jak Szlezwig-Holsztyn i Dolna Saksonia, a obecnie rozwijają się także w Brandenburgii, Nadrenii-Westfalii, Nadrenii-Palatynacie, i Badenii-Wirtembergii. Formą prawną koła doradczego jest zarejestrowane w sądzie stowarzyszenie. Zarząd koła, wybrany na zebraniu członków, zatrudnia doradcę, który pracuje tylko dla członków koła. Doradztwo „w kołach” w połowie wspierane jest finansowo przez państwo. Wielkość dotacji zależy od regionu, od rodzaju prowadzonej działalności doradczej, liczby członków koła, skali ich produkcji itp. Niektóre koła doradcze tworzą zespoły robocze (po 20-25 kierowników gospodarstw), np. pod patronatem izby rolniczej (w landach, w których istnieją izby rolnicze, koła doradcze są bowiem z tymi instytucjami mniej lub bardziej powiązane). Przedmiotem pracy takiego zespołu roboczego jest obliczanie opłacalności poszczególnych działów produkcji, sporządzanie bilansu z działalności gospodarczej, wymiana doświadczeń między rolnikami. Doradca współpracujący z takim zespołem pełni raczej funkcję organizatora niż – osoby przekazującej wiedzę. Przepływ wiedzy, dotychczas jednokierunkowy, staje się dwukierunkowy, ponieważ doradcy zapoznają się z doświadczeniami praktycznymi rolników. Eksperci w zakresie doradztwa i oświaty rolniczej uważają pracę z rolnikami w zespołach roboczych za bardzo efektywną formę podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych. 4. Komercyjne doradztwo prywatne Doradztwo komercyjne oferowane jest przez samodzielnych specjalistów, częściej jednak – przez „stowarzyszenia doradcze” (tworzone przez Niemiecki Związek Rolników i inne zawodowe organizacje rolnicze) oraz przez biura doradcze. Komercyjne doradztwo prywatne rozwija się w Niemczech od czasu zjednoczenia państwa przede wszystkim w nowych landach. Landy takie jak Meklemburgia-Pomorze Przednie, Brandenburgia i Saksonia-Anhalt nie dążyły do utworzenia rolniczego doradztwa państwowego, ale – wolały je powierzyć osobom prywatnym i wspierać je finansowo. Ze strony władz landów stosowane są bowiem dotacje do prywatnego doradztwa. Władze landu mogą też być jednym z udziałowców „stowarzyszenia doradczego”, i wtedy ponoszą część kosztów doradztwa. W 20

omawianych landach stowarzyszenia doradcze przejmują także zadania doradztwa państwowego (np. porady z dziedziny ochrony środowiska, popieranie gospodarstw ekologicznych, doradztwo socjalno-ekonomiczne). Doradztwo prywatne w Niemczech jest postrzegane jako bardziej elastyczne od państwowego, ponieważ doradca komercyjny działa „przedsiębiorczo” i musi oferować rolnikom porady ściśle odpowiadające ich potrzebom. System prywatnego doradztwa wymaga jednak dopracowania, szczególnie w zakresie sprawdzania kwalifikacji doradców i przyznawania im certyfikatów uprawniających do prowadzenia poradnictwa

Francja Doradztwo ma charakter autonomiczny i jest prowadzone przez związki i organizacje samorządowe rolników. We Francji doradztwem rolniczym zajmują się głównie izby rolnicze i rolnicze organizacje branżowe. Doradztwo to jest w niewielkim stopniu dofinansowywane z budżetu państwa. Koszty usług doradczych finansowane są ze środków pochodzących ze składek członkowskich lub/i bezpośrednich opłat za udzielone porady. Wdrażanie zasad Wspólnej Polityki Rolnej UE we Francji odbywa się głównie poprzez rolnicze organizacje branżowe. Organizacje te w większej części finansują działalność Narodowej Federacji Gospodarstw Rolnych (FNSEA) – organizacji rolniczej mającej największy wpływ na kreowanie francuskiej polityki rolnej. FNSEA jest reprezentantem wszystkich francuskich branżowych organizacji rolniczych wobec instytucji krajowych oraz odgrywa olbrzymią rolę w kontaktach z instytucjami wspólnotowymi. Zaletami systemu doradztwa autonomicznego, charakterystycznego dla Francji, są: świadczenie usług doradczych odpowiadających rzeczywistym potrzebom rolników, krótki czas reakcji, elastyczne dostosowywanie się do potrzeb klienta, doradztwo na zlecenie, opłaty za faktyczne rezultaty, system mało kosztowny dla rządu.

Natomiast wady tego systemu to: stosunkowo wysoki koszt ponoszony przez rolnika, ograniczona własna baza badawcza, szybkie, ale – nie zawsze dostatecznie przemyślane porady, wymagane zdolności kierownicze i zaangażowanie ze strony rolników (rolnik musi precyzyjnie określić, jakiej porady potrzebuje), trudności w zatrudnieniu pracowników posiadających wysokie kwalifikacje.

Dania Doradztwo rolnicze w Danii ma ponad stuletnią tradycję. Od początku swego istnienia doradztwo było i jest własnością rolników i przez nich jest zarządzane (do 2003 r. przez Związek Farmerów Duńskich i Stowarzyszenia Drobnych Producentów). Sieć lokalnych ośrodków doradztwa uzupełnia centrum doradztwa DAAS – Krajowe Centrum Doradztwa Rolniczego w Siejby instytucja krajowa wspierająca merytorycznie jednostki funkcjonujące w terenie., którego właścicielem od 1 kwietnia 2003 r. jest największa organizacja duńskich farmerów „Danish Agriculture”, czyli Krajowy Związek Rolników. Jest to doradztwo autonomiczne. DAAS jest fundacją, w której zatrudnionych jest 465 doradców, w tym 10 stale pracuje za granicą. Źródła finansowania w 2003 r. to: 58% - opłaty za usługi, 18% - podatki, 18% - granty, reszta to subsydia i składki związkowe. 21

Do zadań DCDR należy: wspieranie wiedzą organizacji rolniczych funkcjonujących na poziomie lokalnym, - dostarczanie lokalnym centrom doradztwa specjalistycznej wiedzy, którą mogą stosować w swojej pracy doradczej; współpraca, wymiana doświadczeń i informacji z instytucjami naukowobadawczymi, dostarczanie profesjonalnego i technicznego wsparcia krajowym związkom rolniczym; pobudzanie podnoszenia kwalifikacji przez rolników i doradców, organizowanie szkoleń i praktyk dla rolników i doradców.

Na poziomie lokalnym funkcjonuje obecnie 55 ośrodków doradztwa, kilka lat temu było ich jeszcze 85. Liczba ośrodków nie jest stała, jest uzależniona od zapotrzebowania rolników na tego typu usługi. System doradztwa rolniczego jest finansowo wspierany przez państwo. Doradztwo rolnicze jest finansowane ze składek członkowskich i opłat za usługi (52% środków finansowych), dotacji na realizację projektów (20%), subwencji z podatków producentów rolnych (19%), dotacji państwowych (5%), środków Związku Rolników i Stowarzyszenia Rolników Rodzinnych (4%). Rolnicy duńscy opłacają składkę roczną (abonament), za którą zyskują pewną limitowaną liczbę godzin usług konsultacyjnych. Ponadto, uzyskują zniżkę przy korzystaniu z doradztwa poza limitem. Członkowie związku opłacający składkę roczną mogą korzystać z usług doradczych na warunkach korzystniejszych niż inni. Jest to też jeden z ważniejszych bodźców skłaniających rolników do przynależności związkowej. W duńskim systemie doradztwa zatrudnionych jest przeszło 3 000 osób dla 55 000 rolników. Około 350 z nich pracuje w Duńskim Centrum Doradztwa Rolniczego, natomiast pozostali w ośrodkach lokalnych. Są wśród nich agrotechnicy, mechanizatorzy rolnictwa, specjaliści z zakresu budownictwa, finansiści, prawnicy. Duża liczba pracowników zajmuje się rachunkowością i zarządzaniem gospodarstwem. Rolnicy często powierzają prowadzenie ksiąg rachunkowych ośrodkom doradztwa.

Pojęcie i funkcje doradztwa rolniczego W literaturze przedmiotu istnieje duże zróżnicowanie definicji doradztwa rolniczego. W większości mają one wspólny mianownik, na który składają się istota i podstawowe cele stawiane przed instytucją doradczą. Natomiast czynnikami różnicującymi te definicje są: zakres, stosowane metody oraz cele szczegółowe pracy doradczej. Jedną z nowszych definicji jest ta zaproponowana przez W. Kujawińskiego: doradztwo rolnicze to swoisty rodzaj edukacji rolniczej, polegającej na automotywacyjnym i intencjonalnym współdziałaniu partnerskim rolnika z doradcą rolniczym, zmierzającym do rozwiązania problemów zawodowych rolnika znajdującego się, bądź mogącego się znaleźć, w określonej sytuacji problemowej. Działalność doradcza pozwala:

- przygotować rolnika do podejmowania skutecznych działań zapobiegających niepowodzeniom w jego pracy we własnym gospodarstwie rolnym,

- nastawić i wdrożyć rolnika do samodzielnego rozpoznania i rozwiązywania swoich problemów zawodowych.

W wąskim ujęciu doradztwo ma pomóc prowadzącemu gospodarstwo rolne w rozwiązaniu problemów, ograniczających jego działalność, zmniejszających efektywność działania, których nie może on rozwiązać za pomocą swoich dotychczasowych wiadomości, umiejętności, przyzwyczajeń i postaw.

W szerszym ujęciu wyróżnia się pięć sfer działalności doradczej: 1. Kreowania kierunków badań oraz przedsięwzięć rozwojowych; 2. Tworzenia wiedzy rolniczej; 3. Testowania i adaptacji nowej wiedzy; 4. Wdrażania i upowszechniania wiedzy rolniczej; 5. Wykorzystania nowej wiedzy rolniczej w praktyce.

Z ekonomicznego punktu widzenia doradztwo pośrednio przyczynia się do zmiany pewnych struktur o charakterze mikroekonomicznym (gospodarstwo rolne) i makroekonomicznym (rolnictwo, gospodarka narodowa) w efektywne systemy gospodarowania. Opierając się na tak sformułowanych zadaniach doradztwa rolniczego, można wyróżnić cztery jego funkcje: 1) funkcja edukacyjna, czyli organizowanie programów doradczych w formie spotkań, kursów, seminariów, wykładów, wyjazdów, doradztwa indywidualnego i grupowego, dystrybucji wydawnictw; 2) funkcja wdrożeniowa (upowszechnieniowa), czyli promowanie i zachęcanie rolników do stosowania nowych rozwiązań technologicznych, organizacyjnych i ekonomicznych; 3) funkcja informacyjna, dotycząca zbierania, przetwarzania i popularyzowania wśród rolników informacji (głównie rynkowych); 4) funkcja dochodowa – funkcja doradztwa rolniczego utożsamiana głównie z komercyjnymi firmami konsultingowymi, a mianowicie – pomnażanie dochodów rolników.

Implikuje to wniosek, że obecnie, w związku z rozszerzeniem funkcji doradztwa oraz obejmowaniem coraz szerszych sfer działalności rolniczej, na rynku usług doradczych funkcjonują zarówno instytucje publiczne, jak i prywatne firmy, więc sektor publiczny nie ma już monopolu na świadczenie tego typu działalności. W krajach Unii popularne są samorządowe oraz spółdzielcze formy doradztwa, podobne tendencje kształtują się także w Polsce.

Ewolucja systemu doradztwa rolniczego w Polsce Doradztwo rolnicze na ziemiach polskich ma kilkudziesięcioletnie tradycje sięgające początku XX w. W połowie lat 70. XX w., ustawodawca zinstytucjonalizował polski system doradztwa, wyodrębniając wojewódzkie ośrodki postępu rolniczego i skupiając w jednym organie rozproszone dotąd zadania. Oceniając rozwój doradztwa rolniczego na przestrzeni wielu dziesięcioleci w Polsce, w literaturze przedmiotu wyróżniono 6 najważniejszych etapów rozwoju. W każdym z etapów stworzono rozwiązania mające spełniać podstawowe cele działalności doradczej. Miały one swoje uzasadnienie w przyczynach, dla których wybierano priorytetowe zadania do realizacji w programach wsparcia doradczego. Główne etapy realizacji zadań doradczych i ewolucji doradztwa rolniczego to: I etap: doradztwo jako wsparcie w edukacji i kształceniu rolników na ziemiach polskich w okresie zaborów w II poł. XIX w. prowadzone przez kółka rolnicze, towarzystwa rolnicze, szkoły rolnicze. Celem wsparcia było uzupełnianie wiedzy i wykształcenia rolników posiadających niewielki poziom wykształcenia i umiejętności rolniczych; II etap: okres przypadający od 1907 r. kiedy powstają Wydziały Kółek Rolniczych w Centrach Towarzystw Rolniczych. Następnie w lata 20. i 30 XX w. wraz z postępującą odbudową i powolnym rozwojem niskoefektywnego rolnictwa następował rozwój agronomii społecznej, co zaowocowało powstaniem fundamentów profesjonalnego doradztwa. Realizowanym w tym okresie celem było przygotowanie form i metod pracy doradczej oraz wsparcie rozwoju doradztwa.

III etap: okres lat 50. i 60. XX w. to rozwój doradztwa jako formy wsparcia dla administracji sterującej rolnictwem, rozwój kadr doradczych realizujących politykę rolną, wspierającą realizację planów gospodarki centralnie sterowanej. Doradztwo prowadzone było przez Związek Samopomocy Chłopskiej, państwowe ośrodki maszynowe, kółka rolnicze i służby gminne. IV etap: lata 70. i 80 XX w. to rozwój doradztwa jako formy wsparcia dyfuzji innowacji rolniczych. Realizowanym celem było udostępnianie nowych rozwiązań rolnikom i unowocześnianie gospodarstw. Okres ten charakteryzował się szybkim rozwojem nauki, gwałtownym przyrostem liczby innowacji, modernizacją rolnictwa realizującego nowe wyzwania gospodarki centralnie sterowanej. Na mocy uchwały nr 125 Rady Ministrów z 10 lipca 1975 r. w sprawie zasad funkcjonowania wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego29 utworzone zostały wojewódzkie ośrodki postępu rolniczego (WOPR) 24 V etap: obejmuje lata 90. XX wieku do pierwszej połowy drugiej dekady XXI w. to okres zmiany systemu gospodarki centralnie sterowanej na rynkową, realizacja założenia integracji z UE i przyjęcia rozwiązań WPR. Doradztwo w tym okresie wspiera gospodarkę rynkową, świadczy pomoc w rozwiązywaniu problemów rolnikom funkcjonującym w nowym systemie gospodarki rynkowej. Stosownie do postanowień Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej właściwi miejscowo wojewodowie, działając jako organ założycielski, przekształcili dotychczasowe jednostki wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego w jednostki budżetowe pod nazwą wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego (WODR). Państwowe doradztwo rolnicze w postaci sieci jednostek WODR było przez wiele lat największą i najbardziej sprawną instytucją świadczącą usługi doradcze. Doradztwo państwowe odgrywało też główną rolę w dostosowaniu do integracji, wspierając rolników w przygotowywaniu wniosków o uzyskanie dopłat ze środków UE. Na mocy art. 25 ust. 4 przepisów wprowadzających do ustawy reformującej administrację publiczną32 powierzono wojewodom z dniem 1 stycznia 1999 r. przejęcie ośrodków doradztwa rolniczego mających siedziby w województwie, z wyłączeniem ośrodków, które przejął minister właściwy do spraw rozwoju wsi w celu utworzenia Krajowego Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich. Krajowe Centrum z siedzibą w Brwinowie powstało na mocy zarządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej nr 9 z dnia 18 grudnia 1998 r. Przyjęte rozwiązanie organizacyjne utworzyło dwuszczeblowy model doradztwa, który przetrwał, aż do chwili dostosowania przepisów polskich do reguł obowiązujących w Unii Europejskiej.W związku z przystąpieniem Polski do UE i przyjęciem 22 października 2004 r. ustawy o jednostkach doradztwa rolniczego35, przyjęto rozwiązania organizacyjne rozbudowanej dwuszczeblowej struktury doradztwa z ośrodkiem centralnym - Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie (wraz z jego trzema oddziałami) oraz 16 ośrodkami wojewódzkimi. W tym pierwszym okresie funkcjonowania największą rolę odegrało doradztwo w zakresie informacji o dostępnych formach pomocy finansowanej ze środków UE, co przyczyniło się do ich upowszechnienia i wdrożenia. Ten krótki niespełna dziesięcioletni okres przyniósł dwie zasadnicze, modelowe zmiany. Pierwsza zmiana, z 2007 r., wynikała z przyjęcia ustawy o rozwoju obszarów wiejskich, która dopuściła możliwość przekazania zadań w tym zakresie innym podmiotom niż jednostki doradztwa m.in. izbom rolniczym i prywatnym akredytowanym podmiotom doradczym. Druga zmiana, z 2009 r., wynikała ze zmian w zakresie organizacji i podziału zadań administracji publicznej w województwie, kiedy wojewódzkie ośrodki doradztwa przeszły pod nadzór organów samorządu terytorialnego województw i stały się samorządowymi osobami prawnymi. VI etap: planowany okres po 2014 r. zgodnie z kolejnym okresem programowania WPR oznacza wymóg UE stworzenia jednolitego systemu doradztwa dla sprawnego wspierania

rolników - doradztwo jako system profesjonalnego wsparcia rolników w celu zaspakajania oczekiwań i potrzeb producentów rolnych.

Doradztwo rolnicze w założeniach WPR po 2013 r. Jak zostało powyżej wskazane, w przepisach rozporządzenie Rady (WE) nr 1782/2003 przyjęty został nowoczesny model ustanawiający wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej. Przepisy te obligowały państwa członkowskie do utworzenia od 1 stycznia 2007 r. Systemu Doradztwa Rolniczego. Celem nadrzędnym Systemu Doradztwa stała się pomoc doradcza rolnikom w dostosowywaniu gospodarstw do nowych wymogów i pomoc w zarządzaniu gospodarstwem w zmieniających się warunkach funkcjonowania. Obowiązujące od 2009 r. rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 utrzymało względem krajów członkowskich nakaz tworzenia jednostek doradztwa rolniczego, wskazując na dodatkowy zakres usług doradczych, wynikający z wdrażania wymogów wzajemnej zgodności. Nowy okres programowania WPR staje się okazją do wzmocnienia roli doradztwa rolniczego w zakresie upowszechniania wiedzy i stymulowania innowacyjności produkcji. Projektowane rozwiązania prawne w omawianym zakresie ujęte zostały w pakiecie legislacyjnym „WPR 2020”, w projekcie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej, zarządzania nią i monitorowania jej (KOM 628), tytuł III System Doradztwa Rolniczego, art. 12-15. Samo umiejscowienie tematyki doradztwa w rozporządzeniu horyzontalnym oceniane jest jako podkreślenie wagi i znaczenia tej regulacji. Ponadto, do zagadnienia doradztwa odnosi się pierwszy z sześciu zasadniczych priorytetów Unii w zakresie rozwoju obszarów wiejskich. Zgodnie z treścią art. 5 projektowanego rozporządzenia w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich (KOM 627) osiągnięcie wyznaczonych celów WPR będzie możliwe poprzez m.in. ułatwianie transferu wiedzy i innowacji, promowanie dokształcania i szkolenia zawodowego. Z tego też względu zakres zadań doradztwa został rozszerzony i wykracza poza dotychczasowe wymagania związane z wdrożeniem systemu płatności bezpośrednich, czy spełnieniem wymogów wzajemnej zgodności. W nowym okresie programowania usługi doradcze świadczone przez jednostki doradztwa dotyczyć mają wszystkich instrumentów wdrażanych w ramach WPR. Znaczące zmiany dotyczą także zasad organizacyjno-funkcjonalnych jednostek doradztwa oraz zakresu przedmiotowego ich działania. Każde z państw członkowskich będzie mogło powołać dowolną liczbę organów, mających status zarówno publiczno-, jak i prywatno-prawny.

System doradztwa ma obejmować zarządzanie gruntami i gospodarstwem, ponadto przepisy rozporządzenia określają minimalny zakres przedmiotowy doradztwa rolniczego, który ma obejmować: 1) wymogi wzajemnej zgodności – podstawowe wymogi w zakresie zarządzania i utrzymania gruntów w dobrej kulturze rolnej; 2) dostosowanie działalności rolniczej do zmian klimatu i środowiska; 3) wymogi związane z łagodzeniem zmian klimatu oraz odpowiednie działania dostosowawcze, przeciwdziałanie spadkowi różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich, ochrona wód, działania w zakresie zwalczania chorób zwierząt i roślin; 4) zrównoważony rozwój działalności małych gospodarstw rolnych, możliwości podejmowania działalności innowacyjnej.

Przedstawiony zakres wskazuje na szczególne zaakcentowanie dwóch zagadnień tematycznych stawianych doradztwu: zagadnień proekologicznych i upowszechniania innowacyjności w rolnictwie.

W nowym okresie programowania poważnie zyska na znaczeniu konieczność doradztwa rolniczego w zakresie wymogów proekologicznych, z uwagi na zazielenienie I filara, nowe działania proekologiczne w II filarze, a zwłaszcza poprzez położenie szczególnej uwagi na wymogi wzajemnej zgodności. Spełnienie wymogów cross-compliance traktowane będzie jako nadrzędne względem pozostałych wymagań warunkujących uczestniczenie w systemie wsparcia finansowego. Zachowanie wymogów ekologicznych stanie się także elementem stałego monitoringu, kontroli i oceny działań gospodarczych podejmowanych przez rolników. Drugim zakresem zadań doradztwa będzie upowszechnianie innowacyjności w rolnictwie w ramach Europejskiego Partnerstwa Innowacyjnego (EPI), które ustanowiła strategia UE „Europa 2020”, a której celem jest przyspieszenie tempa innowacyjnych rozwiązań przeciwdziałających negatywnym skutkom tzw. globalnych wyzwań społecznych (takich jak zmiany klimatyczne, zmiany demograficzne, niedobór surowców) poprzez ograniczenie fragmentacji działań i mobilizację podmiotów w całym cyklu innowacyjnym. W tym celu konieczne będzie stworzenie transferu wiedzy między najnowszymi badaniami, najlepszymi dostępnymi technologiami a producentami rolnymi. Konieczność dostosowania instytucji doradztwa rolniczego w Polsce do zmieniających się priorytetów i zadań Wspólnej Polityki Rolnej wymagać będzie zmian modelowych, organizacyjno-prawnych oraz profesjonalnego przygotowania doradców. Ponadto projekt KE proponuje szereg działań w ramach wsparcia ROW, które mogą być realizowane przez doradztwo rolnicze lub przy jego udziale. 1. Warunkowość wstępna [art.9, załącznik nr 4] Tworząc program rozwoju obszarów wiejskich państwo członkowskie musi wykazać, że zapewniło dostępność doradztwa dotyczącego wymogów wynikających z uregulowań prawnych i wszystkich aspektów związanych ze zrównoważonym zarządzaniem w rolnictwie i leśnictwie oraz działaniami w dziedzinie klimatu. 2. Transfer wiedzy i działania informacyjne [art. 15] Wsparcie w ramach tego środka obejmuje działania w zakresie kształcenia zawodowego i nabywania umiejętności, demonstracje i działania informacyjne. Działania w zakresie kształcenia zawodowego i nabywania umiejętności mogą obejmować szkolenia, warsztaty i coaching. Wsparcie może obejmować także krótkoterminową wymianę zarządzających gospodarstwami rolnymi i wizyty w gospodarstwach. Wsparcia w ramach tego środka udziela się na rzecz osób działających w sektorach rolnym, spożywczym i leśnym, osób gospodarujących gruntami i innych podmiotów gospodarczych będących MŚP i prowadzących działalność na obszarach wiejskich. Beneficjentem wsparcia jest dostawca szkolenia lub innych usług transferu wiedzy i działań informacyjnych. 3. Usługi doradcze, usługi z zakresu zarządzania gospodarstwem rolnym i zastępstw [art.16] Wsparcia w ramach tego środka udziela się w celu: a) udzielania pomocy rolnikom, posiadaczom lasów i MŚP na obszarach wiejskich w korzystaniu z usług doradczych w celu poprawienia efektywności gospodarczej i środowiskowej ich gospodarstw, przedsiębiorstw lub inwestycji, a także zwiększenia przyjazności tych gospodarstw, przedsiębiorstw lub inwestycji dla klimatu oraz ich odporności na zmianę klimatu; b) promowania tworzenia usług z zakresu zarządzania gospodarstwem rolnym oraz usług pomocy i doradztwa w zakresie prowadzenia gospodarstwa rolnego, jak również usług doradczych w zakresie leśnictwa, w tym systemu doradztwa rolniczego; c) wsparcia szkolenia doradców. Beneficjentem wsparcia, o którym mowa punktach a) i c), jest dostawca usług doradczych lub szkolenia.

4. Środek rolnośrodowiskowo-klimatyczny [art.29] Państwa członkowskie muszą zapewnić odpowiedni poziom wiedzy i informacji potrzebnych do prawidłowej realizacji działań w ramach instrumentu rolnośrodowiskowo-klimatycznego, m.in. przez doradztwo eksperckie dotyczące określonych zobowiązań lub przez uzależnienie otrzymania wsparcia w ramach tego środka od odpowiedniego szkolenia. 5. Sieć Europejskiego Partnerstwa Innowacyjnego (EPI) [art.61] Celem Europejskiego Partnerstwa Innowacyjnego na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa jest tworzenie pomostu między najnowszymi badaniami i technologiami a rolnikami, przedsiębiorcami i usługami doradczymi. Jednostkami realizującymi działania w ramach Sieci EPI będą tzw. grupy operacyjne EPI tworzone przez zainteresowane podmioty ( rolnicy, badacze, doradcy i przedsiębiorstwa z sektora rolnego i spożywczego). W celu osiągnięcia celów partnerstwa utworzona zostanie Sieć EPI umożliwiająca nawiązywanie kontaktów między grupami operacyjnymi, służbami doradczymi i badaczami zajmującymi się wdrażaniem działań ukierunkowanych na innowacje w rolnictwie. Ich działanie powinno być finansowane w ramach pomocy technicznej na poziomie UE. Ustanawianie i funkcjonowanie grup operacyjnych EPI na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa podlegać będzie wsparciu w ramach działania Współpraca [art. 36]. Literatura

Podstawy prawne systemu doradztwa rolniczego FAS (Farm Advisory System) w Unii Europejskiej W związku z licznymi zmianami w prawodawstwie unijnym oraz wynikających z nich wymogów, rolnicy stają w obliczu wyzwań, które wymagają twórczego myślenia i kreatywnego działania prowadzącego do sprawnego rozwiązywania problemów. Efektywność ich działania zależy od upowszechniania wiedzy oraz ciągłego udoskonalania technologicznego i organizacyjnego, a wsparciem dla rolników jest system doradztwa rolniczego (z ang. FAS – Farm Advisory System). Pojęcie “System Doradztwa Rolniczego” zostało wprowadzone do ustawodawstwa UE w art. 12 i 13 rozporządzenia Rady WE nr 79/2003. Zgodnie z przyjętą definicją systemy te ustanawiane są w zakresie zarządzania gruntami i gospodarstwem. Prowadzone przez jeden lub większą liczbę wyznaczonych organów lub przez podmioty prywatne. System doradztwa obejmuje co najmniej wymogi podstawowe w zakresie zarządzania oraz zasady dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska. Rolnicy mogą uczestniczyć w systemie doradztwa rolniczego na zasadzie dobrowolności. Państwa członkowskie mogą zgodnie z obiektywnymi kryteriami określić kategorie rolników, które będą miały dostęp do systemu doradztwa rolniczego na zasadach pierwszeństwa. Stworzenie stabilnych i organizacyjnie sprawnych w działaniu służb doradczych stało się zadaniem priorytetowym dla rządów krajów członkowskich. W 2003 r. została przeprowadzona istotna reforma WPR, której kluczowym założeniem było utworzenie we wszystkich państwach członkowskich systemu doradztwa rolniczego (FAS – Farm Advisory System). Zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 1782 z 2003 r. każdy kraj członkowski został zobligowany do utworzenia do dnia l stycznia 2007 r. systemu doradztwa rolniczego w zakresie zarządzania (SMR – Statutory Management Requirements) i zasad dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (GAEC – Good Agricultural and Enviromental Conditions). W rozporządzeniu Rady (WE) nr 73 z 2009 r. doprecyzowano, że przepisy wspólnotowe w zakresie zarządzania (SMR) obejmują zdrowie publiczne, środowisko i dobrostan zwierząt (załącznik II). Natomiast wymogi dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (GAEC) znalazły pełne odzwierciedlenie w załączniku III ww. rozporządzenia. Utworzenie systemu doradztwa rolniczego FAS ściśle związane było z wprowadzeniem do prawa wspólnotowego – rozporządzenia Rady (WE) nr 73 z dnia 19 stycznia 2009 r. ustanawiającego zasady wzajemnej zgodności (cross–compliance) dla beneficjentów

wspólnej polityki rolnej, czyli uzależnienie możliwości otrzymania płatności bezpośredniej od obowiązku spełnienia określonych standardów i wymogów przez dane gospodarstwo. Minimalne wymagania dotyczą: - ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami wynikającymi z prowadzonej w gospodarstwie działalności, - wytwarzania produktów rolniczych w sposób nie zagrażający zdrowiu ludzi i zwierząt oraz zdrowotności roślin, - zapewnienia warunków dobrostanu zwierząt, - użytkowania gruntów w sposób niepogarszający ich jakości

Głównym celem systemu doradztwa rolniczego (FAS) jest pomoc rolnikom w przestrzeganiu zasad wzajemnej zgodności, tak aby byli bardziej świadomi procesów związanych z ochroną środowiska, bezpieczeństwem żywności, zdrowiem i dobrostanem zwierząt bez wpływania w jakikolwiek sposób na ich obowiązki i odpowiedzialność za przestrzeganie tych norm. Kolejnym istotnym dla FAS aktem prawnym jest rozporządzenie (WE) 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez EFRROW, które określa sposób dofinansowywania usług doradczych w ramach PROW 2007–2013. Wsparcie, o którym mowa, udzielane jest, aby pomóc rolnikom i posiadaczom lasów ponieść koszty wynikające z korzystania z usług doradczych nakierowanych na poprawę ogólnych wyników ich gospodarstwa. Wsparcie jest ograniczone do 80% kwalifikujących się kosztów na usługę doradczą oraz do maksymalnej kwoty 1,5 tys. euro przypadającej na gospodarstwo rocznie.

Zasady programowania w doradztwie:1. Analiza faktów określonej rzeczywistości;2. Wybór problemów według istotnych potrzeb;3. Określenie celu i sposobu działania;4. Trwałość połączona z elastycznością;5. Zachowanie wewnętrznej równowagi;6. Ciągłość pracy upowszechnieniowo-doradczej;7. Uwzględnianie potrzeb intelektualnych środowiska;8. Koordynacja poczynań lokalnych i ogólnych;9. Plan pracy;10. Rzeczowa ocena rezultatów końcowych.

Zmienne skuteczności oddziaływania usługi doradczej

S = f(Od + T + M + W + Or)S – skuteczność oddziaływania usługi doradczejOd– osobowość doradcyT – treści oddziaływaniaM - metody oddziaływania W – warunki oddziaływaniaOr – osobowość rolników

Procesy innowacyjne - to zespół działań składających się na powstanie oraz wprowadzenie do praktyki nowych rozwiązań technicznych, technologicznych i organizacyjnych

Proces dyfuzji obejmuje proces rozprzestrzeniania innowacji – sprawnie działający system informacyjny

w doradztwie, system komunikacji interpersonalnej; proces przyswajania – w układzie tego procesu można wyróżnić proces decyzyjny

rolnika na który wpływają motywacje innowacyjne i opory wobec innowacji;

Cechy innowacji: względna korzyść współgranie podzielność złożoność przekazywalność dostępność innowacji radykalizm stopień atrakcyjności kompleksowość ryzyko

Fazy procesu przyswajania innowacji

wstępne zainteresowanie świadomość zainteresowanie - poszukiwanie informacji ocena - decyzja próba powtórna ocena - decyzja przyswojenie

Narzędzia sterowania procesami innowacyjnym

profesjonalne doradztwo środki masowego przekazu doskonalenie zawodowe rolników polityka proinnowacyjna system podatkowy i kredytowy opłacalność produkcji rolnej sprawność instytucji wspierających sektor rolny

Czynniki warunkujące rozwój przedsiębiorczości• ekonomiczne / stopa bezrobocia, struktura zatrudnienia/ • dostępność środków finansowych /• techniczne / infrastruktura/• społeczne /kapitał ludzki; kapitał społeczny/•

Bariery rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich• niska siła nabywcza lokalnej społeczności• brak odpowiedniej infrastruktury technicznej, społecznej• mało korzystny system kredytowy• brak lub mało atrakcyjne systemy zachęt (np. ograniczone możliwości otrzymania

wsparcia finansowego) • niskie aspiracje ludności wiejskiej• nastawienie na przetrwanie a nie rozwój• spoglądanie na świat od strony zagrożeń a nie szans• nieznajomość prawa• potencjalne korzyści wydają się być niewarte ryzyka• brak okazji do rozwoju osobistego innego niż w kierunkach rolniczych

• strach przed zerwaniem z „bezpieczeństwem” w nawet niskodochodowym gospodarstwie,

• przyzwyczajenie do „noszenia wiader” i nie szukanie możliwości zbudowania „wodociągu

Agrobiznes jako system gospodarki narodowej

Współczesne rolnictwo, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, staje się systemem w coraz większym stopniu uzależnionym od sytuacji na wejściu i wyjściu. System ów sięga coraz dalej poza samo gospodarstwo rolne, włączając do sfery jego zainteresowań wszystkie te podmioty, które biorą udział w wytwarzaniu żywności i dostarczaniu jej do konsumenta.

Pojęcie agrobiznesu w szerszym zakresie zostało w Polsce rozpowszechnione, jak szereg innych pojęć ekonomicznych, po radykalnej zmianie systemu gospodarczego na początku lat dziewięćdziesiątych. Wcześniej używano takich określeń jak: gospodarka żywnościowa, gospodarka rolno-żywnościowa, kompleks gospodarki żywnościowej. Często terminów tych używa się zamiennie chociaż wielu autorów w Polsce uważa że nie są to terminy jednoznaczne gdyż pojęcie agrobiznesu ma szersze cele i zakres działania. Stosownie do tych określeń również zmieniały się nazwy Ministerstwa odpowiedzialnego za omawiany resort, tj. Ministerstwo Rolnictwa, Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej czy ostatnio Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Chociaż gospodarką żywnościową człowiek zajmuje się od prapoczątków swojego istnienia to agrobiznes jako teoria naukowa pojawiła się stosunkowo niedawno. Za twórców pojęcia agrobiznesu powszechnie uważa się dwóch amerykańskich naukowców: J.H.Davisa i R.A.Goldberga, którzy w pracy wydanej w 1957 r. „A Concept of Agribusiness” przedstawili rozwiniętą koncepcję agrobiznesu. Według nich agrobiznesem jest taki system zintegrowania farmerów amerykańskich z jednostkami ich zaopatrzenia, przetwórstwa i dystrybucji żywności, który pozwala ustanowić skuteczną kontrolę nad wszystkimi wzajemnie od siebie zależnymi ogniwami, od farmy do supermarketu i konsumenta. Koncepcja ta była próbą przezwyciężenia kryzysu strukturalnego w rolnictwie, gdyż zauważono że samo prowadzenie farmy bez powiązania z dostawcami i odbiorcami nie stwarza podstaw do osiągania sukcesu w warunkach konkurencji rynkowej.  Często powiązania te obrazowo przedstawiane są jako przepływ żywności z pola na stół (w przypadku produkcji roślinnej) lub od wideł do widelca (w produkcji zwierzęcej).    W polskiej literaturze agrobiznes jest definiowany na trzy sposoby: -          jako wyodrębniony subsystem gospodarki narodowej;-          jako dziedzina aktywności podmiotów gospodarczych;-          jako dziedzina wiedzy i badań naukowych.Encyklopedia Britannica agrobiznes definiuje jako część współczesnej gospodarki, która obejmuje produkcję, przetwórstwo oraz dystrybucję żywności i produktów pochodnych. Agrobiznes jako subsystem gospodarki narodowej jest złożoną strukturą, zespalającą ze sobą działalność (aktywność) człowieka który bezpośrednio lub pośrednio uczestniczy w wytwarzaniu finalnych produktów żywnościowych, począwszy od pozyskania surowców pierwotnych, a na gotowej żywności na stole konsumenta skończywszy. W strukturach tych poszczególne ogniwa są od siebie niezależne lecz łączy ich społeczny proces wytwarzania żywności w którym powiązania wynikają z ekonomicznych korzyści kształtowanych na zasadach rynkowych.Agrobiznes jako dziedzina aktywności podmiotów gospodarczych definiowany jest jako układ stymulujący rozwój przedsiębiorczości. Przedsiębiorca angażując niezbędne zasoby, stanowiące potencjał wytwórczy jego firmy dąży do maksymalizacji zysku poprzez umiejętne wykorzystanie i dostosowanie się do zmiennych warunków rynkowych. Przeważająca część

jednostek gospodarczych działających w sferze agrobiznesu to rozdrobnione indywidualne gospodarstwa rolne, małe i średnie firmy wykorzystujące lokalne zasoby.     Agrobiznes jako dziedzina wiedzy i badań naukowych to przedmiot specjalistycznej wiedzy i wykładów wcześniej na Akademiach Rolniczych a obecnie również na uniwersytetach i politechnikach na których powstały Katedry Agrobiznesu. To również badania instytutów przyrodniczo-technicznych i ekonomicznych pracujących na postęp w naukach rolniczych.    Przedsiębiorstwa agrobiznesu nie zawsze miały tak formę jak obecnie. Najwcześniejszą formą agrobiznesu w Europie były folwarki feudalne. W swoim historycznie długim rozwoju przechodziły one następujące stadia: -          oddzielanie się wytwórczości środków produkcji;-          wyodrębnienie się przetwórstwa rolno-spożywczego;-          wyodrębnienie się handlu żywnością, w tym handlu międzynarodowego;-          formowanie się sektora usługowego.W rezultacie, w określonej części w wytwarzaniu żywności uczestniczy całe społeczeństwo, gdyż każdy wytwarza cząstkę ostatecznego produktu lub stwarza warunki do jej produkcji.Wyodrębnienie się agrobiznesu jest więc efektem społecznego podziału pracy w wyniku czego wzrasta liczba  ogniw biorących udział w produkcji żywności. Aby zachować odpowiednie relacje ekonomiczne pomiędzy wyodrębnionymi ogniwami niezbędne są powiązania funkcjonalne przybierające formy integracji pionowej i poziomej. Obecnie integracja pionowa najczęściej występuje w następującej postaci:-          integracji przez kontrakt;-          integracji przez zawłaszczenie czyli przez własność.Integracja przez kontrakt polega na systemie umów zarówno z odbiorcami gotowych produktów jak i dostawcami surowców. W Polsce system umów kontraktacyjnych jeszcze do niedawna był mocno rozwinięty i przynosił wymierne korzyści zarówno dostawcom jak i odbiorcom produktów. Często zakłady przetwórcze pełniły rolę integratora dostarczając producentom nasiona, nawozy, pasze treściwe, sprzęt rolniczy który później był spłacany produkcją dostarczaną w określonym terminie, ilości i jakości. System integracji kontraktacyjnej dawał określone korzyści obu stronom uczestniczącym w wymianie handlowej. Rolnicy uzyskiwali gwarancje zbytu swoich produktów a zakład przetwórczy stałość dostaw surowców niezbędnych do nieprzerwanej produkcji. Umowy te wprowadzały niezbędny element stabilności dla wszystkich stron uczestniczących w procesie kooperacji i wymiany. Obecnie ranga umów kontraktacyjnych znacznie się obniżyła gdyż w warunkach nadprodukcji większości surowców rolniczych odbiorcy mogą zaopatrywać się na wolnym rynku dyktując ceny rolnikom.     Integracja przez własność polega na tym, że wielkie firmy przetwórcze lub handlowe kupują ziemię i organizują produkcję surowców rolniczych bądź też dokonują fuzji tych jednostek, które tworzą jednolity ciąg produkcyjny. Przykładem takiej firny działającej  w Polsce w latach 80-tych był „Igloopol” jednoczący w jeden organizm produkcję, zbyt, przerób i handel oraz wszelkie usługi związane z wymienioną działalnością. W szczytowym okresie rozkwitu firma ta posiadała 100 tys. ha i zakłady przetwórcze rozsiane na terenie całego kraju.     W warunkach znacznego rozdrobnienia agrarnego polskiego rolnictwa ogromne znaczenie ma integracja pozioma. Może ona przybrać formy stowarzyszeń, związków, spółek lub najczęściej grup producenckich lub marketingowych. Grupę producencką mogą tworzyć rolnicy zajmujący się podobnymi wyrobami (np. mleko, zboże, ziemniaki, wieprzowina). Rolnicy wspólnie zaopatrują się w środki produkcji i sprzedają produkty rolnicze co daje im możliwość wynegocjonowania  korzystniejszych cen. Forma ta spotyka się z coraz większym zainteresowaniem tym bardziej że przyjęta przez Sejm w 2000 roku ustawa o grupach producenckich przewiduje w pierwszym okresie wsparcie ze strony budżetu państwa.

Według koncepcji agrobiznesu J.H. Dawisa i R.Goldberga w miejsce tradycyjnego rolnictwa, powstały trzy sprzężone ze sobą sektory:

sektor wytwarzający rolnicze środki produkcji dla rolnictwa i przemysłu spożywczego;

sektor rolnictwa właściwego; sektor przetwórczo-dystrybucyjny.

 Obecnie za istotny element agrobiznesu uznaje się również infrastrukturę gospodarczą wsi i rolnictwa, która warunkuje efektywne funkcjonowanie gospodarki żywnościowej. Ujęcie takie uważane jest za słuszne, ponieważ doświadczenia państw unijnych wykazują, iż na osiągane w rolnictwie wyniki duży wpływ wywiera poziom rozwoju infrastruktury wiejskiej.    Podstawowym kryterium klasyfikacji struktur własnościowych, prawnych i organizacyjnych agrobiznesu jest typ jednostek gospodarczych. Wyróżniamy sześć głównych typów jednostek gospodarczych, a mianowicie:1.      indywidualne gospodarstwa chłopskie,2.      jednostki prywatne poza rolnictwem,3.      przedsiębiorstwa partnerskie,4.      spółki akcyjne (korporacje),5.      spółdzielnie,6.      przedsiębiorstwa państwowe.

     Indywidualne gospodarstwa chłopskie to przede wszystkim małe gospodarstwa rodzinne. Charakteryzują się one tym, że ziemia i środki produkcji są własnością rolnika przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Proces wytwórczy opiera się na pracy i pieniądzach całej rodziny. Rolnik równocześnie pełni funkcję kierownicze, wykonawcze i kontrolne. Wytwarza głównie na swój rachunek, potrzeby rodziny a nadwyżki sprzedaje na rynku. Stanowią one w Polsce największą grupę podmiotów agrobiznesu. Do indywidualnych gospodarstw chłopskich zalicza się również gospodarstwa farmerskie. Są one podobne do gospodarstw rodzinnych z tym że na farmach oprócz rolnika i jego rodziny pracują ludzie najęci do określonych prac. Zysk więc nie zostaje w całości w gospodarstwie, ponieważ muszą być z niego wypłacane wynagrodzenia siły najemnej.Jednostki prywatne poza rolnictwem to głównie hurtownicy i detaliści biorący udział w obrocie gospodarczym, a także przedsiębiorstwa skupowe zajmujące się skupem produktów rolniczych i leśnych. Do jednostek tych zalicza się również przedsiębiorstwa zajmujące się przetwórstwem spożywczym oraz usługami związanymi z rynkiem żywnościowym.     Przedsiębiorstwa partnerskie są to przedsiębiorstwa prowadzone przez co najmniej dwie osoby. Działalność taką prowadzą przede wszystkim osoby prywatne prawa handlowego, prywatne spółki zagraniczne, spółki Skarbu Państwa, spółki państwowych osób prawnych a także spółki rodzinne.     Przedsiębiorstwo typu korporacyjnego (czyli spółka akcyjna) jest jednostką prawną oddzieloną od ludzi, którzy są jej właścicielami. Są one popularne zwłaszcza w rolnictwie i drobnym kapitale związanym z przetwórstwem spożywczym oraz handlem żywnością. Ta forma korporacji pozwala dość łatwo gromadzić rozproszone kapitały akcjonariuszy i utworzyć kapitał wystarczający do powstania większej firmy. Głównym celem spółek akcyjnych jest maksymalizowanie zysku dla inwestorów.      W agrobiznesie częstą formą organizacyjno-prawną są spółdzielnie. Mogą one występować w postaci spółdzielni rolniczych wytwórczych, handlowych, usługowych czy banków spółdzielczych. Istotą spółdzielni jest to, że w dążeniu do osiągnięcia podstawowego celu zespalają środki materialne i ludzi. Spółdzielnia opiera się na członkostwie potwierdzonym wkładem środków produkcji lub kapitału. Działa ona na podstawie ustawy

„Prawo Spółdzielcze” a członkowie za zobowiązania spółdzielni odpowiadają do wysokości wniesionych wkładów. Spółdzielnią kieruje Zarząd powołany przez Walne Zgromadzenie i Radę Nadzorczą. Chociaż forma spółdzielcza jest odpowiednia dla rolnictwa to jednak idea spółdzielczości w rolnictwie w latach pięćdziesiątych została wypaczona co zraziło wielu rolników do zespołowych form gospodarowania.      Formą, która w ostatnim okresie podlega największym przemianom są przedsiębiorstwa państwowe. Obecnie jednostki te podlegają restrukturyzacji, przekształcają się w spółki bądź są dzierżawione lub sprzedawane. Te, których nie udało się przekształcić pozostają w dotychczasowej strukturze prawnej i własnościowej. Istotą przedsiębiorstwa państwowego jest to, że stanowi ono wyodrębnioną część majątku ogólnonarodowego i często oprócz celu ekonomicznego realizuje ważne cele polityki społecznej i rolnej. Zmiany ustrojowe w sektorze państwowym polegają na tym, że forma ta traci na znaczeniu. O ile na początku lat dziewięćdziesiątych  sektor ten w rolnictwie stanowił ponad 20% to obecnie tylko ok.7%. Prawie w całości zostało także sprywatyzowane przetwórstwo spożywcze. Przekształcenia sektora państwowego zostały wymuszone zmianą systemu politycznego w Polsce. Sektor państwowy, szczególnie Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej, został zakwestionowane w sensie ustrojowym i jako takie postawione w stan likwidacji. Pozostał jednak problem majątku popegerowskiego oraz ludzi tam pracujących. Byli oni bardzo silnie byli uzależnieni od swojego zakładu pracy i do chwili obecnej nie mogą znaleźć zatrudnienia, powiększając grono osób bezrobotnych. Problem ten jest szczególnie istotny na terenach Polski Północnej i Zachodniej gdzie w niektórych gminach własność państwowa dochodziła do 60%.      Charakterystyczną cechą ewolucji gospodarki żywnościowej jest stałe zmniejszanie się bezpośredniej produkcji rolniczej i zwiększanie się roli przetwórstwa i handlu.