ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? $y Α ΛΟΓΟ? Ρ Α1>ΝΑ*$0$

PAt>NA??0? ΦΙΑΟΑΟΓΙΚΟΝ Π<Ι>ΙΟΑΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΚΙΑΚ <ΚΑΙ̂ ΟΜ<ΝΟΝ

ΤΟΜΟ* Κ'. ΑΙ>. 1 (ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΝΊΟΣ 1*7$>

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΙΩ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ. Ή έρήμωσις τής Λακεδαίμρνος κοί ή εδθύνή

- ημών τών ξενητεμένων (Μελέτη) Ν. ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΥ. Τα μουσεία τής Κεφαλονιας (Μελέτη) EIJ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Ή νεώτερη κάθοδος τών Μυρίων (Μελέτη)

* Δ. ΜΠΑΚΑΛΟΥ. .Το κύττορον καΐ ή ζωή (Μελέτη) ΑΓΓ.-ΔΙΟΝ. ΔΕΜΠΟΝΟΥ.. . . . . . . . . . . . . .Κεφαλονίτικη παραλλαγή τοϋ «Θρήνου

τής Παναγίας» (Μελέτη) ΓΡ. ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ.. .Καθαρεύουσα καΐ δημοτική (Παρατηρήσεις περί τής ουσίας

το0 γλωσσικού ζητήματος) (Μελέτη) ΙΩ. ΖΕΓΚΙΝΗ Ανταρσία τών Μαυρομιχαλαίων είς το Αιμένι τ1\ς Μάνης

εναντίον τοΟ Καποδίστρια (Μελέτη) Γ. ΚΑΜΑΡΙΝΑΚΗ.......... Μάρκος Αυρήλιος ô αυτοκράτωρ φιλόσοφος (Μελέτη) Κ. ΞΗΡΑΔΑΚΗ ' . . . . , . Τέσσερα πιστοποιητικά αγωνιστών τοβ *21

(Έρευνα σέ Ιδιωτικά αρχεία) (Μελέτη) ΑΙΤ. ΒΛΑΧΟΥ.. .Λησμονημένοι σελίδες : 'ΑλέξανδροςΣοϋτσος (1803 -1863) (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ.>..Ή αρετή καΐ ή φιλοπατρία ώς ηθική ίδέα~εΐς τον Κάλβον (Μελέτη) Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗ............. ; Οί ανεμόμυλοι τών Βυζαντινών (Μελέτη) ΑΡΗ ΡΟΖΑΚΗ..... f, .Homo interstellaris. Ό διαστρικός άνθρωπος

^ μόνος κυρίαρχος τοϋ Σύμπαντος (Μελέτη) \ " ' , ' ' . . ' . ' ' · " ' , ' ■

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. Θ. Ζ. .„.­.. . . ,.. . . . . . . , . . . ( . . . . · .Τής Συντάξεως (Χρονικόν) ' ,ιίτ Παγκόσμιο Συνέδριο «Αριστοτέλης» (Χρονικόν) É. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ.......Ελευθέρα Σχολή Φιλοσοφίας «Ό Πλήθων». Μαγούλα

Σπάρτης,1 20­29 'Ιανουαρίου 1978­Ε' περίοδος (Χρονικόν)

Ρ A > K A * * ♦ f ♦ΙΛ*Λ*ΠΚ«Η P 4 N 0 A I I W ΚΑΤΑ TMMHFIAH <ΚΑΙΑ*Μ<Η«Η

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία: Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικοϋ τμήματος Παρνασσού ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικοϋ Συλλόγου Παρνασσός ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος Φιλολογικοϋ Συλλόγου Παρνασσός

Έ κ δ ό τ η ς - Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Γ ρ α μ μ α τ ε ύ ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΉΔΗΣ φδός Σεϊζάνη 5,'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 80 (Α. Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ των ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 320 "Εξωτερικού Δολλ. 14

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 500

(Συνέχεια περιεχομένων)

it G. P. H e n d e r s o n , Ή αναβίωση τόΰ ελληνικού στοχασμού (1620-1830) (Ή ελληνική φιλοσοφία στα χρόνια τής Τουρκοκρατίας), μετάφραση Φ. Κ. Βώρθϋ, έκδοση τοΰ Κέντρου Έρεύνης τής Ελληνικής Φιλοσοφίας

τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 1977, 302 σελ. (Χρονικόν) if. * Είσήγηση για τ' αποτελέσματα τοΰ 57ου Καλοραιρίνειου

Διαγωνισμού 1977 (Χρονικόν) Σ. ΛΟΪΖΙΔΟΥ. Μία ενδιαφέρουσα ομιλία τοΰ κ. Ν. Ν. Δρακουλίδη

είς τήν Μεγάλων αΐθουσαν τοΰ «Παρνασσού» (Χρονικόν) μ.μ. 'Από τήν κίνησιν τοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 35,

Ιανουάριος - Μάρτιος 1978) (Χρονικόν) it ' . . . . . · Νέα Δημοσιεύματα — Περιοδικά (Χρονικόν)

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

1

Τ«Μ«* K'-l»7»

♦ΙΛΦΛΦΝΚΦΗ Ρ<ΝΦΑΙΚ*Η ΚΑΤ> ΤΜΜΗΗΙΑΗ <ΚΑΙΑ*Μ«Η*Η

' Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία: Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8— 'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός

Έ κ δ ό τ η ς ­ Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ θ . ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Γ ρ α μ μ α τ ε ύ ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΤΙΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 80 (Α. Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων και των ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 320 Εξωτερικού Δολλ. 14

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους και Κοινότητας Δρχ. 500

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ* ΣΥΛΛΟΓΟ* PAf>NA**0*

PAWA**0* ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ Π<ΝΟΛΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΑΟΜ<ΝΟΝ

Τ Ο Μ Ο Ι Κ'

<Κ Α ^ Η Κ Α Ι * Τ Υ Ρ Φ Γ ^ Α Φ < Ι Ο Ν Ι ^ ^ Α Α Κ ^ Υ Μ Υ ^ Τ Ι Α Η

1 * 7 *

ΕΦΟΡΕΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (δια την τριετίαν 1975 ­ 1978)

Πρόεδρος ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ 'Αντιπρόεδρος ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

» ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ » ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΤΑΛΑΣ

Γενικός Γραμματεύς ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ ΕΙδικός Γραμματεύς ΘΩΜΑΣ ΚΑΖΑΜΙΑΣ

» » ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ταμίας ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΛΑΠΟΥΤΑΣ Κοσμήτωρ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ

Έφορος Σχολών ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ » Βιβλιοθήκης ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ » Καταστημάτων ΑΝΔΡΕΑΣ ΛΑΙΜΟΣ

Σύμβουλος ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ » ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ­ ΝΟΥΑΡΟΣ » ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΠΑΡΤΣΑΚΟΥΛΙΑΣ » ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ

ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΩΝ

Κοσμήτωρ ­ Γραμματεύς : ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΧΑΤΖΗΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Κοσμήτορες : ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΑΥΓΙΚΟΣ — ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΒΟΥΚΥΔΗΣ —

ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ —ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΠΑΝΝΟΥΛΑΤΟΣ — ΓΕΩΡ­

ΓΙΟΣ ΖΕΥΓΩΛΗΣ —ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ­ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΑΝΑ­

ΚΑΡΗΣ — ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΡΡΑΣ — ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΤΣΑΝΗΣ — ΚΩΝ­

ΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΥΡΙΜΗΣ — ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ — ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΠΑΣ — ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ — ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΕΡΟ­

ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ — ΚΩΝΣΤΑΝΉΝΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ — ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΑΣΣΟΣ

Ρ Α ^ Ν Α * * ^ * ΤΟΜΟΣ Κ' ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 197$ ΑΝΟΜ. 1

ΙΩΑΝΝΟΥ Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγητού Πανεπιστημίου ­ 'Ακαδημαϊκού

Προέδρου Φ.Σ. «Παρνασσός»

Η ΕΡΗΜΩΣΙΣ ΤΗΣ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΟΣ ΚΑΙ Η ΕΥΘΥΝΗ ΗΜΩΝ ΤΩΝ ΞΕΝΗΤΕΜΕΝΩΝ *

Είναι δύσκολο να όμιλήση κανείς για τον τόπον της γεννήσεως του, άλλα ό Πρόεδρος τών Λακεδαιμονίων κατώρθωσε χωρίς να το αντιληφθώ να με παγίδευση και να με πείση να ομιλήσω ενώπιον ενός ακροατηρίου, ή πλειοψηφία του οποίου βέβαια πιστεύω, ότι απαρτίζεται άπό Λακεδαι­

μονίους. Ή Λακεδαίμων είναι ενα τμήμα τής Λακωνίας, τό όποιου συγ­

κεντρώνει σχεδόν όλη τή δόξα του νομοϋ, γιατί εις τό τμήμα αυτό ανήκει ή Σπάρτη, ή αρχαία και ή νέα βεβαίως και ό Μυστράς, τα δύο μεγάλα κέν­

τρα πολιτισμού, τό ενα τής αρχαιότητος και τό άλλο του μεσαιωνικού ελ­

ληνισμού. Είχα προ ήμερων τήν ευκαιρία στην ϊδια τή Σπάρτη νά ομιλήσω, στο

Συνέδριον των Λακωνικών Σπουδών, για τή δόξα τής παλαιάς Σπάρτης και εϊπα ότι έχομε όλοι κάπως παρερμηνεύσει τήν άξίαν της, γιατί τά βι­

βλία, τα όποια συμβουλευόμεθα, όλα ομιλούν για μια στρατοκρατική Σπάρ­

τη. Παρουσιάζουν τήν αρχαία Σπάρτη σαν μια πόλη στρατοκρατούμενη. Άπό μια βαθύτερη σπουδή τών πραγμάτων και παρέργως — γιατί δεν είναι κύριο έργο μου ή ιστορία, αλλά ή ιστορία είναι ενα πράγμα, πού ό καθένας πρέπει νά τό σπουδάζη άλλοιώς δεν καταλαβαίνει τήν πραγματικότητα, ό,τι κι αν συμβή — μέ τή μελέτη τής ιστορίας κατέληξα σ' ενα συμπέρασμα, ότι κακώς χαρακτηρίζεται ή Σπάρτη ώς μια στρατοκρατούμενη πολιτεία. Ή Σπάρτη ήταν μια δημοκρατία και μάλιστα μια δημοκρατία ή οποία

* 'Επί τη ευκαιρία της συμπληρώσεως έβδομήκοντα πέντε ετών από τής ιδρύ­

σεως έν 'Αθήναις τοΰ Συνδέσμου Λακεδαιμονίων (2 Νοεμβρίου 1902), το Διοικητικον Συμβούλιον του Συνδέσμου από κοινού μέ τον Φιλολογικον Σύλλογον «Παρνασσός» έπραγματοποίησαν όμιλίαν τήν 4ην Νοεμβρίου εις τήν μεγάλην αΐθουσαν τοϋ «Παρ­

νασσού» μέ όμιλητήν τον Γενικόν Γραμματέα τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών και Πρόεδρον του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» καθηγητήν κ. Ίωάννην θεοδωρακόπουλον.

— 6 —

είχε λιγώτερους κινδύνους να περιπέση εις την όχλοκρατίαν ή να γίνη τυραννία. Όλες ανεξαιρέτως οί άλλες πόλεις της αρχαίας Ελλάδος έγιναν κατά καιρούς είτε τυραννίες, εϊτε όχλοκρατίες, μόνον ή Σπάρτη κατώρθω­

σε να κράτηση το πολίτευμα της, όχι διότι έστρατοκρατείτο, άλλα διότι ή δημοκρατία αυτή είχε περισσότερες δικλείδες ασφαλείας. Είχε τους πέντε εφόρους, εϊχε τη γερουσία, 28 γερουσιαστάς, είχε τους δύο βασιλείς. Καμμία απόφαση δεν ήτο δυνατόν νά ληφθή έάν τό ενα άπό αυτά τα σώ­

ματα δεν συμφωνούσε, και αυτό βέβαια είναι πραγματική δημοκρατία. Ό λ ο ι αυτοί έξελέγοντο άπό τό λαό.

Θέλω ακόμα νά προσθέσω κάτι, τό όποιον ό Ευριπίδης εις τήν τραγω­

δία του «Ελένη» θέλησε νά παρουσίαση και να διδάξη μ' αυτό όλη τήν Ελλάδα, γιατί ή τραγωδία, όπως ξέρετε, ήτο διδασκαλία για τους αρχαίους. Ή Ελένη, κατά τον Ευριπίδη, δεν επήγε εις τήν Τροία, διότι οί θεοί τήν άρπαξαν άπό τα χέρια τοϋ Πάρη και τήν πήγαν στην Αίγυπτο, τήν παρέ­

δωσαν εις τον βασιλέα της Αιγύπτου και τοϋ ανάθεσαν τήν φύλαξη της, εως ότου τα πράγματα αλλάξουν για τήν τύχη της. Και βέβαια τα πράγματα άλλαξαν, όταν ό Μενέλαος έπειτα άπό πολλές περιπέτειες στή θάλασσα κατέληξε στην ακτή της Αιγύπτου. Έκεϊ συνήντησε τήν Ελένη, ή οποία με ενα τέχνασμα κατώρθωσε νά άποπαγιδευθή άπό τα χέρια τοϋ βασιλέως, ό όποιος εν τω μεταξύ βέβαια τήν είχε έρωτευθή. Δεν επήγε λοιπόν ή Ελέ­

νη είς τήν Τροίαν και συνεπώς δέν ατίμασε τήν Ελλάδα. Ό Ευριπίδης τό σύμβολον αυτό της ώραιότητος, του αρχαίου κάλλους, δηλαδή τήν Ελένη, συνδέει με τή Σπάρτη. Δέν έγεννήθη λοιπόν ή Ελένη στή Σπάρτη κι αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία για τό πνεϋμα της αρχαίας Ελλάδος γενικώς, ότι έκεϊ έτοποθέτησαν τό κάλλος, τό όποιον έλάτρευσαν όλοι στην αρχαιότητα και τό όποιον οί Έλληνες πάντοτε έλάτρευσαν και λα­

τρεύουν. Δέν επήγε λοιπόν στην Τροία ή Ελένη, άλλα επήγε, δηλαδή οδηγήθηκε άπό τους θεούς, εϊς τήν Αίγυπτο.

Όμως δέν είχα σκοπό νά ομιλήσω περί αρχαίας Σπάρτης, άλλα έπρεπε νά πώ αυτά τα δυο λόγια, για νά απαλλάξω τήν Σπάρτη άπό τήν κατηγορία, ότι είχε ενα στρατοκρατικό καθεστώς και ότι δέν είχε τόσο υψηλό πολι­

τισμό όπως οί άλλες πόλεις. Τό άλλο κέντρο της Λακεδαίμονος ήταν ό Μυστρδς, ή δόξα τοϋ με­

σαιωνικοΰ ελληνισμού. 'Εκεί κατέφυγε ό Πλήθων, ό μεγάλος φιλόσοφος του Βυζαντίου, ό τελευταίος μεγάλος βυζαντινός και ό πρώτος μεγάλος νέος Έλλην. Διότι ό Πλήθων ακριβώς είναι εκείνος, ό όποιος είπε τον λόγον αυτόν, ό όποιος τήν εποχή εκείνη ήτο πράγματι λόγος συνταρακτι­

κός : «Έλληνες γαρ έσμέν». Εις τήν έποχήν ακριβώς όπου ή αυτοκρατορία κατέρρεε, όπου δέν υπήρχε τίποτε τό στερεό, τό σταθερό, ό Πλήθων συνέ­

λαβε τήν ιδέα να σωθή το γένος και να σωθή ό τεχνίτης του μωσαϊκού και αυτός ήταν ό Έλλην. "Αν ή βυζαντινή αυτοκρατορία ήτανε μωσαϊκό, είχε όμως ένα τεχνίτη, ένα δημιουργό­ κι αυτός ήταν ό Έλλην. Ό Πλήθων τώρα σκέπτεται να σωθή τό γένος τών Ελλήνων και συλλαμβάνει τήν ίδέα να μεταβή στο Μυστρά, να έγκατασταθή έκεϊ και να άρχίση τή διδασκα­

λία, ή οποία ήταν διδασκαλία φιλοσοφική και πολιτική συνάμα. Ό σκο­

πός του Πλήθωνος ήταν να δημιουργηθή μια ελεύθερη Ελλάδα με βάση τήν Πελοπόννησο. Και ήταν περισσότερο πολιτική ή διδασκαλία του, διότι τό κυριώτερο έργο του φέρει τον τίτλον «οί Νόμοι», όπως και τό τελευταϊον έργον τοΰ Πλάτωνος.

"Εχει λοιπόν ή Λακεδαίμων στους κόλπους της αυτά τά δύο μεγάλα κέντρα και βέβαια αυτά συγκινούν, αυτά δημιουργούν συναισθήματα με­

γάλα, ευγενικά. 'Οπωσδήποτε εϊναι τόποι προσκυνήματος, όλιγώτερον βέ­

βαια ή αρχαία Σπάρτη, γιατί δέν απέμειναν άπ' αυτήν μεγάλα πράγματα, άλλα περισσότερον ό Μυστρας. Ό Μυστρδς είναι τόπος προσκυνήματος τών Ελλήνων κατ' εξοχήν και τών ξένων όσοι γνωρίζουν να προσκυνούν. Διότι τώρα οί ξένοι έρχονται εδώ ώς επιδρομείς και δεν γνωρίζουν να προσκυ­

νούν, παρά να κλέβουν καμμιά εικόνα από κανένα ξωκκλήσι, άλλα και από τους ενοριακούς ναούς όπως συνέβη προ ολίγων ετών μέ τόν ενοριακό ναό τής πατρίδος μου, άπ' όπου εκλάπη ή εικόνα τής Παναγίας — θαυμά­

σιο έργο μεταβυζαντινής τέχνης. Γυρίζω άπό τήν Κρήτη και τό λέγω αυτό μέ θλίψη μου, ό ϊδιος μάλιστα ό προκαθήμενος τής Κρήτης, σέ μια συνομι­

λία πού είχα μαζί του μου λέει : «Μας έχουν καταληστεύσει τά ξωκκλήσια αυτοί οί κύριοι. Τά πάντα έχουν ληστεύσει».

Ή Λακεδαίμων, ώς τόπος, ώς χώρα, σχηματίζεται άπό τά υψώματα, τά όποϊα ευρίσκονται δεξιά και αριστερά τής ροής τοϋ ποταμού Ευρώτα και άπό τήν κοιλάδα του Ευρώτα. Τό σύνολον αυτό είναι πράγματι γοητευ­

τικό, είναι μοναδικό εις τόν κόσμον και διότι περιβάλλεται άπό τους δύο επίγειους Διοσκούρους, τόν Ταΰγετο και τόν Πάρνωνα και διότι ή βλά­

στησις είναι πλουσιωτάτη εις τόν τόπον αυτόν, όπου φύονται ελιές, πορτο­

καλιές, λεμονιές, αμπέλια και άλλα πολλά ωφέλιμα και άγρια δέντρα. Είναι ένας τόπος ευτυχισμένος, ένας τόπος ευδαίμων, χωρίς νά θέλω να συνδέσω τό «Λακεδαίμων» μέ τό «ευδαίμων», πλην όμως είναι ένας τόπος ευδαίμων.

Αυτός όμως ό τόπος στις μέρες μας παθαίνει ή μάλλον έπαθε ολοκλη­

ρωτική ερήμωση. Οί κυψέλες τοϋ έλληνισμοΰ, τά χωριά μας, — διότι αυτά είναι οί κυψέλες τοϋ ελληνισμού — αυτά έδημιούργησαν τήν επανάσταση και περισσότερον τά ορεινά χωριά, όπου ή ζωή έσφυζε. Αυτά σιγά ­ σιγά έρημώθησαν.

— 8 —

Ένα χωριό πού είχε στα 1944 ή στα 40 καλύτερα — γιατί το 40­44 υπήρχε άλλη συμφορά, οι Έλληνες τότε έσφάζοντο μεταξύ τους, έκτος άπό αυτούς πού έσφαξε ό κατακτητής — το 1940, λέγω, ένα χωριό μέ 1500 ψυχές και μέ 240 παιδιά στο σχολείο, σήμερα έχει 510 ψυχές και 28 παιδιά στο σχολείο. Αυτό είναι το χωριό μου, ό Βασσαράς, ενα χωριό του τέως δήμου ΟΙνοΟντος, τήν αυτήν τύχη έχουν και τα Βρέσθενα, τήν αυτή τύχη έχει και ή ΒαμβακοΟ και πολλά άλλα χωριά. Πλήρης έρήμωσις! Οί αριθμοί πού δίδω είναι ακριβείς. Βέβαια στους πεντακόσιους δέκα κατοίκους οί περισσότεροι είναι ηλικιωμένοι, έξ ού και μόνον 28 μαθητές στο σχολείο και κινδυνεύει το σχολείο να κλείση ελλείψει μαθητών. Αυτό σημαίνει μια παρακμή καί αντίθετα μέ ο,τι πιστεύεται συνήθως, ότι άκμάζομε, δέν άκμάζομε, διότι υποβόσκει αυτή ή φθοροποιός διάβρωση καί ή διάβρωση αυτή γίνεται, όπως είπα, στις κυψέλες, όπου περισσότερον ανανεώνεται ή ζωή. Στις πόλεις ή ζωή δέν ανανεώνεται. 'Εάν δέν ήρχοντο τα αίματα απέξω, μία πόλις δέν θα μπορούσε να ανανέωση τά αίματα της, να κράτηση τον πληθυσμό της. Αυτός είναι βιολογικός νόμος. Ή πόλις είναι πάντοτε καταναλωτική είς όλα τά είδη τής πραγματικότητος καί κυρίως εις ο,τι όνομάζομε ζωή. Δέν μπορεί να δημιουργήση περισσοτέρους ανθρώπους άπ' όσους έχει. Έάν φαίνεται τό άντίθετον, αυτό προέρχεται άπό τή συρροή έξωθεν των διαφόρων προσφύγων, διότι έρχονται ως πρόσφυγες έδώ οί επαρχιώτες. Είναι τραγωδία! 'Εγκαταλείπουν τά χωριά τους καί φεύγουν. Καί δέν είναι δυστυχώς, όπως πιστεύει ό περισσότερος κόσμος, οί λόγοι οί οικονομικοί, πού αναγκάζουν τους επαρχιώτες να φεύγουν, διότι φεύγουν καί εύποροι άνθρωποι­ γνωρίζω εύπορους ανθρώπους άπό τον τόπο της καταγωγής μου, πού έφυγαν. "Αν καί εύποροι τά εγκαταλείπουν όλα καί φεύγουν. Πρόκειται λοιπόν περί μιας αρρώστιας, μιας ψυχικής επιδημίας. Βέβαια συντελούν πολλά σ' αυτό. Λέγουν ότι είναι οί οικονομικοί λόγοι, δέν είναι μόνον. Είναι ή ψευδαίσθηση της ευημερίας, ή πλάνη ότι αν πάν άλλου θά ευημερήσουν. Καί καλά όσοι έρχονται στην 'Αθήνα* αυτοί του­

λάχιστον δέν χάνονται άπό τό σύνολο. 'Αλλά εκείνοι, πού πάνε στον Κα­

ναδά, στην Αυστραλία, αυτοί είναι χαμένοι για τό σύνολο· τά λίγα δολλάρια, πού θά στείλουν, δέν προσφέρουν τίποτε. Είναι πλάνη νά νομίζουμε, δτι προσφέρουν στην ευημερία της Ελλάδος, τίποτε δέν προσφέρουν. Όταν χάσης τους ανθρώπους σου, ο,τι άλλο καί νά λάβης, είναι σαν νά τους έχης χάσει δια παντός. Τό τραγικόν είναι, ότι φεύγουν δντες άρχοντες, διότι ένας ελεύθερος Έλλην κάτω στο χωριό είναι άρχοντας καί ό πλούσιος καί ό φτωχότερος. Δέν υπάρχουν σήμερα πτωχοί, διότι δέν υπάρχει κανείς πού νά πεινάη, καί στο χωριό έχουν τά πάντα.

Τό νά φύγη κανείς άπ' τήν επαρχία καί νάρθη στην 'Αθήνα, λέω, είναι

— 9 —

ακόμα καλύτερα, παρά να πάη στον Καναδά, όπου εκεί γίνεται υπηρέτης. Καθαρός υπηρέτης. Ό λ α τα είδη του ύπηρέτου περιμένουν εκεί τους "Ελ­

ληνας και στην Αυστραλία το ϊδιο. Ό λ α τα εϊδη του ύπηρέτου, τοΟ ανει­

δικεύτου εργάτου· δεν είναι εργάτης ό ανειδίκευτος, δεν είναι εργάτης, είναι αυτεπάγγελτος. Αύτη είναι ή μοίρα όλων των Ελλήνων μεταναστών. Και άπό αυτούς οί περισσότεροι δεν έχουν καλές, σπουδαίες γραμματικές γνώσεις. Και αυτό θα έπρεπε να είναι άπό τους όρους, πού ή πολιτεία θα έπρεπε τουλάχιστον να θέση γι' αυτούς, πού ξενητεύονται. Πρέπει να έχουν σπουδαίες γραμματικές γνώσεις, να μπορούν να διαβάσουν. "Αν και αυτοί πού σπουδάζουν δέν φεύγουν, δέν εκπατρίζονται εύκολα. Αύτη είναι ή παρατήρηση πού εχω κάνει.

Ή ερήμωση βέβαια είναι πλήρης αυτών, πού έχουν μείνει εκεί, διότι ή ερήμωση είναι ενα πράγμα άλλα και ή ψυχική, ή εσωτερική απελπισία είναι τό χειρότερο. Είτε γονείς, είτε αδελφοί είναι, ένώ θα αποθάνουν, δέν θα αφήσουν πίσω τους ζωή.

Αύτη είναι ή εικόνα της πραγματικότητος της Λακωνίας και φυσικά, αν θέλη κανείς να γενίκευση και σέ πολλά άλλα μέρη τής Ελλάδος και στα 'Ιόνια Νησιά, στην Κεφαλληνία και παντού. Πιστεύω και τό λέγω αυτό μέ ολην τήν συνείδηση τοϋ βάρους, πού έχει ό λόγος, ότι τό ύπ' α­

ριθμόν 1 πολιτικό πρόβλημα της Ελλάδος είναι αυτό και κανένα άλλο, άπ' όσα προβάλλονται απ' τους πολιτικούς μας. Αυτό είναι τό ύπ' αριθμόν 1 πολιτικό πρόβλημα. Γιατί; Διότι τό ελληνικό έθνος είναι όλιγάνθρωπο και υπήρξε όλιγάνθρωπο εις όλη του τήν ιστορία. Ή ολιγανθρωπία αυτή, ή οποία, όπως είπα συγκριτικώς προς τους άλλους, προς τους εχθρούς, κανών εις τήν ίστορία, τώρα επιτείνεται, τώρα γίνεται πάρα πολύ μεγαλύ­

τερη άπ' ό,τι ήταν. Κι όμως ό πληθυσμός ενός έθνους είναι τό πρώτο όπλο για τήν επιβίωση του. "Αλλοι λαοί έχουν πρόβλημα υπερπληθυσμού, εμείς έχουμε πρόβλημα ύποπληθυσμοϋ. Και τούτο διότι, σήμερα είμεθα εις τήν τελευταία βαθμίδα όλων τών ευρωπαϊκών κρατών ώς προς τον αριθμό τών γεννήσεων. Είναι τραγικό αυτό! Είμεθα ένας λαός όλιγάνθρωπος, ό όποιος δέν έχει περιθώρια, κι αυτό δέν έχει γίνει συνείδηση και νομίζω, και κα­

θήκον τό θεωρώ, ότι πρέπει και ό Σύνδεσμος τών Λακεδαιμονίων να έργα­

σθή, ώστε να γίνη αυτό συνείδηση σ' όλους τους Λάκωνες και σ' όλους τους Έλληνες.

Έμεΐς έχουμε ενα πληθυσμό περίπου 9.000.000. Οί Βούλγαροι είναι 10.000.000. Οί Γιουγκοσλάβοι είναι 22.000.000. Οί Τούρκοι είναι 40.000.000. Αυτοί όλοι μαζί κάνουν 70.000.000 — αφήνω τους 'Αλβανούς κατά μέρος. Μας περιβάλλουν λαοί 70.000.000, οί όποιοι δέν είναι και τόσο φίλοι μας. θεωρούμε τους Γιουγκοσλάβους φίλους μας, άλλα έάν δέν είμεθα ισχυροί,

— 10 —

δεν θα εχωμε κανένα φίλο, οΰτε τους Γιουγκοσλαύους. Ή φιλία στην πο­

λιτική εξαρτάται από τήν δύναμη, δεν είναι συναισθηματική. Είναι μωρία να πιστεύη κανείς και μάλιστα αν είναι πολιτικός, ότι υπάρχουν φιλίες στην πολιτική ζωή, δεν υπάρχουν.

Θα πή κανείς, ότι έχομε τα όπλα. Τα όπλα είναι καλά βεβαίως, άλλα χρειάζονται πληθυσμό τα όπλα. Χρειάζονται φορείς. Το πρώτο δπλο ενός λαοϋ εναντίον τών επιδρομέων είναι ό πληθυσμός του. Και πραγματικά εννοώ ενα πληθυσμό με τις αρετές πού θα εχη βέβαια ό Έλλην, δέν εννοώ ενα πληθυσμό ανίκανο, όχι. Άλλα αυτό ισχύει γενικώς εις όλους τους λαούς και ίσχύει γενικώς και για όλους τους πολέμους και για όλα τα πρά­

γματα. "Ωστε υπάρχει, υποβόσκει ένας κίνδυνος εσωτερικός στον τόπο μας, στην Ελλάδα με τή μετανάστευση και συγχρόνως με τή μείωση του πληθυσμού. Είναι δύο τα πράγματα : και οί "Ελληνες μειώνονται και φεύ­

γουν και ερημώνονται οί κυψέλες τοΰ ελληνισμού. Πρέπει, λοιπόν, να γίνη κατά τή γνώμη μου μία βασική διαφώτιση

περί τίνος πρόκειται, τί συμβαίνει κάτω άπ' αυτήν τήν φαινομενική ευη­

μερία. Τί γίνεται άπό κάτω; Διάβρωση του γένους, της υπάρξεως του. Πολ­

λοί βεβαίως άκουν δυσαρέστως αυτήν τήν αλήθεια, διότι δέν θέλουν να το πιστέψουν, άλλα έτσι είναι όμως, αυτή είναι ή πραγματικότης. 'Απέναντι σ' αυτή τήν κατάστασι πιστεύω βέβαια εις ο,τι άφορα εις τή Λακεδαίμονα, ότι οι ξενητεμένοι Λακεδαιμόνιοι μπορούν να κάμουν πολλά, δια να ενθαρ­

ρύνουν αυτούς, πού έχουν απομείνει έκεΐ. Βέβαια ή πολιτεία μπορεί να κάμη τα πάντα, τα περισσότερα. Και κάποιος έδωσε το παράδειγμα ώς προς αυτό. Και δέν ήταν τυχαίος αυτός, πού έδωσε το παράδειγμα. "Οχι βέβαια για τήν Ελλάδα, άλλα γιά τή Γαλλία. Το παράδειγμα το έδωσε ό Ντέ Γκώλ­ αυτός έδειξε τί πρέπει να γίνη και γιά τήν Ελλάδα. Και στή χώρα του υπήρχε το φαινόμενο αυτό της μειώσεως τών γεννήσεων. Και έκανε μια πολύ γενναία πράξη· έδωκε χορηγίες εις όσους έχουν δύο, τρία, τέσσερα παιδιά, μεγάλες χορηγίες, όχι ψιχία. Αυτός είναι ό μόνος τρόπος και γιά μας. Πρέπει ή πολιτεία να το σκεφθή αυτό το πράγμα και νά το θέσπι­

ση. Πρέπει ακόμα κατά τή γνώμη μου νά κτίση. "Οχι βέβαια στα κράσπεδα τών 'Αθηνών, κατοικίες, διότι αυτό είναι ωσάν νά συδαυλίζη τήν φθοράν και όλη αυτή τήν κατανάλωση της ζωής. Στα κράσπεδα τών 'Αθηνών δέν πρέπει νά κτίζεται τίποτε. 'Αλλά στα χωριά και στις εισόδους τών χωριών και στις εκβολές τών δρόμων τών χωριών, έκεΐ νά κτίση κατοικίες και νά τις δώση σε άνεργους.

Νά ενθαρρύνουν, λέω, πρέπει οί ξενητεμένοι τους ντόπιους, εκείνους πού παρέμειναν και υπάρχουν πολλοί τρόποι νά τους ενθαρρύνουν, άλλα ό γενναίος τρόπος είναι αυτός πού είπα. Τά άλλα είναι μικρά πράγματα,

— 11 —

πού μπορούμε να κάνουμε εμείς. Βέβαια ένας Λακεδαιμόνιος της 'Αθήνας, νομίζω, πρέπει να φροντίση να ανακαίνιση το σπίτι τοϋ πατέρα του. Συντε­

λεί μ' αυτό κι αυτός εις την ενίσχυση, στην ενθάρρυνση των κατοίκων, πού έχουν εγκαταλειφθή. Πρέπει να συντελέσωμε όλοι, ώστε να γίνη ή κατά τόπους αναδάσωση γύρω άπ' τα χωριά, μέγα έργο, μεγάλο έργο, πολύ, αφάνταστα. Δεν συνειδητοποιούν οι περισσότεροι τήν σημασία και τους κινδύνους, μένουν στο λόγο, ό λόγος είναι νεκρός, ενώ ή ουσία είναι αλή­

θεια, μια μεγάλη αλήθεια. Τολμώ δε να πω και κάτι πιο πολύ, ότι πρέπει οί Λακεδαιμόνιοι τις διακοπές τους όλες να τις περνούν στα πατρικά τους χώματα. 'Έτσι ζωντανεύει πάλι ό τόπος, ενθαρρύνονται οί κάτοικοι, πού παρέμειναν εκεί κάτω απελπισμένοι.

Εις τήν Άναβρυτή, όλοι γνωρίζετε τήν Άναβρυτή, και όσοι δεν τήν γνωρίζετε παρακαλώ, μάθετε, ότι είναι ενα χωριό επάνω στον Ταΰγετο στα 800 μ. άπό τή θάλασσα υψόμετρο. Ήταν ενα χωριό, τό όποιον κατε­

σκεύαζε μόνον υποδήματα και εφοδίαζε όλη τή Λακωνία και όλη τήν 'Αρ­

καδία με τα παπούτσια και ήταν και ώραΐα πράγματα, πολύ ωραία. Σήμερα ένας κάτοικος άπό τους έναπομείναντας της Άναβρυτής δεν μπορεί να κατασκευάση ούτε ενα παπούτσι* όλο αυτό τό εργοστάσιο κατασκευής υποδημάτων δεν υπάρχει πιά, διότι έφυγαν οί εργατικές χείρες· τραγικό, φοβερό και όμως είναι ή πραγματικότης. Τί να κάμη βέβαια αυτός πού απέ­

μεινε εκεί; Αυτός βέβαια καταλαμβάνεται άπό μελαγχολία, είναι μελαγχο­

λικοί οί περισσότεροι. Και κάτι άλλο να πούμε επίσης φριχτό. Υπάρ­

χουν χωριά, όπου σέ μια συνοικία ενα σπίτι μόνο είναι ανοιχτό, τα γύρω σπίτια είναι κλειστά, ώραΐα σπίτια, θαυμάσια σπίτια μέσ' τή Μάνη πού πήγα τώρα. Θλίβεται κι ό επισκέπτης για τό κατάντημα, όχι μόνον ό κά­

τοικων εκεί. Πιστεύω ότι πρέπει να γίνη μία εκστρατεία. Βέβαια είναι τολμηρό

αυτό πού λέω, άλλα όλα τα ώραΐα πράγματα χρειάζονται τόλμη. Μια εκ­

στρατεία λοιπόν από τό Σύνδεσμο Λακεδαιμονίων, ό όποιος έχει και πολύ ωραίο όνομα, δεν λέγεται «σύλλογος», λέγεται «σύνδεσμος», δηλαδή τά μέλη του συνδέονται τό ενα μέ τό άλλο. Έχει μεγάλη σημασία ή ονομασία. Μια εκστρατεία στή Λακεδαίμονα γιά να αναστηλωθούν ώρισμένα πράγμα­

τα, ώρισμένα παλιά έθιμα, τά όποια επίσης σιγά ­ σιγά σβήνουν. 'Αποχρω­

ματίζεται ή Ελλάς και σ' αυτό ό πρώτος αίτιος είναι ό τουρισμός. Ό πρώ­

τος γιά τον άποχρωματισμό της χώρας, ό όποιος βέβαια μπορεί να προσκο­

μίζη ώρισμένα δηνάρια, αλλά μεταβάλλει τους νέους Έλληνας, τά παιδιά τών 20 ­ 25 ετών σέ υπηρέτες τών πεπωρωμένων Ευρωπαίων. Είναι πραγμα­

τικότης και πρέπει να τήν ϊδή κανείς τήν πραγματικότητα. 'Εγώ τους είδα και στα ξενοδοχεία και στις παραλίες. Προ ετών, επί

— 12 —

δικτατορίας, στη Βουλιαγμένη, επήγα κι εγώ να κάνω το μπάνιο μου και ήσαν εκεί οί όμπρέλλες, όλα αυτά εντάξει, δεν βρισκόταν κανείς. "Ελλη­

νες ήταν ελάχιστοι. Οί περισσότεροι ήταν ξένοι. Πήγα σ' ενα μέρος, ήτανε εξι καθίσματα, μια όμπρέλλα και ενα σήμα ότι είναι κατειλημμένη ή κα­

ρέκλα. Πήγα να καθίσω, έρχεται ένας ξένος και μου λέει : «Δεν μπορείτε να μείνετε εδώ». Λέω : «Γιατί;» «Είναι για μένα». «Όλο;» «Όλο». 'Επήγα να βρω τών προϊστάμενο, τον εύρήκα καί τί μου είπε; «"Εχουμε εντολή να μή τους ενοχλούμε ποτέ σε τίποτε». Αυτό είναι το πνεύμα, το οποίο καλλιεργείται για όλους αυτούς, πού τους ώνόμασα επιδρομείς. Τέλος, είναι γεγονός, ότι μας κατακλέβουν, κλέβουν τα ιερά μας καί ή πολιτεία πρέπει κάπως να το λάβη υπ5 όψιν. Δεν μπορεί να γίνεται αυτή ή ιστορία. Καί αποχρωματίζεται ό τόπος, τα ήθη καί έθιμα, όλα γίνονται για να πά­

ρουμε δέκα δηνάρια άπό τους τουρίστες, τα όποια δηνάρια αυτά δέν είναι καί σπουδαίο πράγμα. Ή ελληνική γή έχει μέσα της πολύ περισσότερα, εκατομμύρια, αν τήν καλλιεργήσουν. Τό 'Ισραήλ είναι παράδειγμα τί μπορεί να γίνη με τήν Ελλάδα, άμα καλλιεργηθή, όπως πρέπει. Με τή μέριμνα υπέρ του τουρισμού ενισχύουμε τή φυγοπονία τών αγροτών μας. 'Εάν έδί­

δαμε τό 1 /3 τών χρημάτων πού δίδομε στο τουρισμό στους γεωργούς καί στους κτηνοτρόφους, ή Ελλάς θα ήταν μία πλούσια χώρα. Καί έάν τό άλλο 1 /3 τό έδίδαμε για τα σχολεία, δέν θα ήταν ή Ελλάς χωρίς σχολεία.

Έν μέσαις 'Αθήναις υπάρχουν γυμνάσια καί λύκεια, τα όποια λειτουρ­

γούν μόνον δύο ώρες τήν ήμερα. Είναι σχολεία; Είναι δυνατόν να είναι σχολεία με δύο ώρες τήν ήμερα μάθημα για τα παιδιά του γυμνασίου καί του λυκείου; Αυτό είναι πλέον διασκέδαση, δέν είναι μάθημα.

Βέβαια δέν είναι δυνατόν να εξάντληση κανείς αυτό τό θέμα, τό όποιον έχει τεράστιες συνέπειες έπί τοΰ ηθικού, διότι παράλληλα προς τήν άλλη φθορά επέρχεται καί ή ηθική φθορά, ή οποία είναι τόσον μεγάλη, ώστε είναι ανομολόγητη ή ηθική φθορά, ιδίως στή νεολαία μας, άπό όλο αυτό τό κύμα τών βαρβάρων, τών νέων βαρβάρων, τών πεπωρωμένων. Κι αυτοί έρχονται εδώ να αναπαυθούν καί να διασκεδάσουν, καί ποίοι είναι οί υπη­

ρέτες των; Οί Έλληνες. Αυτό ήθελε καί ό Χίτλερ. Ό Χίτλερ αυτό ήθελε γιά τους "Ελληνες καί τό κάνουμε μόνοι μας. Αυτό είναι παρακμή. Όπως καί να τό χρυσώσουμε τό πράγμα, είναι παρακμή. Καί θύμα αυτής τής παρακμής είναι καί ό τόπος μας, κύριε Πρόεδρε τοΰ Συνδέσμου τών Λα­

κεδαιμονίων. Δέν υπάρχει πλέον ή Μονεμβάσια. Δέν είναι καν ελληνική, είναι σε χέρια ξένων.

Καί θα σταματήσω έδώ, γιατί τό θέμα είναι, όπως είπα μεγάλο καί μπορεί να όμιλή κανείς ώρες. Θέλω να ευχαριστήσω τον Πρόεδρον του

— 13 —

Συνδέσμου Λακεδαιμονίων, ό όποιος μου έδωσε την ευκαιρία να εκφράσω μερικές άπο τις ανησυχίες μου, πού μέ διακατέχουν, για τή μοίρα του συνό­

λου. Το σύνολον είναι πού διαβιβρώσκεται καί όταν ή Λακωνία ερημώνεται το σύνολον διαβιβρώσκεται, καί όταν ή Κεφαλληνία διαβιβρώσκεται καί όταν ή τάδε πόλις καί όταν το τάδε μέρος της Ελλάδος, είναι τό σύνολον πού διαβιβρώσκεται καί πρέπει σ' αυτό να άντιδράσωμε.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ. ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΥ

ΤΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ

"Εχει βαθιές τις ρίζες ή μουσειακή παράδοση της Κεφαλονιας. Πρέπει να ανατρέξουμε ανάμεσα στην ιστορία και τους θρύλους, για να βρούμε ενα θρησκευτικό κατάστημα μέ μουσειακό χαρακτήρα γύρω στα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα. Το κατάστημα αυτό είχε ιδρυθεί στή Σάμη, και συγκεκρι­

μένα σ' ενα λόφο ύψους 270 μέτρων πάνου άπο το Γιαλό, όπου τήν πανάρχαια εποχή ήταν ή μικρή ακρόπολη της Σάμης, ή λεγόμενη Κύατις. Στον ϊδιο λόφο μεταγενέστερα είχε κτισθεί ενα άπό τα περιφημότερα μοναστήρια της Κεφαλονιας, «ή Μονή των 'Αγίων Φανέντων» ι, για τήν οποία γράφει ό γεωγράφος της Κεφαλονιας 'Αντώνιος Μηλιαράκης 2, ότι στην εποχή του ήταν διαλυμένη και ότι «ταύτης σώζεται ή εκκλησία έχουσα έπιγραφήν άνακαινίσεως τω 1634». Σήμερα φυσικά μόνον ερείπια έκεΐ υπάρχουν.

Σ' αυτόν λοιπόν τό λόφο στους πρώτους αποστολικούς χρόνους είχε οργανωθεί ενα παλαιοχριστιανικό «κατάστημα» προς τιμήν ενός νεαρού" σοφού, του Έπιφάνη 3, πού γεννήθηκε στην 'Αλεξάνδρεια άπό μητέρα Κεφαλονίτισσα ­ Σαμικιά (ϊσως Αλεξάνδρα) και πατέρα ενα διάσημο για τήν εποχή του σοφό καί άπό τους αρχηγούς της αίρέσεο^ς των Γνωστικών, τον Καρποκράτη. Άπό τους παλιούς συγγραφείς ό Επιφανής αναφέρεται ώς «προς μητρός Κεφαλλήν» καί του αποδίδεται ή συγγραφή έργου «Περί

1. Για τή Μονή τών 'Αγίων Φανέντων βλ. ' Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η , «Κεφαλληνια­

κά Σύμμικτα», τόμ. Β', σελ. 374. Βλ. επίσης καί τόμ. Α' σελ. 17 καί 899, όπου έκτος των άλλων αναγράφεται καί για τις επιτόπιες έρευνες του Ευάγγελου Τσιμαράτου, πού δημο­

σιεύθηκαν στην έφημερ. τοΰ Ληξουρίου «Μύδρος» (1904). Βλ. επίσης καί ' Η λ ί α Τ σ ι ­

τ σ έ λ η , «Συλλογή ονοματοθεσιών της νήσου Κεφαλληνίας» (περιοδ. «Παρνασσός» 1877), δπου σημειώνεται «"Αγιοι Φανέντες, μονή τών 'Αγίων 'Αποστόλων (έκ τοΟ τρο­

παρίου των 'Αποστόλων, εις ο λέγονται «απόστολοι φανέντες») έν Σάμη, νοτίως τής πόλεως, όπου τό πάλαι ή ακρόπολις Κύατις». Για τα σημερινά ερείπια καί τήν εγκατά­

λειψη βλ. καί έφημ. «Άκρόπολιν» (1.4.76). 2. Γεωγραφία πολιτική, νέα καί αρχαία, τοΰ νομού Κεφαλληνίας υπό ' Α ν τ ω ­

ν ί ο υ Μ η λ ι α ρ ά κ η , Άθήνησιν 1890 (σελ. 48). 3. Για τον Έπιφάνη (όχι Έπιφάνιο, όπως γράφει ό Τσιτσέλης) βλ. έκτος τών άλ­

λων καί Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν, ό.π., τόμ. Α', σελ. 140 καί τόμ. Β', σελ. 6, δπου γί­

νεται λόγος γιά τή θεωρία τοΟ Γνωστικισμοΰ.

— 15 ­

Δικαιοσύνης», μονολότι κατά τήν παράδοση πέθανε σε ηλικία μόλις 17 χρονών. 'Εδώ βέβαια ίσως να υπερβάλει ή παράδοση, όπως συμβαίνει με όλους εκείνους, πού τη ζωή τους περιβάλλουν οί θρύλοι.

Ό έφηβος λοιπόν 'Επιφανής ξεκίνησε άπό τήν 'Αλεξάνδρεια, για να κηρύξει στη Σάμη τις θεωρίες του Γνωστικισμοϋ, μιας παράξενης αίρέ­

σεως, πού ήταν ενα κράμα άπό μυθολογικά στοιχεία τών αρχαίων ανατολι­

κών λαών, άπό τον Ιουδαϊσμό, άπό τήν αρχαία ελληνική μυθολογία και φιλοσοφία κι άπό τα κηρύγματα του Χριστιανισμού. Οί Γνωστικοί δεν έμεναν ικανοποιημένοι μέ τήν απλή πίστη στο χριστιανικό δόγμα* αρχή τους ήταν ενα είδος «πίστευε και ερεύνα» και για τούτο ακριβώς επιδίωκαν να διεισδύσουν στην κατανόηση του ύπεραισθητοϋ περιεχομένου της πί­

στεως μέ τή γνώση. Οί καρποκρατιανές θεωρίες σέ πολλά σημεία είχαν επηρεασθεί άπό τις

πλατωνικές ιδέες, είχαν δέ διαδοθεί στο χώρο της 'Ανατολικής Μεσογείου. Τό κήρυγμα τους θα τό λέγαμε σήμερα αναρχικό ή, έστω, κομμουνιστικό. Πίστευαν στην κοινοκτημοσύνη, γιατί, καθώς έλεγαν, «κοινή πασιν έποίη­

σε τάς αμπέλους ό θεός», ακόμα και για τους σπουργίτες καί τους κλέφτες. "Ολα τα αγαθά πρέπει να είναι κοινά, ακόμα κι οί γυναίκες. Κατά τήν άποψη τους δεν υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους* οί νόμοι έδίδαξαν στον άνθρωπο τήν παρανομία* κι ëva σωρό άλλες παράξενες θεωρίες.

Έκτος όμως άπό τή θεωρία, στή δική τους αίρεση υπήρχε και ενα είδος ειδωλολατρίας, ένας περίεργος συνδυασμός τής μαγείας μέ τή χριστιανική ορολογία. Καθώς ήταν φυσικό, τα καινά αυτά δαιμόνια καί ή τολμηρή δι­

δασκαλία του Γνωστικισμοϋ προκάλεσαν αρκετά σκάνδαλα, γιατί, καθώς παρατηρεί ένας σοφός μελετητής τής φιλοσοφίας \ «είναι συχνό φαινόμενο σέ μυστικιστικές αιρέσεις ή μετάπτωση άπό τον άκρατο ασκητισμό στην αχαλίνωτη αισθησιακή ήδυπάθεια».

Του Γνωστικισμοϋ τις θεωρίες ήρθε να διδάξει στή Σάμη τής Κεφα­

λονιας ό 'Επιφανής σέ μια εποχή, πού ή περιοχή αυτή μόλις είχε αρχίσει να συνέρχεται άπό τή καταστροφή τών Ρωμαίων. Καθώς γράφει ό Πάρτς 2 : «Ή Σάμη, ή ακμαιότατη πόλις τής νήσου, είχε καταστραφή, οί κάτοικοι αυτής είχαν έξανδραποδισθή καί ή πειρατεία κατέστρεφε καί τάς τρεις αλλάς πόλεις (γιατί ή Κεφαλονιά ήταν «τετράπολις») καί οί εμφύλιοι πόλεμοι, ίδίως δέ ή άπληστος διοίκησις τών Ρωμαίων έπαρχων καί τελω­

νών, οτε κατά τό μέσον τής 1ης π.Χ. εκατονταετήρίδος μέγα τμήμα είχε γίνει

1. Βλ. το άρθρο «Ή 'Ελληνική φιλοσοφία» τοΟ Κω ν. Δ. Γ ε ω ρ γ ο ύ λ η στον Ζ' τόμο («Ελλάς») τού 'Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού «Ήλιος», σελ. 674 ­ 677.

2. «Κεφαλληνία καί Ιθάκη», γεωγραφική μονογραφία ' Ι ω σ ή φ Π à ρ τ ς έξελ­

ληνισθείσα υπό Λ. Γ. Παπανδρέου. 'Εν 'Αθήναις 1892, σελ. 105.

­ 16 —

κτήμα του Γαΐου Αντωνίου». Ό μισητός αυτός Ρωμαίος πού είχε λεηλατή­

σει τήν Ελλάδα (87 π.Χ.), έπειτα άπο μια καταδίκη του έμενε εξόριστος στή Σάμη και κατά τή διάρκεια τής διαμονής του, όπως γράφει ό Στράβων, «δλην τήν νήσον ύπήκοον εσχεν ώς ίδιον κτήμα».

Άπο τον Ιον μ.Χ. αιώνα είχε αρχίσει μια κάποια ανοικοδόμηση· οί ξεσπιτωμένοι είχαν αρχίσει να ξανάρχονται στή νέα πόλη και το εμπόριο δραστηριοποιήθηκε πάλιν. Καθώς παρατηρεί ό καθηγητής 'Ιωάννης Μεσο­

λωρδς ι : «Κατά τήν άποστολικήν περίοδον, επί τών αποστόλων 'Ανδρέου και Παύλου, ένεκα τών εμπορευομένων και θαλασσοπορούντων Κεφαλλήνων μετά τών πόλεων Κορίνθου, Πατρών, Θεσσαλονίκης, 'Αλεξανδρείας και Ρώμης, ούτοι, επιστρέφοντες εις τήν πατρίδα αυτών, μετέδιδον και τα του Χριστιανισμού διδάγματα».

Σε μια τέτοια αναγεννητική περίοδο σημειώνεται ή εγκατάσταση τοΰ Έπιφάνη στή Σάμη. Ποιο ήταν το ελατήριο ; Μόνο ή διδασκαλία τής νέας θεωρίας ; Μήπως κι ή επιθυμία να γνωρίσει τον τόπο, πού γεννήθηκε ή μητέρα του ; 'Ή μήπως είχε δημιουργηθεί ρεύμα επαναπατρισμού τών ξενητεμένων οικογενειών ; "Ισως όλα μαζί αυτά τα αίτια και συγχρόνως ή ανάπτυξη τής επικοινωνίας μέ τήν 'Αλεξάνδρεια.

Κι αναρωτιέμαι : Μήπως στην εποχή αυτή πρέπει να αναζητήσουμε τήν αρχή τής ονομασίας Valle d'Alessandria, πού αναγράφεται στο «Iso­

lano dell'Atlante Veneto» του Coronelli καί, καθώς εϊναι γνωστό, τήν εϊχε στην Βενετσιάνικη εποχή ό κόλπος τής Σάμης ;

Ή εμφάνιση τοΰ νεαρού Έπιφάνη μέ τήν εξυπνάδα, τή μόρφωση καί τήν προσωπική γοητεία είχε προκαλέσει ιδιαίτερη εντύπωση σε μια ομάδα νέων τής Σάμης, πού έσπευδαν όχι μόνον ν' ακούσουν τα κηρύγματα του» άλλα καί να μυηθούν καί να λάβουν μέρος στις οργιαστικές λατρευτικές τελετουργίες τών μυημένων στο Γνωστικισμό. Καί, όταν ό πρόωρος θάνατος τοΰ Έπιφάνη ορφάνεψε τους πιστούς από τό δάσκαλο καί τον ηγέτη, ήταν ή λύπη τους τέτοια, πού τοΰ αποδόθηκαν θεϊκές τιμές καί στήθηκαν προς τιμήν του στήλες.

Ό 'Αλεξανδρινός σοφός Κλήμης ό Άλεξανδρεύς2 στο βιβλίο του

1. Βλ. Ι. Ε . Μ ε σ ο λ ω ρ ά , Πότε καί πώς είσήχθη ό Χριστιανισμός είς Κεφαλ­

ληνίαν, «Παγκεφαλληνιακον Ήμερολόγιον» Σ. Σκηνιωτάτου, έτος 1939, σελ 25 ­ 30. Βλ. καί ' Α ν δ ρ έ α Σ κ ι δ α ρ έ σ η , Συνοπτική Ιστορία τής Εκκλησίας τής νήσου Κεφαλληνίας, περιοδ. 'Ηώς, αριθ. 58 ­ 60 (1962), σελ. 32.

2. Ό Τίτος Φλάβιος Κλήμης (150­215 μ.Χ. περίπου) έπειτα από διάφορα ταξίδια του κατέληξε στην 'Αλεξάνδρεια. Σπούδασε τή χριστιανική γραμματεία καί τή σοφία τον εθνικών. Είναι άπο τους σπουδαιότερους θεολόγους τής εποχής του.

­ 17 —

«Στρωματεΐς» (Κεφ. 3 ­ 5) αναφέρει σχετικά : «Επιφανής θεός έν Σάμη Κεφαλληνίας τετίμηται, ένθα αύτω ιερόν ρυτών λίθων, βωμοί, τεμένη» μουσεΐον φκοδόμηταί τε και καθιέρωται και συνιόντες εις το ίερον οί Κε­

φαλλήνες κατά νουμηνίαν άποθέωσιν θύουσι». Ή αποθέωση αύτη του Έπιφάνη φαίνεται πώς διατηρήθηκε για κάμπο­

σα χρόνια. Σαν απόδειξη θα αναφέρω μια περικοπή άπό τις ιστορικές ση­

μειώσεις ενός παλιοΟ Σαμικοΰ *, πού κατά τήν συνήθεια της εποχής του έγραφε δ,τι σχετικό με τήν ιστορία και τις παραδόσεις της πατρίδας του. Στο κεφάλαιο «Περί τής Μονής τών Αγίων Φανέντων» σημειώνει : «Ή μονή αυτή δεν ήτο ανέκαθεν μονή, άλλα κατάστημα συλλόγου τινός προς διάδοσιν τοΰ Χριστιανισμού ίδρυθέντος, ως ëK τίνος σφραγΐδος ταύτης πε­

Χ. Ρ

Κ. Α

Κ. Ο

T. Α

Ή σφραγίδα

ριελθούσης εις χείρας ημών συμπεραίνομεν. Ως φαίνεται, δτε ήρξατο ό Χριστιανισμός έξαπλούμενος άνά τήν Ρωμαϊκήν Αύτοκρατορίαν, χριστια­

νοί τίνες βουληθέντες να κηρύξωσι τον Χριστιανισμόν èv Κεφαλληνία ίδρυ­

σαν τό κατάστημα τούτο πλησίον τής τότε πρωτευούσης τής νήσου (ενν. τής Σάμης) οίκοδομήσαντες έν αύτω ναόν, οΰ εντός ύπήρχεν επί μαρμάρινης πλακός ίνδαλμα παριστών τον Ίησοϋν μεταξύ δύο φοινίκων, συμφώνως τή αίρέσει τών Γνωστικών. "Οθεν δήλον ότι έκτίσθη, δτε ΐσχυεν ή αΐρεσις αύτη».

Αυτά μυθολογοΰνται για τό πρώτο μουσείο. Ή κεφαλονίτικη παρά­

δοση δεχόταν ότι στο αναφερόμενο άπό τον Κλήμη «μουσείο» έπρεπε να δοθεί ή σημερινή σημασία τοΰ όρου. Ο λόγιος και ιστορικός Παναγής Βεργωτής σ' ενα παλιό του σημειωματάριο (τοΰ 1867), όπου σημείωνε

1. Πρόκειται για το Σπυράκη Δανάλη, πού διατηρούσε στο Γιαλό τής Σάμης ξενο­δοχείο. Έκεϊ είδα τυχαία το σημειωματάριο του και μέ τήν άδεια του το αντέγραψα. Ή αντιγραφή, είναι πιστή ώς προς τή γλώσσα* όχι όμως καΐ ώς προς τήν ορθογρα­φία και τή στίξη. Στο σημειωματάριο έχει σχεδιάσει το σχήμα καί τα γράμματα τής σφραγίδας.

2

— 18 —

κάθε πληροφορία ιστορικού ενδιαφέροντος, έγραψε : «Το μουσειον του Επιφανούς διεδέχθη το μουσειον του κόντε Δήμου Βαλσαμάκη» *.

Προσωπικά υποθέτω πώς στον όρο «μουσείο» του Κλήμη δεν πρέπει να δοθεί ή σημερινή σημασία, άλλα εκείνη της 'Αλεξανδρινής εποχής. Το φημολογούμενο δηλαδή αυτό «κατάστημα» θα ήταν ενα είδος «πνευμα­

τικού" κέντρου», ινστιτούτου, όπως θα λέγαμε σήμερα, προρισμένου για τήν πνευματική καλλιέργεια, ενα «τέμενος μουσών», ενα είδος Σχολής με βι­

βλιοθήκη όπως το 'Αλεξανδρινό μουσείο, όπου κατά τους 'Αλεξανδρινούς χρόνους συγκεντρώθηκαν χειρόγραφα και καλλιεργήθηκε ή επιστήμη.

Το πρώτο πραγματικό μουσείο ιδρύθηκε στο 'Αργοστόλι άπό τον κόντε Δήμο Βαλσαμάκη. Πολύτιμες πληροφορίες για τό μουσείο αυτό μας δίνει ή εφημερίδα τής Κεφαλονιας «Εθνική Γνώμη» ("Ετος Α', αριθ. 5, 8 'Ιουνίου 1868), όπου έχει άναδημοσιευθεΐ άρθρο τής έφημ. «'Ελληνικός Τηλέγραφος» (22 'Απριλίου 1815).

'Ιδού τί αναφέρεται εκεί σε μια σύντομη περίληψη : Στή Φλωρεντία ζούσε ό «σοφώτατος Φελίτζε Φοντάνα», πού διατηρούσε πλούσιο μουσείο άπό ξύλινα και κέρινα ομοιώματα. «Περιείχε δέ τό μουσειον τούτο εκτός τών μελών του ανθρωπίνου σώματος κατά μέρος, διάφορα σώματα τεχνητά.. . μέ μίαν άκρίβειαν και ομοιότητα φυσικήν. Τό μουσειον αυτό ήτο άξιον να στολίση μίαν οιανδήποτε τών πρώτων Μητροπόλεων τής Ευρώπης».

Ή συλλογή επρόκειτο ν' αγορασθεί από 'Αμερικάνους* άλλα τήν τελευταία στιγμή ματαιώθηκε ή αγορά «δια τό δυσμετακόμιστον». Και προσθέτει ή εφημερίδα : «Ή αποτυχία εκείνη ήτον, ώς φαίνεται, προσδιω­

ρισμένη εις ενα Γραικόν, τον φιλογενή κύριον Δημήτριον Βαλσαμάκην. Ό ευγενής ούτος νέος τής Κεφαλληνίας, ειδήμων τών φυσικών επιστημών και εραστής τής παιδείας.. . , ήγόρασεν όχι μόνον τό ανωτέρω άνατομικόν μουσειον, άλλα και τό μουσειον τής φυσικής ιστορίας τοϋ ΐδίου Φοντάνα και τα κηρόπλαστα τοΰ περίφημου Sisini, τα όποια έφόρτωσαν εις καράβιον Κεφαλληναΐον τοΰ Βαλλιάνου. Τό ίδιον καράβιον εφερεν εις Κεφαλληνίαν και πολλά βιβλία, μεταξύ τών οποίων τό άξιολογώτερον είναι μία συλλογή τών παλαιών και νέων συγγραφέων, Ελλήνων και Ρωμαίων, όσοι έγραψαν περί νομισματικής. Ή συλλογή αύτη . . . ήγοράσθη άπό τον κ. Κων. Βαλ­

σαμάκην, άξιον άδελφόν τοΰ ανωτέρω Δημητρίου.. . "Ολα αυτά. . . , όσον και ή πολύβιβλος βιβλιοθήκη τών δύο αδελφών, θέλουν αποταμιευθεί εις εν έπί τοΰτο κτήριον, όπου θέλουν συχνάζει όσοι άπό τους φιλομαθείς

1. Βιογραφίες τοϋ Δημητρίου Βαλσαμάκη, τοϋ κόντε Δήμου, όπως λεγόταν στην Κεφαλονιά, και τοϋ Κωνσταντίνου Βαλσαμάκη βλ. στα «Κεφαλληνιακά Σύμμικτα» τοϋ ίστορικοϋ τής Κεφαλονιάς ' Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η (τόμ. Α', σελ. 42 κ.έ.).

- 1 9 —

θέλουν να σπουδάζουν αύτάς τάς έπιστήμας... 'Ιδού λοιπόν ή νεωτέρα Ελ­

λάς αυξάνει καθ' ήμέραν τα φιλολογικά της πλούτη δια μέσου τοΰ πατριω­

τικού ζήλου τών τέκνων της... ». Ό ιστορικός της Κεφαλονιας 'Ηλίας Τσιτσέλης ι υποστηρίζει την

εκδοχή, πού φαίνεται σωστότερη άπο εκείνη τοΰ «Ελληνικού Τηλεγρά­

φου», ότι ό Κωνσταντίνος, πού ήταν «ιατροφιλόσοφος και γλωσσομαθής», αγόρασε στή Φλωρεντία το μουσείο «παρά τοΰ έκεΐ περιωνύμου κατασκευα­

στοΰ Φοντάνα..., ό δε Δημήτριος έπλούτισε δια νέων αντικειμένων αρχαίας τέχνης και ιατρικής το άπο τοΰ αδελφού του Κωνσταντίνου περιελθον αύτώ φυσιολογικόν μουσείον, όπερ ετήρει εις τινας αίθουσας της έν Άργοστο­

λίω οικίας του, ταξινομήσας αυτό έπιστημονικώτερον». Μια ΐδέα τών πολυτίμων βιβλίων, πού είχε αποθησαυρίσει ό Κόντε

Δήμος (όπως ήταν γνωστός ό Δημήτριος Βαλσαμάκης), σχηματίζουμε δια­

βάζοντας ενα ανέκδοτο, πού έχει γραμμένο στο σημειωματάριο του ό Πα­

ναγής Βεργωτής : «Ό κόντε Δήμος, έχει ëva σπανιώτατον βιβλίον, έκδο­

μένο αγγλικά άπό τον Φώσκολον («Thoughts on Parga» «Σκέψεις για τήν Πάργα»). Τόσον είναι σπάνιον, ώστε ô 'Ιταλός βιβλιοπώλης και έκδοτης Lemonier με τόσας σχέσεις, οπού εϊχε, έκαμε τόσα να τό έπιτύχη, δια να τό έκδώση, αλλά δέν τό κατώρθωσε. "Εγινε δε σπάνιον, διότι κατεφέρετο κατά της αγγλικής πολιτικής και οί "Αγγλοι τό έξηφάνισαν. Είχε δε και ëvaç άπό τους γραμματείς τοΰ Φώσκολου, ο Νικόλαος Σ. Κακουρατος, εν άντίτυπον, άλλα τον έγέλασε και τοΰ τό επήρε μία Αγγλίδα».

Σύμφωνα με μια παλιά παράδοση τό πρώτο εκείνο συστηματικό μου­

σείο τοΰ Κόντε Δήμου στεγάσθηκε στο σπίτι τής οικογενείας Φωκά Μπου­

τουβάρη 2 στή συνοικία τής Υπαπαντής. Ή συνοικία αυτή ήταν άπο τις

1. Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , ο.π., τόμ., Α', σελ. 42 κ.ε\ 2. Ή παλιά παράδοση έταύτιζε το Βαλσαμακέικο σπίτι μέ το σπίτι τής οικογε­

νείας Γερασίμου Βιλάνδου, πού υπήρχε μέχρι τής εποχής τοΰ μεγάλου σεισμοΰ (1953). Ήταν ενα σπίτι ­ φρούριο, πελώριο για τήν εποχή του, μέ υπόγεια καί ληνούς. Ή θέση του ήταν σ' ενα στενό, όπου περίπου σήμερα τό σπίτι τής οικογένειας Φορέστη ­ Βιλάν­

δου (λεωφόρος Βεργωτή 76). Σύμφωνα μέ ενα συμβόλαιο, πού σώζεται στα αρχεία τοΰ συμβολαιογράφου Δημητρίου Βιλάνδου, γιου τοΰ Γερασίμου, τό οικόπεδο αγοράστηκε το 176 4 αντί 36 δουκάτων. Ήταν ενα αμπέλι 1 112 βατσέλι, όπως καί όλη σχεδόν ή περιοχή τοΰ 'Αργοστολίου ήταν αμπέλια, όταν πρωτεύουσα τής Κεφαλονιάς ήταν τό Κάστρο. Τό σπίτι είχε αγοράσει «Ό 'Ιωάννης Γιαννουλάτος ποτέ Γεωργού» άπο τον «κύρ διάκο Ευστάθιο Κυπριώτη τοΰ ποτέ Άντωνάκι». Ένα μέρος τοΰ σπιτιού δόθηκε σαν προίκα στο Γεώργιο Ν. Φωκά Μπουτουβάρη, πού παντρεύτηκε τήν κόρη τοΰ Γιαν­

νουλάτου. 'Αργότερα ή απληστία τοΰ Μπουτουβάρη προκάλεσε διαφωνίες· τό σπίτι βγήκε σέ πλειστηριασμό καί κατακυρώθηκε στην 'Ιονική Τράπεζα, ή οποία τελικά το πούλησε «αντί 19 χιλ. δραχμών» στον απόγονο Γεώργιο Γιαννουλάτο, μοναδικό φαρ­

μακοποιό τοΰ 'Αργοστολίου, καί τον εγγονό του Γεράσιμο Βιλάνδο. Ό Γεώργιος Ν.

— 20 —

πιο παλιές τοϋ 'Αργοστολίου, άπό τίς πρώτες πού σχηματίσθηκαν, όταν το 'Αργοστόλι έγινε πρωτεύουσα της Κέφαλο νιας (το 1757) αντί τοϋ Κά­

στρου του 'Αγίου Γεωργίου. Την ικανοποίηση και περηφάνια τής Κεφαλονιας για το σπουδαίο

εκείνο απόκτημα εκφράζει ή «Εθνική Γνώμη» (δ.π.) «Οί Κεφαλλήνες», γράφει, «καυχώμενοι δτι εχομεν εν τοις κόλποις ημών εν σπουδαίο ν μου­

σείο ν, έξ οΰ ουχί ολίγας ωφελείας δύνανται να άρυσθώσιν οί περί τήν φυσικήν ίστορίαν, τήν χειρουργίαν και τάς λοιπάς σχετικάς έπιστήμας καταγινόμενοι, έλάβομεν τήν καλήν τύχην, ίνα διαμείνη παρ' ήμΐν έπί ένδε­

κα όλους μήνας ό ιδιοκτήτης τοϋ μουσείου αύτοϋ και συμπολίτης ημών Δημήτριος κόμης Βαλσαμάκης, όστις εύηρεστήθη να άφήνη αυτό άνοικτόν έπί πολλάς ημέρας, ενώ προηγουμένως ήνοίγετο εις διαφόρους περιηγητάς, προς έτι πλείονα τών συμπολιτών αύτοϋ εύχαρίστησιν. Γνωστόν δέ ότι και ό σεβαστός ημών βασιλεύς Γεώργιος Α' έτίμησε δια της παρουσίας αύτοϋ τό περί οδ ô λόγος μουσείον, ώς περί της επισκέψεως εκείνης γίνεται μνεία έν τώ υπ' αριθ. 247 φύλλω της τότε εκδιδομένης εφημερίδος «Νέα Εποχή».

Ό κόντε Δήμος, μολονότι του έγιναν προτάσεις δελεαστικές, δέν έδέχθηκε να μετακινηθεί τό μουσείο άπό τ' 'Αργοστόλι. Στην εποχή της άγγλοκρατίας, και συγκεκριμένα τό 1820, ό κόμης Γκίλφορντ ι πρότεινε στον κόντε ν' αγοράσει τό μουσείο του, για να χρησιμοποιηθεί στο Πανε­

πιστήμιο, πού λογάριαζε να ίδρύσει στην Κέρκυρα, «συνάμα δέ τοϋ πρότει­

νε να τό έπονομάση Βαλσαμαϊκόν και να διορίση αυτόν διευθυντήν προσφέ­

ρων ώς αντάλλαγμα πλουσίαν ίδιοκτησίαν συνισταμένην εις γαίας». Ούτε τίς προτάσεις αυτές δέχτηκε ό Βαλσαμάκης ούτε εκείνες πού

τοϋ έκαμε αργότερα ό τότε πρωθυπουργός της Ελλάδος Ιωάννης Κωλέτ­

της «συμμαθητεύσας έν 'Ιταλία μετά του Βαλσαμάκη και καλώς γιγνώσκων τό περί οδ ό λόγος μουσείον». Ό Κωλέττης ζήτησε ν' αγοράσει τό μουσείο «αντί γαιών», για να τό μεταφέρει στην πρωτεύουσα. «'Αλλ' ό Βαλσαμάκης, καίτοι καυχώμενος έπί τη ελληνική αύτοϋ καταγωγή και τώ υπέρ τής Έλλά­

Φωκας Μουτουβάρης είναι ό άνθρωπος, εναντίον του οποίου έγραψε ό 'Ανδρέας Λασκα­

ρατος τα γνωστά «πέντε φυλλάδια κατά Ν. Γ. Μπουτουβάρη» (Βλ. Α. Λ α σ κ α ρ ά τ ο υ , «"Απαντα» τόμ. Γ', σελ. 458 κ.ε\). Σύμφωνα όμως με άλλες, πιο εξακριβωμένες πληρο­

φορίες, το αρχοντικό τών Βαλσαμάκηδων ήταν απέναντι άπό τοϋ Βιλάνδου. Είχε μεγάλη πλακόστρωτη αυλή κι ενα πηγάδι στή μέση. Τα μπαλκόνια, οί λάντζες κι οί ολό­

γυρα ψηλοί τοίχοι τοϋ έδιναν τη μορφή όχυροΰ! 1. Ό λόρδος Γκίλφορντ (1766­1827) είχε επισκεφθεί τήν Ελλάδα τό 1791 ανα­

ζητώντας ΐχνη τοϋ αρχαίου πολιτισμού. Φιλοδοξία του ήταν να συντελέσει στην αναζωο­

γόνηση τοϋ ελληνικού πολιτισμοΰ. Σέ δεύτερη επίσκεψη του έμεινε στην Κέρκυρα καί άρχισε τήν προσπάθεια του για τήν ίδρυση τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας, πού ή λειτουργία της χρονολογείται άπό το 1824.

— 21 —

δος ζωηρώ αύτοΟ αισθήματι. . . , απέρριψε και τότε τήν πρότασιν, έχων την σταθεράν άπόφασιν, ϊνα διαμείνη αυτό εν Κεφαλληνία».

Πόθος κι ελπίδα τής Κεφαλονιας ήταν να δωρηθεΐ τό μουσείο στο δήμο 'Αργοστολίου. Και ή ελπίδα γίνηκε πραγματικότητα, όταν ό Κόντε Δήμος «έκληροδότησε τάς συλλογάς τω δήμω 'Αργοστολίου υπό τήν διαλυ­

τικήν αϊρεσιν να περιέρχωνται αύται τή θυγατρί αυτού Πηνελόπη, αν έν ώρισμένφ χρόνω ό δήμος δέν διώριζεν είδικόν καθηγητήν προς διδασκα­

λίαν». Άλλα ό δρος αυτός δέν ήταν δυνατόν να τηρηθεί, γιατί δέν ήταν εύ­

κολο να συντηρηθεί σέ μια επαρχιακή πόλη «καθηγητής ειδικών επιστημο­

νικών μαθημάτων»! Κι ό 'Ανδρέας Λασκαράτος στο «Λύχνο» του (αριθ. 49, 1 'Ιουλίου

1968) έγραψε : «Είναι βέβαιον ότι ό κύριος Βαλσαμάκης θα έπρόσφερε στην Κυβέρνηση μας, αν ήθελε να διορίση έναν ή και δύο διδασκάλους να παραδίδουν μαθήματα μέσα εις αυτό. 'Εννοείται μαθήματα ανάλογα τής ύλης, οπού τό Μουσείον προσφέρει. Μα πού να πρωτοφτάσουνε τα Ταμεία ! Κολυμπήθρες, κούνιες, σουριστροΰλες, παιγνιδάκια κάθε λογής . . . ! Τα ταμεία έξαντληθήκανε στα πράγματα τούτα τής πρώτης ανάγκης και δέν μένουνε πλέον χρήματα ως και για μαθήματα» ! 1

Έπιδή ό όρος τής διαθήκης εκείνης δέν ήταν δυνατό νά τηρηθεί, ή Κέφαλο νια έχασε τό μουσείο της. Ή κληρονόμος τό πούλησε στα 1853 «αντί επτά και ημισείας χιλιάδων δραχμών εις τό Εθνικό ν Πανεπι­

στήμιο ν». "Ετσι έλειψε άπό τήν Κεφαλονιά ένας έπί πλέον θησαυρός, όπως τόσοι

άλλοι χάθηκαν στην εποχή τής Άγγλοκρατίας. Οί «προστάτες» μας δέν παρέλειψαν ευκαιρία, πού νά μήν απογυμνώσουν τό νησί ! Νά τί γράφει χαρακτηριστικά στο σημειωματάριο του ό Παναγής Βεργωτής : «Οί Άγγλοι μας ωφέλησαν, άλλα καί μας έλήστευσαν... Ό Δούγγλας επήρε £ (τάλλη­

ρα) 800.000. 'Επήραν άλλοι Άγγλοι τόσας αρχαιότητας καί παλαιά βιβλία άπό τα μοναστήρια άξιας περίπου £ (ταλλήρων) 6.000.000... Βιβλιοθήκαι αξιόλογοι μοναστηριών εις Κεφαλληνίαν άφηρέθησαν άπό Άγγλους . . . Καραβιές αρχαιότητες έπάρθησαν άπό Άγγλους εις Ίθάκην». Μόνο για τό Δέ ­ Βοσσέτ αναφέρει επαινετικά ότι «ήσχολήθη μέ τα αρχαιολογικά καί νομίσματα τής νήσου καταρτίσας και μουσείον κεφαλληνιακών αρχαιοτή­

των περί τό 1812».

1. Έδω πρόκειται γιά τήν κολυμπήθρα, πού αγοράστηκε, για νά βαφτιστεί ό τότε διάδοχος Κωνσταντίνος. Στο «Λύχνο» του (αριθ. 48) είχε γράψει ό Λασκαράτος : «Με­

γαλειότατε, τριακόσιες χιλιάδες δραχμές για τήν κολυμπήθρα τοϋ διαδόχου είναι τρια­

κόσιες χιλιάδες μαρτυρίες, ότι τό Έθνος μας έζουρλάθηκε! Δέξου, Μεγαλειότατε, τήν προσφορά, πού σου κάνουνε" μα χτίσε μέ τα χρήματα εκείνα φρενοκομεία και δεόσουνε

— 22 —

Άλλα δεν ήταν μόνον οί Άγγλοι πού απογύμνωσαν το νησί. Ήταν και ή κομματική κραιπάλη. Καθώς γράφει ή έφημ. «Αλήθεια» : «Πλούσια μοναστήρια, όπως αί μοναί του Αγίου Γερασίμου, των Σισίων, του Αγίου Ανδρέου, τών Αγίων Φανέντων παριστώσι λίαν άξιοδάκρυτον θέαμα ενε­

νά δικήσουνε»! Kai στο φύλλο 49 γράφει για το δήμαρχο : «Κύριε Δήμαρχε τών 'Αθη­

νών, μαθόντες ότι ετοιμάζετε τήν κούνια για το βασιλικό νήπιο και μή αμφιβάλλοντες ότι σεις ό ΐδιος θέλετε έχει τήν τιμήν να εϊσθε ό Κουνιστής του, ιδού σας στέλνουμε δτοιμο και το νανάρισμα :

Να κάμη νάνα, νάνα του και ναναρίσματά του, όσο πού νάρτη ή μάνα του να φάη τά βυζιά του ! Να κάμη νάνα ώ, ώ, ώ. . . !

Κοιμάται ό ήλιος στα βουνά κι ή πέρδικα στα χιόνια κοιμάται και ό Κώστας μου στα δροσερά σεντόνια! Να κάμη νάνα ώ, ώ, ώ. . . !

Κοιμήσου, χαϊδεμένο μου, αφέντη μου κοιμήσου και στ' όνειρο σου να με ίδβς σκλάβο και δουλευτή σου!

Κοιμήσου, αφέντη όλάφεντε, στην κούνια σου κοιμήσου και πάντα νάχης Δήμαρχο σκλάβο και δουλεφτή σου !

Γονυκλιτός στα πόδια σου να είν' ό δήμαρχος σου πότε κοντά στην κούνια σου, πότε στο μαγεριό σου !

Πρέπει σου, αφέντη, πρέπει σου ό τίτλος τοϋ Μονάρχη κι' εμπρός σ' έσέ νά σέρνωνται τοϋ Έθνους οί Δήμαρχοι.... !

Δεν παραλείπει στο χέλοα ό Λασκαράτος νά συστήσει στο Δήμαρχο : «"Αν τό παι­

δάκι εχη αγρύπνια κι έξακολουθάη νά μήν κοιμάται, ματαπιάνετε ξανάρχα, Κύριε Δή­

μαρχε, τό νανάρισμα. Στή δεύτερη φορά τό παιδί αποκοιμιέται μέ βεβαιότητα»! 'Απαρι­

θμεί υστέρα τις άλλες χρείες, πού θα εχη ό μέλλων τούτος Αύτοκράτοραο τής 'Ανατο­

λής μας, για τά όποια πρέπει νά φροντίσουν οί δήμοι τής Ελλάδος!». 'Αποτέλεσμα τής καυστικής εκείνης ειρωνείας τοϋ Λασκαράτου ήταν νά κατασχεθεί ό «Αύχνος»! (Βλ. και στο παράρτημα τοϋ ύπ' αριθ. 49 φύλλου τοϋ «Λύχνου»).

— 23 —

κα των διαπραχθεισών ληστεύσεων... 'Επίτροποι και ηγούμενοι σπατα­

λώσιν άπάσας τάς προσόδους, άλλα και αυτά τα ακίνητα σφετερίζονται και τα κινητά κλέπτουσι...» ι.

Και ή εφημερίδα «Νέα Κεφαλληνία» (αριθ. 26, 'Ιανουάριος 1884) διεκ­

τραγωδώντας τήν κατάσταση γράφει : «Ή πολυετής διοίκησις της άρχιε­

I πισκοπής παρά επισκοπικών επιτροπών και τούτων διοικούντων (sic) κατά τον κομματισμόν τούτου ή εκείνου του προσώπου ή του ισχύοντος τής ημέ­

ρας εφερεν εις άθλιεστάτην κατάστασιν τά εκκλησιαστικά... Τα μοναστή­

ρια κατεστάθησαν μούρκια τών ηγουμένων, τών δε γυναικείων οί οικονόμοι ή έπιστάται».

Ή αποκαρδιωτική κατάσταση της 'Εκκλησίας στην Κεφαλονιά χρο­

νολογείται άπό τήν εποχή πού ό μισέλληνας "Αγγλος αρμοστής Μαίτλανδ έξώρισε το 1821 τον πατριώτη επίσκοπο Άγαθάγγελο Τυπάλδο Κοζάκη, γιατί φρόντισε νά φύγουν εκατοντάδες πολεμιστές, πού πήραν μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα τοΰ "Εθνους. Οί διάδοχοι του ήταν «άγγλοπρόβλητα» ή «άγγλοχειροτόνητα» όργανα, πιστοί δούλοι της Προστασίας.

Και μετά τήν απελευθέρωση συνεχίστηκε αυτό τό ξεχαρβάλωμα τών εκκλησιαστικών μέχρι της εποχής, πού έσωσε τήν Κεφαλονιά ή εκλογή του αρχιμανδρίτη της 'Ορθόδοξης Κοινότητας της Μασσαλίας Γερμανού Καλλιγά σαν αρχιεπισκόπου Κεφαλληνίας (Μάρτιος 1884). Ό μεγάλος εκείνος ιεράρχης δικαίωσε τις προσδοκίες τοϋ λάου τής Κεφαλονιάς, πού τον υποδέχθηκε με έξαλλον ενθουσιασμό. Άπό τότε, καθώς γράφει ό Τσιτσέ­

λης, «άνατέλλουσιν ήμέραι φαειναί δια τον θρόνον τής νήσου»2. 'Ανάμεσα στα άλλα «θεάρεστα έργα του τά σοβαρά και ωφέλιμα», όπως

έγραψε κι ό αφορεσμένος 'Ανδρέας Λασκαρατος εκθειάζοντας τό έργο του Γερμανού, «τά φιλάνθρωπα καταστήματα, τά νοσοκομεία, τά φτωχο­

κομεΐα, τά βιβλία, τις βιβλιοθήκες, τά ορφανοτροφεία...», ιδιαίτερη θέση κατέχουν οί βιβλιοθήκες και τά μουσεία, πού ίδρυσε στο μικρό διάστημα τής ιεραρχίας του (25 Μαρτίου 1884 μέχρι 19 'Ιουλίου 1889).

1. Έφημ. «Αλήθεια» («έφημερίς του λαοϋ»), αριθ. 14­15, Έτος Α', Δεκέμβριος 1861. Στη συνέχεια ή εφημερίδα αναφέρει συγκεκριμένες κλοπές και μάλιστα «Εύαγγε­ \ λίου έπί περγαμηνής», πού το έκλεψε ό ηγούμενος «διά να το δωρήσω», καθώς ισχυρί­

σθηκε, «προς τον προστατεύσαντά με, όπως λάβω τήν θέσιν ταύτην» ! Ή κλοπή εκείνη φέρνει στο νου μιαν άλλη περίεργη πρόσφατη κλοπή Ευαγγελίου στο μοναστήρι τής Λάμιας (Δειληνάτα). Ό κλέφτης φυσικά δε βρέθηκε ούτε καί τώρα!

2. Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , δ.π., τόμ. Β', σελ. 208 καί τόμ. Α', σελ. 447, 450 καί 851. Για τους επισκόπους τής Κεφαλονιας κατά τον περασμένον αιώνα βλ. στο περιοδικό «Κεφαλονίτικη Πρόοδος» τα «'Επισκοπικά Κεφαλληνίας» Ν. Τ ζ ο υ γ α ν ά ­

τ ο υ (αριθ. τεϋχ. 47­48 καί συνέχειες στα επόμενα τεύχη). 'Ιδιαίτερα για τα έργα τοϋ Γερμανού Καλλιγά βλ. καί στο Β' τόμο τοϋ Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., σελ. 204 ­ 216.

— 24 —

Ό 'Ηλίας Τσιτσέλης απαριθμώντας τα έργα τοϋ Καλλιγά γράφει : «Συνέστησεν έν Άργοστολίω βιβλιοθήκη ν κατ' αρχάς κληθεΐσαν άρχιεπι­

σκοπικήν, είτα δε δημοσίαν... Ό ζήλος τοϋ φιλόμουσου ίεράρχου κατώρ­

θωσε να περισυλλέξη άπό τίνων μονών τής νήσου καί τίνων κληρικών πολλά χειρόγραφα διαφόρου ύλης, παλαιότυπα, νομοκάνονας, ευαγγέλια, ών τίνα επί διφθέρας, και άλλα σπάνια βιβλία... Ίδιαίτερον τής βιβλιο­

θήκης δωμάτιον προώρισεν ό Καλλιγάς εις Μουσεΐον, δπου ταξινομηθέντα ετοποθετήθησαν πολλά φυσικά καί αρχαιολογικά αντικείμενα, τά πλείστα δωρηθέντα ένεργείαις τοϋ ζηλωτοΟ άρχιερέως καί αύτοϋ δε τοϋ ίδρυτοϋ δωρήσαντος τήν εξ αιγυπτιακών νομισμάτων καί αρχαιολογικών αντικει­

μένων πλουσίαν ίδιωτικήν του συλλογήν». Κατά τή διάρκεια τής υπηρεσίας του στο Πατριαρχείο 'Αλεξανδρείας

ό Καλλιγάς είχε κάμει πλούσια συλλογή. Αυτή τή χάρισε στο Μουσείο, πού ίδρυσε ό ίδιος. Κατά τον ίστορικό Π. Χιώτη «έδώρισε 5 χρυσά νομί­

σματα, 31 αργυρά καί 125 χαλκά, έν οϊς τίνα τής αρχαίας Βουβάστιδος» ι. Πολλοί Κεφαλονίτες τοϋ έσωτερικοΰ καί έξωτερικοΰ απάντησαν

πρόθυμα στην πρόσκληση τοϋ Καλλιγά καί έγιναν δωρητές : Ό Άργοστο­

λιώτης γιατρός ' Α ν τ ώ ν ι ο ς Μ η λ ι α ρ έ σ η ς πρόσφερε αξιόλογη συλλογή άπό αρχαιολογικά αντικείμενα, νομίσματα, μετάλλια, αρχαίες εκδόσεις, κώδικες, διφθέρες καί παλιές εικόνες. Τά νομίσματα τής συλλο­

γής ήταν 116 χρυσά, 876 ασημένια καί 2508 χάλκινα. Τά αρχαιολογικά αντικείμενα ήταν «δακτυλιόλιθοι, λήκυθοι, πυξίδες, σκαραβαίοι, κοσμή­

ματα, μικρά αγάλματα κ.ά.». Μετά το θάνατο του (1887) άφησε τήν πλούσια συλλογή του άπό χειρουργικά εργαλεία καί βιβλία στο τότε αρτισύστατο νοσοκομείο.

Ό Σ τ α υ ρ ό ς Μ ε τ α ξ ά ς (1823 ­1899) άπό τό χωριό Καραβάδο, διάσημος οφθαλμολόγος εγκατεστημένος στή Μασσαλία, πού με ποικίλους τρόπους εκδήλωσε τά φιλανθρωπικά καί δημοκρατικά του φρονήματα, δώ­

ρισε 400 συγγράμματα για τή βιβλιοθήκη καί «λαμπρόν ώρολόγιον, όπερ έτοποθετήθη έπί πυργίσκου εις τήν νοτίαν πλευράν τοϋ μεγάρου τών δικα­

στηρίων. ..». Σημαντική επίσης ήταν ή δωρεά τοϋ Γ ε ρ ά σ ι μ ο υ Μ α ζ α ρ ά κ η ,

Κεφαλονίτη εγκατεστημένου στο Κάιρο, γραμματέα τής εκεί ελληνικής κοινότητας καί τών Πατριαρχείων 'Αλεξανδρείας. Ό Μαζαράκης δώρισε μια συλλογή «πολλών αιγυπτιακών νομισμάτων καί άλλων αρχαιολογικών αντικειμένων, ην προτραπείς υπό τοϋ φιλτάτου αύτω μητροπολίτου Κεφάλ­

ι. Ή Βούβαστις αρχαία φαραωνική πόλη τής Αιγύπτου στο Δέλτα τοϋ Νείλου, νοτιοανατολικά τοϋ σημερινού Ζαγαζίκ. Βλ. καί ' Α ν δ ρ έ α Κ α λ ο γ η ρ α , «Ή Κε­

φαλληνία», 'Αθήναι 1954, σελ. 25.

— 25 —

ληνίας έδωρήσατο εις το μουσείον της βιβλιοθήκης Κεφαλληνίας» '. Στο περιοδικό «Εστία» ό Τσιτσέλης υπογράμμισε τις έρευνες «τοϋ

ίεράρχου Κεφαλληνίας προς εΰρεσιν καί διάσωσιν παλαιών εκδόσεων βιβλίων και χειρογράφων δια την επαινετή αύτοϋ πρωτοβουλία συστασαν καί όσημέραι καταρτιζομένην άρχιεπισκοπικήν βιβλιοθήκην Κεφαλλη­

νίας. ..». 'Ιδιαίτερα όμως υπογράμμισε ότι «μεταξύ τών ευρεθέντων πρωτί­

στης τυγχάνουσιν θέσεως δύο αρχαία επί περγαμηνής ευαγγέλια, ών όμως το έτερον μόνον έδωρήθη τη βιβλιοθήκη». Στή συνέχεια περιγράφει το «τετραβάγγελο» αυτό καί προσθέτει ότι «το χειρόγραφον έδωρήθη παρά τοϋ σεβαστού γέροντος Νικολάου "Εκτορος Τυπάλδου, έχοντος αυτό έκ της κληρονομιάς τοϋ σεβασμίου ιερέως καί προ τεσσαρακονταετίας θανόν­

τος πατρός αύτοϋ Γερασίμου». «Τό έτερον τών ευαγγελίων ανήκει τω κ. Σωκράτει Κατσαΐτη» 2.

'Ατυχώς για τήν Κέφαλο νια καί ευτυχώς για τήν 'Ελλάδα γενικότερα ό Γερμανός Καλλιγάς δέν έμεινε στο νησί μας ούτε πέντε χρόνια, γιατί χήρεψε ό μητροπολιτικός θρόνος τών Αθηνών καί «τα βλέμματα τών σπου­

δαίων ανδρών», ανάμεσα στους οποίους κι ό πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης, στράφηκαν στον Καλλιγά. Συνυποψήφιος ήταν ό επίσκοπος Κορινθίας Σωκράτης Κολιάτσος από τή γνωστή μεγάλη καί δυνατή οικο­

γένεια τών 'Αθηνών. Ή εκλογή δέν ήταν εύκολη, γιατί ό Κολιάτσος διέθετε καί τον κομματικό τοπικισμό. Στην εκλογική μάχη πρόβαλε φανατικός μα­

χητής υπέρ τοϋ Καλλιγά ό μεγαλύτερος εχθρός τοϋ ράσου, ό αφορεσμένος 'Ανδρέας Λασκαρατος, με επιστολές καί τό στιχούργημά του «Κολιατσιά­

δα» 3. Ό Λασκαράτος δέν άφησε τήν ευκαιρία ανεκμετάλλευτη, για να καυ­

τηριάσει μέ τό δικό του τρόπο τίς προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες καί τον έκτραχηλισμό τοϋ κλήρου, αλλά καί δέν παρέλειψε να αντιπαραθέσει στην

1. Αξίζει να σημειωθεί ότι σχεδόν σέ κάθε φύλλο της έφημ. τοΰ 'Αργοστολίου «Εμπρός» αναφέρονται δωρεές καί δωρητές για το Μουσείο ή τή βιβλιοθήκη τής Κε­

φαλονιάς (πρβλ. «Εμπρός», έφημερίς πολιτική, Άργοστόλιον, έτος Α' 1887, αριθ. 10, 12, 18, 20, 24, 26, 28, 30, 52, 53 κ.ά.). Στα «Κεφαλληνιακά Σύμμικτα» Ή λ. Τ σ ι­τ σ έ λ η , τόμ. Α', βλ. τίς βιογραφίες Άντ. Μηλιαρέση (σελ. 449­451), Σταύρου Με­

ταξά (σελ. 442­448) και Γερ. Μαζαράκη (σελ. 371). 2. Βλ. ' Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η , «'Αρχαία Ευαγγέλια έν Κεφαλληνία» περιοδ.

«Εστία» 1887, σελ. 765­766. 3. Ό τίτλος «Κολιατσιάδα» από τό επώνυμο Κολιάτσος, πού έχει δώσει καί το

όνομα στη γνωστή «Πλατεία Κολιάτσου». Το μακρότατο αυτό στιχούργημά δέν έχει ποιητική αξία. Είναι ενα είδος σατιρικού έπους, άφοϋ μάλιστα ό ποιητής τό χωρίζει σέ ραψωδίες (βλ. ' Α ν δ ρ έ α Α α σ κ α ρ ά τ ο υ , «"Απαντα», 'Αθήνα 1959, τόμος Γ'). Συνολικά είναι 14 ραψωδίες καί 2955 στίχοι.

— 26 —

κατάσταση αυτή τα «θεάρεστα έργα» του Καλλιγά. Να ενα μικρό δείγμα από την «Κολιατσιάδα» του :

Λιάτσε μου αφέντη, οί καιροί αλλάξανε ! 'Εκείνα πού ήταν πρώτα δεν εϊν' τώρα. "Αλλη φορά έδικούσανε ( = ήταν αρκετά) τα θαύματα εικόνων και σεβάσμια παρρησία ιερωμένου προσώπου, για να κάνουν δεχτά τα πάντα στο ύπήκοον ποίμνιον και σεβαστόν τον κάθε ρασοφόρον. . .

Κι' είναι τούτο, πού σήμερα ό Τρικούπης βρίσκει στον μόνον "Αγιον Κεφαλλήνα. Βρίσκει έκεϊ Καταστήματα Φιλάνθρωπο, Νοσοκομεία, Φτωχοκομεΐα, βιβλία, Βιβλιοθήκες, 'Ορφανοτροφεία, δλα έργα του Αγίου Κεφαλληνίας δια τον όλιγώτατον καιρόν, οπού εμειν' εκεί 'Αρχιερέας τους, άντιτα για τα θαύματα των άλλωνε δεσποτάδων του 'Έθνους του Ρωμηώνε. (Ραψ. 4η, σελ. 109 κ.ε.).

Σε εφημερίδα των 'Αθηνών ι δημοσιεύθηκε επίσης επιστολή του Λα­

σκαράτου «περί τοΰ υποψηφίου Μητροπολίτου Αθηνών» με ημερομηνία 4 Μαρτίου 1889.

'Ιδού το κείμενο της επιστολής εκείνης (χωρίς μεταβολή στην ορθογρα­

φία και τή στίξη).

Κύριοι Συντάχτες της 'Ακροπόλεως, 'Ιδού και άλλη θυσία τής Κεφαλονιάς υπέρ του "Εθνους ! Ό 'Αρχιερέας μας Γερμανός Καλλιγάς παιρνόμενος εδώθε, δια να είναι

Μητροπολίτης 'Αθηνών, θέλει είναι βέβαια μεγάλο ευεργέτημα δια το Έθνος· άλλα θέλει είναι και μεγάλος χαμός και μεγάλη ζημία δια τήν έδώ κοινωνία μας.

Ό 'Αρχιερέας μας τούτος είναι μοναδικός "ίσως είς τήν 'Ορθοδοξία δια τα χριστιανικώς προοδευτικά του φρονήματα. Έδώ δια τούτον τον ολίγον χρόνον, οπού τον έλάβαμε 'Αρχιερέα μας, μας έκληροδότησε διά­

1. Έφημ. «Ακρόπολις», αριθ. 2451, Τετάρτη 8 Μαρτίου 1889, σελ. β'. Ή επιστο­

λή δεν έχει άποθησαυρισθεΐ στα «"Απαντα» του ' Α ν δ ρ έ α Λ α σ κ α ρ ά τ ο υ , επιμέ­

λεια 'Αλέκου Παπαγεωργίου, 'Αθήναι 1959.

— 27 —

φορά φιλανθρωπικά του έργα­ και ήθελε μας πλουτίσει με ακόμη περισσό­

τερα, αν ή βάσκανος τύχη μας δεν ήθελε ζηλέψει την ευτυχία μας. Μη δε νομισθή ότι τές αγαθοεργίες του τές έκαμε ευκόλως και χωρίς

άντίστασιν άπό τον Διάβολον. Έξεναντίας. 'Εδώ εϋρηκε την αισχρή θρη­

σκεμπορία, ή οποία έξηγέρθη ευθύς κατ' επάνω του, προσπαθούσα να τον άσχημίση μέ όλες της τές δυνάμεις. 'Αλλ' αυτός, ώς στύλος ακλόνητος, άφησε πάντοτε τους ασυνείδητους θρησκεμπόρους να ρίχνουν επάνω του όλες τους τις ακαθαρσίες, άρκούμενος εις τήν σιωπηλήν έξακολούθησιν του φιλάνθρωπου έργου του.

Έμεΐς δέν έλείψαμε να πάμε ευθύς σήμερα να τον συγχαρούμε­ αλλά το συχάριασμά μας ήταν μόνον τυπικόν ή δέ μόνη πραγματικότης ήτον ή λύπη μας δια τον χαμόν του. Μα λέω πάλε. Έχρειαζότανε να γένη και άλλη θυσία υπέρ τοϋ "Εθνους. Και ιδού έγινε !

ΑΝΔΡ. ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ

Ό πυρήνας εκείνος του Μουσείου, πού ιδρύθηκε άπό τον Καλλιγά, εμπλουτίσθηκε έπειτα μάλιστα άπό τις ανασκαφές του διάσημου Κεφαλο­

νίτη αρχαιολόγου Παναγή Καββαδία (Σεπτέμβριος 1909). Μετά το 1909, δηλαδή 20 χρόνια μετά τήν ίδρυση τοϋ Μουσείου, χρειάστηκε να αναζητη­

θεί ειδικό οίκημα για τή δημιουργία καί στέγαση ειδικού 'Αρχαιολογικού Μουσείου. Ίο αδελφάτο τών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων δέχθηκε τότε να παραχωρήσει για το σκοπό αυτό το οίκημα τής άλλοτε 'Αγγλικής 'Εκ­

κλησίας, πού είχε αχρηστευθεί μετά τή λήξη τής αγγλικής κατοχής. Σ' αυτό το επιβλητικό οίκημα είχε στεγασθεί τό 'Αρχαιολογικό Μουσείο μέχρι τό μεγάλο σεισμό (1953), όταν κατερειπώθηκε. Άπό τήν ίδια περίπου εποχή είχε αρχίσει Χ να ενδιαφέρεται ή Κοργιαλένειος Επιτροπή για τήν εξεύρε­

ση οικοπέδου κατάλληλου για Μουσείο καί Βιβλιοθήκη. Αυτή σέ συντομία είναι ή ιστορία τών πρώτων μουσείων τής Κεφαλο­

νιδς. Μέ τό σεισμό ο,τι είχε απομείνει στεγάσθηκε σέ ειδικό μετασεισμικό οικοδόμημα, αλλά λείπει ολοκληρωτικά σχεδόν ή οργάνωση, όπως έλειψαν γενικότερα καί οί αρχαιολογικές έρευνες παρά τό γεγονός ότι στα τελευ­

ταία χρόνια μεσουράνησε τό γόητρο κι ή επιρροή διάσημου Κεφαλονίτη αρχαιολόγου 2. Οί επισκέπτες του σημερινού Μουσείου βλέπουν μέ κατά­

1. Βλ. έφημ. «Ζιζάνιον», αριθ. 836/17 Σεπτεμβρίου 1914. 2. Καί ό ακαδημαϊκός Δ ι ο ν ύ σ ι ο ς Ζ α κ υ θ η ν ο ς προλογίζοντας τον Α' τόμο

τών «Κεφαλληνιακών Χρονικών» (σελ. Γ, 'Αργοστόλι 1977) έγραψε : «Μολονότι ή Κεφαλληνία έδωσε τό φώ; είς διαπρεπείς αρχαιολόγους, πρέπει να όμολογήσωμεν ότι τά σπλάχνα τής γης της δέν έχουν συστηματικώς ανασκαφή. Καί όμως ευρήματα τών τελευταίων χρόνων πείθουν ότι τό μέλλον τών προϊστορικών, τών κλασσικών καί τών

— 28 —

πλήξη να μή γίνεται καμιά σχεδόν ενημέρωση για τά προβαλλόμενα αρχαιο­

λογικά ευρήματα. Κατά περίεργο σύστημα οί εκάστοτε αρμόδιοι έκριναν αρκετό να γράψουν μονολεκτικά ενα όνομα χωριού ή μια άγνωστη σχεδόν τοποθεσία, όπου βρέθηκαν οί προβαλλόμενες αρχαιότητες. Καμιά φροντί­

δα οϋτε και για ξενόγλωσση ενημέρωση. Και όμως αυτό είναι ζήτημα ουσίας τώρα μάλιστα, πού τό νησί απέκτησε πλατύτερο τουριστικό ενδιαφέρον. Τί να προσθέσουμε για τήν ταξινόμηση του «ατάκτως έρριμμένου» στα υπό­

γεια αρχαιολογικού υλικού ; Πώς θα μπορέσουμε να δοϋμε τί απόμεινε άπό τό σεισμό ή τή διαρπαγή ;

Δυστυχώς οί «εκάστοτε αρμόδιοι» δεν είναι εύκολοι άνθρωποι ! Ιδού ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα ! Πριν άπό λίγο καιρό (9 Νοεμβρίου 1975) διάβασα στην αθηναϊκή εφημερίδα «Καθημερινή» μια επιστολή τοΟ δημάρχου 'Αργοστολίου Μαρίνου Κοσμετάτου, πού διαμαρτυρόταν για τις δυσκολίες πού συναντούσε στο 'Υπουργείο Πολιτισμού, «δια να παραλαβή προσωπικήν του δωρεάν υπέρ του 'Αρχαιολογικού Μουσείου 'Αργοστολίου δύο και πλέον εκατοντάδων ρωμαϊκών νομισμάτων» !

Θά ήταν όμως ασέβεια, αν στα «κακώς κείμενα» δεν αντιπαραβάλλαμε τήν υποδειγματική συγκρότηση και λειτουργία τοΰ Λαογραφικού Μουσείου της Κεφαλονιας, πού οφείλεται στον προσωπικό κυρίως μόχθο της Ελένης Κοσμετάτου, και τήν άψογη λειτουργία της Κοργιαλενείου Βιβλιοθήκης 'Αργοστολίου, πού είναι αποτέλεσμα τών ενεργειών της Κοργιαλενείου 'Επιτροπής. Θά ήταν επίσης παράλειψη, αν δεν έτονίζαμε τήν ανάγκη να καταβληθεί κάποια προσπάθεια άπό τους «αρμοδίους» για τήν Ίακωβάτειο Βιβλιοθήκη τοΰ Ληξουρίου, πού έχει καταπληκτικό περιεχόμενο έπειτα μάλιστα άπό τήν πρόσφατη δωρεά της πλούσιας βιβλιοθήκης τοΰ αείμνηστου ακαδημαϊκού Άμίλκα 'Αλιβιζάτου. Ό σεισμός σεβάστηκε τό περίφημο μέγαρο, πού τή στεγάζει, άλλα οί θησαυροί της μοιάζουν σαν «λίθοι και πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως έρριμμένα» και για τούτο «ουδέν χρήσιμα» !

'Επαναλαμβάνω επίσης τήν ευχή, πού τόσες φορές έχει διατυπωθεί, για τήν ίδρυση μουσείου χριστιανικής τέχνης, πριν χαθεϊ και ο,τι ύπάρχβι.

παλαιοχριστιανικών ερευνών θα είναι αΐσιον». Στα τελευταία χρόνια αρχαιολογικές έρευνες έγιναν κυρίως στη Σάμη (βλ. σχετικά : 1) Β α σ ι λ ε ί ο υ Κ α λ λ ι π ο λ ί τ η , 'Ανασκαφή έν Σάμη της Κεφαλληνίας, Πρακτικά της εν Αθήναις 'Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1959 2) Γ ε ω ρ γ ί ο υ Δ ο ν τ α Ευρήματα άπό το παρά τήν Σάμην τής Κε­

φαλληνίας σπήλαιον Μελισσάνη, «Άρχαιολογικήν Εφημερίδα», 1964, καί 3)τοΰ Σπύ­

ρ ο υ Μ α ρ ι ν ά τ ο υ , Έρευναι έν Σάμη τής Κεφαλληνίας, στην ίδια εφημερίδα. 'Εντε­

λώς πρόσφατα ό καθηγητής Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Κ α β β α δ ί α ς σέ μία συνέντευξη του στην τηλεόραση μίλησε γιά παλαιολιθικά ευρήματα στο Φισκάρδο. 'Αλλά πότε, άπό ποιόν έγιναν οί ανασκαφές καί πώς τά ευρήματα βρίσκονται στην 'Αθήνα (καί που;) καί όχι στην Κεφαλονιά, δέν έχει ανακοινωθεί.

— 29 ­

Έδώ και πολλά χρόνια ό ακαδημαϊκός Μαρίνος Γερουλάνος ι στο βιβλίο του «Το Ληξούρι» έγραψε : «Θα ήτο ευχής έργον, αν ίδρύετο Μου­

σείο ν, το όποιον να περιλάβη τοιαύτα τμήματα τέμπλων και ο,τι άλλα καλ­

λιτεχνικά, άξια λόγου αντικείμενα, είτε άπό τάς εκκλησίας προερχόμενα είτε άπό τάς δωρεάς οικογενειών, δια να διατηρηθή κάπως ή καλλιτεχνική άνάμνησις της παρελθούσης εποχής. Προς τοϋτο θα έπρεπε να έμφανισθή ό φιλόμουσος» !

Και ό Ζανέτος Λοβέρδος 2, επιμελητής τότε του Μουσείου Δ. Λο­

βέρδου, έγραψε το 1939 : «Όφείλομεν να συστήσωμεν προς τήν υπό του Νομάρχου συσταθεΐσαν έπιτροπήν «προς προστασίαν των έν τη νήσω ευρισκομένων χριστιανικών αρχαιοτήτων», ότι προς περισυλλογήν και διάσωσιν είτε εκ της φθοράς είτε εκ της κλοπής ιερόσυλων των εν λόγω αρχαιοτήτων επείγει ήΐδρυσις Μουσείου Χριστιανικών'Αρχαιοτήτων...». Κάτι θα ήξερε ό μακαρίτης, όταν τα έγραφε. Άπό τήν αρχή του αιώνα μας πολλά έργα χριστιανικής τέχνης είχαν διοχετευθεί με διάφορους τρόπους άπό τήν Κεφαλονιά σε μουσεία τών 'Αθηνών. Στο Βυζαντινό Μουσείο τών 'Αθηνών υπάρχουν εικόνες προερχόμενες άπό τήν Κεφαλονιά και ο,τι αναγράφεται στην καρτέλλα τους δεν έχει πάντα σχέση με τήν αλήθεια !

Και ό Χρίστος Θεοδωρατος αναφέροντας μετά τους σεισμούς τις προ­

σπάθειες, για «να περισωθεί ο,τι ήτο δυνατόν έκ τών ερειπίων», υπογράμ­

μισε τη δραστηριότητα του τότε μητροπολίτη Κεφαλληνίας 'Ιερόθεου Βουή με λόγια επαινετικά και στο τέλος πρόσθεσε : «"Ολα αυτά τα περισω­

θέντα καλλιτεχνικά έργα. . . φυλασσόμενα κατά το πλείστον μερίμνη του Σεβασμιωτάτου Κεφαλληνίας (!) εχομεν τήν γνώμην, δτι, δια να συντηρη­

θούν καλώς και να είναι προσιτά είς τους επισκεπτόμενους τήν νήσον, σκόπιμον είναι να συγκεντρωθούν είς μίαν ή δύο αίθουσας του ανεγειρομένου έν Άργοστολίω αρχαιολογικού Μουσείου, αϊτινες ν' αποτελέσουν τήν πτέ­

ρυγα τοΰ Μουσείου κεφαλληνιακής τέχνης»3. 'Αλλά τα γεγονότα δέν επαλήθευσαν τους επαίνους ! Δεν άργησε ν' απο­

δειχθεί δτι τα λεγόμενα για τή διαφύλαξη τών θησαυρών ήταν κενός λόγος. "Ενας άποσχηματισμένος αρχιμανδρίτης, προστατευόμενος και σύνοικος τοΰ δεσπότη, αποδείχθηκε αρχηγός λωποδυτικής σπείρας με έντονη δρα­

στηριότητα άπό τήν Μακεδονία μέχρι τήν Κεφαλονιά4. Πιάστηκαν οι

1. Μ α ρ ί ν ο υ Γ ε ρ ο υ λ ά ν ο υ , Το Ληξούρι, 'Αθήναι 1955, σελ. 37. 2. Ζ α ν έ τ ο υ Α. Λ ο β έ ρ δ ο υ , Ή αρχαία ελληνική χριστιανική τέχνη έν Κε­

φαλληνία (Παγκεφαλληνιακον Ήμερολόγιον, Σ. Σκηνιωτάτου, έτος 1939, σελ. 159­ 163. 3. Χ ρ ί σ τ ο υ Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Κεφαλληνιακά καλλιτεχνήματα (Επτανησιακή

Πρωτοχρονιά, 1960 (1960), 243. 4. Βλ. έφημ. «Το Βήμα», Τετάρτη 9 'Ιουνίου 1971, σελ. 5, όπου δημοσιεύονται

— 30 —

κλέφτες και βρέθηκαν στη Σάμη 20 εικόνες αρχαιολογικής αξίας, πού δεν έγινε γνωστό τί απέγιναν και αν αποδόθηκαν στο νησί.

Λόγοι ασφαλείας λοιπόν επιβάλλουν να εκδηλωθεί επίσημο ενδιαφέ­

ρον για την συγκέντρωση, καταγραφή και ταξινόμηση τών καλλιτεχνικών θησαυρών. Καθημερινά παραδείγματα αποδεικνύουν ότι και στα μουσεία ακόμη και στους εκκλησιαστικούς χώρους δεν υπάρχει ασφάλεια.

Εντελώς πρόσφατα γράφηκε στις κεφαλονίτικες εφημερίδες ότι με Προεδρικό Διάταγμα, πού δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα τής Κυβερνήσεως «συνιστάται Κοινωφελές "Ιδρυμα Γεωργίου και Μάρης Βεργωτή», απογό­

νων του μεγάλου ευεργέτη τής Κεφαλονιας Γεωργίου Βεργωτή, «για τή δημιουργία Μουσείου Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Κεφαλληνιακής τέχνης». Τό Διοικητικό του Συμβούλιο απαρτίσθηκε άπό μεγάλα ονόματα. "Ας ευχηθούμε να γίνουν και ανάλογες ενέργειες, για να μή χαθεί ο,τι έχει απομείνει άπό τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς τής Κεφαλονιδς.

και εικόνες «τών κλοπιμαίων». 'Εντελώς πρόσφατα, σχεδόν αμέσως μετά τήν αποφυ­

λάκιση του, επιχείρησε νέες κλοπές στή Μακεδονία και καταδικάσθηκε σε νέα φυλά­

κιση, καθώς έγραψαν οί εφημερίδες.

ΕΠΑΜΕΙΝ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ δ.φ.

Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ

Το 401 π.Χ. ό Ξενοφών ξεκίνησε επί κεφαλής των Μυρίων από τα Κούναξα, για να διάσχιση την Ασία ώς τήν θάλασσα του 'Ελλησπόντου. Μετά 2323 χρόνια, στα ίδια εδάφη, δηλαδή τό 1922, ή 'Ανεξάρτητη 'Ελλη­

νική Μεραρχία, ίση σε αριθμό ανδρών προς τους Μύριους, κατά περίεργη σύμπτωση, διέσχισε ύπό ίδιες περίπου συνθήκες τήν Μ. 'Ασία.

Βαδίζοντας σέ εδάφη εχθρικά και συνεχώς παρενοχλούμενη άπό τους Τούρκους κατώρθωσε να φθάση χωρίς απώλειες στην Μικρασιατική ακτή, απέναντι άπό τήν Λέσβο. "Εσωσε, έτσι, μαζί με χιλιάδες πρόσφυγες και τήν τιμή τών 'Ελληνικών όπλων και διέγραψε μια νέα εποποιία, ανάλογη προς τον θρϋλο τών Μυρίων.

Ή 'Ανεξάρτητη Μεραρχία άνηκε στο Βόρειο Συγκρότημα τών 'Ελλη­

νικών Μικρασιατικών Δυνάμεων, πού εϊχε τήν έδρα του στην Βόρειο Φρυ­

γία. Έκάλυπτε σέ σημαντική έκταση τήν γραμμή προκάλυψης, 50 χιλιό­

μετρα νοτιοανατολικά τοϋ Έσκί ­ Σεχίρ. "Οταν εκδηλώθηκε ή μεγάλη τουρ­

κική επίθεση, τό 1922, πού εκδηλώθηκε, κυρίως, κατά τοϋ Νότιου Συγκρο­

τήματος τών 'Ελληνικών μικρασιατικών στρατευμάτων, τό ελληνικό Στρα­

τηγείο, πού είχε τήν έδρα του στην Σμύρνη, διέταξε τήν 'Ανεξάρτητη Με­

ραρχία να σπεύση προς ενίσχυση τοϋ πιεζόμενου υπό τών Τούρκων Νο­

τίου Συγκροτήματος και να έπιτεθή άπό τα νώτα εναντίον τοϋ όλου όγκου του Τούρκικου στρατοϋ. Εκτελώντας τήν διαταγή ή 'Ανεξάρτητη Μεραρ­

χία βρέθηκε απομονωμένη στή Φρυγία, γιατί εϊχε ήδη αρχίσει ή σύμπτηξη τών ελληνικών δυνάμεων και ή υποχώρηση των προς τήν θάλασσα, με τή συντριβή, πρώτα μεν του νοτίου, έπειτα δε τοϋ βορείου Συγκροτήματος. Τα εδάφη γύρω άπό τήν πορευόμενη ακόμη Μεραρχία, πού είχε χάσει τήν επαφή της μέ τον υπόλοιπο ελληνικό στρατό και δέν ήξερε τί συνέβαινε, είχαν εν τω μεταξύ καταληφθή άπό τον τακτικό Τουρκικό στρατό και άπό πολλά στίφη τσετών, ενόπλων, δηλαδή άτακτων. Τις υποψίες τοϋ έλληνι­

κοΰ Στρατηγείου Σμύρνης, ότι ή Μεραρχία είχε αίχμαλωτισθή ή έξοντω­

θή, επιβεβαίωσε δημοσίευμα της τουρκικής εφημερίδος «Μιλλιέτ», πού στο φύλλο της, της 26 Αυγούστου 1922, έγραψε, ότι ή 15η 'Ανεξάρτητη 'Ελληνική Μεραρχία, ένώ ύποχωροΰσε στην περιοχή Κιουταχείας, «αιχμα­

— 32 —

λωτίσθηκε και κυριολεκτικά ποδοπατήθηκε» άπο το Σώμα του στρατηγού Σουκρή. Άλλα ή εφημερίδα των 'Αθηνών «Χρόνος» δημοσίευσε, στις 29 Αυγούστου 1922, είδηση, σύμφωνα με τήν οποία ή 'Ανεξάρτητη Μεραρχία ώδευε προς Μουδανιά για επιβίβαση στα πλοία πού περίμεναν και ότι υπήρχαν ελπίδες για τήν τελική τους διάσωση. Τί ακριβώς, λοιπόν, συνέ­

βαινε και ποια εφημερίδα ήταν πιο κοντά στην αλήθεια; Μετά τήν διαταγή του Στρατηγείου Σμύρνης να σπεύση ή Μεραρχία προς ενίσχυση του Ν. Συγκροτήματος, το πρωί της 16 Αυγούστου, άρχισε υπό βροχερό καιρό ή πορεία τών 2 Συνταγμάτων, της Μοίρας Πυροβολικού και της Πυροβολαρ­

χίας πού τήν αποτελούσαν. Μετά πεζοπορία αρκετών ωρών οί άνδρες της Μεραρχίας μπήκαν σε μια δασώδη ορεινή περιοχή. Τους παρακολουθούσαν ήδη Τούρκοι ιππείς, πού δεν τολμούσαν μεν να πλησιάσουν, πυροβολούσαν όμως, κατά διαστήματα, άπό απόσταση. Ή παρουσία τους ήταν περίεργη και ανεξήγητη για τό διοικητή της Μεραρχίας, συνταγματάρχη Δ. Θεο­

τόκη, πού δεν έγνώριζε τίποτε ακόμη για τήν διάσπαση τοΰ Ελληνικού μετώπου. 'Αλλά και οί κάτοικοι τών τουρκικών χωριών, άπό όπου περνού­

σαν οί άνδρες του, εφαίνοντο να έχουν αναθαρρήσει, καθώς εγκατέλειπαν τα χωριά τους στή διάβαση τών Ελλήνων, τους οποίους μάλιστα πυροβο­

λούσαν, αφού προσέφευγαν στις γύρω κορυφές. Παρά τήν βραδυπορία, εξ αιτίας τών πυροβόλων και τών μεταγωγικών της φάλαγγας τήν πρώτη ήμερα τά'Ελληνικά τμήματα βάδισαν 35 χιλιόμετρα. Τό βράδυ ή Μεραρχία καταυ­

λίσθηκε στο Άκ­Όλούκ υπό βροχή. Στις προσκλήσεις όμως προς τις Ελληνικές γραμμές τών ασυρμάτων της κανένας ασύρματος δέν απαντούσε.

Στις 6 τό πρωί της επομένης, 17ης Αυγούστου, ξανάρχισε ή πορεία και τό μεσημέρι ή Μεραρχία έφθασε στο σιδηροδρομικό σταθμό Τσοκουρ­

λέρ. Ό σταθμός ήταν έρημος και οί εγκαταστάσεις του κατεστραμμένες. Οί λίγοι Τούρκοι χωρικοί της περιοχής πού πιάστηκαν αιχμάλωτοι, άφοΰ άνακρίθηκαν, πληροφόρησαν τους "Ελληνες, ότι, τό ίδιο πρωΐ, είχε περάσει άπό τον σταθμό ολόκληρη Τουρκική Μεραρχία πού διέθετε και πυροβο­

λικό, με κατεύθυνση προς τήν Κιουτάχεια, και ότι μόλις τήν προηγού­

μενη είχε εκκενώσει τήν περιοχή ένας Ελληνικός λόχος, πού φρουρούσε τον σιδηροδρομικό σταθμό."Οτι, τέλος, ή κωμόπολη Ντουγκέρ, σέ απόσταση 25 χιλιομέτρων, είχε ταυτόχρονα καταληφθή άπό πάρα πολύ Τουρκικό στρατό. Πληροφόρησαν, επίσης οί χωρικοί τους Έλληνες ότι τήν προη­

γούμενη ήμερα ακούγονταν σφοδροί κανονιοβολισμοί άπό τήν μεριά της Κιουτάχειας, πού εΤχαν παύσει μόλις τό πρωΐ της ημέρας εκείνης.

'Από τις πληροφορίες τών χωρικών ήταν εύκολο, για τον Έλληνα Μέραρχο, να καταλάβη ότι ή 'Ελληνική υποχώρηση είχε αρχίσει και ότι ή Μεραρχία του βρισκόταν απομονωμένη στα μετόπισθεν τοΰ εχθρού, ανάμεσα μάλιστα σέ ισχυρές εχθρικές δυνάμεις. Ή κατάσταση άρχισε να

— 33 —

γίνεται αντιληπτή και άπο τους στρατιώτες του και να επιδρά στο ηθικό τους. "Ομως ό μέραρχος Θεοτόκης αποφάσισε, σε σύσκεψη με τους επιτε­

λείς του, να συνεχίσουν την πορεία τους προς νότο ν για ενίσχυση τών δυ­

νάμεων του νοτίου Συγκροτήματος, πού θα παρέμεναν τυχόν ακόμη στις θέσεις τους προβάλλοντας αντίσταση στους Τούρκους. Ή πορεία συνεχί­

σθηκε, έτσι, σύμφωνα με τις διαταγές της Στρατιάς. Στα χωριά άπό δπου περνούσαν οί Τούρκοι κάτοικοι υποδέχονταν τους "Ελληνες με μειδιά­

ματα είρωνίας αλλά και αισθήματα φόβου. 'Υπήρχε δε απερίγραπτη κακία στα πρόσωπα τους, δταν διαβεβαίωναν τους "Ελληνες, ότι δεν ήταν οί μόνοι, πού περνούσαν άπό έκεΐ. Λίγες μόνον ώρες πρίν, πράγματι, είχε οδεύσει μέσα άπό τα ίδια χωριά ή άπό τρία Συντάγματα αποτελούμενη Τουρκική Μεραρχία Ιππικού, μέσα στους πανηγυρισμούς των Τούρκων τής περιοχής. Επίσης, πολύ κοντά άπό έκεΐ, είχε περάσει και άλλη Μεραρ­

χία έφιππου Τουρκικού πεζικού, πού έσπευδε προς κατάληψη του Ούσάκ. ΤΗταν πια φανερό ότι ή 'Ανεξάρτητη 15η Ελληνική Μεραρχία είχε ύπερφα­

λαγισθή άπό τον εχθρό. Συνέχισε όμως τήν πορεία της, πάντα υπό βροχή. Τό βράδυ, γύρω στις 9, οί άνδρες της κατάκοποι, μουσκεμένοι και ανήσυχοι έφθασαν στην κωμόπολη Άλαγιούντ έχοντας καλύψει τήν ήμερα εκείνη 35 χιλιόμετρα. Έκεΐ δείπνησαν μέ ξερή τροφή, άφοϋ εγκατέστησαν κυ­

κλικά προφυλακές, γιατί είχε άπαγορευθή τό άναμμα φωτιάς. Άπό νέες ανακρίσεις χωρικών, τήν νύκτα εκείνη, έγινε αντιληπτό,

πώς τό μέτωπο είχε καταρρεύσει, δτι ό εχθρός είχε εισδύσει άπό παντού και ότι ό στρατός μας είχε αρχίσει τήν υποχώρηση του.

Δεν ήταν δμως παρά ή αρχή τής μικρασιατικής τραγωδίας. Τό προα­

νάκρουσμα δηλαδή τών σφαγών, τών ατιμώσεων, τών εμπρησμών, τοΟ ξερριζώματος τών 'Ελληνικών πληθυσμών, έπειτα άπό 26 τουλάχιστον αιώνες, μέσα σέ μια φρικαλέα ατμόσφαιρα ήττας, πανικού και χαλασμού.

Στο Άλαγιούντ, προάστιο τής Κιουτάχειας, τήν νύχτα εκείνη, οί Έλ­

ληνες έβλεπαν τα σήματα τοΰ οπτικού τηλέγραφου τής Τουρκικής Μεραρ­

χίας, πού είχε σταθμεύσει στα υψώματα τής Κιουτάχειας. Επεδίωκε, φαίνεται, να συνεννοηθή μέ τήν ελληνική Μεραρχία πού

τήν νόμισε σαν στρατό Τουρκικό. Ό ασύρματος, εν τω μεταξύ, τής 15ης Μεραρχίας, μάταια προσπα­

θούσε να έπικοινωνήση μέ τήν Στρατιά. 'Ακούγονταν μόνο πολλοί τουρκι­

κοί και ένας γαλλικός ασύρματος. Ό τελευταίος, επιδιώκοντας, ίσως σύγ­

χυση στίς συνεννοήσεις, ακουγόταν όλη τήν νύκτα να έπαναλαμβάνη τα ίδια γράμματα. Ό ασύρματος τής Μεραρχίας είχε εμβέλεια 120 χιλιόμετρα, άλλα μπορούσε να λάβη σήματα άπό πολύ μακρύτερα. Δύο εξηγήσεις ήταν πιθανές. "Η οί Έλληνες είχαν υποχωρήσει σέ βάθος μεγαλύτερο τής εμβέ­

λειας λήψης τοϋ ασύρματου ή ή κατάρρευση τους ήταν τέτοια, ώστε δέν 3

- 34 —

γινόταν καν άπο αυτούς χρήση ασυρμάτου. Προς τις υποθέσεις αυτές συμ­

φωνούσε και το σταμάτημα τών κανονιοβολισμών, πού ακούγονταν επί μέρες άπο την κατεύθυνση Τουλμού ­ Μπουνάρ και Ούσάκ. Προς τα ξημερώματα, τέλος, έλαβαν ενα σήμα τής Στρατιάς. Διέταζε να συνεχισθή ή πορεία τής Μεραρχίας προς το Ν. Συγκρότημα, εκτός άπό τήν περίπτωση πού δέν θα επιτυγχανόταν επαφή με αυτό μέχρι και τό επόμενο πρωΐ, οπότε ή Με­

ραρχία έπρεπε να κατευθυνθή προς Ούσάκ. Τό Ούσάκ όμως φαινόταν, όπως έδειχνε τό σταμάτημα τών κανονιών, ότι είχε καταληφθή από τους Τούρκους.

Τό πρωΐ τής 28ης Αυγούστου ή πορεία συνεχίσθηκε κάτω άπό ενα λαμ­

πρό ήλιο. Άφοϋ ή Μεραρχία παρέκαμψε τήν Κιουτάχεια, με παράλληλη πορεία πλαγιοφυλακών στα γύρω υψώματα, ακολούθησε τήν προς τον Νότο δημόσια όδό. Ή δεξιά πλαγιοφυλακή συνέλαβε, τότε, τουρκικό απόσπασμα ένδεκα ιππέων. Ό τούρκος λοχίας, άνακρινόμενος, κατέθεσε ότι ή Μεραρχία Ιππικού στην Κιουτάχεια θα ενισχυόταν σέ 2 ώρες, με τήν άφιξη άλλης τουρκικής Μεραρχίας, τής Μεραρχίας Καυκάσου, πού έβά­

διζε προς Βορρά, για να έμποδίση τήν αποστολή ελληνικών ενισχύσεων προς τό Ν. Συγκρότημα. Οί πληροφορίες του τούρκου αιχμαλώτου αποδεί­

χθηκαν ακριβείς. Ένώ τό κύριο ελληνικό Σώμα είχε αρχίσει να εισέρχε­

ται στην επικίνδυνη στενωπό τής χαράδρας του Γύμαρη, ή αριστερά του πλαγιοφυλακή, πού αποτελείτο άπό 1 λόχο και 4 διμοιρίες, ήρθε σέ επαφή μέ τους ακροβολιστές τής Καυκασιανής Μεραρχίας, πού, σύμφωνα με τους πανηγυρικούς λόγους του Κεμάλ, είχε σταλή, για να συλλαβή τήν 'Ανε­

ξάρτητη ελληνική Μεραρχία. Ή 4η διμοιρία δέχθηκε πρώτη τήν έφοδο τών Τούρκων, πού επιτέθηκαν μέ ηθικό ακμαίο και ορμή, διότι είχε συντε­

λεσθή ήδη ή αποσύνθεση του Ν. Συγκροτήματος. Προς ενίσχυση της έσπευσαν διαδοχικά οί άλλες 3 ελληνικές διμοιρίες. Οί τουρκικές όμως δυνάμεις έφθαναν σέ αλλεπάλληλα κύματα συνεχώς πυκνώνοντας τα πυρά τους. Οί διμοιρίες έτσι αποδεκατίσθηκαν, ένώ δέ ή υπόλοιπη ελληνική πλαγιοφυλακή ανατράπηκε και υποχωρούσε, οί πρώτες τουρκικές οβίδες έσκασαν στην στενωπό. Μία κατέστρεψε τό αυτοκίνητο τοΰ Μεράρχου, πού εκείνη τή στιγμή πήγαινε έφιππος. Τό Ιο Τάγμα στάλθηκε, τότε, προς βοήθεια τής αριστερής πλαγιοφυλακής, ένώ τα ορειβατικά πυροβόλα μας, άφοΟ τοποθετήθηκαν άπό τήν μία και τήν άλλη πλευρά τής όδοϋ, βοήθησαν τόσο στην αναχαίτιση τών Τούρκων, πού είχαν αρχίσει να καταδιώκουν τους δικούς μας, όσο και στην παρεμπόδιση τών βολών του εχθρικού πυ­

ροβολικού. Σέ λίγο όμως τα εντός τής στενωπού κύρια ελληνικά τμήματα βρέθηκαν σέ θέση δεινή. Ένώ ό τουρκικός κανονιοβολισμός έπύκνωνε καί ή ελληνική εμπροσθοφυλακή πλησίαζε στην έξοδο τής στενωπού, ή Καυκασιανή Μεραρχία εξαπέλυσε σφοδρή επίθεση στην (για τους Τούρ­

κους) είσοδο της.

— 35 —

Διατηρώντας ευτυχώς οί Έλληνες, στη δύσκολη αυτή στιγμή, την ψυ­

χραιμία τους ώρμησαν προς κατάληψη τών πρώτων υψωμάτων, πού ήταν στην έξοδο της στενωπού καθώς και τών κορυφών τών απότομων προσβά­

σεων της χαράδρας. Ή μάχη σέ λίγο είχε φουντώσει. 'Ακάλυπτο το πεζικό μας <ορμοΰσε μέ άλματα προς τήν κατεύθυνση της εξόδου της στενωπού κατά τών Τούρκων, πού πεισματικά έπετίθεντο άπό τήν πεδιάδα καν τους λόφους και τους εξανάγκαζε νά υποχωρούν. Άλλα μετά άπό λίγα λεπτά έπανέρχονταν οί Τούρκοι έπιθετικώτεροι. Τα ελληνικά πυροβόλα όμως τους αποδεκάτιζαν. ­

Ή ελληνική γενναιότητα και πείρα βαθμιαία επικράτησε. Οί Τούρκοι τελικά συγκρατήθηκαν και τό πυροβολικό τους έσίγησε μετά άπό σφοδρές άλλα και επιτυχείς βολές του ελληνικού πυροβολικού. Είναι ενδιαφέρον ότι άπό τον κανονιοβολισμό και τον ορυμαγδό της μάχης ενθαρρύνθηκαν καν βγήκαν άπό τις κρυψώνες τους σέ γύρω χαράδρες και βουνά πολλοί έλληνες οπλίτες, πού, κομμένοι άπό τήν υποχώρηση, δέν έγνώριζαν τήν εκεί ύπαρξη ελληνικού στρατού. Ή 15η Μεραρχία, μέ τήν οποία ενώθηκαν, υπήρξε γι' αυτούς ό άπό μηχανής Θεός των. Οί διασωθέντες περιέγραψαν ότι, κατά τήν περιπλάνηση τους, οί Τούρκοι χωρικοί είχαν σκοτώσει πολ­

λούς άπό τους συντρόφους των και είχαν συλήσει τα πτώματα τους. 'Αμέσως μόλις έκόπασε ή κατά τής Μεραρχίας Καυκάσου μάχη, πού

στοίχισε στους Έλληνες 150 νεκρούς και τραυματίες, φάνηκε νά ελίσσεται κατά τής 15ης Μεραρχίας ή Τουρκική Μεραρχία 'Ιππικού, πού στάθμευε στην Κιουτάχεια. Ευτυχώς δέν πρόλαβε νά συνδυάση τήν επίθεση της μέ τήν Μεραρχία Καυκάσου, γιατί ή τύχη τών Ελλήνων θά ήταν τότε δια­

φορετική και οί απώλειες τους πολύ μεγαλύτερες. Τα ελληνικά τμήματα σκορπίσθηκαν κυκλικά στο οροπέδιο και μέ τα πυροβόλα και τα πολυ­

βόλα τους εβαλλαν άπό μακρυά εναντίον τών ιππέων, πού μέ τα πυρά τών 'Ελλήνων σκορπίζονταν, για νά επανέλθουν άνασχηματιζόμενοι. Προσπα­

θούσαν οί Τούρκοι νά πλησιάσουν σέ κατάλληλες θέσεις, για νά άφιππεύ­

σουν και νά πεζομαχήσουν. Οί μυδραλιοβολισμοί τών Ελλήνων δμως τους έτρεψαν τόσες φορές σέ φυγή, ώστε, περί τήν δύση τοΰ ηλίου, κάμφτηκαν και αποχώρησαν. Ή πυκνότητα τών ελληνικών πυρών και τό σκότος τής νύκτας απομάκρυναν τον κίνδυνο. Ή Μεραρχία συνέχισε τήν πορεία της και έφθασε σέ δασώδη ορεινή περιοχή. 'Αναγκάσθηκε όμως νά εγκατά­

λειψη τα τροχοφόρα της και νά φόρτωση τα πυρομαχικά της στις 80 κα­

μήλες της, γιατί οί τελευταίες τροφές, πού μετέφεραν μέχρι τότε, είχαν ήδη διανεμηθή στις μονάδες. Μετά τα μεσάνυχτα, έπειτα άπό πολύωρη πορεία, διατάχθηκε στάση για ανάπαυση. 'Από τό πρωΐ, κατάκοποι άπό τήν πορεία και τήν μάχη, οί άνδρες δέν είχαν φάει τίποτε. 'Απαγορεύτηκαν όμως οί φωτιές για ετοιμασία συσσιτίου καθώς και τό άναμμα τσιγάρων.

— 36 —

Μάταια όλη τήν νύκτα ό ασύρματος επεδίωκε και πάλι επαφή μέ τις 'Ελληνικές δυνάμεις. Χάριν ετοιμότητας οί καμήλες δέν ξεφορτώθηκαν και τα άλογα δέν άποζεύχθηκαν. Ό εχθρός βρισκόταν ολόγυρα παντού.

Στο πολεμικό συμβούλιο τής Μεραρχίας, πού έγινε τήν νύκτα εκείνη, αποφασίσθηκε να συνεχισθή ή πορεία προς Ούσάκ. Παρά τον θανάσιμο κίνδυνο, πού θα διέτρεχαν οί γενναίοι εκείνοι άνδρες, αποφάσισαν να επι­

χειρήσουν να προσβάλουν άπό τα νώτα τον τούρκικο στρατό, πού κατε­

δίωκε τον ελληνικό στρατό του Νοτίου Μετώπου. Σέ πείσμα τής πολύωρης εξαντλητικής μάχης και τής πορείας των

25 χλμ. πού τήν ακολούθησε, ή μετακίνηση συνεχίστηκε μέχρι να βρουν έδαφος καταλληλότερο για νέα τυχόν μάχη. Ή τροφή τών ανδρών, πού ήταν άπό πολλού άυπνοι, είχε τελειώσει καθώς και ή νομή τών ζώων, ό ανεφοδιασμός δέ στα νώτα του τουρκικού στρατού ήταν αδύνατος. Τό μόνο παρήγορο σημείο ήταν ή σελήνη, πού διευκόλυνε τήν νυκτερινή πορεία τους, σέ γη σπαρμένη μέ πτώματα, πού ήταν διάτρητα άπό σφαίρες, συλημένα και απογυμνωμένα άπό χωρικούς και τσέτες. Επρόκειτο για "Ελληνες τοϋ 32ου Συντάγματος, πού είχαν προσπαθήσει μεμονωμένα ή σέ μικρές ομάδες να κατέλθουν προς τό Ούσάκ, μετά τήν διάλυση τοϋ Συν­

τάγματος των άπό τήν Τουρκική Μεραρχία 'Ιππικού. Ένώ συνεχιζόταν ή πορεία, έφθαναν άπό τα βουνά και άλλοι "Ελληνες

οπλίτες, ανευρίσκονταν δέ στο δρόμο και λίγοι τραυματίες Έλληνες. Χωρίς νερό και τροφή έπί τριήμερο δέν πίστευαν οί τελευταίοι στην σωτηρία τους. Στο διήμερο πού ακολούθησε προσήλθαν έτσι και ανασυντάχθηκαν 350 συνολικά άνδρες.

Οί κάτοικοι τών τουρκικών χωριών μέ τήν άπό μακριά εμφάνιση τής Μεραρχίας αποσύρονταν στα όρη. Ή Μικρασία φαινόταν ερημωμένη, όλοι δμως είχαν τήν διαίσθηση, ότι ήταν περικυκλωμένοι άπό παντού.

Ή εξακολούθηση τής πορείας προς τό Ούσάκ προς βοήθεια τοΟ κατα­

διωκόμενου άπό τους Τούρκους Νότιου Συγκροτήματος, παρ' δλο πού υπήρχαν ενδείξεις, ότι τούτο είχε υποχωρήσει και πέραν τοϋ Ούσάκ, έσωσε στην ουσία τήν Μεραρχία. Διότι, αν κατευθυνόταν προς τό Β. Συγκρότημα, θα αιχμαλωτιζόταν ή θα καταστρεφόταν ακολουθώντας τήν τύχη του. Γιατί όλος σχεδόν ό τουρκικός στρατός, μετά τήν υποχώρηση τοϋ Ν. Συγκρο­

τήματος, στράφηκε προς τό Βόρειο και τό συνέτριψε. "Αλλη όμως θα ήταν ή εξέλιξη τών συγκρούσεων, αν συνδυάζονταν οί ενέργειες τών δύο ελλη­

νικών συγκροτημάτων και δέν άδρανοΰσε τό Βόρειο, όταν προσβαλλόταν μεμονωμένα, τό Νότιο.

Τό απόγευμα τής ημέρας εκείνης φάνηκε στον ορίζοντα, άπό τήν κατεύθυνση τής Κιουτάχειας, ενα ελληνικό αεροπλάνο, μοναδικός σύν­

δεσμος μέ τις λοιπές ελληνικές δυνάμεις. Οί μονάδες τής Μεραρχίας άπλω­

— 37 —

σαν αμέσως στο έδαφος τα πάνινα σήματα συνεννόησης με τα αεροπλάνα, ό πιλότος όμως δεν μπόρεσε να ελθη σέ επαφή μαζί τους. "Ετσι, άφοϋ διέ­

γραψε μερικούς κύκλους, απομακρύνθηκε. Ή διέλευση του πάντως έδωσε ελπίδες, ότι θα επανερχόταν με οδηγίες και πληροφορίες.

Το επόμενο πρωί τό αεροπλάνο, πράγματι, ξαναφάνηκε. Άφοϋ έκανε διαδρομή πάνω άπό τό μήκος δλης τής φάλαγγας, ερριξε στο έδαφος ένα σιδερένιο κουτί. Μέσα σ' αυτό υπήρχε έγγραφο, υπογραφόμενο άπό τον διοικητή Στρατιάς Χατζηανέστη. Πληροφορούσε τήν Μεραρχία για τήν άμεση σύμπτηξη του Ν. Συγκροτήματος και τήν κατάληψη τοϋ Ούσάκ άπό τους Τούρκους. Συμβούλευε, επίσης, λήψη ανάλογων προς τήν κατά­

σταση μέτρων, σέ ανάγκη δέ και υποχώρηση ακόμη άπό τον βορρά. Δί­

νονταν, τέλος, στό έγγραφο πληροφορίες για τις θέσεις του εχθρού καθώς και για τήν σύμπτηξη τοϋ Β. Συγκροτήματος. Στο πολεμικό συμβούλιο πού ακολούθησε ανοίχθηκαν οί χάρτες και μελετήθηκαν οί αποστάσεις. Ά ν υποχωρούσαν προς Β., δηλαδή ανατολικά τής Προύσσας, όπου συγκεν­

τρωνόταν τό Β. Συγκρότημα, θα έπρεπε να διανύσουν 200 χιλιόμετρα μέσα άπό δύσβατα βουνά, όπου θα ήταν αδύνατη ή μεταφορά τών τηλεβόλων καί των τραυματιών, οί όποιοι μεταφέρονταν σέ αραμπάδες.

Για να φθάσουν, άφ' έτερου στή θάλασσα, θα έπρεπε να διανύσουν πάνω άπό 300 χιλιόμετρα, άπό τήν πλησιέστερη δυτική όδευση, με κατεύ­

θυνση προς Πέργαμο ­Δικελή. Έδώ θά συναντοΰσαν ισχυρότερες τουρκι­

κές δυνάμεις. Θά κινδύνευαν, επίσης, άπό τους τσέτες καί τους Τούρκους κατοίκους τών πυκνοκατοικημένων εκείνων εδαφών. Προς τήν κατεύθυνση αυτή θά κινδύνευαν επίσης άπό τις ιππικές δυνάμεις εκείνες, πού είχαν έπιτεθή κατά τοϋ Ν. Συγκροτήματος καί οί όποιες προβλεπόταν τώρα, δτι θά αποστέλλονταν, για να αποκόψουν τήν προς τήν θάλασσα κάθοδο τών νεωτέρων Μυρίων. Προτιμήθηκε ή τελευταία οδός παρά τους κινδύνους. Συζητήθηκε ακόμη στό συμβούλιο, άν θά έπρεπε να λάβουν γνώση οί άνδρες τοϋ περιεχομένου τής διαταγής τής Στρατιάς. 'Αποφασίσθηκε να μή τους κρυφτή τίποτε. "Ετσι, σέ λίγο, οί αξιωματικοί συγκέντρωσαν τους άνδρες τους. Τους εξήγησαν τήν δυσκολία τής θέσης των, άπό τήν οποία θά σώζονταν μόνο με τήν πειθαρχία καί τήν συνοχή. Άπό τότε ό σεβασμός τών ανδρών καί ή εμπιστοσύνη τους στους διοικητές τους έφθασε σέ σημείο αξιοθαύμαστο.

Άλλα καί στή νέα πορεία της ή Μεραρχία σχεδίαζε να τραπή τελικά προς τήν Σμύρνη, για να βοηθήση τό Ν. Συγκρότημα καί να ένωθή μαζί του, γιατί κανείς δεν φανταζόταν ακόμη τό μέγεθος τής διάλυσης τών υπο­

λοίπων ελληνικών δυνάμεων. Στή νέα τους κατεύθυνση, κοντά στό χωριό Χατζή ­Κιόϊ, μέ φρίκη οί άνδρες άντίκρυσαν ένα σωρό πτωμάτων 'Ελλή­

νων στρατιωτών μέ τα κεφάλια κομμένα καί τα μάτια τους βγαλμένα.

— 38 —

ν. Εκείνη την μέρα έκάλυψαν 30 χιλιόμετρα σέ πολύ ανηφορικό και κουραστικό έδαφος. Οί τροφές τελείωναν άλλα άπό τις κατασχέσεις τών τούρκικων κοπαδιών είχε τώρα σχηματισθή ολόκληρη φάλαγγα ζώων. Και εκείνη την νύκτα οί στρατιώτες κοιμήθηκαν ντυμένοι, ενώ ô ασύρμα­

τος μάταια, και πάλι, επιχειρούσε επικοινωνία με τις ελληνικές θέσεις. Μακριά μόνο ακούγονταν κανονιοβολισμοί, πού ολοένα καί έσβηναν στον ορίζοντα. Τό επόμενο πρωΐ ή φάλαγγα ώδευσε μέσα άπό ενα φαράγγι απε­

ρίγραπτης ωραιότητας. Σέ λίγο και όταν ή οπισθοφυλακή, πού τήν αποτε­

λούσαν 2 τάγματα καί μία πυροβολαρχία, έφθανε στα στενά Τσεντίς, έγινε ενα ασυνήθιστο επεισόδιο. Στο ύψος της πυροβολαρχίας καί αριστερά της συμβάδιζε πάνω στην αμαξιτή όδό φάλαγγα ιππέων, πού νομίστηκε άπό τους άνδρες της οπισθοφυλακής σαν πλαγιοφυλακή της.

Ξαφνικά κάλπασε προς τον διοικητή της πυροβολαρχίας, Δ. Άμπελα (εξαίρετο έλληνα αξιωματικό, διδάκτορα της νομικής καί γλαφυρό συγ­

γραφέα, στή διήγηση του οποίου χρωστούμε καί τήν γνώση τών ίστορού­

μενων γεγονότων), ό επιλοχίας της πυροβολαρχίας καί του ανέφερε ότι επρόκειτο για τούρκους. Ό λοχαγός Άμπελάς, άφοϋ βεβαιώθηκε μέ τα κυάλια του, διέταξε άμεση βολή απροκάλυπτη, άπό απόσταση 800 μέτρων κατά τών τούρκων ιππέων. Στή τρίτη βολή οί ιππείς σκορπίσθηκαν μέ καλπασμό καί αφού άφίππευσαν, άκροβολίσθηκαν κατά της κεφαλής της οπισθοφυλακής. Ταυτόχρονα, άπό άλλη πτύχωση τοΰ εδάφους, έξώρμησαν πάνω άπό εκατό τούρκοι, πού πλησιάζοντας μέ άλματα εβαλλαν κάθε τόσο πρηνηδόν. Εναντίον τους αναπτύχθηκε αμέσως ένας λόχος τοΰ 53ου Συν­

τάγματος, πού διέθετε καί μυδραλλιοβόλο. Οί άνδρες του κατώρθωσαν να κτυπήσουν τους επιτιθέμενους άπό τα πλάγια, να εξοντώσουν πολλούς άπό αυτούς καί να τρέψουν τους υπόλοιπους σέ φυγή. Έτσι οί Τούρκοι δεν πέτυχαν να αποκόψουν τήν οπισθοφυλακή της 'Ανεξάρτητης Μεραρχίας.

Ή παρακολούθηση συνεχίσθηκε αργότερα μέ πολυαριθμότερο σώμα ίππέων καί τούρκους άτακτους, πού παρενοχλούσαν τα τελευταία ελληνικά τμήματα. Ή ελληνική φάλαγγα όμως συνέχιζε μέ τάξη τήν πορεία της. Χωρίς να τήν διακόψη έβαζε εκ περιτροπής, σέ κατάλληλες θέσεις, ενα πυροβόλο, πού μέ μερικές βολές διεσκόρπιζε τις εχθρικές συγκεντρώσεις. "Οσον άφορα στην έλλειψη παρουσίας ισχυρότερων τουρκικών μονάδων, έξηγόταν αυτή άπό τό ότι οί Τούρκοι έσπευσαν προς τήν ορεινή περιοχή Σιμάβ, για να προκαταλάβουν τό άπό εκεί πέρασμα τών Ελλήνων. Τό απόγευμα οί ιππείς αυξήθηκαν. Έκαλύφθηκαν όμως τήν ημέρα εκείνη άπό τήν ελληνική φάλαγγα 35 χιλιόμετρα καί τήν νύκτα ή Μεραρχία στρα­

τοπέδευσε στο "Ακ.­Ντάγ (Λευκό Όρος). Τό επόμενο πρωΐ, στις 3, συνεχί­

στηκε ή πορεία υπό τό σεληνόφως, καί μαζί της συνεχίσθηκε καί ή παρε­

νόχληση της οπισθοφυλακής άπό τους ιππείς καί τους τσέτες. Μετά έξάω­

— 39 —

ρο ή Μεραρχία έφθασε στην ορεινή πόλη Σιμάβ, δπου παρέλασε συντε­

ταγμένη, ενώ μονάδες της πήραν θέσεις γύρω από τήν πόλη. 'Επρόκειτο για πράξη παρακινδυνευμένη, έπρεπε όμως ή Μεραρχία να άνεφοδιασθή. Ό διοικητής της εμπροσθοφυλακής διέταξε τήν τοπική τουρκική αρχή να έτοιμάση ή πόλη αμέσως ψωμί για τους άνδρες και να συγκέντρωση ζωο­

τροφές για τα κτήνη. Τήν νύχτα εκείνη οί άνδρες έφαγαν και αναπαύ­

θηκαν καλά. Το γραφείο πληροφοριών της Μεραρχίας σημείωσε στο Σιμάβ μια

σημαντική επιτυχία. Σέ κρυμμένο τηλεφωνικό σταθμό, πού βρέθηκε έκεϊ, χρησιμοποίησε δύο μικρασιάτες Έλληνες αξιωματικούς, πού μιλούσαν άπταιστα τήν τουρκική και προσποιήθηκε ό μεν ένας τον Καϊμακάμη του Σιμάβ, ô δέ άλλος τον γραμματέα του. Έμαθαν δέ, μεταξύ άλλων, άπό τον Καϊμακάμη του γειτονικής κωμοπόλεως Ντεμερτζή, δτι οί δυνάμεις τοϋ Κε­

μάλ είχαν καταλάβει τό Ούσάκ και βάδιζαν κατά της Φιλαδέλφειας, άπό τήν οποίαν υποχωρούσαν σε αταξία οί Έλληνες, ένώ ισχυρές άλλες δυ­

νάμεις τουρκικές προχωρούσαν προς Σιμάβ «εναντίον μιας περιπλανώμενης 'Ελληνικής Μεραρχίας». Κατάλαβαν, φυσικά, οί Έλληνες αξιωματικοί ότι επρόκειτο για τήν δική τους Μεραρχία.

Στις επόμενες μέρες ή πορεία συνεχίσθηκε άπό δύσβατους τόπους, όπου ή διέλευση τών αραμπάδων μέ τους τραυματίες και των τηλεβόλων ήταν πολύ προβληματική. Τραυματίες μεταφέρονταν στα χέρια και αμάξια, σέ μερικές περιπτώσεις, υψώνονταν στα χέρια άπό πολλούς μαζί άνδρες για τήν διέλευση άπό μερικά σημεία, όπου δέν ήταν αλλιώς αυτή δυνατή. Μεγάλη υπήρξε εδώ ή συμβολή του Μηχανικού τής Μεραρχίας, πού έκανε στην κυριολεξία θαύματα. Έν τούτοις ή μετακίνηση τους ήταν βραδύ τατη και πολύ κοπιώδης. Οί Τσέτες και πάλι τους παρενωχλοΰσαν. Σέ ορισμένες περιπτώσεις οί άνδρες κοιμήθηκαν νηστικοί, είτε λόγω τής κόπωσης, είτε γιατί δέν έπρεπε να αναφτούν φωτιές για λόγους ασφάλειας, ξερή δέ τροφή, προ πολλού, δέν υπήρχε. Έν τω μεταξύ ή παρακολούθηση γινόταν στενότερη άπό τους Τούρκους. Ένώ ή Μεραρχία ώδευε δυτικά, μέσα άπό μία πλατειά στενωπό, επιτέθηκε εναντίον τής οπισθοφυλακής της τουρκική δύναμη, αποτελούμενη άπό ενα ιππικό σύνταγμα, ένα πεζικό τάγμα και ενα σύνταγμα πυροβολικού. Οί βολές τοΰ εχθρού μέσα στην στενωπό ήταν φυσικό να δημιουργήσουν σύγχυση. Ό διοικητής τής οπι­

σθοφυλακής Κωνσταντίνου διέταξε να τοποθετηθούν τα οπλοπολυβόλα στις ουρές τών διμοιριών και οί πυροβολαρχίες σέ καίριες θέσεις. Οί δια­

ταγές του εκτελέστηκαν μέ ψυχραιμία και ταχύτητα. Μόλις δέ φάνηκε ό εχθρός στην καμπή τής στενωπού, τα ελληνικά κανόνια εβαλλαν ενα τέ­

τοιο πυκνό συγχρονισμό βλημάτων, ώστε τοΰ δόθηκε ή εντύπωση, δτι βαλλόταν άπό ισχυρότερη δύναμη πυροβολικού και αναγκάσθηκε έτσι να

— 40 —

υποχώρηση. Την ήμερα εκείνη και ή εμπροσθοφυλακή διασκόρπισε εχθρι­

κές δυνάμεις, πού τής επιτέθηκαν σύγχρονα. Στις 26 και 27 Αυγούστου ή Μεραρχία, συνεχίζοντας πάντα τήν πορεία

της, έδωσε 2 μάχες μέ τους Τούρκους. Ή ελληνική φάλαγγα είχε μόλις διέλθει άπό τήν κωμόπολη Σιντιργί, όπου οί "Ελληνες κάτοικοι της πλη­

ροφόρησαν τον Μέραρχο πώς ελληνικές δυνάμεις είχαν αποχωρήσει άπό έκεΐ 5 μέρες πρίν, και πώς ή Φιλαδέλφεια (πόλη κοντά στή Σμύρνη) είχε καταληφθή άπό τους Τούρκους. Επιτροπή του ελληνικού πληθυσμού του Σιντιργί ζήτησε άπό τον Μέραρχο τήν άδεια νά άκολουθήση τήν Μεραρχία στην πορεία της, γιατί έφοβούντο αντεκδίκηση των Τούρκων. Ό Μέραρχος όμως αρνήθηκε, γιατί στις επικείμενες μάχες τα γυναικό­

παιδα θά προκαλούσαν σύγχυση. Οί κάτοικοι τού Σιντιργί εξοντώθηκαν μετά τήν κατάληψη τής κωμόπολης άπό τον τούρκικο στρατό. Ή σφαγή τους έγινε τόσο άπό τους τσέτες όσο και άπό τους τούρκους τακτικούς. Άλλα και οί φόβοι του έλληνα Μεράρχου για επικείμενες μάχες μέ τους Τούρκους επαληθεύθηκαν. Ή Μεραρχία άνεχώρησε μέ τήν ανατολή του ήλιου άπό το Σιντιργί, μέσα στους θρήνους των ελλήνων κατοίκων τής πόλης. Μαζί τους έκλαιγαν και οί περισσότεροι στρατιώτες, προαισθανό­

μενοι το τέλος των δυστυχών εκείνων προσφύγων πού, κατ' ανάγκη, εγκα­

τέλειπαν. Σέ λίγο ή φάλαγγα εισήλθε σέ πεδιάδα μήκους 6 χιλιομέτρων. "Οταν έφθανε στο τέλος της βολές πυροβολικού έπεσαν στην ελληνική οπισθοφυλακή. Προέρχονταν άπό τουρκικές δυνάμεις, πού μόλις είχαν καταλάβει τό Σιντιργί. Παράλληλα εκδηλώθηκαν στα πλάγια τής φάλαγ­

γας επιθέσεις σέ πολλά της σημεία. Προέρχονταν άπό τήν ακολουθούσα τους "Ελληνες τουρκική μικτή δύναμη, άπό τήν οποία είχε συντελεσθή, τήν νύχτα, κυκλωτική κίνηση. Ή κινητοποίηση του πυροβολικού μας, οί εύστοχες και πυκνές βολές του και οί ορμητικές αντεπιθέσεις τών ελλήνων πεζών, περισσότερο όμως ή συνοχή, ή πειθαρχία και ή ταχύτητα, μέ τήν οποία συνέχισε τήν πορεία της ή Μεραρχία, έσωσε και πάλι τήν κατάσταση. Στις 26 Αυγούστου ή 'Ανεξάρτητη Μεραρχία έκάλυψε μαχόμενη 25 χιλιό­

μετρα. Στις 27 Αυγούστου το εγερτήριο έγινε τήν πρώτη μεταμεσονύκτιο. Μέσα στο πυκνό σκοτάδι, πού σκέπαζε τις μικρασιατικές χαράδρες, ή πο­

ρεία γινόταν τόσο αργά, ώστε ή οπισθοφυλακή τής όλης φάλαγγας ξεκίνη­

σε μόλις στις 5 τα ξημερώματα. 'Αμέσως σχεδόν μετά τήν εκκίνηση της έπεσαν στο χώρο, όπου εϊχε διανυκτερεύσει, πυκνές οβίδες τουρκικού πυ­

ροβολικού. 'Αλλά και σέ δλη τήν πορεία τής ημέρας εκείνης ή οπισθο­

φυλακή, σχεδόν αποκομμένη άπό τήν υπόλοιπη φάλαγγα, μαχόταν μέ ιππείς και τσέτες πού άπέκρουε επιτυχώς.

Ή Μεραρχία δέν απείχε τώρα πολύ μακριά άπό τήν θάλασσα. Πέρασε τήν Στρατονίκεια, πού ήταν άδεια άπό τους κατοίκους της και πλησίαζε

— 41 —

προς το Κιρκαγάτς, πόλη της Μαγνησίας, πού είχε πληθυσμό πάνω από 10.000 κατοίκους. Πολλοί από αυτούς ήταν "Ελληνες. Ή Μεραρχία συνέ­

χισε την πορεία της βαδίζοντας σε μακρότατη φάλαγγα, ανάμεσα σε μία πεδιάδα γεμάτη άπό ψηλά δένδρα. 'Ανιχνευτές της πλαγιοφυλακής της διέ­

κριναν, τότε, νέφη σκόνης. Ό διοικητής τής εμπροσθοφυλακής, αντισυν­

ταγματάρχης Κωνσταντίνου, διέταξε να τοποθετηθούν τα πολυβόλα επί κεφαλής τών διμοιριών και να αυξηθούν οί αποστάσεις μεταξύ τους, τις δε πλαγιοφυλακές να συμπλακοΟν μέ τις εχθρικές περιπόλους. Ή αριστερά πλαγιοφυλακή επέστρεψε σέ λίγο μέ 4 ιππείς αιχμαλώτους πού, άνακρινό­

μενοι αποκάλυψαν δτι στο Κιρκαγάτς βρίσκονταν πέντε χιλιάδες τούρκοι ιππείς και οκτώ χιλιάδες πεζοί. Ή πορεία όμως προς το Κιρκαγάτς συνε­

χίσθηκε. Σέ απόσταση 3 χιλιομέτρων άπό τήν πόλη ακούστηκαν σάλπιγ­

γες. Ό αντισυνταγματάρχης Κωνσταντίνου διέταξε ώρισμένα τμήματα νά βγουν αριστερά και δεξιά τής όδου, μία δέ πυροβολαρχία νά σταθή μπροστά, πάνω στο δρόμο, έτοιμη προς πυροβόληση.

Μετά παρέλευση ενός τετάρτου φαίνονται 200 ίππεΐς, πού καλπάζουν επί τής αμαξιτής όδου κρατώντας κόκκινες σημαίες.

"Ερχονται προς τήν κατεύθυνση τών 'Ελλήνων. Οί τελευταίοι διατά­

ζονται νά μή πυροβολήσουν. Ξαφνικά οί τούρκοι ίππεΐς σταματούν σέ απόσταση 200 μέτρων άπό τα κανόνια. Τότε μόνο κατάλαβαν τί συνέβαινε. "Οτι δηλαδή επρόκειτο περί Ελλήνων και όχι περί τουρκικού στρατού προελαύνοντος, πού έσπευδαν νά υποδεχθούν κρατώντας λάβαρα. 'Ακολου­

θεί μια κωμική σκηνή. Λόγω τής καμπής τοΰ δρόμου και τών ψηλών δένδρων τής πεδιάδος οί τούρκοι ίππεΐς δέν αντιλαμβάνονται ότι έχουν εμπρός τους ολόκληρη Μεραρχία. Πιστεύουν ότι βλέπουν μια μόνο ελλη­

νική ομάδα, πού υποχωρούσε ή περιπλανιόταν. Και ότι ανάλογο θα ήταν και τό ηθικό της. "Ετσι φωνάζουν στους έλληνες νά παραδοθούν. Ό Κων­

σταντίνου, νομίζοντας δτι ζητούν οί Τούρκοι νά παραδοθούν, τους διατά­

ζει νά άφιππεύσουν και νά προχωρήσουν άνά δύο. 'Αλλά οί επί κεφαλής τών τούρκων ιππέων συνεχίζουν τις φωνές τους νά παραδοθούν οί "Ελληνες. Μια βολή, τότε, τής πυροβολαρχίας τους έκανε νά πετάξουν τα λάβαρα τους και νά καλπάσουν προς τήν νότια παρυφή τής πόλης. Ή πυροβολαρ­

χία ερριξε μερικά ακόμη βλήματα προς τήν πλευρά αυτή τοΰ Κιρκαγάτς. Δέν άργησαν νά φθάσουν, τότε, τούρκοι πρόκριτοι μέ λευκές σημαίες, πού μετέδωσαν καί τό αίτημα τοΰ Διοικητή τοΰ τούρκικου στρατού, πού έδρευε στην πόλη, νά παραδώσουν οί έλληνες τα όπλα τους καί νά φύγουν μετά, όπου θέλουν, ελεύθεροι. Ό Κωνσταντίνου είρωνεύθηκε αυτούς πού μετά­

φεραν τό αίτημα, αφού νόμιζαν δτι οί έλληνες θα ήταν αφελείς νά παρα­

δώσουν τα δπλα καί νά πιστεύουν δτι μετά δέν θα ενοχληθούν άπό τους Τούρκους. Τους ρώτησε δέ ποια ήταν ή Τουρκική δύναμη στο Κιρκαγάτς

— 42 —

και εκείνοι απάντησαν ότι βρίσκονταν έκεϊ οκτώ χιλιάδες πεζοί και πέντε χιλιάδες ιππείς. Χωρίς να πτοηθή ό Κωνσταντίνου άπό την απάντηση τών προκρίτων τους διέταξε να φέρουν εντός 4 ωρών 15.000 οκάδες ψωμί, 10.000 οκάδες κριθάρι και 2.000 οκάδες τυρί, αναγγέλλοντας τους, ταυτόχρονα, ότι έπέταξε τήν πόλη. 'Απείλησε, τέλος, ότι θα καταστρεφόταν αύτη μέ τα κανόνια, αν ριχνόταν έστω και ένας πυροβολισμός άπό τήν κατεύθυνση της. "Οταν οί πρόκριτοι έφυγαν, τα ελληνικά τμήματα παρατάχθηκαν σε μεγάλες αποστάσεις, ώστε να εμπλακούν διαδοχικά σε σύγκρουση, αν θα χρειαζόταν. Παράλληλα επιτεύχθηκε, ώστε να φαίνεται ή φάλαγγα, ότι αριθμούσε 40.000 άνδρες, αφού είχε παραταχθή έτσι, ώστε να εχη βάθος 20 περίπου χιλιομέτρων. Τό τέχνασμα πέτυχε. Οί τουρκικές δυνάμεις, νο­

μίζοντας ότι βρίσκονταν προ υπέρτερων ελληνικών δυνάμεων, εγκατέ­

λειψαν τό Κιρκαγάτς, όπως φάνηκε άπό ενα νέφος σκόνης, πού απομακρυ­

νόταν προς Νότο, μετακινούμενο γρήγορα άπό τήν άλλη πλευρά της πόλης. Σε λίγο ό ελληνικός στρατός διέσχιζε τον κεντρικό δρόμο της. Ήταν πλημ­

μυρισμένες στις τουρκικές σημαίες για τήν υποδοχή τών στρατιωτικών του Κεμάλ. Τήν νύχτα όμως εκείνη όλες, σχεδόν, οί όθωμανίδες της πόλης ζύμωναν και φούρνιζαν ψωμί για τον ελληνικό στρατό.

Οί Έλληνες και οί 'Αρμένιοι πρόκριτοι του Κιρκαγάτς παρουσιάσθη­

καν, τό ίδιο βράδυ, στον Μέραρχο και τον παρακάλεσαν, εκ μέρους τών Χριστιανών κατοίκων τους, να τους έπιτρέψη να ακολουθήσουν τήν Με­

ραρχία. Τό πράγμα ήταν επικίνδυνο. Σέ σύσκεψη όμως τών ελλήνων αξιωματικών αποφασίσθηκε να πάρουν

μαζί τους τους 4.000 "Ελληνες και 'Αρμενίους του Κιρκαγάτς, αν και θα ήταν βάρος τόσο στις μάχες όσο και στον επισιτισμό. Φαίνεται ότι τα πρώτα νέα για τις σφαγές τών Μικρασιατών ελλήνων θα είχαν ήδη φθάσει στα αυτιά τών αξιωματικών της Μεραρχίας. Στο Κιρκαγάτς οί "Ελληνες έμαθαν, πώς ή Σμύρνη βρισκόταν στα χέρια τών Τούρκων, άπό 7 ήδη ήμερων.

'Αποφασίσθηκε, τότε, αντί της Μαγνησίας, νά κατευθυνθούν προς τό έναντι της Λέσβου, λιμάνι του Δικελή, καίτοι δεν ήταν αυτό κατάλληλο για επιβίβαση σέ πλοία.

Αυγούστου 28! Ή οπισθοφυλακή αγωνίζεται νά κάνη τους πρόσφυγες νά μή βραδυποροΰν παραμένοντας πολύ στα μέρη υδρεύσεως. 'Αξιωματικοί άφιππεύουν και δίνουν τα άλογα τους σέ γυναίκες, γέροντας, παιδιά, θλι­

βερή εξακολουθεί ή πορεία. Κάθοδος προς τήν θάλασσα, πορεία προς τήν σωτηρία, αλλά και τραγική μαζί μετοικεσία.

Και άλλοι πρόσφυγες συρρέουν στην πορεία. Ό αριθμός τους συνεχώς αυξάνεται. Ό ρυθμός της πορείας όμως δεν επιβραδύνεται. Τώρα περνούν από βουνά γεμάτα άπό τσέτες. Σέ μερικά τουρκικά χωριά, όταν ή ελληνική οπισθοφυλακή άρχισε νά απομακρύνεται άπό αυτά, ερριξαν οί τσέτες, μέ

__ 43 -

πυκνά πυρά, εναντίον της. Τα κανόνια, τότε, της οπισθοφυλακής ισοπέ­

δωσαν πολλά άπό τα σπίτια τους. Τό νέο, φαίνεται, πρόλαβε στα άλλα χω­

ριά. Οι τσέτες δεν ξαναεπιτέθηκαν. Οί περισσότεροι τώρα στρατιώτες βαδίζουν ανυπόδητοι. Τα άρβυλα

τους έχουν φθαρή. Ό ιματισμός τους δέν βρίσκεται σε πολύ καλύτερη κατάσταση. Πλησιάζουν στην Πέργαμο, όταν πληροφορούνται πώς έφιππη τουρκική μεραρχία κατευθύνεται άπό τήν Σμύρνη εναντίον τους. Τό φρό­

νημα τους όμως παραμένει υψηλό. Πλησιάζουν άλλωστε στο Δικελή. Έκεΐ είναι συγκεντρωμένοι μερικές χιλιάδες πρόσφυγες.

Οί πρόσφυγες αυτοί βρίσκονται σε τρόμο και απόγνωση. Ό σ α καΐκια και πλοία έφυγαν, παίρνοντας τους πρώτους φυγάδες, δέν τολμούν να γυρί­

σουν, γιατί τό Δικελή είχε καταληφθή, στο μεταξύ, άπό 1.000 τσέτες. Οί τσέτες, αυτοί, άφοΰ πρώτα λεηλάτησαν τήν πόλη, σχεδίαζαν τώρα να αρχί­

σουν τ'Ις σφαγές. Ή Μεραρχία πλησίαζε στο Δικελή, όταν πληροφορή­

θηκε τα πιο πάνω άπό κατοίκους τής περιοχής. Στάλθηκε, τότε, απόσπα­

σμα άπό τον αντισυνταγματάρχη Τσίτουρα, πού, άφοΰ διάνυσε 30 χιλιό­

μετρα με νυκτερινή πορεία γρήγορη, επιτέθηκε γύρω στα ξημερώματα, χωρίς ανάπαυλα, κατά τών τσετών πού ήταν στα γύρω άπό τό Δικελή υψώ­

ματα. Οί τσέτες, μετά άπό μικρή αντίσταση, τράπηκαν προς στα όρη. Οί πρόσφυγες με δάκρυα καί χαρά υποδέχθηκαν, τότε, τους στρατιώτες του αποσπάσματος Τσίτουρα καί τους καταφιλοΰσαν συγκινημένοι αλλά καί ενθουσιασμένοι για τήν ανέλπιστη σωτηρία τους. Σ' ολόκληρη όμως τήν παραλία του Δικελή δέν μπορούσαν να βρουν ούτε μια βάρκα. Καί τα πιο μικρά σκάφη είχαν χρησιμοποιηθή για τήν απομάκρυνση τών πρώτων προσφύγων. Ευτυχώς, ένας στρατιώτης άπό τον Βόλο, άνεκάλυψε μία σαθρή βάρκα, τραβηγμένη άπό καιρό στή ξηρά, καί τήν επισκεύασε όπως­όπως. Στο αμφίβολο αυτό πλεούμενο επιβιβάσθηκαν τέσσερις οπλίτες καί ό ίδιος ό αντισυνταγματάρχης καί μετά τρίωρη κωπηλασία ειδοποιούσαν στην Μυτιλήνη τον στρατιωτικό διοικητή αντιστράτηγο Μπάκα για τήν σωτηρία καί άφιξη τής Μεραρχίας στις απέναντι ασιατικές ακτές, καθώς καί για τήν ανάγκη τής άμεσης αποστολής πλοίων στο Δικελή για τήν επι­

βίβαση της. Έν τω μεταξύ τό κύριο σώμα τής Μεραρχίας συνεχίζει τήν πορεία του.

Γύρω στις 11 τό πρωί τής 30ής Αυγούστου οί πρώτοι στρατιώτες άντικρύ­

ζουν άπό μακριά τό Αιγαίο. Στις φωνές τους «θάλασσα ­ θάλασσα» τρέχουν καί άλλοι καί οί κραυγές πυκνώνονται. 'Επαναλαμβάνεται, δηλαδή, δ,τι ακριβώς, είχε, συμβή στην Κάθοδο τών Μυρίων. Οί περισσότεροι θυμούνται τήν παρόμοια κραυγή τών Μυρίων, άλλα καί με πικρία αναλογίζονται, ότι, όταν οί Μύριοι άνέκραζαν «θάλαττα, θάλαττα», ήταν πλέον ασφαλείς. Τώρα όμως μπορούσαν οί εχθροί να αναφανούν άπό στιγμή σε στιγμή ή

— 44 —

το πυροβολικό τους να έμποδίση την επιβίβαση ή και την άφιξη τών πλοίων πού θα τους έσωζαν. Ευτυχώς οι Τούρκοι δεν είχαν ακόμη φανή, όταν ή Μεραρχία έφθασε στην παραλία του Δικελή, ενώ τα κανόνια της έπαιρναν θέση στα γύρω υψώματα, έτοιμα και στραμμένα προς τήν ανατολή, για απόκρουση πιθανής εμφάνισης του εχθρού. Στις 4 το απόγευμα κατέπλευ­

σαν άπο τήν Μυτιλήνη δύο μικρά πλοία. Νύκτα ακόμη βαθειά, τις πρώτες πρωινές ώρες της 31ης Αυγούστου,

επανήλθαν τα 2 μικρά ατμόπλοια από τήν Μυτιλήνη ρυμουλκώντας φορτη­

γίδες. Ή επιβίβαση, τώρα συνεχίζεται και στα μεγάλα πλοία με τήν βοή­

θεια τών φορτηγίδων υπό τό φως τών προβολέων του άντιτορπιλλικοϋ. Οί πυροβολαρχίες της Μεραρχίας βρίσκονται πάντα σέ ετοιμότητα και ενι­

σχύονται άπο τμήματα πεζικού. Κι' άλλα πλοία στο μεταξύ φθάνουν, ένώ όσα αδειάζουν στή Μυτιλήνη ξαναγυρνούν. Στις 2 το μεσημέρι της 31ης Αυγούστου στα παρατηρητήρια προκάλυψης επισημαίνονται αλλεπάλλη­

λες φάλαγγες εχθρικού ίππικοϋ, πού κατευθύνονται προς το Δικελή. Οί τσέτες έχουν πλημμυρίσει τα γύρω βουνά. Και πάλι οί ελληνικές πυρο­

βολαρχίες βάλλουν εύστοχα και διαρκοσπίζουν τις φάλαγγες τών ιππέων. Τό απόγευμα όμως ξαναεμφανίζονται και οί κινήσεις τών τσετών στα βουνά ξαναρχίζουν. Σέ λίγο εκδηλώνεται τουρκική επίθεση. Τα πεζικά ελληνικά τμήματα άντεπιτέθηκαν σ' αυτήν μέ όπλα και πολυβόλα. 'Αρκετοί Τούρκοι έπεσαν και οί λοιποί διασκορπίσθηκαν. Τό ελληνικό πυροβολικό όμως μέ πυκνές βολές συνεχίζει να βάλλη εναντίον τους μέχρι απόστασης 6.500 μέτρων μέχρι τοΰ μεγαλύτερου, δηλαδή βεληνεκούς του. Ή πείρα τών ελλήνων πυροβολητών και ή αφθονία τών οβίδων (πού ήταν δύσκολο άλ­

λωστε να φορτωθούν στα πλοία, καί για τούτο ευκαιρία ήταν να χρησιμο­

ποιηθούν) έκαναν τους Τούρκους να πληρώσουν ακριβά τήν επίθεση τους. Είχε αρχίσει τώρα να σκοτεινιάζη. Ή επιβίβαση στα πλοία συνεχι­

ζόταν για δεύτερη ήμερα. Οί ελληνικές δυνάμεις, πού παρέμεναν στο Δικελή, είχαν, πιά, έλαττωθή σημαντικά. Δικαιολογημένος για τούτο εκνευρισμός άρχισε να κυρίευση τους άνδρες της οπισθοφυλακής. Τήν νύκτα εκείνη άρχισε καί ή επιβίβαση τών προσφύγων στα πλοία. Δυστυχώς δέν κατέ­

πλευσαν καί άλλα σκάφη, για να επιβιβάσουν καί τα ζώα της Μεραρχίας. Καμήλες, μουλάρια καί άλογα συγκεντρώθηκαν έτσι σέ μια μεγάλη πλα­

τεία καί διατάχθηκε ή εκτέλεση τους. Δέν έπρεπε να πέσουν στα χέρια του εχθρού. Ήταν όμως ή εξόντωση τών ζώων τους, για τους "Ελληνες οπλίτες ή πιο σκληρή διαταγή, πού έπρεπε να εκτελέσουν στο διάστημα της εκ­

στρατείας. Μέ τις πρώτες σφαίρες πολλά ζώα σκόρπισαν στους γύρω δρό­

μους, ένώ τό αϊμα έτρεχε πυκνό άπο τις πληγές τους. Βουβά, παρά τον πόνο τους, κυττοΰσαν γύρω τους μέ απορία. Τό θέαμα ήταν για τους στρατιώτες πολύ οδυνηρό. Τα ζώα αυτά, πού τους είχαν προσφέρει τόσες υπηρεσίες,

— 45 —

τα θεωρούσαν κατά κάποιο τρόπο συμπολεμιστές τους. Οί αξιωματικοί και οί στρατιώτες, πού είχαν αναλάβει να εκτελέσουν την διαταγή, δέν μπόρεσαν να τήν ολοκληρώσουν. "Αφησαν πολλά ζώα να διαφύγουν ελεύ­

θερα. Μερικοί, μάλιστα, τα αγκάλιαζαν και τα καταφιλοϋσαν. "Αλλα πλοία, έν τω μεταξύ, δέν κατέπλευσαν ούτε και όσα ξεφόρτωσαν

στη Λέσβο επανήλθαν στο Δικελή άπό τον φόβο μάλλον της τουρκικής επίθεσης. Παρ' όλα αυτά στα εναπομένοντα λίγα σκάφη κατώρθωσαν να επιβιβάσουν και 90 άπό τα κτήνη πού σώθηκαν. Περί τήν 1η μεταμεσο­

νύκτιο ώρα της 1ης Σεπτεμβρίου, υπό τις επευφημίες του πληρώματος του άντιτορπιλλικοϋ, άρχισε και ή επιβίβαση τής οπισθοφυλακής, πού έφθασε στο λιμάνι μέ θαυμαστό φρόνημα, βαδίζοντας σε τετράδες. Ένώ τό ελλη­

νικό αντιτορπιλικό εβαλλε μέ τα μεγάλα τηλεβόλα του κατά τών τουρκικών γραμμών, ή επιβίβαση συνεχίσθηκε μέχρι και τοΰ τελευταίου άνδρα μέ απόλυτη τάξη και πειθαρχία. Ή 'Ανεξάρτητη Μεραρχία είχε σώσει, πρά­

γματι, τήν τιμή τών Ελληνικών όπλων. Ε π ί λ ο γ ο ς : "Οταν ή 'Ανεξάρτητη Μεραρχία έφθασε στή Λέσβο,

βρήκε τό νησί σε χαώδη κατάσταση. Χιλιάδες άνδρες του Ν. Συγκροτή­

ματος περιφέρονταν, μετά τή κατάρρευση του Μετώπου, στους δρόμους τής Μυτιλήνης, χωρίς καμμία πειθαρχία. Δέν υπάκουαν ούτε και χαιρετού­

σαν τους αξιωματικούς των και προέβαιναν σέ μικροαρπαγές και βιαιό­

τητες ακόμη. Στην πόλη επικρατούσε φόβος. Τα μαγαζιά ήταν κατάκλειστα. Ή 'Ανεξάρτητη Μεραρχία ανέλαβε, τότε, τήν τάξη και τήν επέβαλε μέσα σέ ελάχιστες ήμερες. Τό ίδιο ακριβώς έκανε και όταν, σέ λίγο, μετεστά­

θμευσε στή Θεσσαλονίκη. Και τελικά έσπευσε στην Ανατολική Θράκη, πού κινδύνευε άπό τους τούρκους, για να επιτέλεση και εκεί έκ νέου τό καθήκον της.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΠΑΚΑΛΟΥ

ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟΝ ΚΑΙ Η ΖΩΗ

Το θέμα «κύτταρον και ζωή» αποτελεί, το περιεχόμενον όλης της βιο­

λογίας και είναι εύνόητον πόσον δύσκολος είναι και ή απλή σκιαγρά­

φησίς του υπό τήν μορφήν ενός άρθρου. Νομίζω ότι ή έπεξήγησις, δια τους μή ειδικούς, (ορισμένων όρων, θα βοηθήση εις τήν πληρεστέραν κατανόησιν του όλου θέματος.

Αμινοξέα : Οικοδομικοί λίθοι τών πρωτεϊνών. Τα βασικά των γνωρίσματα είναι

ή άμινική ομάς (ΝΗ2) καί ή καρβοξυλική (COOH). Παράδειγμα ή D ­άλανίνη.

CH3

Η — C ΝΗ2

COOH

Τα αμινοξέα τα συνιστώντα τάς πρωτεΐνας ή λευκώματα είναι 20. Δύο αμινοξέα αποτελούν εν διπεπτίδιον, περισσότερα τα πολυπεπτίδια.

Πρωτεΐναι ή λευκώματα : Μόρια αποτελούμενα άπό άλλοτε άλλον αριθμόν αμινοξέων. Ό αρι­

θμός καί ή σειρά τών αμινοξέων καθορίζουν τον Είδικόν Τύπον της πρω­

τεΐνης. Αύτη αποτελείται από μίαν ή περισσοτέρας άλύσεις. "Ενα άμινοξύ μπορεί να επαναλαμβάνεται πολλές φορές εις μίαν άλυσιν. Ένω δηλ. οί οικοδομικοί λίθοι μιας πρωτεΐνης εϊναι 20 αμινοξέα, ή πρωτεΐνη μπορεί να αποτελείται από 500 αμινοξέα ή καί πολύ περισσότερα.

"Ενζυμα : Εϊναι επίσης πρωτεΐναι, αί όποΐαι συντίθενται εντός τών κυττάρων καί

επιταχύνουν τάς βιοχημικός αντιδράσεις, χωρίς να συμμετέχουν εις τα τελικά προϊόντα τών αντιδράσεων.

— 47 —

Νουκλεϊνικά οξέα (Πυρηνικά οξέα) : 'Αποτελούν συστατικά τών πυρηνοπρωτεϊνών και κατευθύνουν την

σύνθεσιν τών πρωτεϊνών και τών ενζύμων. 'Αποτελούνται από τα λεγόμενα νουκλεοτίδια. Κάθε νουκλεοτίδιον αποτελείται άπό μίαν βάσιν πουρίνης ή μίαν βάσιν πυριμιδίνης, από ενα σάκχαρον, τήν δεοξυριβόζην ή ριβόζην, και από φωσφορικόν οξύ. Ή άδενίνη και γουανίνη είναι βάσεις της πουρίνης και ή κυτοσίνη, ή ούρακίλη και ή θυμίνη βάσεις της πυριμιδίνης.

Κολλοειδές διάλυμα : Τα διαλύματα είναι δύο : Τα λεγόμενα αληθή διαλύματα, όπως είναι

ενα διάλυμα σακχάρου, και τα κολλοειδή διαλύματα, όπως είναι τα πρωτεϊ­

νικά. Τα σωματίδια τών αληθών διαλυμάτων δεν είναι ορατά με τό ύπερμικρο­

σκόπιον, έν αντιθέσει προς τα σωματίδια τών κολλοειδών διαλυμάτων.

Το ασύγκριτο θαύμα τής ζωής, αυτό καθ' εαυτό, συνεκίνησε τον άνθρω­

πον άπό τήν στιγμήν πού ήρχισε να σκέπτεται και ή συγκίνησις αυτή εξα­

κολουθεί να τον προβληματίζη και να τον παρακινή εις τήν προσπάθειάν του ν ' αποκάλυψη όσον τό δυνατόν περισσότερα άπό τα μυστικά τής ζωής. Ά π ό τήν θρησκευτικήν παράδοσιν αί θεωρητικαί αντιλήψεις περί προελεύ­

σεως τής ζωής ήρχισαν να απασχολούν τους φιλοσόφους, οί όποιοι, καίτοι έστεροϋντο τών σημερινών μέσων παρατηρήσεως και πειραματικών δεδο­

μένων, κατώρθωσαν να συλλάβουν, κατά κάποιον τρόπον, τους φυσικούς παράγοντας τής ζωής, δηλ. τήν ήλιακήν θερμότητα, τον αέρα και τήν όργανικήν ΰλην. Ό Θαλής, ό 'Αναξίμανδρος και ό Ξενοφάνης διετύπωσαν τάς γνωστάς θεωρητικός των αντιλήψεις περί τοϋ γηΐνου πηλού, τής θερμότητος και τοϋ ύδατος. Ό 'Αναξαγόρας, ό όποιος συνέλαβε και τήν εννοιαν τής αφθαρσίας τής ύλης, ώμίλησε επίσης περί του γηΐνου πη­

λοϋ και τής ζωοδοτήσεώς του άπό τα αιθέρια έμβρυα. Αί αντιλήψεις όμως περί τής αυτομάτου γενέσεως ζωής, αί όποϊαι έδέσποσαν και μέχρι του παρελθόντος αιώνος, διετυπώθησαν έπιστημονικώτερον άπό τον Άριστο­

τέλην. Αί αντιλήψεις αύταί, καίτοι μετεβάλοντο συνεχώς άπό τους μετα­

φραστάς του, έχρησιμοποιήθησαν ώς βασικαί γνώσεις κατά τήν διατύπω­

σιν τών μεταγενεστέρων θεωριών. Ό 'Αριστοτέλης ώμίλησε περισσότερον συγκεκριμένως περί τής

ύλης, τοϋ είδους και τής εντελέχειας ή ενεργείας, ή οποία δίδει τήν κίνησιν και τήν ζωήν εις τήν ϋλην. Παρεδέχετο ακόμη τήν αύτόματον δημιουργίαν εντόμων καί σκωλήκων άπό τήν άποσυντεθημένην υλην. Ή άντίληψις αυτή επέζησε μέχρι τοϋ 1859, οπότε ô Pouchet ένόμισε ότι απέδειξε πειραματι­

κούς τήν αύτόματον δημιουργίαν ζωής. Τό βραβεϊον δμως τής Γαλλικής 'Ακα­

δημίας 'Επιστημών, τό όποιον είχεν προκηρυχθή δια τήν πειραματικήν

— 48 —

άπόδειξιν αυτομάτου δημιουργίας ζωής, δεν εδόθη εις τον Pouchet άλλα εις τον Pasteur, ό όποιος τω 1862 απέδειξε, επί τη βάσει αναντίρρητων πει­

ραματικών δεδομένων, ότι αυτόματος δημιουργία ζωής δεν ήτο δυνατή και ότι κάθε ζωικός οργανισμός προέρχεται άπό άλλον ζωϊκόν όργανισμόν. Με τα πειράματα του Pasteur έληξε ουσιαστικώς και κάθε συζήτησις περί αυτομάτου γενέσεως, δια να φθάσωμεν εις τό δόγμα του Virchow omnia cellula e cellula, δηλ. κάθε κύτταρον προέρχεται άπό ενα άλλο κύτταρον.

Άπό τής άνακαλύψεως τοϋ κυττάρου τω 1665 υπό του Robert Hooke και του Van Leeuw0nhoek, ό όποιος περιέγραψε πρώτος τω 1673 μέ τό στοιχειώδες μικροσκόπιόν του ζώντας μικροοργανισμούς, έπέρασαν πολ­

λά χρόνια, μέχρι του 1838, οπότε οί Mathias Schleiden και Theodor Schwann απέδειξαν ότι όλοι οί ζωικοί και φυτικοί οργανισμοί αποτε­

λούνται άπό κύτταρα. Άλλα τί είναι κύτταρον; Ό ελληνικός όρος είναι μετάφρασις τοϋ cel­

lula, του κελλίου ή του δωματίου ενός μονάχου. Τό κελλί όμως αυτό, δηλ. τό κύτταρον, αποτελεί τήν βασικήν μονάδα τής ζωής και μέσα σ' αυτό επι­

τελούνται όλαι αί βιοχημικαί λειτουργίαι, αί όποΐαι τοϋ έκληροδοτήθησαν εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια εις τον άρχέγονον ώκεανόν.

Ή δημιουργία, ή διατήρησις τής ζωής και ό θάνατος συνδέονται μέ τήν λειτουργικήν ακεραιότητα τοϋ κυττάρου. Τό κολλοειδές του περιε­

χόμενον αποτελείται άπό τρισεκατομμύρια μόρια και λειτουργεί μέ άσύλ­

ληπτον ταχύτητα και άρμονίαν, ή οποία δύναται να συγκριθή μόνον μέ τήν άρμονίαν τοϋ Σύμπαντος.

Μέ τό άπλοϋν όπτικόν μικροσκόπιόν έμελετήθη, έπί χρόνια πολλά, ή απλή μορφολογία τοϋ κυττάρου. Μέ τό ήλεκτρονικόν μικροσκόπιόν απεκαλύφθη σαν, κατά τρόπον θεαματικόν, όλες οί λεπτομέρειες τής δομής του. Καίτοι ή μελέτη τοϋ κυττάρου δέν περιορίζεται μόνον εις τήν μεγέ­

θυσίν του, άρκεΐ να σημειωθή ότι τό άπλοϋν μικροσκόπιόν μπορεί να με­

γεθύνη τό κύτταρον χίλιες φορές περισσότερον άπό τό πραγματικόν του μέγεθος και τό ήλεκτρονικόν εκατόν χιλιάδες φορές.

Μέτήν μελέτην τοϋ κυττάρου απασχολείται σήμερον πλήθος επιστημο­

νικών ειδικοτήτων, όπως ιατροί, βιοχημικοί, γενετισταί, φυσιολόγοι και ακό­

μη μαθηματικοί. Τα αποτελέσματα τής έρεύνης των μποροΰν να χαρακτη­

ρισθούν ως μία μεγαλειώδης εποποιία, μέ αποκορύφωμα τήν αποκρυπτο­

γράφησαν τής κυτταρικής γλώσσης, δηλ. τοϋ μηχανισμοΰ πού χρησιμοποιεί τό κύτταρον δια τήν σύνθεσιν τών απαραιτήτων δια τήν ζωήν ουσιών, τών πρωτεϊνών και τών ενζύμων. Προτοϋ όμως φθάσωμεν εις τό αποκορύ­

φωμα τής κυτταρικής έρεύνης, δηλ. τον γενετικόν κώδικα, νομίζω ότι πρέπει να σκιαγραφήσω, δια τους μή είδικούς, τό κύτταρον και τα οργανίδια του.

Ή μορφή τοϋ κυττάρου δέν είναι πάντοτε ή ίδια και εξαρτάται κατά

­ 49 —

μέγα μέρος από το περιβάλλον του. Το λευκον αίμοσφαίριον του αίματος έχει στρογγύλην μορφή ν, το ήπατικον πολυγωνική ν και τό νευρικον τελείως διαφορετικήν.

Κάθε κύτταρον χωρίζεται από τα γειτονικά του άπο ενα περίβλημα, πού το απομονώνει άπο τα άλλα κύτταρα με τα όποια ευρίσκεται εις επαφή ν. Το απομονώνει, εις τήν περίπτωσιν αυτήν δεν είναι ό ακριβής χαρακτηρι­

σμός, δεδομένου ότι ή επαφή μεταξύ των κυττάρων έχει μεγάλην βιολο­

γικήν σημασίαν. Ή διακοπή της συνοχής των αποτελεί ενίοτε τό πρώτον βήμα προς τήν καρκινωματικήν τροποποίησίν των.

Τό πρωτόπλασμα του κυττάρου, τό κολλοειδές του περιεχόμενον, μέσα εις τό όποιον επιτελούνται ολαι ai λειτουργίαι της ζωής, περιέχει τα οργανίδια του και τα προϊόντα τής δομικής και άποικοδομικής λειτουρ­

γίας του, ανάλογα με τήν αποστολή ν πού έχει άναλάβη. Τό πρωτόπλασμα του κυττάρου ημπορεί να έξομοιωθή με ενα εργαστήριον και τα κύτταρα κάθε οργάνου με εξειδικευμένα εργαστήρια. Τα ηπατικά κύτταρα, επί παρα­

δείγματι, είναι τελείως διαφορετικά άπό τα κύτταρα τοΰ αίματος. Τα πρώτα έχουν μεγάλην σημασίαν δια τήν συντήρησιν, ενώ τα δεύτερα έχουν ανα­

λάβει τήν άμυναν του οργανισμού εναντίον τών απειραρίθμων μικροορ­

γανισμών, πού τον απειλούν κάθε στιγμήν. "Ολα τα κύτταρα, φυτικά ή ζωι­

κά, ακόμη και τών απλούστερων μικροοργανισμών, περιέχουν τα ίδια ορ­

γανίδια. Τό κάθε όργανίδιον έχει τον ίδικόν του προορισμόν, δηλ. τήν λειτουργικήν του έξειδίκευσιν.

Νομίζω ότι ή σύντομος σκιαγράφησις τών οργανιδίων τοΰ κυττάρου θα σας δώση μίαν σαφεστέραν ιδέαν τής αφάνταστου δυναμικότητος πού δύναται να ανάπτυξη τό κύτταρον. Τα οργανίδια αυτά είναι πολλά και τό κάθε ενα έχει, ώς ελέχθη, εξειδικευμένη ν αποστολή ν.

Τα ρ ι β ο σ ω μ ά τ ι α κατέχουν ίσως τήν πρώτην θέσιν άπό απόψεως βιολογικής σημασίας. Ή παρουσία των ήτο καταφανής και με τό απλούν μικροσκόπιον, κατόπιν χρώσεως με βασεοφίλους χρωστικός, ήσαν δε γνω­

στά ώς μικροσωμάτια ή εργαστόπλασμα. Με τό ήλεκτρονικόν μικροσκό­

πιον απεδείχθη ότι τα ύπερμικροσκοπικά κοκκία, τα συνιστώντα τα μικρο­

σωμάτια, άπετελοϋντο άπό ριβονουκλεϊνικόν οξύ και εκλήθησαν ριβοσω­

μάτια. "Οπως ελέχθη ήδη, αποτελούν ενα άπό τα σημαντικώτερα οργανί­

δια τοΰ κυττάρου, ουσιαστικά τό εργαστήριον τής ζωής, δεδομένου ότι εντός αυτών συντίθενται αί απαραίτητοι δια τήν ζωήν πρωτεΐναι και ένζυ­

μα. Κατανέμονται ώς έλεύθεραι συμπυκνωτικαί περιοχαί άπό 2 ­ 3 ή και πολύ περισσότερα (5 ­ 30) καί καλούνται πολυριβοσωμάτια ή συνδέονται με ενα σύστημα επικοινωνούντων σωληνίσκων και κυψελίδων, τ ό λ ε­

γ ό μ ε ν ο ν έ ν δ ο π λ α σ μ α τ ι κ ό ν κ ο κ κ ι ώ δ ε ς ή τ ρ α χ ύ δί ­

κ τ υ ο ν, λόγω τής κ ε ν τ ρ ι κ ή ς τ ο υ θ έ σ ε ω ς ε ν τ ό ς τ ο ϋ π ρ ω­

4

— 50 —

ΐ ο π λ ά σ μ α τ ο ς . Tò δίκτυον αυτό περικλείεται από μεμβράνας καί τα κοκκία του, δηλ. τα ριβοσωμάτια, φαίνεται ότι είναι επιφορτισμένα μέ την σύνθεσιν τών πρωτεϊνών τών έκκρινομένων εις τήν κυκλοφορίαν, όπως είναι αί άνοσοφαιρΐναι, αί όρμόναι και τα ένζυμα, ενώ τα ελεύθερα ριβοσωμάτια συνθέτουν τάς πρωτεΐνας τάς χρησιμοποιουμένας δια τήν συντήρησιν τοϋ κυττάρου. "Ενα άλλο δίκτυον, το λεγόμενον λ ε ΐ ο ν έ ν δ ο π λ α σ μ α τ ι κ ο ν δ ί κ τ υ ο ν , στερείται ριβορωματίων καί φαί­

νεται ότι συνδέεται μέ τήν σύνθεσιν λιπιδίων καί τήν γλυκογονόλυσιν. Το σ ύ σ τ η μ α G o l g i ή δ ι κ τ υ ο σ ώ μ α τ α ή σ ύ μ π λ ε γ μ α G o l g i , όπως καλείται σήμερα, αποτελείται άπο κυστίδια ή μικροδε­

ξαμενάς τοποθετημένας είς επαλλήλους σειράς καί περιβαλλομένας άπο μεμβράνας. Αί μικροδεξαμεναί του συστήματος Golgi επικοινωνούν μέ το ένδοπλασματικον δίκτυον. Ή εσωτερική επιφάνεια τών μικροδεξαμενών συνδέεται μέ κυστίδια, τα όποια περιέχουν γνωστά ένζυμα.

"Ενα άλλο σημαντικόν κυτταρικόν όργανίδιον είναι το μ ι τ ο χ ό ν­

δ ρ ι ο ν, γνωστόν άπο τοϋ παρελθόντος αιώνος. Τα μιτοχόνδρια, συνή­

θως μεμονωμένα καί ενίοτε καθ' ομάδας, είναι πολυάριθμα, περισσότερα τών 300, διεσκορπισμένα εντός τοϋ πρωτοπλάσματος. "Εχουν μήκος 2­4 μ. καί πλάτος 0,5 μ. περίπου καί εμφανίζονται ύπό μορφήν επιμήκη, ελλει­

ψοειδή καί ενίοτε σφαιρικήν. Τα μιτοχόνδρια ομοιάζουν μέ τους χλωροπλάστας τών φυτικών κυτ­

τάρων, μέ τήν διαφοράν ότι οί χλωροπλάσται είναι οργανίδια φωτοσυνθέ­

σεως, ένώ τα μιτοχόνδρια όξειδώσεως. Τόσον όμως οί χλωροπλάσται όσον καί τα μιτοχόνδρια είναι λειτουργικώς ανεξάρτητα άπό τον πυρήνα, δε­

δομένου ότι διαθέτουν ίδικόν των DNA καί ίδικά των ριβοσωμάτια. Τα μιτοχόνδρια, εκτός τής αυτονόμου έναντι τοϋ πυρήνος συνθέσεως πρωτεϊ­

νών, συνδέονται στενώτατα μέ τάς μεταβολικός λειτουργίας τών κυττάρων, όπως είναι ή οξειδωτική φωσφορυλίασις καί τα ένζυμα όξειδώσεως τών λιπαρών οξέων καί τοϋ κύκλου τοϋ Krebs. Τα λειτουργικώς δραστικώτερα κύτταρα, δπως τοϋ μυοκαρδίου, περιέχουν καί μεγαλύτερον αριθμόν μιτο­

χονδρίων. Ό Lewis Thomas συσχετίζων τήν λειτουργίαν τών χλωροπλαστών

καί τών μιτοχονδρίων εκφράζεται μέ κάποιαν φαντασίαν ώς ακολούθως: Οί χλωροπλάσται παίρνουν τήν ένέργειαν άπό τον ήλιον καί τα μιτοχόν­

δρια τήν χρησιμοποιούν. Χωρίς αυτά δυνατόν να υπήρχε δνας κόσμος άπό μικρόβια, άλλα δέν θα ήτο δυνατή ή υπαρξις άλλων εύκαρυωτικών μορφών ζωής, ούτε μεταζώων καί ούτε ημών τών ιδίων. Τώρα, όπως φαίνεται, χλω­

ροπλάσται καί μιτοχόνδρια ήμποροϋν να θεωρηθοΰν ώς ζώσαι οντότητες, περισσότερον ώς οργανισμοί καί λιγώτερο ώς οργανίδια. Τα μιτοχόνδρια ζουν μέσα στα κύτταρα μας καί οί χλωροπλάσται είς τα φυτικά ώς συμ­

— 51 —

βιοΰντες κάτοικοι ή καλύτερα ώς συγκάτοικοι. Πολλαπλασιάζονται αύτο­

νόμως, ανεξαρτήτως άπο τήν διαίρεσιν του πυρήνος, με το ΐδικόν των DNA και RNA, τα Ιδικά των ριβοσωμάτια, τάς ίδικάς των μεμβράνας και τα μέρη αυτά είναι ουσιαστικώς παρόμοια προς τα αντίστοιχα μέρη τών βακτηριριδίων καί των κυανοπρασίνων φυκών, άπο τα όποια πίστευε ται σήμερον ότι κατάγονται. Καί δια να εκφρασθώμεν όπως σκεπτόμεθα, δύνανται να θεωρηθούν ώς οί αρχαιότεροι ζώντες κάτοικοι της γης καί οί ελάχιστα μεταβληθέντες άπο τήν έξέλιξιν.

Τ ά λ υ σ ο σ ω μ ά τ ι α περιεγράφησαν σχετικώς προσφάτως, τώ 1955, άπο τον Duve. Πρόκειται περί ύπερμικροσκοπικών σωματίων με διαστά­

σεις 0,25 μ. ­ 0,5 μ. Συνδέονται με τήν ένζυμικήν καί πεπτικήν λειτουργίαν τοΰ κυττάρου καί αφορίζονται, όπως όλα τα άλλα οργανίδια, άπό μεμβρά­

νας. 'Αποτελούν, κατά κάποιον τρόπον, τήν πυριτιδαποθήκην του κυττά­

ρου, δεδομένου ότι, εάν τό ένζυμικόν περιεχόμενόν των ελθη εις επαφή ν με το πρωτόπλασμα, τό κύτταρο ν θα αύτοκαταστραφή.

Τα κ ε ν τ ρ ί δ ι α ή κεντροσωμάτια αποτελούν όργανίδιον κάθε κυτ­

τάρου. 'Εμφανίζονται υπό τήν μορφήν σφαιρικού κοκκίου ή ζεύγους κοκ­

κίων, οπότε τό κεντρίδιον καλείται διπλοσωμάτιον. Τα κεντρίδια γίνον­

ται Ιδιαιτέρως καταφανή κατά τήν μίτωσιν, δηλ. τήν διαίρεσιν του πυρήνος.

Έκτος τών οργανιδίων, τα όποια έσκιαγραφήσαμεν, τό πρωτόπλα­

σμα περιέχει καί άλλα κυτταροπλασματικά έγκλειστα, τα περισσότερα προϊόντα μεταβολισμού τοΰ κυττάρου, όπως κοκκία πρωτεϊνών καί πολυ­

σακχαριτών, λιποσταγονίδια, χρωστικός ύπό μορφήν μελανοσωματίων καί άλλας ουσίας.

Ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α όλων τών οργανιδίων τοΟ πρωτοπλάσματος κατευ­

θύνεται, όπως εχομεν ήδη ομιλήσει, άπό τον γενετικόν κώδικα του κυττά­

ρου, ό όποιος έχει συνταυτισθή με τό δεοξυριβονουκλεϊνικόν οξύ (DNA) καί ευρίσκεται ενσωματωμένος είς τα χρωματοσώματα, τα αποτελούντα τον πυρήνα.

Ό π υ ρ ή ν τ ο υ κ υ τ τ ά ρ ο υ , μέτό σύνηθες όπτικόν μικροσκό­

πιον καί σ' ëva χρωματισμένο κύτταρο, είναι καταφανής καί καταλαμβά­

νει συνήθως τήν κεντρικήν περιοχή τοΰ κυττάρου. "Οπως καί τα άλλα ορ­

γανίδια, ή δομή του έχει μελετηθή λεπτομερώς με τό ήλεκτρονικόν μικρο­

σκόπιον. Περιβάλλεται άπό τήν πυρηνικήν μεμβράναν, ή οποία τον δια­

χωρίζει άπό τό πρωτόπλασμα τοΰ κυττάρου. Ή καθ' αυτό πυρηνική ουσία αποτελείται άπό τήν χ ρ ω μ α τ ί ν η ν, δηλ. άπό τα καθ' έκαστον χρωμα­

τοσώματα, πού δεν μπορεί να τα ξεχωρίση κανείς όταν ό πυρήν ευρίσκεται èv ηρεμία, δηλ. δέν έχει ξεκινήσει προς διχοτόμησιν.

Τ ό π υ ρ ή ν ι ο ν αποτελείται άπό τήν ά μ ο ρ φ ο ν καί τήν δ ι κ τ υ ω­

­ 52 ­

τ η ν ούσίαν. Ή τελευταία σχηματίζει δίκτυον άναστομουμένων νημα­

τίων (Nucleolonema) και εμφανίζει κοκκία ομοιάζοντα προς τα ριβοσω­

μάτια. Και ή άμορφος ουσία φαίνεται ότι αποτελείται άπο νημάτια πυκνω­

τέρας συστάσεως άπο τα νημάτια της δικτυωτής ουσίας. Υποτίθεται ότι το ριβοσωματικον ριβονουκλεϊνικον οξύ (RNA) και το μεταφέρον tRNA συσχετίζονται μέ το πυρήνιον ή συντίθενται εις αυτό. Το πυρήνιον δια­

λύεται κατά τήν πυρηνοκινησίαν και άνασυντίθεται κατά την τελόφασιν. Τα κύτταρα, έάν εξαίρεση κανείς τα νευρικά, ανανεώνονται συνεχώς

δια του πολλαπλασιασμού των, ό όποιος επιτυγχάνεται δια της διαιρέσεως του πυρήνος των. Ό πυρήν επομένως φαίνεται ότι έχει μεγαλυτέραν ση­

μασίαν άπό τό πρωτόπλασμα, δεδομένου ότι, άφ' ενός μεν κατευθύνει τήν λειτουργίαν τών οργανιδίων του πρωτοπλάσματος, άφ' έτερου δε εξασφα­

λίζει τήν συνέχειαν της ζωής του κυττάρου δια του αύτοαναδιπλασιασμοϋ του. "Οσον προχωρούν αί φάσεις τής διαιρέσεως, τόσον και τα χρωματο­

σώματα απομακρύνονται τό ενα άπό τό άλλο και καθίστανται καταφα­

νέστερα. Ό πυρήν του κυττάρου τοΰ άνθρωπου αποτελείται άπό 46 χρωματοσώ­

ματα: 2 φυλετικά, πού καθορίζουν τό φύλον και 44 σωματικά ή αύτόσωμα, όπως καλούνται διεθνώς.

Κάθε χρωματόσωμα αποτελείται άπό δεοξυριβονουκλεϊνικόν οξύ (DNA), δηλ. τον φορέα τοΰ γενετικού κωδικός, τών γονιδίων πού κατευθύ­

νουν τήν σύνθεσιν τών πρωτεϊνών και τών ενζύμων. Ειδικώτερον, ώς γονί­

διον ορίζεται μέρος τοΰ DNA, όπερ αποτελείται άπό ώρισμένον αριθμόν νουκλεοτιδίων, τα όποια κατευθύνουν τήν σύνθεσιν μιας πρωτεΐνης. Τό γονίδιον αποτελείται άπό πολλά κωδίκια, ώς κωδίκιον δέ ορίζεται ή αλλη­

λουχία, ή σειρά δηλ. 3 νουκλεοτιδίων δια τών οποίων κατευθύνεται ή σύν­

θεσις ενός άμινοξέος. Τα γονίδια, τα όποια υπολογίζονται εις 100.000 ή και περισσότερα δια τον άνθρωπον, αποτελούν όλα μαζύ τον κώδικα τής κληρονομικότητας. ,

Ά π ό τήν μελέτην τών Watson και Crick, γνωρίζομεν ότι τό δεοξυρι­

βονουκλεϊνικόν οξύ (DNA) αποτελείται άπό μίαν διπλήν έλικα. Αί δύο άλύσεις διατίθενται έλικοειδώς και συγκρίνονται προς περιελισσομένην κλίμακα, τής οποίας οί βραχίονες (χειραγωγοί) άποτελοΰνται άπό δεοξυ­

ριβόζην — φωσφορικόν οξύ — δεοξυριβόζην κ.ο.κ. ένώ τό έσωτερικόν, δηλ. αί βαθμίδες τής κλίμακος, άπό τα εναλλασσόμενα ζεύγη τών βάσεων, αί όποΐαι, κατά κάποιον τρόπον, κρατούν είς άπόστασιν τάς δύο έλικας. Αί βάσεις ένοΰνται μέ τήν πεντόζην άφ' ενός και μεταξύ των άφ' έτερου, εις τρόπον ώστε ή άδενίνη ν' αντίστοιχη πάντοτε εις τήν θυμίνην και ή γουανίνη είς τήν κυτοσίνην. Ή μία άλυσις δηλ. συμπληρώνει τήν άλλην καί, όταν γνωρίζωμεν τήν σειράν τών βάσεων τής μιας ελικος, γνωρίζομεν

- 53 —

και την άλλην. Όταν δηλ. ενα τμήμα της μιας άλύσεως είναι A G Τ C G το απέναντι θα είναι Τ C A G C.

Δια την σύνθεσιν ενός άμινοξέος άπαιτοΰνται 3 βάσεις και επομένως τρία νουκλεοτίδια, άφοΰ ενα νουκλεοτίδιον αποτελείται άπο μίαν βάσιν, δεοξυριβόζην και φωσφορικον οξύ. Ή πληροφορία συνθέσεως μεταγρά­

φεται δια τοϋ λεγομένου αγγελιαφόρου ριβονουκλεϊνικοϋ οξέος ή mRNA, το όποιον συντίθεται άπ' ευθείας από το DNA καί αποτελεί συμπληρωμα­

τικήν έλικα τούτου, δηλ. την ιδίαν μέ αυτό σειράν βάσεων, άλλα με την ούρακίλην εις την θέσιν της θυμίνης. Ή αγγελία μεταφέρεται εις το ριβο­

σωμάτιον, το όποιον θα σύνθεση τό άμινοξύ. Ή αγγελία συνθέσεως ερμη­

νεύεται τη βοήθεια ενός άλλου ριβονουκλεϊνικοϋ οξέος τοϋ μεταφέροντος τό άμινοξύ (tRNA).

Νομίζω ότι άπό τα ολίγα αυτά καθίσταται στοιχειωδώς νοητή ή λει­

τουργία του γενετικοΰ κωδικός, ή οποία αποτελεί καί μίαν των μεγαλυτέ­

ρων βιολογικών ανακαλύψεων τοϋ αιώνος μας. Έκτος τών κυττάρων τα όποια ανέφερα καί τα όποια καλούνται εύ­

καρυωτικά, δηλ. μέ πυρήνα, ό οποίος αποτελείται άπό πολλά χρωματο­

σώματα, υπάρχουν καί τα λεγόμενα προκαρυωτικά, όπως τα μικρόβια, τα όποια περιέχουν ενα μόνο χρωματόσωμα καί τμήματα DNA, τα καλού­

μενα πλασμίδια. Είς τα προκαρυωτικά κύτταρα ανήκουν καί οί διηθητοί ίοί, οί όποιοι άποτελοΰνται σχεδόν αποκλειστικώς άπό DNA ή RNA, δηλ. άπό γενετικόν ύλικόν. Οί διηθητοί ιοί, οί όποιοι άπό μερικούς βιο­

λόγους θεωρούνται ώς αί πρώται μορφαί ζωής επί τής γής, δεν δύνανται να χαρακτηρισθούν ώς κύτταρα, δεδομένου ότι δια να εκδηλωθούν υπό μορφήν ζώντων οργανισμών, δια να μπορέσουν δηλ. να πολλαπλασιασθούν, πρέπει να εισέλθουν εις τα κύτταρα τών ζωικών οργανισμών, μέ τα όποϊα συμβιοϋν, ή τα τροποποιούν ή καί τα φονεύουν.

Οί γενετισταί ήρχισαν κατά τα τελευταία χρόνια να τροποποιοΰν τον γενετικόν κώδικα, δηλ. τό DNA, ώρισμένων βακτηριδίων καί ιδιαιτέρως ώρισμένων κολοβακτηριδίων, δια τής εισαγωγής εντός τοϋ μορίου του ξένου DNA, άπό άλλους μικροοργανισμούς καί ακόμη άπό πειραματόζωα, μέ αποτέλεσμα τήν δημιουργίαν στελεχών μέ νέας ιδιότητας. Πρόκειται δηλ. περί διασταυρώσεως ξένων μεταξύ των ειδών. Καί είς μέν τήν περί­

πτωσιν τών φυτών ή ώρισμένων ζώων ουδείς γενικώτερος κίνδυνος υφί­

σταται. Είς τήν περίπτωσιν όμως τών μικροοργανισμών δυνατόν να δη­

μιουργηθή νέος μικροβιακός κλώνος, μέ λοιμογόνους ιδιότητας ανθεκτικός είς όλα τα υπάρχοντα αντιβιοτικά. Ή διαφυγή ενός τέτοιου κλώνου άπό τα ερευνητικά εργαστήρια θα ημπορούσε να προκαλέση έπιδημίαν, μέ απρο­

βλέπτους συνεπείας. Δια τον λόγον αυτόν συνεστήθη εις Ήνωμένας Πο­

λιτείας Επιτροπή άπό ειδικούς έρευνητάς, άπό Νομικούς καί αλλάς είδι­

— 54 —

κότητας, προς καθορισμον ορίων ασφαλείας ερευνών, αί όποΐαι ούτε λίγο οϋτε πολύ τείνουν να μεταβάλουν την βιολογικήν ακεραιότητα ώρι­

σμένων ειδών. Ένώ δηλ. ή Φύσις επεμβαίνει και τροποποιεί σύμφωνα με τήν φυσικήν επιλογήν, με μεγάλη βραδύτητα, τα χαρακτηριστικά ενός είδους και με σεβασμόν των γενετικών φραγμών πού διατηρούν τήν ακε­

ραιότητα του είδους, ή έπέμβασις τοϋ γενετιστοϋ δημιουργεί υβρίδια, δηλ. νέα είδη, με απροβλέπτους ίδιότητας και πιθανούς κινδύνους.

Ό μικροβιακός υβριδισμός, δπως καλείται ή μετεμφύτευσις τών γο­

νιδίων ενός είδους εις το DNA ενός άλλου, έχει προκαλέσει τελευταίως είς Ήνωμένας Πολιτείας τόσας συζητήσεις όσας περίπου και ή πρώτη εκρηξις τής ατομικής βόμβας και οί έξ αυτής κίνδυνοι δια το μέλλον τοϋ άνθρωπου.

Άπό καθαρώς όμως επιστημονικής πλευράς, ό έλεγχος τής έρεύνης, ύπο οιανδήποτε μορφήν, αποτελεί δια τους πολλούς άνεπίτρεπτον άνασταλ­

τικόν φραγμόν, δεδομένου ότι κάθε ερευνητής, ό όποιος απασχολείται μέ §να τόσον σημαντικόν βιολογικόν πρόβλημα, υποτίθεται ότι έχει πλή­

ρη συνείδησιν πότε και ποϋ πρέπει να σταματήση τήν ερευνάν του. "Οπως και αν εχη το πράγμα, ή Ελληνική λέξις ύ β ρ ι ς , άπό τήν οποίαν προέρ­

χονται οί όροι «υβριδισμός» και «υβρίδια», χρησιμοποιείται ήδη ευρύτατα είς Άμερικήν, ακόμη και άπό τους απλούς ανθρώπους, μέ μεγάλην άνησυ­

χίαν και φόβον δια τό μέλλον τής άνθρωπότητος. Άπό τήν άπλήν σκιαγράφησιν του γενετικού κωδικός και τής βιοσυν­

θέσεως τών πρωτεϊνών και τών ένζυμων ημπορεί να ύποθέση κανείς δτι ό μηχανισμός, τον όποιον περιέγραψα είς τήν περίπτωσιν τοΰ κυττάρου, πιθανόν να συμμετείχε κατ' άλλον τρόπον και κατά τήν σύνθεσιν τών νου­

κλεϊνικών οξέων, τών πρωτεϊνών και τών ένζυμων είς τον άρχέγονον ώκεα­

νόν ή τάς αρχέγονους λίμνας. Δύναται πάντως να θεωρηθή ως γεγονός, δτι δπως και σήμερον, οί ζώντες οργανισμοί προήλθον άπό μονοκυττα­

ρίους οργανισμούς προ τριών δισεκατομμυρίων ετών ή και περισσότερον. Ή οργάνωσις δμως τών χημικών ουσιών δια τον σχηματισμόν τών υμένων και τών κυττάρων μας διαφεύγει ακόμη, παρά τήν συντελεσθεϊσαν βιοχη­

μικήν πρόοδον. Αί άπλαϊ ούσίαι, δπως τό Co2, τό Co, τό Η2 και τό Ν, άπετέλουν τάς

σημαντικωτέρας ουσίας τής αρχεγόνου βιόσφαιρας τής γής και αί πρώται άπλαΐ όργανικαί ενώσεις, δπως τό ύδροκυάνιον, ή μυρμηκική άλδευδη, τα νιτρίλια και τα άκετυλένια έσχηματίσθησαν άπό τήν ένέργειαν τών ηλεκ­

τρικών εκκενώσεων είς τήν άτμόσφαιραν και τοϋ υπεριώδους φωτός. Αί πολυπλοκώτεραι δμως ενώσεις, όπως π.χ. τα αμινοξέα, έπί τή βάσει τών σημερινών πειραματικών δεδομένων, φαίνεται δτι έσχηματίσθησαν είς τους ωκεανούς.

— 55 —

'Υπό πειραματικός προβιοτικάς συνθήκας είναι δυνατή ή σύνθεσις τών 17 άπο τα 20 αμινοξέα, πού συνιστοϋν τάς πρωτεϊνικός άλύσεις είς μίγμα μεθανίου, αμμωνίας και ύδατος. Το ίδιον δύναται να λεχθΐ| και δια τήν σύνθεσιν σακχάρου άπο τήν μυρμηκικήν άλδεΰδην, δπως και δια τάς αλλάς ουσίας, τάς συνιστώσας τον γενετικον κώδικα, δηλ. το DNA και το RNA. Ή παρασκευή άδενίνης άπο ύδροκυάνιον, γουανίνης και κυτο­

σίνης άπο κυανοακετυλένιον καί κυαναμίδιον, άλλα και τών περισσοτέρων μονομερών ενώσεων τοΟ γενετικού κωδικός, είναι δυνατή υπό προβιοτι­

κάς συνθήκας. Ή έρευνα όμως προς άποκάλυψιν τού τρόπου, καθ' δν συνετέθη το

πρώτον γενετικόν σύστημα θ' απαίτηση ακόμη πολλάς προσπάθειας, προ­

τού φθάσωμεν εις μίαν εύλογον έξήγησιν. Αί τρεις υποθέσεις περί τής προε­

λεύσεως τής πρώτης μορφής ζωής, δηλ. ό σχηματισμός πρωτεϊνών άνευ συμμετοχής νουκλεϊνικών οξέων ή ό σχηματισμός νουκλεϊνικών οξέων χωρίς να κατευθύνουν τήν σύνθεσιν πρωτεϊνών ή με αποτέλεσμα τήν πρω­

τεϊνικήν σύνθεσιν, συζητούνται απλώς, χωρίς να μπορούν να στηριχθούν επί πειραματικών δεδομένων. Αί υποθέσεις αύται υπενθυμίζουν τήν πά­

λαιαν λαϊκήν εκφρασιν, κατά πόσον ή όρνιθα έκανε τό αυγό ή τό αυγό τήν όρνιθα.

Ό Oparin, εις τήν γνωστήν του μονογραφίαν περί τής προελεύσεως τής ζωής, έπί τή βάσει τών επιστημονικών δεδομένων τής εποχής του, σχηματοποιεί ως ακολούθως τήν έμφάνισιν τών αρχεγόνων οργανισμών έπί τής Γής.

Με τον σχηματισμόν τού πρώτου υδατίνου περιβλήματος περί τήν Γήν, τό νερό αυτό περιείχε ήδη εν διαλύσει οργανικός ουσίας τού τύπου τών υδατανθράκων, δηλ. ουσίας συνισταμένας άπό άνθρακα, ύδρογόνον καί όξυγόνον καί ακόμη αζωτούχους ουσίας, δηλ. τό συστατικόν τών αρχικών πρωτεϊνών.

Δια τών τρομερών χημικών δυνατοτήτων, όπως αναφέρει ό Oparin, τών περικλεισμένων είς τάς όργανικάς ενώσεις, τών μεταξύ των αμοι­

βαίων αντιδράσεων με τήν συμμετοχήν καί του ύδατος, έσχηματίσθησαν αί μακρομοριακαί ενώσεις, αί όποϊαι καί σήμερον συνιστούν τον ζωϊκόν καί τον φυτικόν όργανισμόν.

'Αποτέλεσμα τών χημικών τούτων αντιδράσεων είναι ό σχηματισμός τών πρωτεϊνών, αί όποϊαι αποτελούν καί τάς σημαντικωτέρας βιολογικώς οργανικός ενώσεις. Αί πρωτεϊνικαί ενώσεις ενεφανίσθησαν τό πρώτον εις τον άρχέγονον Ώκεανόν υπό τήν μορφήν κολλοειδών διαλυμάτων Kai έν συνεχεία, άπό τήν άνάμιξιν καί συσσωμάτωσιν τών διαλυμάτων εκ δια­

φόρων ουσιών, παρήχθησαν τα ήμιυδαρή, υπό μορφήν γέλης, συσσώματα ή Coacervates. Τα συσσώματα αυτά ή Coacervates θεωρεί ό Oparin ως

— 56 —

τά αρχικά συμπυκνώματα τής οργανικής ύλης εις τον χώρον, με δομήν και άφοριστικήν μεμβράνην από το διαλυτικόν των μέσον.

Ή έξέλιξις των κολλοειδών συμπυκνωμάτων προς περισσότερον ώρ­

γανωμένας ενώσεις, με τον μηχανισμον της φυσικής επιλογής, άπο του σημείου αύτοΰ τής καταβολής τής οργανικής ύλης, οδηγεί, κατά τον Opa­

rin, είς τον σχηματισμον των απλούστερων αρχεγόνων οργανισμών. Ό Oparin, με αλλάς λέξεις, καταφεύγει εις τον μηχανισμόν τής φυσικής επιλογής τών δντων και τόν άνταγωνισμον μεταξύ των κολλοειδών συσσω­

μάτων δια την έπιβίωσιν και την βαθμιαίαν έξέλιξίν των προς την όργά­

νωσιν, υπό την μορφή ν του κυττάρου. Ή άπόστασις όμως, δπως καταλή­

γει ô ίδιος, μεταξύ τής οργανώσεως τής ύλης και του σχηματισμού του κυττάρου αποτελεί όνειρον, το όποιον αναμένει και θα άναμείνη επί μα­

κρόν ακόμη την άποκρυπτογράφησίν του. Ό Monod, περισσότερον έξωπλισμένος άπό τόν Oparin με τήν ίδικήν

του ερευναν επί του μηχανισμού δια τοΰ οποίου ό γενετικός κώδιξ κατευ­

θύνει τήν βιοσύνθεσιν τών πρωτεϊνών, κατέληξε εις τήν αυτήν περίπου θεωρίαν περί τής μοριακής όντογενέσεως, άλλα υπό τήν έπήρειαν τής τύ­

χης καί τής άναγκαιότητος. Ή λεπτομερής άνάπτυξις τής θεωρίας τοΰ Monod, καίτοι προέρχεται

άπό ενα άνθρωπον, ό όποιος συμμετέσχε καί συνέβαλε τόσον πολύ είς τήν διαφώτισιν τής βιοσυνθέσεως τών πρωτεϊνών, δεν νομίζω ότι θα μας βοη­

θούσε ιδιαιτέρως είς τήν πληρεστέραν κατανόησιν τοΰ προβλήματος τής προελεύσεως τής ζωής. 'Αποτελεί άλλωστε, όπως θα γίνη αμέσως κατα­

φανές, όλιγώτερον θεωρίαν καί περισσότερον δογματικήν ύπόθεσιν. Ό έσχατος λόγος ­ Ultima ratio, δπως εκφράζεται ό ίδιος, πάσης τελεονο­

μικής δομικής καί λειτουργικής εκδηλώσεως τών ζώντων οργανισμών περικλείεται εις τήν άλληλουχίαν, τήν σιεράν τών καταλοίπων τών αμι­

νοξέων τών πολυπεπτιδικών ινών, δπως είναι αί σφαιρικαί πρωτεΐναι. Τό μυστικόν τής ζωής, εάν ύπάρχη μυστικόν, περικλείεται ύπό τήν πραγματι­

κήν του εννοιαν εις τήν άναφερθεΐσαν μορφήν τής χημικής οργανώσεως τών πρωτεϊνών καί εάν θα ημπορούσε κανείς δχι μόνον νά περιγράψη τήν άλληλουχίαν τών καταλοίπων τών αμινοξέων άλλα καί νά διατύπωση τόν νόμον οργανώσεως, άπό τόν όποιον διέπεται ή σειρά των, θα ημπορούσε νά λεχθή ότι τό μυστικόν διετρήθη, ότι ό έσχατος λόγος απεκαλύφθη.

Δια νά καταστήση προφανεστέραν τήν σημασίαν τής τύχης, ό Mo­

nod επιμένει είς τό παράδειγμα τών πρωτεϊνών, δηλ. τήν έξάρτησιν τής λειτουργίας εκάστης πρωτεΐνης άπό τήν σειράν τών αμινοξέων της. Τήν σημασίαν τής τύχης, τήν οποίαν θεωρεί ώς γενικόν κανόνα δια τήν δημιουρ­

γίαν τής ζωής, όπως καί ό Δημόκριτος, προσπαθεί νά καθορίση ακόμη περισσότερον μέ τό εξής συγκεκριμένον παράδειγμα: Έάν, όπως λέγει,

— 57 —

γνωρίζη κανείς την σειράν του των 199 αμινοξέων μιας πρωτεϊνικής άλύ­

σεως, ή όποια αποτελείται άπό 200, είναι αδύνατον να πρόβλεψη εκ των προτέρων ποιον θα είναι το μη άποκαλυφθέν άμινοξύ.

Καίτοι όμως αποδίδει τήν άρχικήν δημιουργίαν εις τήν τύχην, ομολο­

γεί αμέσως δτι ή πιστή έπανάληψις τής τυχαίας δημιουργίας των πρω­

τεϊνικών άλύσεων ακολουθεί πάντοτε τον ίδιον τυχαϊον νόμον, επί τη βά­

σει του οποίου έδημιουργήθησαν και διατυπώνει ώς εξής το τελικόν του συμπέρασμα, το όποιον περιλαμβάνει και τήν δλην θεωρητικήν του άντί­

ληψιν άλλα και τήν ίδικήν του συμβολήν εις τήν βιοσύνθεσιν τών πρωτεϊ­

νών. «Πρέπει επομένως, λέγει ό Monod, να δεχθώμεν ότι ή «κατά τύχην» σειρά τών αμινοξέων μιας πρωτεΐνης αναπαράγεται πράγματι χιλιάκις ή και εκατομμύρια φοράς σε κάθε όργανισμόν, σε κάθε κύτταρον και σέ κάθε γενεά, κατά ενα μηχανισμόν ύψιστης ακριβείας, ό όποιος εξασφαλίζει τήν σταθερότητα τής δομής».

Όπως εξακολουθεί να εκφράζεται ό Monod εις τήν θεωρητικήν του άντίληψιν περί τής ζωής, δεν είναι άναγκαϊον να γνωρίζη κανείς τον μη­

χανισμόν τής βιοσυνθέσεως τών πρωτεϊνών δια να άντιληφθή τήν βαθυτέ­

ραν σημασίαν του μυστηριώδους μηνύματος, τήν οποίαν περικλείει ή σειρά τών καταλοίπων τών αμινοξέων μιας πολυπεπτιδικής ίνός. Μήνυμα πού, καθ' όλα τα δυνατά κριτήρια, φαίνεται ότι έγράφη κατά τύχην, μή­

νυμα, όμως, τό όποιον άπαξ συλληφθέν διατηρείται και αναπαράγει κατά τον μηχανισμόν τής σταθερότητος, μετατρεπόμενον ούτω εις τάξιν, κα­

νόνα καί αναγκαιότητα. Με άλλας λέξεις, άπό μίαν δημιουργίαν εξ ολο­

κλήρου τ υ φ λ ή ν, όπως είναι ή κ α τ ά τ ύ χ η ν , δύναται να έξέλθη αυτή αύτη ή όρασις.

Κατά τήν γνώμην μου, ή σύνθεσις μιας άλλης πρωτεΐνης, τής φυσιο­

λογικής αιμοσφαιρίνης καί μιδς άλλης παθολογικής, τής δρεπανοκυττα­

ρικής αιμοσφαιρίνης, παρουσιάζει παραστατικωτέρας τάς αντιλήψεις του Monod, άλλα καί υπό άλλο πρίσμα, τόσον ώστε να ήμπορή να διακρίνη κανείς μεταξύ τύχης καί σκοπιμότητος.

Ή φυσιολογική αιμοσφαιρίνη του ανθρώπου αποτελείται άπό 574 αμινοξέα, τα όποϊα κατανέμονται εις τάς πολυπεπτιδικάς 2α καί 2β άλύσεις. Ή παθολογική δρεπανοκυτταρική αιμοσφαιρίνη διαφέρει τής φυσιολο­

γικής όχι άπό τον αριθμόν ή τήν σειράν τών αμινοξέων, άλλα ώς προς τήν δομήν τών δύο άλύσεων β. Εις τήν θέσιν δηλ. 6 τής β άλύσεως τό άμινοξύ βαλίνη έχει αντικαταστήσει τό γλουταμινικόν όξύ. Ή άντικατάστασις όμως ενός μόνον άπό τα 146 αμινοξέα τής β άλύσεως μετέτρεψε τόσον ου­

σιαστικώς τάς φυσικοχημικός ιδιότητας τής φυσιολογικής αιμοσφαιρίνης ώστε να τήν καταστήση βαθύτατα παθολογικήν.

— 58 —

Σύμφωνα με την ύπόθεσιν του Monod, ή φυσιολογική αιμοσφαιρίνη συνετέθη προ τριών δισεκατομμυρίων ετών περίπου άπο 'ένα κ α τ ά τ ύ­

χ η ν μήνυμα, το όποιον όμως συλληφθέν υπό τήν μορφήν πλέον τοΰ γο­

νιδίου τοΰ γενετικού κωδικός αναπαράγει πιστώς τήν φυσιολογικήν αί­

μοσφαιρίνην. Κάποτε όμως, εις τάς λίμνας τής 'Αφρικής, είς τήν ίδικήν μας Κωπαΐ­

δα και παντοΰ όπου άνεπτύχθη ελονοσία απειλητική δια τήν ΰπαρξιν τοΰ άνθρωπου, έδημιουργήθη ενα νέον μόριον αιμοσφαιρίνης κατά πολύ άνθε­

κτικώτερον έναντι τής ελονοσίας άπο το φυσιολογικόν, το δρεπανοκυτ­

ταρικόν. Ή δημιουργία τής δρεπανοκυτταρικής αίμοσφαιρίνης, ή οποία κλασ­

σικώς οφείλεται είς μετάλλαξιν τοΟ γονιδίου τής φυσιολογικής, δεν έγέ­

νετο κατά τύχη ν άλλα επί τή βάσει σχεδίου, το όποιον είχε ώς σκοπό ν να αύξηση τήν άντοχήν τοΟ ερυθρού αιμοσφαιρίου τοΰ άνθρωπου έναντι τοϋ παράγοντος τής ελονοσίας, δηλ. τοϋ πλασμωδίου.

Ό κύριος σκοπός τοΰ μηνύματος, δηλ. ή αΰξησις τής άνθεκτικότητος, επετεύχθη, είς βάρος όμως τής όλης οικονομίας τοΰ οργανισμού, ή οποία έπαυσε πλέον να λειτουργή κατά φυσιολογικήν τάξιν, νόμον και αναγκαιό­

τητα και κατέστη βασανιστική και προβληματική, αληθινή πληγή δια τους φέροντας τήν νεοδημιουργηθεΐσαν αίμοσφαιρίνην.

Όσον και άν ορίζεται ώς μετάλλαξις, ή δρεπανοκυτταρική αιμοσφαι­

ρίνη αποτελεί ενα τυπικόν παράδειγμα τοΰ πειραματισμού τής Φύσεως δια νέαν δημιουργίαν και Ιδιαιτέρως τοΰ λανθασμένου πειραματισμού, όπως τον βλέπομεν τόσον συχνά σε πολλά παθολογικά προβλήματα, πού δια­

φωτίζουν όμως ενίοτε κατά τρόπον θεαματικόν τήν σημασίαν τής τύχης και τής σκοπιμότητος άλλα και τοΰ βιολογικού νόμου τής τάξεως και τής άναγκαιότητος.

Όπως ελέχθη ήδη, ή άντίληψις τοΰ Monod περί τής κατά τύχην δη­

μιουργίας τής ζωής αποτελεί άπλήν ύπόθεσιν και ή εναντίον τής υποθέ­

σεως αυτής επιχειρηματολογία είναι πειστική. Ό Γάλλος βιολόγος Pierre Grasse έσυστηματοποίησε ιδιαιτέρως

είς τό βιβλίον του «Έσύ ό μικρούλης θεός» τήν αντίθεσιν του έναντι τής υποθέσεως τοΰ Monod, δια να κατάληξη εις τό τελείως άντίθετον συμ­

πέρασμα, δηλ. τής δημιουργίας τής ζωής έπί τή βάσει σκοπιμότητος και σχεδίου.

Τό τελικόν συμπέρασμα περί τής αρχικής μορφής τής ζωής επί τή βάσει τών σημερινών επιστημονικών δεδομένων διατυποΰται υπό τών Miller και Orgel ώς ακολούθως: «Είμεθα πεπεισμένοι δτι ή φυσική έξέλιξις ενερ­

γούσα έπί τοΰ συστήματος πολυμερών ενώσεων (μέ ίκανότητα μερικών έξ αυτών ν' άναδιπλασιάζωνται) ήτο υπεύθυνος δια τήν έμφάνισιν οργανικών

— 59 —

βιολογικών σχηματισμών. Δυστυχώς γνωρίζομεν πολύ ολίγα περί τών συμ­

μετεχουσών χημικών επεξεργασιών. Ό μηχανισμός τής λειτουργίας τής αλληλουχίας τών νουκλεοτιδίων και ό ανασχηματισμός των επί προεσχη­

ματισμένων προτύπων έχει άποδειχθη, άλλα ή σύνθεσις ενός πολυνου­

κλεοτιδίου ικανού να αύτοδιπλασιάζεται δεν έχει έπιτευχθή είσέτι και δεν διαφαίνεται ακόμη ή πιθανότης να έπιτευχθη. Ή πρώτη έμφάνισις τής ει­

δικής άλληλοεπιδράσεως αμινοξέων ­ πολυνουκλεοτιδίων δια τήν σύν­

θεσιν τών πρωτεϊνών αποτελεί ακόμη θέμα αορίστου θεωρητικής συζη­

τήσεως. Ώ ς προς τήν παρουσίαν ζωής εις άλλους αστερισμούς, αί ύπάρχουσα­

ένδείξεις δύνανται να συνοψισθούν ώς ακολούθως: «Νερό, αμμωνία, μυρ­

μηκική άλδεΰδη, ύδροκυάνιον και κυανοκετυλένιον έχουν άποδειχθη είς τα έκτος τοΟ ηλιακού συστήματος μεσοαστρικά νέφη. Είς τον μετεωρίτη ν Marchison άνευρέθησαν μεγάλαι ποσότητες αμινοξέων και μεταξύ τούτων γλυκίνη, άλανίνη, προλίνη, βαλίνη και γλουταμινικόν οξύ. Άπό τα αποτε­

λέσματα αυτά δύναται να λεχθή ότι αί γνώσεις περί τής προβιοτικής συν­

θέσεως εξελίχθησαν έπί ορθών κριτηρίων. Πιστεύεται ότι αί μελέται περί τών προβιοτικών χημικών επεξεργασιών συνδέονται με τό πρόβλημα τής παρουσίας ζωής έκτος τής Γής και είς το Σύμπαν γενικώς. Τα σημε­

ρινά αστρονομικά δεδομένα όχι μόνον δεν αποκλείουν άλλα συνηγορούν υπέρ τής δυνατότητος παρουσίας συνθηκών αναπτύξεως ζωής είς άλλους πλανήτας».

Προτού φθάσωμεν είς τήν θετικήν άπόδειξιν τής παρουσίας στοι­

χειώδους ζωής ή και λογικών όντων είς άλλους πλανήτας ή τήν πειραμα­

τικήν δημιουργίαν κυττάρων, όπως περιέγραψα, ή συζήτησις περί τής προελεύσεως τής ζωής έπί τής Γής θα εξακολούθηση να είναι θεωρητική. Κάθε συζήτησις έπί καθαρώς μεταφυσικής βάσεως, φιλοσοφικής ή και έπί τή βάσει τών μέχρι σήμερον θετικών επιστημονικών δεδομένων εξα­

κολουθεί να άφήνη αναπάντητα ερωτήματα. Αί θεωρητικαί αντιλήψεις δύο συγχρόνων επιστημόνων, οί όποιοι

είργάσθησαν έπί του αύτοϋ θέματος και ετυχον του βραβείου Nobel δια τήν συμβολήν των είς τήν έρευνα τής δομής και τής λειτουργίας του γενε­

τικού κωδικός, δηλ. τοϋ Crick και τοΰ Monod, αρκούν δια να μας δείξουν πόσον μακράν ευρισκόμεθα άπό τήν λύσιν τοΰ μεγάλου προβλήματος τής εμφανίσεως τής Ζωής. Και οί δύο ξεκινούν άπό τό ίδιον σημεϊον, δηλ. τήν βιοσύνθεσιν τών πρωτεϊνών και τών ένζυμων και τά πειραματικά των δεδομένα, όπως συμβαίνει πολύ συχνά με τους έρευνητάς ανωτέρας διανοή­

σεως, τους παρακινούν είς γενίκευσιν και είς διατύπωσιν θεωρητικών από­

ψεων τόσον αντιθέτων ώστε ή μία να έξουδετερώνη τήν άλλην. Ό Monod

­ 60 —

διετύπωσε τήν θεωρίαν της κατά τύχην δημιουργίας. Ό Crick, ό όποιος μετά τοϋ Watson άνεκάλυψε τήν δομήν της διπλής ελικος του DNA, υπε­

στήριξε τήν θεωρητική ν προέλευσιν της ζωής άπό άλλους πλανήτας. Αί δύο αύται θεωρητικαί αντιλήψεις είναι τόσον αντίθετοι ώστε κάθε συζή­

τησίς των να άποβαίνη σχολαστική και άσκοπος. Παρά τήν μεγάλην όμως άπόστασιν μεταξύ τών σημερινών δεδομένων

και τών γνώσεων μας περί της δημιουργίας τοϋ μιτοχονδρίου ή του χλωρο­

πλάστου ή τοϋ πρώτου κυττάρου, φαίνεται ότι εις τάς πρωτεΐνας τοϋ πρώτου ανθρώπου περικλείεται άπό καταβολής τό γονίδιον ή καλύτερον τό μήνυμα της ερεύνης τοϋ εσχάτου λόγου. Ή δημιουργία υπό τοϋ ανθρώπου ενός κυτ­

τάρου, ή οποία δύναται να θεωρηθή ώς πιθανή, θα μάς αποκάλυψη ϊσως περισσότερον τον μηχανισμόν της οργανώσεως της ύλης άλλα όχι και τό μυστικόν τοϋ μηνύματος της δημιουργίας της ζωής.

"Ενας άπό τους σημερινούς βιολόγους, εις ενα άρθρον του περί τοϋ ύβριδισμοΰ, διατυπώνει ώς ακολούθως τήν προσωπικήν του άντίληψιν: «Τό μόνον σταθερόν σημείον τής επιστημονικής αληθείας τό όποιον μου είναι εξ ολοκλήρου συνειδητόν, είναι ή βαθεία άγνοια περί τής Φύσεως και θεωρώ τήν πίστιν μου αυτήν ώς μίαν τών μεγαλυτέρων ανακαλύψεων τών τελευταίων 100 ετών τής βιολογικής έρεύνης«. Μέάλλας λέξεις, τό συμ­

πέρασμα τοϋ σημερινοΰ βιολόγου περί τών γνώσεων μας υπενθυμίζει τό σωκρατικόν «"Εν οίδα ότι ουδέν οίδα».

Ή έπιτελεσθεΐσα πρόοδος κατά τα τελευταία χρόνια, οπωσδήποτε, δύναται να χαρακτηρισθή ώς λίαν σημαντική. Ή άποκρυπτογράφησις τοϋ γενετικού κωδικός απεκάλυψε πολλά άπό τα μυστικά τής Δημιουργίας. *Η πειραματική όμως σύνθεσις DNA ίκανοϋ ν' αύτοαναδιπλασιάζεται δεν επετεύχθη ακόμη και ϊσως νά μή καταστή δυνατή και κατά τό προσεχές μέλλον.

Νομίζω όμως ότι τό μυστικόν μήνυμα τής ζωής δέν περικλείεται μόνον εις τό DNA, τήν σειράν τών αμινοξέων τών πρωτεϊνών και τον νόμον εις τον όποιον υπακούουν. Ό «Λόγος» είναι δύσκολον νά έξηγηθή άπό τον μηχανισμόν τής βιοσυνθέσεως τών πρωτεϊνών και τό θαϋμα τής Ζωής θα παραμείνη θαϋμα και πρόκλησης και δια τον επιστήμονα και δια τον στοχαστήν.

ΑΓΓΕΛΟ ­ ΔΙΟΝΥΣΗ ΔΕΜΓΪΟΝΟΥ

ΚΕΦΑΛΟΝΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ «ΘΡΗΝΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΑΠΑΣ»

Διάβασα στον «Παρνασσό» ' την αξιόλογη μελέτη «Ή Παναγία εις τήν Νεοελληνικήν ποίησιν» και επιθυμώ να πλουτίσω τή συλλογή με μία Κεφαλονίτικη παραλλαγή του «Θρήνου της Παναγίας», ίσως άγνωστη μέχρι τώρα. Ή προέλευση της δείχνει ελλαδική, πολλές όμως λέξεις προ­

δίδουν τήν τοπική της προσαρμογή. Διατηρήθηκε άπο προφορική παρά­

δοση. Προέρχεται άπο τήν παλαιά πρωτεύουσα του νησιού μας Κάστρο του 'Αγίου Γεωργίου όπου υπήρχε στα στόματα του λαοϋ, ίσως και να τραγουδιότανε, στις αρχές του αιώνα μας. 'Εγώ τή γνωρίζω άπό τήν για­

γιά μου, άπο μητέρα, Άγγιολίνα Ματαράγκα ­ Βιβλάκη πού γεννήθηκε και μεγάλωσε σ' αυτό το χωριό.

Καλό' ν' και τ' "Αγιος ό Θεός, καλό' ν' και πού το λέει και που το λέει σώνεται και που τ ακούει αγιάζει και που το καλοστοχαστεϊ Παράδεισο θα λάβει. Παράδεισο και λίβανο από τον "Αγιο Τάφο. Κάτω στα Γιεροσόλυμα είν ενα μοναστήρι κει' ν εκατό καλόγρηες, κει' ν' εκατό παρθένες το μήνα τρων' το κάστανο, το χρόνο το καρύδι κι' απ' τήν πολλή τήν προσευχή κι' άπ' τήν πολλή μετάνοια εκεϊ δέντρο δεν ήτανε και δέντρο ξεφυτρώνει το δέντρο ήταν ο Χριστός κι οι κλών1 οι 'Απόστολοι τα φύλλα ήταν οι μάρτυρες, οι ρίζες οι προφήτες πού προφήτευαν κι έλεγαν για τοϋ Χριστού τα Πάθη πώς θάν τόνε σταυρώσουνε οι άνομοι 'Εβραίοι οι άνομοι και τα σκυλιά οι τρισκαταραμένοι. "Οτα ο Θεός ηθέλησε να μπει σε περιβόλι,

1. Γ. Θ. Ζώρα, Ή Παναγία εις τήν Νεοελληνικήν ποίησιν, Παρνασσός 19 (1977) 119­142.

- 62 -

νά κάμει δείπνο μυστικό για να τον λάβουν όλοι, ή Παναγιά ή Δέσποινα καθόταν μοναχή της τάς προσευχάς της έκανε για το μονογεννή της. Φωνήν ακούει εξ ούρανοΰ κι' απ 'Αρχάγγελου στόμα.

— Σώνουν κυρά μου οι προσευχές, σώνουν και οι μετάνοιες και τον υίόν σου πιάσανε και στον χαλκιά τον πάνε. Σαν κλέφτη τόνε πιάσανε και σά ληστή τον πάνε κάί στοϋ Πιλάτου τήν αυλή εκεί τον τυραννάνε. Πάνε και λεν τοϋ χάλικα νά φτιάσει τρία περόνια κι εκείνος δ βαρδιάνομος πάει και φτιάνει πέντε. «'Εσύ χαλκιά που τάφτιασες και νά μας τα διδάξεις», «Βάλτε τά δυο στα πόδια του και τ' άλλα δυο στα χέρια το πέμπτο το φαρμακερό βάλτε το στην καρδιά του, νά τρέξει αίμα και νερό να λιγωθεϊ ή καρδιά του». Ή Παναγιά σαν τ άκουσε έπεσε κάί λιγώθη. Νερό σταμνί της ρίξανε τρία κανάτια μόσκο και τρία με ροδόσταμο για νάρτει ο λογισμός της. Κι' άφοϋ της ήρτ ό λογισμός κι άφοϋ της ήρτ' δ νους της ζητεί μαχαίρι νά σφαεϊ ζητεί φωτιά νά πέσει, ζητεί γκρεμό νά γκρεμιστεί για το μονογεννή της. Άφοϋ τηνε συφέρανε τή Δέσποινα στο νοϋ της άλλη δέν τήν άκλούθησε παρά οί τρεις παρθένες. Ή Μάρθα ή Μαγδαλινή και τοϋ Λαζάρου ή μάνα, τοϋ 'Ιακώβου ή αδελφή. Κι οι τέσσαρες αντάμα, έπιασαν το στρατί ­ στρατί, στρατί το μονοπάτι, το μονοπάτι τσ' έβγαλε μες' στοϋ ληστοϋ τήν πόρτα. Βλέπουν τις πόρτες σφαλιστές και τά κλειδιά παρμένα και τα πορτοπαρέθυρα σφιχτά μανταλωμένα. «"Ανοιξε πόρτα τοϋ ληστοϋ και πόρτα τοϋ Πιλάτου» κι ή πόρτα από το φόβο της ανοίγει μοναχή της. Τηράει ζερβιά, τηράει δεξιά, τηράει μια μάντα κι άλλη τηράει και δεξιότερα και βλέπει τον "Αη Γιάννη.

— 'Αφέντη μ' "Αη Γιάννη μου και βαφτιστή τοϋ γυιοϋ μου μήν είδες εμε το τέκνο μου κάί σε το δάσκαλο σον ;

— Κυρά πού τόνε γέννησες και δέν τόνε γνωρίζεις κι εγώ δ φτωχός δ μαθητής πώς θά τόνε γνωρίζω ; Βλέπεις εκείνο το γυμνό το παραπονεμένο δποϋ φορεϊ ποκάμισο στο αζαα βουτημένο, όπου φορεϊ στην κεφαλή τ' άκάνθινο στεφάνι, δποϋ κρατάει κάλαμο στή δεξιά του χείρα,

— 63 —

δποΰ φορεί στους ώμους του την κόκκινη πορφύρα ; 'Εκείνος εϊν δ γυιός σου, κΰ ε με δ δάσκαλος μου. Ή Δέσποινα πλησίασε γλυκά τόνε ρωτούσε :

— Δε μου μιλάς παιδάκι μου, ôè μοΰ μιλάς παιδί μου; — Τί να σου πώ μανούλα μου πού διάφορο ôèv έχεις,

μόνο το Μέγα Σάββατο, κοντά το μεσονύχτι πού θα λαλησ δ πετεινός σημαίνουν τα ουράνια. Σημαίν' ή Γη σημαίν δ Θιος σημαίνουν ή καμπάνες σημαίνει κι ή Άγια Σόφια με τρεις χρυσές καμπάνες. Τότε και σύ μανούλα μου νάχεις χάρες μεγάλες. Πηένε μάνα στο σπίτι μας και κάτσε στο κελί σου και βάλε το μαγνάδι σου για πινομη τοΰ γυιοϋ σου.

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ I. ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ

ΚΑΘΑΡΕΥΟΥΣΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΗ (Παρατηρήσεις περί της ουσίας του γλωσσικού ζητήματος)

Μεγάλοι και βαθείς άπο της αρχαιότητος μέχρι σήμερον, φιλόσοφοι, άπό του 'Ηρακλείτου μέχρι τοϋ Έγέλου καί εφεξής, διέγνωσαν σαφώς και έτόνισαν τήν άντινομικήν της πραγματικότητος ύφήν, αντίρροπων τάσεων ή ορμών εν παντί ύποβοσκουσών και αντιφατικών απαιτήσεων άείποτε διεγειρομένων. Ή άντινομικότης αυτή εις το πεδίον της ανθρω­

πινής δράσεως προσλαμβάνει επί πλέον τον χαρακτήρα τής τραγικότητος, οσάκις τάς απόψεις τών εκατέρωθεν άντιφερομένων διακρίνη εν δλω ή εν μέρει, αν μή ή όρθότης και το δίκαιον, τουλάχιστον ή έντιμότης και ή ειλικρίνεια τών προθέσεων. Το τελευταΐον τούτο είναι πάντοτε ουσιώ­

δες σταθερόν γνώρισμα τής τραγικής συγκρούσεως. Συμπαρίσταται δέ κατά τάς περιστάσεις ταύτας και ή έννοια τής Μοίρας ή 'Ανάγκης.

'Αλλ' έργον τοϋ Πνεύματος ακριβώς είναι ή ύπερνίκησις τής Μοίρας δι' εξευρέσεως πόρου δια τών άπορων. "Αλλως ποίον θα ήδύνατο να είναι το αληθές νόημα τής «Ελευθερίας»; 'Απαραίτητος προς τοϋτο ή ορθή καί ακριβής διάγνωσις καί άναγνώρισις τής πραγματικότητος. Ή δίωξις δη­

λαδή του ιδεώδους πρέπει να άφορμδται πάντοτε εκ τής αντικειμενικής σπουδής τοΰ πραγματικού καί επί ταύτης στερρώς να εδράζεται, δια να άποφεύγωνται ενδεχομένως ούτοπικαί καί «δονκιχωτικοί» επιδιώξεις ή άλ­

λαι λύσεις όντως τραγικαί, δια τών οποίων σύν τοις άλλοις τελικώς επι­

τυγχάνεται το όλως άντίθετον ακριβώς εκείνου, το όποιον τις έπεδίωκεν. 'Αλλά ποία ή γλωσσική σήμερον έν Ελλάδι πραγματικότης, αν τε­

θούν κατά μέρος τό πείσμα, τό πάθος, ό φανατισμός, ή αδιαλλαξία, ή μισαλλοδοξία, ή τύφλωσις καί ή άτη ;

Μή εισερχόμενοι κατά τα άλλα ενταύθα είς έξέτασιν τής ουσίας του γλωσσικού ζητήματος προβαίνομεν μόνον εις τάς έξης παρατηρήσεις ή διαπιστώσεις.

α) Καθαρεύουσα καί Δημοτική μεθ' όλων τών επί μέρους μορφών ή υποδιαιρέσεων αυτών συναποτελοϋν στοιχεία αναμφισβήτητα τής συγχρό­

νου Ελληνικής γλωσσικής πραγματικότητος· ή δέ 'Ορθόδοξος Ελληνική

— 65 —

Εκκλησία εξακολουθεί έν Ελλάδι, εν Κύπρφ και άλλαχοΰ να χρησιμο­

ποιή την τελευταίαν των μορφών της 'Αρχαίας Ελληνικής, ήτοι την « Κ ο ι ν ή ν» τών Ευαγγελίων, οιονεί ώς ζώσαν γλώσσαν έν τω πρωτο­

τυπώ κατά τήν θείαν λειτουργείαν εισέτι και σήμερον. Παραγνώρισις πλήρης και αυθαίρετος τής πραγματικότητος ταύτης δεν θα ήτο πραξις ορθή και συνετή.

β) Καθαρεύουσα και Δημοτική ωσαύτως δεν είναι κατ' άκρίβειαν δύο διάφοροι αλλήλων γλώσσαι, άλλα μόνον δύο επί μέρους μορφαί μιας και τής αυτής γλώσσης, τής Νεοελληνικής* όπως κατά τήν 'Αρχαιότητα Δωρική, 'Αττική και λοιπαί διάλεκτοι δεν ήσαν γλώσσαι ιδιαίτεραι, άλλ' απλώς μορφαί τής 'Αρχαίας Ελληνικής· διό και συνυπήρχον πολλάκις εις τό αυτό λογοτέχνημα* δρα π;.χ. τάς αρχαίας τραγωδίας· άλλα και σήμερον απλή καθαρεύουσα και γνησία δημοτική συνυπάρχουν εις τα διηγήματα του 'Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη και εις άλλα νεοελληνικά κείμενα. Δεν πρό­

κειται λοιπόν περί δ ι γ λ ω σ σ ί α ς κατά κυριολεξίαν, ώς κακώς και επι­

μόνως— πανούργως ή αφελώς — υποστηρίζεται ή γίνεται άποδεκτον υπό πολλών, άλλα μάλλον περί δ ι μ ο ρ φ ί α ς ή π ο λ υ μ ο ρ φ ί α ς γλωσσικής.

γ) Ή διμορφία ή πολυμορφία αύτη τής Νέας Ελληνικής δεν αποτελεί κατ' ανάγκην ατύχημα ή τρωτόν δια τον Νεοελληνικόν πνευματικόν βίον, ώς κακώς επίσης και μάλλον αβασάνιστος υποστηρίζεται υπό διαφόρων υπο­

στηρικτών τής μιας ή τής άλλης απόψεως· άλλα δύναται να έκληφθή και ώς πλεονέκτημα και προσόν σπουδαΐον άπό πολλών απόψεων δι' αυτόν εκτός τών άλλων διότι επιτρέπει εκάστοτε τήν δυνατότητα τής προτ ι ­

μ ή σ ε ω ς και τής ε π ι λ ο γ ή ς , ήτις ευνοεί τήν έλευθερίαν του πνεύματος, τής οποίας γενικώς είναι προϋπόθεσις απαραίτητος* ούτω συμφωνεί περισ­

σότερον προς τό νόημα τής άληθοϋς και γνήσιας Δη μοκρατ ίας* ενώ τουναντίον ή μ ο ν ο λ ι θ ι κ ό τ η ς τής εκφράσεως συνάδει μάλλον προς τον μ ο ν ο κ ο μ μ α τ ι κ ό ν χαρακτήρα και τήν νοοτροπίαν ολοκληρωτικών και ανελεύθερων συστημάτων και καθεστώτων* διό και έμμανώς επιδιώκε­

ται υπό τών οπαδών και θιασωτών αυτών. δ) 'Αλλ' αί δύο κυριώτεραι μορφαί τής Νεοελληνικής γλώσσης δεν

είναι μόνον χρήσιμοι κατά τάς περιστάσεις και πολύτιμοι* άλλ' έπί πλέον έκφράζουσαι, ώς και πάσα άλλη γλωσσική μορφή, ου μόνον ν ο ή μ α τ α λογικώς, άλλα και ποικιλίας σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ ώ ν αποχρώσεων δια­

φόρων και κατά διάφορον εκάστοτε έκατέρα τρόπον αποβαίνουν τελικώς αναντικατάστατοι αμοιβαίως* διό και στοιχεία ή κείμενα τής μιας εξ αυτών δεν είναι, ώς νομίζουσιν οί φανατικοί, πάντοτε μετατρέψιμα (μεταφράσιμα) εις τήν έτέραν άνευ κινδύνου ολισθήσεως προς τήν γελοιότητα* οΰτως ό περί τών τριών τής 'Αγίας Τριάδος προσώπων ορισμός έπί παραδείγματος δέν είναι δυνατόν να άποδοθή εις τήν Δημοτικήν δια τών συνήθως άντι­

5

— 66 —

στοίχων λέξεων, εκφράσεων και όρων αυτής· τούτο θρησκευτικός θα άπε­

τέλει και άνευλάβειαν άλλοτε πάλιν συμβαίνει όλως το αντίθετο ν. ε) Εϊναι λοιπόν και αί δύο έξ ϊσου απαραίτητοι και άναγκαΐαν διό

ή στοιχειώδης τουλάχιστον γνώσις και κατοχή αυτών πρέπει να θεωρήται ώς ουσιώδες και άπαραίτητον γνώρισμα παντός επαρκώς μεμορφωμένου Νεοέλληνος. Τοϋτο σημαίνει ότι ή διδασκαλία αυτών πρέπει να λαμβάνη χώραν εις πάσας τάς βαθμίδας της Εκπαιδεύσεως, της Στοιχειώδους ή Πρωτοβαθμίου περιλαμβανομένης, και μάλιστα κατά τά διδάγμαμα τής Γλωσσολογίας, της Ψυχολογίας και της Παιδαγωγικής ώς έπί μέρους μορ­

φών τής αυτής γλώσσης, όπως ή τών διαλέκτων τής 'Αρχαίας έν τω Μα­

θήματι τών 'Αρχαίων Ελληνικών, συγχρόνως δια τής σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή ς μ ε θ ό δ ο υ , τηρουμένου ενιαίου και τοϋ αύτου δι' άμφοτέρας, τήν τε Κα­

θαρεύουσαν και τήν Δημοτικήν, ορθογραφικού συστήματος είτε καθαρώς ιστορικόν είτε αυστηρώς φωνητικον είτε μικτόν τυγχάνει τοϋτο.

Κ α θ ι έ ρ ω σ ι ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ο ρ θ ο γ ρ α φ ι κ ώ ν κ α ν ό ν ω ν δ ια τ ή ν ά π λ ή ν κ α θ α ρ ε ύ ο υ σ α ν και ά λ λ ω ν δ ι α τ ή ν δημο­

τ ι κ ή ν , ώς επιχειρείται δια τής Γραμματικής Μ. Τριανταφυλλίδη, ετι περισσότερον δέ δια του προσφάτως εισαχθέντος εις τα σχολεία εγχειρι­

δίου «Νεοελληνικής Γραμματικής», α π ο β α ί ν ε ι π ρ ά ξ ι ς τ ο υ λ ά χ ι ­

σ τ ο ν α σ ύ ν ε τ ο ς και ε π ι β λ α β ή ς , δυναμένη μάλιστα να έρμηνευθή ώς αποβλέπουσα συνειδητώς ή ύποσυνειδήτως είς διάσπασιν τής γλωσσι­

κής παραδόσεως καί άποκοπήν τής εθνικής συνεχείας.

Ύπ' άλλων σοφωτέρων θα προταθώσιν ϊσως λύσεις προσφορώτεραι καί μάλλον αποτελεσματικοί.

'Αλλ' αν άφ' ενός άληθεύη, κατά τάς απαιτήσεις τής τεχνοκρατίας καί τής πρακτικής ημών εποχής, ότι αδήριτος καί όλως επιτακτική απο­

βαίνει ή ανάγκη τής άμεσου καί πλήρους προσαρμογής προς τάς παρού­

σας εκάστοτε περιστάσεις έν τφ μέσω τής αενάως εξελισσόμενης πραγμα­

τικότητος καί τών γοργώς επερχομένων νέων μεταβολών, τοϋτο δέ κυρίως χάριν τής υλικής επιβιώσεως, δεν είναι άφ' ετέρου όλιγώτερον αληθές ότι απαραίτητος προϋπόθεσις προς διαιώνισιν τής Φυλής ή τοΰ "Εθνους τών Ελλήνων τυγχάνει ή διατήρησις ύπ' αυτών τής ιστορικής των μνήμης. "Αλλως γεννάται καί δι' αυτούς ή δυνατότης τής άπωλείας τής συνειδή­

σεως τής εθνικής των ταυτότητος, όπερ συνέβη ήδη είς άλλους αρχαίους μεγάλους λαούς, συμβαίνει δέ καί έν ταΐς ήμέραις ημών εις τους απογό­

νους τών έν τή ξένη μονίμως έγκαθισταμένων συχνότατα, εφ' όσον ούτοι δεν φοιτώσιν είς 'Ελληνικά σχολεία. Ποίον δέ μέσον άλλο υπάρχει προσ­

φορώτερον προς τούτο ή ή επιμελής διαφύλαξις παντός κρίκου συνδετικού προς τό μέγα έβνικόν παρελθόν ;

— 67 —

Τουναντίον ή ευθαρσής άπο τούδε άποτίναξις της παραδόσεως και ή αποκοπή τών γεφυρών και των δεσμών της επαφής προς αυτό, ώς δυστυ­

χώς κατά σύστημα επιχειρείται επιμόνως, πεισμόνως και έμμανώς σήμερον, δέν είναι δυνατόν παρά να εύνοήση μακροπροθέσμως τήν άπάμβλυνσιν και τον εύνουχισμον της εθνικής συνειδήσεως και να οδήγηση τελικώς εις έθνικήν ίσως άπώλειαν. Διότι άνευ μ ν ή μ η ς ι σ χ υ ρ ά ς, ε ν ε ρ γ ο ύ και σαφοΟς οΰτε το β ι ο λ ο γ ι κ ο ν άτομον μ ε τ α τ ρ έ π ε τ α ι ε ί ς πρόσωπον, ούτε λαός τ ι ς μ ε τ ο υ σ ι ο ϋ τ α ι ε ις έθνος. « Τι γαρ ωφε­

λείται άνθρωπος, εάν τον κόσμον όλον κερδήσΐ], τήν δε ψνχήν αύτον ζημιωθ^;»

\

ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ Εισαγγελέως 'Εφετών

ΑΝΤΑΡΣΙΑ ΤΩΝ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΑΙΩΝ ΕΙΣ ΤΟ ΛΙΜΕΝΙ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ

ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Κατά τάς τελευταίας ημέρας του Δεκεμβρίου 1830 διεδόθη εις το Ναύ­

πλιον, πρωτεύουσαν τότε της Ελλάδος, ότι εξερράγησαν ταραχαί είς το Λιμένι τής Μάνης καί ότι οί Μανιαται επρόκειτο να κινηθούν κατά του Ναυπλίου. Το Λιμένι είναι λιμήν είς τον Μεσσηνιακόν κόλπον, έπίνειον της Οιτύλου.

Το Λιμένι ήτο έδρα τών Μαυρομιχαλαίων και ή κυβέρνησις έθεώρει αυτούς ύποκινητάς τών ταραχών. Έκ τούτων εύρίσκετο εις τό Ναύπλιον ό Πετρόμπεης, ό αδελφός του Κωνσταντίνος και ό υιός του Γεώργιος.

Ο Καποδίστριας εύρίσκετο εις την Αΐγιναν και μόλις έλαβε γνώσιν τών γεγονότων επέτρεψεν εις τον παρουσιασθέντα ενώπιον του Κωνσταντί­

νον Μαυρομιχάλην να μεταβη εις τό Λιμένι δια να κατευνάση τα πνεύματα. Ό κυβερνήτης ήλθεν εσπευσμένως εις τό Ναύπλιον, όταν εμαθεν ότι τα στασιακά γεγονότα ήσαν σοβαρώτερα άπο ότι τοϋ τα είχαν παραστήσει.

Οί Μαυρομιχαλαίοι ώργάνωσαν εναντίον του στάσιν. Ό Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης μετέβη πράγματι εις τό Λιμένι, άλλα

αντί να πείση τους εξεγερθέντος συγγενείς του να ματαιώσουν την έξέ­

γερσιν, ώς είχεν ύποσχεθή είς τον Καποδίστριαν, ήνώθη με αυτούς και ανέλαβε τήν άρχηγίαν του κινήματος.

Ό Καποδίστριας έξωργίσθη δια τήν διαγωγήν αυτήν τοϋ Κωνσταντί­

νου Μαυρομιχάλη. Τότε έπεσκέφθη τον Καποδίστριαν ό Πετρόμπεης και παρεκάλεσε να τοϋ έπιτρέψη να μεταβη αυτός εις τό Λιμένι, όπου ή παρου­

σία του θα άπεκαθίστα τήν τάξιν. Ό Καποδίστριας όμως δέν εδωσεν έμπι­

στοσύνην είς τάς υποσχέσεις τοϋ Πετρόμπεη και δέν τοϋ έδωσε τήν άδειαν. Τότε ό Πετρόμπεης άνεχώρησε μέ πλοΐον δια τήν Ζάκυνθον. Τοϋτο έξέ­

λαβεν ό κυβερνήτης ώς συνωμοσίαν μεγάλης εκτάσεως καί άνέθεσεν είς τον Κωνσταντΐνον Κανάρην να έπιβη πολεμικοΰ καί να συλλαβή τον Πετρόμπεην.

— 69 —

Ό Πετρόμπεης εφθασεν εις τήν Ζάκυνθον, δπου έναύλωσε γαλαξει­

διώτικον πλοΐον και απέπλευσε με κατεύθυνσιν προς το Λιμένι, δια να άναλάβη τήν άρχηγίαν της ανταρσίας.

Εις το πέλαγος όμως κατελήφθη το πλοΐον ύπό σφοδρότατης τρικυμίας και ήναγκάσθη να καταφυγή εις το Κατάκωλον, όπου άπεβιβάσθη. Σκοπόν εΐχεν από εκεί να συνέχιση τήν πορείαν του προς το Λιμένι. Κατέπλευσεν εκεί ό περιπόλων εις τήν θάλασσαν έκείνην Κανάρης, ό οποίος συνέλαβε τον Πετρόμπεην και τον μετάφερεν εϊς το Ναύπλιον, ένθα ένεκλείσθη εις τάς φύλακας της 'Ακροναυπλίας ("Ιτς Καλέ). Βραδύτερον ήλθεν εις το Ναύπλιον και ό Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης, εϊς το όποιον επετράπη να κυκλοφορή ελεύθερα εις τήν πόλιν, άλλα υπό αστυνομική ν έπιτήρησιν και χωρίς να άπομακρυνθή άπο αυτήν.

Κατά τάς αρχάς του Ιουλίου 1831 εδέχθη ό Καποδίστριας πρότασιν του γερουσιαστοϋ Γεωργίου Αίνιάνος να άναλάβη αυτός συνδιαλλακτικήν πολιτικήν εις τήν Μάνην. Οί διαμένοντες εις το Ναύπλιον Κωνσταντίνος και Γεώργιος Μαυρομιχάλης ύπέβαλον δια του Αΐνιανος άναφοράν προς τον Καποδίστριαν, δια της οποίας παρεκάλουν να τους έπιτραπη να μετα­

βούν εις τήν Μάνην με τήν ύπόσχεσιν να αποκαταστήσουν τήν τάξιν. Ό Καποδίστριας εδέχθη τήν πρότασιν αύτοΰ ύπό όρους.

Κατά μήνα Αύγουστο ν του 1831 μετέβησαν ούτοι δια πολεμικού πλοίου μετά του Αίνιανος εις Λιμένι, άλλα δεν έπέτυχεν ή αποστολή, είτε διότι δεν κατώρθωσαν να πείσουν οί Κωνστ. και Γεωργ. Μαυρομιχάλης τους συγγενείς των, είτε διότι προέτρεψαν αυτούς εις πραγματοποίησιν τοϋ κι­

νήματος. 'Επέστρεψαν δε ούτοι μετά του Αίνιδνος εις τό Ναύπλιον, προ­

φανώς εκ φόβου δια τήν τύχην τοϋ κρατουμένου έν τη φυλακή Πετρόμπεη, ό όποιος επρόκειτο να δικασθή επί εσχάτη προδοσία.

Κατά τάς αρχάς τοϋ τρίτου δεκαημέρου τοϋ Σεπτεμβρίου 1831 ή μήτηρ τοϋ Πετρόμπεη, ηλικίας τότε 86 ετών, διεβίβασεν άπο τον Άλμυρόν τήν παράκλησιν προς τον Καποδίστριαν όπως καλέση τον έν φυλακή κρατού­

μενον Πετρόμπεην εις ίδιαιτέραν συνομιλίαν προς συνδιαλλαγήν. Ό Καπο­

δίστριας εδέχθη τήν πρότασιν ταύτην και διέταξε να προσαχθή ό Πετρό­

μπεης εις τήν οίκίαν του. 'Ενώ όμως ό Πετρόμπεης εύρίσκετο εις τον προ­

θάλαμον δια να παρουσιασθή εϊς τον Καποδίστριαν, ούτος έλαβε τήν στιγμήν αυτήν τον «Ταχυδρόμον» τοϋ Λονδίνου, ό όποιος εγραφεν ότι καταδιώκει ό κυβερνήτης τους Μαυρομιχαλαίους. Τοΰτο συνετέλεσεν εϊς τό να μή δεχθή τον Πετρόμπεην καί διετάχθη αμέσως ή μεταγωγή τούτου εις τήν φυλακήν. Ό Πετρόμπεης έξεπλάγη και έξέλαβεν ότι ό κυβερνήτης ηθέλησε να τον έξευτελίση περιφερόμενον άνά τάς οδούς τοϋ Ναυπλίου, συνοδεία στρατιωτών.

"Οταν έπέστρεψεν εις τήν φυλακήν παρεκάλεσε τον επί κεφαλής της

— 70 —

φρουράς να διέλθη άπο την οίκίαν του, ένθα διέμενον ό αδελφός του Κων­

σταντίνος και ό υιός του Γεώργιος. "Οταν ή συνοδεία έφθασε προ τής οικίας των, ό Πετρόμπεης έφώναξε : «Γεια σας παιδιά». 'Αμέσως άπο του παραθύρου ή ρώτησαν οι ανωτέρω τί έγινε με την συνάντησίν του μετά τοϋ κυβερνήτου. Ό Πετρόμπεης απήντησε, δεικνύοντας τους συνοδούς του. «Τα βλέπετε». Και την επομένη ν, 27 Σεπτεμβρίου 1831, οί Κωνσταντίνος και Γεώργιος Μαυρομιχάλης έδολοφόνησαν τον Καποδίστριαν προ τοϋ ναοϋ του Αγίου Σπυρίδωνος.

m

ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΜΑΡΙΝΑΚΗ

ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ

Ό Πλάτων, κάπου στην «Πολιτεία» του, λέει ότι οί πολιτείες θα κυ­

βερνιόταν καλύτερα αν βασίλευαν οί φιλόσοφοι ή αν φιλοσοφοΟσαν οί βασιλείς : «Έάν μη, ή ν δ' έγώ ή οί φιλόσοφοι βασιλεύσωσιν έν ταΐς πό­

λεσιν, ή οί βασιλείς τε, νϋν λεγόμενοι και δυνάσται, φιλοσοφήσωσι γνη­

σίως τε και ίκανώς, και τοϋτο είς ταύτα ν συμπέση, δύναμίςτε πολιτική και φιλοσοφία». 'Ιδού, λοιπόν ό μοναδικός στά χρονικά της ανθρωπότητας αυτοκράτωρ ­ φιλόσοφος, ό Ρωμαίος Μάρκος Αυρήλιος, πού έζησε και βασίλευσε τον 2ο μ.Χ. αίώνα και πού μπορούμε να πούμε δτι έδικαίωσε τό λόγο αυτό τοΰ Πλάτωνος. Γιατί, παρόλο πού βασίλευσε στην πιο κρί­

σιμη εποχή τής Ρώμης — στην εποχή της παρακμής της — αξιώθηκε να τήν κυβερνήσει, τά λίγα χρόνια τής βασιλείας του, μέ όλες εκείνες τις αρετές μέ τις όποιες πρέπει να είναι προικισμένος ένας άξιος κυβερνήτης.

Στωικός φιλόσοφος ό Μάρκος Αυρήλιος, μέ τό μοναδικό φιλοσοφικό του έργο «Τά εις Εαυτόν», εγκαταλείπει τή μητρική του γλώσσα, για να εκφραστεί στην ελληνική πού του τήν είχε διδάξει ό 'Ηρώδης ό 'Αττικός. 'Αλλά δέν είναι μόνο ή ελληνική γλώσσα πού γίνεται τό μέσο για να επι­

κοινωνήσει ό Μάρκος Αυρήλιος, μέ τους συνανθρώπους του — έστω και αν αποτείνεται φαινομενικά στον εαυτό του. Είναι και κάτι άλλο, εξίσου σημαντικό πού τον συνδέει μέ τό ελληνοχριστιανικό πνεύμα : Είναι και ή χριστιανική σκέψη, ή χριστιανική συνείδηση πού τον εμπνέουν για να γράψει τους περίφημους αυτούς στοχασμούς του. "Εχουμε λοιπόν έδώ ενα Ρωμαίο αυτοκράτορα — έναν ειδωλολάτρη πού εκφράζεται μέ τήν ευσέ­

βεια, μέ τήν καλοσύνη, μέ τήν πραότητα και μέ τήν έγκαρτέρηση ενός πραγματικού χριστιανού.

Ό Έρνέστος Ρενάν, ασχολούμενος μέ τον Μάρκο Αυρήλιο σέ μια αξιόλογη ιστορική μελέτη του, πού περιλαμβάνεται στο μεγάλο του έργο «Histoire des origines du christianisme», μας τον εμφανίζει σαν ένα ενάρετο, γενναίο και σοφόν άνθρωπο, τόσο στην ιδιωτική του, δσο και στή δημοσία

— 72 —

ζωή του. Μιαν ωραία εικόνα τοϋ Μάρκου Αυρηλίου μας δίνει και ό Μ. Δ. Στασινόπουλος πού μας λέει ότι «ό άνθρωπος πού φορούσε επάνω μεν στο σώμα του την πανοπλία τοΰ Ρωμαίου κοσμοκράτορα, μέσα δε στην ψυχή του και στο πράο και μελαγχολικό του βλέμμα την ευγενική σκέψη των ελλήνων και τήν επίγνωση των στωικών, έγινε ακριβώς το ζωντανό σύμβολο τοΰ ελληνορωμαϊκού πνεύματος. Υπήρξε φύσις τριττή : Ρωμαίος σαν πολιτικός και πολεμιστής, Έλλην στή σκέψη και στη γλώσσα και βαθύτατα ανθρωπιστής στην ψυχική του συγκρότηση. Γι' αυτό και ή ιστο­

ρία τοποθετεί τή συμπαθητική προτομή του στο σημείο ακριβώς πού συ­

ναντιούνται οί τρεις κόσμοι : Ό Ελληνικός, ό Ρωμαϊκός και ό Χριστιανι­

κός. Είναι εκεί σαν ενα ορόσημο πού προορίζεται να υπενθυμίζει μια προ­

σωποποιημένη νίκη τοΰ Έλληνικοΰ πνεύματος.

Ό Μάρκος Αυρήλιος γεννήθηκε στις 26 'Απριλίου 121 μ.Χ. στή Ρώμη. Έτσι τέσσερα μόλις χρόνια μετά τό θάνατο τοΰ 'Επικτήτου πού εϊναι κι αυτός ένας άπό τους κορυφαίους στωικούς φιλοσόφους, και πού στο «Έγχειρίδειόν» του συνοψίζεται ή στωική φιλοσοφία καί ή ηθική της όπως εϊχε εξελιχθεί άπό τον καιρό τοΰ Ζήνωνος, γεννιέται ένας άλλος, εξίσου, σπουδαίος στωικός φιλόσοφος. Όμως ό Μάρκος Αυρήλιος δεν πέρασε τή ζωή του μόνο μέ τή φιλοσοφία και τή διδασκαλία της, όπως ό Επίκτητος, άλλα και σαν ένας φωτισμένος ηγέτης μιας κοσμοκράτει­

ρας χώρας. Πατέρας τοΰ Μάρκου Αυρηλίου ήταν ό "Αννιος Ούήρος, ισπανικής

καταγωγής, και μητέρα του ή Δομιτία Λουκίλλα. Ήταν παιδί ακόμη όταν έχασε τον πατέρα του και ανέλαβε τήν ανατροφή του ό παποΰς του Μάρ­

κος "Αννιος Ούήρος. Άπό μικρός, όπως λένε οί βιογράφοι του, ήταν ευ­

σεβής, γνωστικός καί άγαποΰσε πολύ τή μελέτη. Εϊχε τους καλύτερους παι­

δαγωγούς και δασκάλους της εποχής εκείνης. Τις αρετές αυτές τοΰ Μάρ­

κου εκτιμώντας ό γερο ­ αυτοκράτορας 'Αδριανός, όταν υιοθέτησε τον Άντωνίνο, τοΰ έβαλε σαν όρο να υιοθετήσει κι αυτός τό Μάρκο, πού ήταν ανιψιός της γυναίκας του. Σε ηλικία 24 χρονών παντρεύτηκε ό Μάρκος τήν κόρη τοΰ Άντωνίνου Φαυστίνα πού ήταν καί εξαδέλφη του. Ήταν 40 χρονών όταν διαδέχθηκε στο θρόνο τον θετό πατέρα του, μέ συναυτο­

κράτορα τον θετό αδελφό του Λούκιο Ούήρο πού πέθανε μετά οχτώ χρόνια. Τό 177 πήρε ό Μάρκος Αυρήλιος συναυτοκράτορα τό γιό του Κόμμοδο, καί στις 17 Μαρτίου τοΰ 180 πέθανε άπό αρρώστια στην Παννονία, όπου εϊχε έκστρατεύσει, σέ ηλικία 59 χρονών.

Στο Α' βιβλίο τών «Εις Εαυτόν», πού, όπως πιθανολογείται, θα τό έγραψε έπειτα άπό τ' άλλα, σαν πρόλογο, αναφέρει ό Μάρκος Αυρήλιος

— 73 —

τις αρετές και όσα άλλα καλά διδάχτηκε από τους προγόνους του, άπό τους συγγενείς του κι άπό τους δασκάλους του. «Άπό τόν παποΰ μου, μας λέει, τον Ούήρο τους καλούς τρόπους και ότι δέν έθύμωνε. Άπό τή φήμη και τή μνήμη του πατέρα μου τή σεμνότητα και τήν ανδρική συμπεριφο­

ρά. Άπό τή μητέρα μου τήν ευσέβεια και τή μεταδοτικότητα. Το ν' απο­

φεύγουμε, όχι μόνο να κάνουμε τό κακό, άλλα και να το σκεπτόμαστε. Και ακόμη τή λιτότητα στον τρόπο του να ζούμε και μακριά άπό τα φερ­

σίματα των πλουσίων. Και συνεχίζει κατονομάζοντας τους παιδαγωγούς του, τους δασκάλους τους και τους σοφούς φίλους του, πού του δίδαξαν τόσα άλλα πράγματα : τήν αντοχή στον πόνο και τήν αφοβία, το να κάνει κανείς μοναχός του τις δουλειές του, τό να μήν είναι περίεργος και να μήν επηρεάζεται άπό συκοφαντίες, το να μήν ασχολείται με ασήμαντα πράγμα­

τα, τήν ανάγκη του να διορθώνει και να φροντίζει τόν χαρακτήρα του, τό να είναι κύριος του έαυτοϋ του και να μήν παρασύρεται σέ τίποτα, τήν αντίληψη της σύμφωνης μέ τή φύση ζωής και πολλά άλλα. Στο τελευταίο κεφάλαιο του 'ίδιου βιβλίου δέν παραλείπει ν' αναφέρει μέ ευγνώμονα διά­

θεση και τους θεούς, γιατί του έδωσαν, όπως λέει, καλούς παποϋδες, καλούς γονείς, καλή αδελφή, καλούς δασκάλους, καλούς σπιτικούς, συγγενείς, φίλους — σχεδόν όλους.

Είναι θαυμαστό πως ό ηγεμόνας αυτός μέ τις τόσες φροντίδες για τό κράτος του, μέ τους τόσους πολέμους κατά των έχθρων της πατρίδας του, είχε τή διάθεση και τόν καιρό ν' απομονώνεται, να στέκεται «ένώπιος ένωπίω» και να φιλοσοφεί, βλέποντας και κρίνοντας τα ανθρώπινα άπό μια δική του, υψηλή, σκοπιά, μακριά άπ' τους αντίλαλους της γης. Και δέν είναι ό λόγος του ό λόγος ενός φιλοσόφου πού φιλοσοφεί μέ θεωρίες και μεταφυσικές εμπνεύσεις πού δέν αποβλέπουν σέ κανένα πρακτικό σκο­

πό. Είναι ένας λόγος πού πηγάζει εκ βαθέων και ανταποκρίνεται στις πρα­

γματικές του διαθέσεις για έναν ηθικότερο κόσμο και για έναν τελειό­

τερον άνθρωπο.

Ό Μάρκος Αυρήλιος βασίλευσε, όπως είπαμε, στην πιο κρίσιμη επο­

χή της Ρώμης — στην εποχή της παρακμής της. Πολλά είναι τα αίτια της παρακμής αυτής : ή αποχαλίνωση των ηθών, ή χαλάρωση τοΰ πανάρ­

χαιου θεσμού της οικογένειας, ή απερίγραπτη σπατάλη καί πολυτέλεια των πλουσίων καί «ευγενών» Ρωμαίων, ή φτώχεια καί ή άποκτήνωση τοΰ ρωμαϊκού όχλου, πού δέν ενδιαφέρεται για τίποτ' άλλο, εξόν για διανο­

μές καί θεάματα, ή αδιαφορία των ανωτέρων τάξεων για τό κοινό καλό καί ή τάση τους για υλικές απολαύσεις. Τυχωδιώκτες καί επιτήδειοι, χωρίζ ηθικά καί σωματικά εφόδια, κατορθώνουν να φτάσουν ως τα ανώτατα πο­

— 74 —

λιτικά και άλλα αξιώματα. Και δεν είναι μόνο κακοδαιμονίες αυτές πού μαστίζουν τήν εποχή της βασιλείας του Μάρκου Αυρηλίου και κλονί­

ζουν τα θεμέλια του κράτους του. Είναι ακόμη καί ό κίνδυνος τών βαρβα­

ρικών λαών πού τον υποχρεώνουν να τους πολεμάει σε όλο σχεδόν το διά­

στημα της βασιλείας του. Σε μια τέτοια λοιπόν δύσκολη εποχή της ρω­

μαϊκής αυτοκρατορίας έζησε καί βασίλεψε ό Μάρκος Αυρήλιος. Καί ανά­

μεσα στα μικρά διαλείμματα μεταξύ δύο πολέμων ή καί τις νύχτες στα στρατόπεδα, αγρυπνούσε, στοχαζόταν, «έσκαπτε ένδον» καί έγραφε σ' ενα σημειωματάριο τους στοχασμούς του, άποτεινόμενος «είς εαυτόν».

"Ας δούμε όμως τί είναι ή Στωική φιλοσοφία, άφοΰ μιλάμε για ενα Στωικό φιλόσοφο. Είναι κι αυτή μια απ' τις πολλές μορφές τής ελληνικής φιλοσοφίας — ή μια άπ' τις δύο τελευταίες μορφές της : Ή 'Επικουρική καί ή Στωική φιλοσοφία κλείνουν τον κύκλο τής αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.

Πολύμορφη ή φιλοσοφία, ξεκινά μέ πρωταρχική απασχόληση της τά μεταφυσικά προβλήματα, πασχίζοντας να βρει καί να δώσει απαντή­

σεις στα αΙώνια ερωτήματα του ανθρωπίνου πνεύματος για τήν αρχή τοϋ κόσμου, για τον προορισμό του, για τήν τύχη του, για τή βαθύτερη ουσία τής ζωής. Καί ή φιλοσοφία όμως — κάθε φιλοσοφία — είναι μια έκφραση τής εποχής της καί μόνο τής εποχής της. Ή αρχαία ελληνική φιλοσοφία μέ κορυφαίους μύστες της τον Πλάτωνα καί τον 'Αριστοτέλη, εκφράζει τήν εποχή τής ακτινοβολίας τής 'Αθηναϊκής Πολιτείας μέ τά ανυπέρβλη­

τα πνευματικά καί καλλιτεχνικά δημιουργήματα τών ανθρώπων της. Επό­

μενο ήταν λοιπόν ή ωφελιμότητα της να μήν είναι πρακτική, άλλα μόνο πνευματική. Όταν όμως, αργότερα, αρχίζει να σκοτεινιάζει ό ορίζοντας τής 'Αθήνας καί να προμηνύεται ή παρακμή της μέ τους εμφύλιους πολέ­

μους καί τό μακεδόνικο δεσποτισμό, ή φιλοσοφία αλλάζει κατεύθυνση. Ό άνθρωπος πού τον βαραίνουν τώρα οί αντιξοότητες τής ζωής, έχει ανάγ­

κη άπό μιαν οδηγήτρα δύναμη πού θά τον καθοδηγήσει πώς να περισώσει τήν ψυχική του ισορροπία. 'Εμφανίζονται λοιπόν τότε οί δύο αυτές νεώ­

τερες φιλοσοφικές σχολές — ή 'Επικουρική καί ή Στωική, πού έχουν καί οί δύο ενα κοινό σκοπό : να βοηθήσουν τον άνθρωπο να ζήσει μιαν ήρε­

μη ζωή — μια ζωή απαλλαγμένη άπό πάθη καί μικρότητες. «Εύδαίμονα βίον» επιδιώκει ειδικότερα ή 'Επικουρική φιλοσοφία, επιτρέποντας στον άνθρωπο ν' απολαμβάνει καί τά υλικά αγαθά τής ζωής μέ μέτρο δμως καί σύνεση. Ή Στωική φιλοσοφία, αντίθετα, διδάσκει τήν εγκράτεια, τήν αποχή άπό τις υλικές απολαύσεις. 'Εκείνο πού τήν ενδιαφέρει είναι ή ηθική τελείωση του άνθρωπου, πού τον θέλει ευσεβή, πράον, άνεξίκακο, ικανό

— 75 —

ν' αντιμετωπίζει και να δέχεται τα ανθρώπινα με συγκατάβαση, με φιλαλ­

ληλία, μέ απάθεια. Στη Ρώμη, πού κατά τήν εποχή της βασιλείας του Μάρκου Αυρηλίου

περνάει μια ταραχώδη περίοδο μέ πολιτικές και κοινωνικές αναστατώσεις πού προοιωνίζουν τήν παρακμή της, ή Στωική φιλοσοφία περνάει μια ξε­

χωριστή θέση για να γίνει πραγματική οδηγήτρα του ανθρώπου. Τον καλ­

λιεργημένο Ρωμαίο δέν τον ενδιαφέρουν τώρα τα μεταφυσικά προβλήματα. 'Εκείνο πού θέλει είναι να βρει ενα στήριγμα για να περπατήσει μέ σιγου­

ριά και γαλήνη στους δρόμους της γης. Και το στήριγμα αυτό θα τό βρει στή Στωική φιλοσοφία στή ρωμαϊκή της μορφή. Ή Στωική φιλοσοφία διακρίνει τα πράγματα σέ δύο κατηγορίες : σ' εκείνα πού εξαρτώνται άπό μας, και γι' αυτό μπορούμε να τα εξουσιάζουμε, και σ' εκείνα πού είναι ανεξάρτητα άπό μας — πού συμβαίνουν χωρίς τή θέληση μας, και πού πρέ­

πει να τα δεχόμαστε μέ κατανόηση και απάθεια, άφοϋ δέν μπορούμε να κάνουμε κι αλλιώς. Γιατί μέ το να δυσανασχετούμε και να υποφέρουμε για τή φυσική εξέλιξη και φθορά τών πραγμάτων, όχι μόνο δέν έχουμε να κερδίσουμε τίποτα, άλλα και κιδυνεύουμε να χάσουμε τήν ψυχική μας γαλήνη.

Άπό πού όμως προήλθε ή ονομασία της φιλοσοφίας αυτής «Στωική», και ποία είναι τα βασικά στοιχεία της πού τή θεμελιώνουν στή μακρά πορεία της στους κόσμους τών ιδεών; Ή φιλοσοφία αυτή διδάχτηκε για πρώτη φορά άπό τον Ζήνωνα, στή φιλοσοφική σχολή πού ίδρυσε στην 'Αθήνα και πού βρισκόταν στην Ποικίλη Στοά — κι άπό τήν τοποθεσία αυτή πήρε και τ' όνομα της.

Μεγάλος σταθμός στην ίστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας ή Στωική φιλοσοφία ξεκινά άπό τή λογική, άπό τον ορθολογισμό, αγνοών­

τας τήν επιστημονική παρατήρηση και τή μελέτη της φύσης. Ό ορθο­

λογισμός της όμως αυτός, χωρίς τήν επιστημονική παρατήρηση, παρασύ­

ρει τους Στωικούς, όπως υποστηρίζουν όσοι ασχολούνται μετά φιλοσοφικά θέματα, σέ αυθαίρετη ανάλυση, τόσο τοΰ άνθρωπου και τών αισθήσεων, όσο και τών φυσικών φαινομένων. Και για παράδειγμα μιας τέτοιας αυ­

θαίρετης ανάλυσης αναφέρουν τον έξης στοχασμό άπό τό ΙΑ' βιβλίο τών «Είς Εαυτόν» τοΰ Μάρκου Αυρηλίου, πού τον χαρακτηρίζουν, μάλιστα, και σαν περίεργο : «Θα περιφρονήσεις και τα τερπνά τραγούδια και τον χορό και τό παγκράτιο, αν π.χ. αναλύσεις τή μελωδική φωνή σέ κάθε φθόγ­

γο χωριστά, και διερωτάσαι για τον καθένα αν σέ κυριεύει· θα ντραπείς. Και στον χορό, αν κάνεις κάτι τό ανάλογο για κάθε κίνηση ή κάθε στάση. Τό ίδιο και για τό παγκράτιο. Γενικά λοιπόν, έκτος άπό τήν αρετή και όσα προέρχονται άπ' αυτήν, φρόντιζε ν' ανατρέχεις στις λεπτομέρειες

— 76 —

και με την ανάλυση τους να φτάνεις στην καταφρόνηση. Κι αυτό να τό εφαρμόζεις σε όλα της ζωής σου».

Ειδικότερα για τα «Εις Εαυτόν» του Μάρκου Αυρηλίου μπορούμε να ποϋμε ότι είναι μάλλον μια ηθική, παρά φιλοσοφία — ή ηθική τής απάθειας, της πραότητας, τής καρτερίας, τής πίστης στή σοφία τής θεϊκής πρόνοιας. Τήν ηθική αυτή δίδασκε και ό 'Επίκτητος, πού θεωρείται ό πρόδρομος του αυτοκράτορα φιλοσόφου. Και οι δύο αυτοί Στωικοί φιλόσοφοι συμφωνούν ότι τους ανθρώπους δεν τους ταράζουν τά δυσάρεστα πράγματα πού τους συμβαίνουν, άλλα ή γνώμη πού σχηματίζουν γι' αυτά. 'Από τους ανθρώ­

πους λοιπόν εξαρτάται ν' αποβάλουν τή δυσάρεστη σκέψη πού έχουν κάνει για ενα πράγμα, για να ηρεμήσουν. "Ας δούμε όμως τι λέει πάνω σ' αυτό κι ό 'Επίκτητος : «Δεν ταράζουν τους ανθρώπους τά πράγματα, άλλα οί γνώμες πού σχηματίζουν για τά πράγματα. Ό θάνατος π.χ. δεν είναι κάτι φοβερό — αν ήταν, θα φαινόταν και του Σωκράτη φοβερό —, αλλά ή ιδέα του θανάτου, επειδή είναι φοβερή, αυτή μας τρομάζει. Όταν λοιπόν συ­

ναντούμε εμπόδια ή μας πιάνει ταραχή ή λύπη, ποτέ να μήν αποδίδουμε τήν αιτία σέ άλλους παρά μόνο στον εαυτό μας, δηλαδή στις γνώμες μας». «Όταν δεις κάποιον πού κλαίει και λυπάται, είτε γιατί ξενιτεύτηκε τό παι­

δί του, εϊτε γιατί έχασε τήν περιουσία του, πρόσεχε μή σέ παρασύρει ή εντύπωση από τά εξωτερικά αυτά ατυχήματα του. 'Αλλά να έχεις έτοιμη τή σκέψη πώς λυπάται, όχι άπό αυτό πού του συνέβη, άφοϋ άλλος δέ λυπά­

ται, άλλα άπό τή γνώμη πού έσχημάτισε για τό συμβάν αυτό». Πιο επιγραμ­

ματικός ό Μάρκος Αυρήλιος, μας λέει : «Σβήσε τήν ιδέα, πάει και τό «βλά­

φτηκα» —σβήσε τό «βλάφτηκα», πάει και ή βλάβη». Και συνεχίζει σ' έναν άλλο του στοχασμό : «Όταν σέ λυπεί κάτι εξωτερικό, δεν σ' ενοχλεί τό πράγμα, αλλά ή ιδέα πού έσχημάτισες γι' αυτό. Και αυτήν πού έχεις τώρα στο νου σου, άπό σένα εξαρτάται να τήν εξαλείψεις. Ά ν πάλι σέ λυπεί κάτι πού είναι μέσα στή δική σου διάθεση, ποιος σ' εμποδίζει να διορ­

θώσεις τή γνώμη σου. 'Επίσης, αν λυπάσαι πού δέν ενεργείς αυτό πού σου φαίνεται σωστό, γιατί δέν τό ενεργείς, αντί νά λυπάσαι — 'Αλλά βρίσκω δυνατότερο εμπόδιο — Δέν είναι λόγος νά λυπάσαι, άφοϋ ή αιτία πού δέν τό κατορθώνεις δέν προέρχεται άπό σένα — 'Αλλά δέν αξίζει νά ζω άν αυτό δέ γίνει — Φεύγα τότε άπό τή ζωή γαλήνιος, όπως πεθαίνει κι εκείνος πού τό κατόρθωσε, χωρίς έχθρα για τά εμπόδια».

Όρθολογιστής ό Μάρκος Αυρήλιος, άλλα και τόσο απλός στις σκέψεις του, μάς λέει ότι ό άνθρωπος είναι ό εξουσιαστής του έαυτοϋ του, κι επο­

μένως στό χέρι του είναι νά τον κατευθύνει εϊτε προς τό καλό, είτε προς τό κακό. Γιατί λοιπόν νά μήν προσπαθεί νά επιτύχει τό πρώτο και ν' αποφύγει τό δεύτερο. Όταν όμως ό άνθρωπος κάνει τό καλό, όταν κάνει μιαν εύεργε­

— 77 —

σία,μας λέει σ' έναν άλλο του στοχασμό, δεν πρέπει ν' αποβλέπει σε κανένα δικό του συμφέρον — οΰτε στην ευγνωμοσύνη εκείνου πού ευεργετήθηκε· Δεν πρέπει να τον θεωρεί οφειλέτη του, και να μή σκέπτεται πάντα ότι τ,όν ευεργέτησε. 'Αντίθετα, ό άνθρωπος πού κάνει μιαν ευεργεσία, όχι μόνο δέν πρέπει να επιδιώκει να ωφεληθεί και ό ϊδιος άπ' αυτήν, άλλα να κάνει και άλλες ευεργεσίες, όπως «τό κλήμα πού ετοιμάζεται στην ώρα του να ξανακάνει σταφύλια» — «Πρέπει λοιπόν, αντιλέγει ό εαυτός του στον Μάρκο Αυρήλιο, να είμαι μ' εκείνους πού κάνουν το καλό, σαν να πούμε, ασυνείδητα; — Ναί, του άπαντα αυτός, γιατί τότε έχει πραγματική αξία τό καλό πού κάνουμε : όταν δέν περιμένουμε κανένα αντάλλαγμα». Έδώ βλέπουμε πόσο χριστιανικά σκέπτεται ό ήγενόμας φιλόσοφος.

Συνεχίζοντας τους στοχασμούς του με τήν ϊδια πάντα πρόθεση να κα­

τευθύνει τον άνθρωπο προς τό καλό και τήν απάθεια, μας λέει ότι δέν πρέ­

πει ν' αγανακτούμε για δ,τι μας συμβαίνει, άφοΰ «δέν μπορεί τίποτα να συμβεί στον άνθρωπο πού να μήν είναι ανθρώπινο, όπως δέν μπορεί να συμβεί τίποτα στο βόδι, πού να μήν είναι του βοδιού, ούτε στο αμπέλι πού να μήν είναι τοΰ αμπελιού, ού'τε στην πέτρα πού να μήν είναι της πέτρας. Άφοϋ λοιπόν δέν μάς έφερε ή κοινή φύση πράγμα ασήκωτο, ποιος ό λόγος ν' αγανακτούμε».

"Ας δούμε όμως πώς αντιμετωπίζει τό πρόβλημα της ανθρώπινης μοί­

ρας γενικά ό Μάρκος Αυρήλιος. Ό άνθρωπος, μας λέει, είτε σαν «πεπε­

ρασμένο» δημιούργημα μιας θεϊκής πρόνοιας, είτε σαν «προϊόν» μιας άγνω­

στης αναγκαιότητας, δέν πρέπει να αισθάνεται τον εαυτό του εγκαταλελειμ­

μένο μέσα σ' ενα άψυχο σύμπαν, και στην περίπτωση ακόμη πού πιστεύει ότι ό κόσμος δέν είναι τίποτ' άλλο παρά ενα «ανακάτωμα» τυχαίο χωρίς αρχηγό. 'Αντίθετα, πρέπει να είναι υπερήφανος ότι «σ' αυτή τή θαλασ­

σοταραχή, αυτός τουλάχιστο έχει μέσα του κάποιο νοΰ για να τον όδηγει. Κι αν τον παρασύρει ή θαλασσοταραχή, μπορεί να πάρει τό σώμα του, τήν πνοή του και τα όμοια· τον νου του όμως δέ θα τον πάρει». Κι αυτό είναι τό μεγαλείο τοΰ άνθρωπου : ότι μπορεί να κρατάει τον νοΰ του, τήν ψυχή του — τον «εσω δαίμονα», μακριά από κάθε τι τό υλικό, ελεύθερο άπό κάθε δεσμό πού θα τον έκανε να χάσει τήν ανεξαρτησία του, τήν κα­

θαρότητα του, τήν αξιοσύνη του. Ή θρησκεία τοΰ Μάρκου Αυρηλίου, λέει ό Ρενάν, πηγάζει άπό μιαν

υψηλή συνείδηση, τοποθετημένη μπροστά στο σύμπαν. Θα μπορούσαμε να τον ποΰμε πανθεϊστή, με τήν έννοια ότι ή θεότητα εκφράζεται με τήν τάξη και τήν αρμονία των πραγμάτων τοΰ σύμπαντος, και ακόμη ότι κι έμεϊς οί άνθρωποι μετέχουμε, σαν έμψυχα όντα, στή θεότητα αυτή. Τό «θείον» — ή θρησκεία τών Στωικών, δέν έχει μεταφυσικό χαρακτήρα. Ό

— 78 —

άνθρωπος πού ζει «κατά φύσιν», δεν μπορεί παρά να σκέπτεται και να ενερ­

γεί σύμφωνα με την αλήθεια, πού αυτή είναι το περιεχόμενο τής θεότητας.

Σε πολλούς στοχασμούς του θα δούμε τον Μάρκο Αυρήλιο ν' ανοίγει διάλογο με τον εαυτό του, πού κάποτε του αντιλέγει και να προσπαθεί να τον πείσει με τή λογική του και τις καλοπροαίρετες απόψεις του.

Μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας ό Μάρκος Αυρήλιος, σαν αληθινός φιλόσοφος με συνέπεια στις σκέψεις του και στις πράξεις του, και σαν αυτοκράτορας μιας μεγάλης χώρας σε μιαν επο­

χή διαφθοράς και παρακμής. Και πόσος αγώνας για να μπορέσει να εναρ­

μονίσει ό άνθρωπος αυτός τα ηγεμονικά του καθήκοντα, πού θα τον ήθε­

λαν κάποιες φορές σκληρόν, με τις προτροπές της συνείδησης του για φιλαλληλία, για επιείκεια, για ανεξικακία! «"Εχεις εμπόδιο, λέει στον εαυτό του, και τή δουλειά σου. "Αν έχεις δει λοιπόν πραγματικά ποϋ είναι ή δυσκολία, παράτησε τό «τί θά φανείς» και άρκέσου να περάσεις τό υπό­

λοιπο της ζωής σου, όσο σου μένει, όπως τό θέλει ή φύση σου. Κατάλαβε λοιπόν τό νόημα της και τίποτ' άλλο ας μή σε απασχολεί. Δοκίμασες και ξέρεις πια τώρα τόσους δρόμους πού γύρισες, και δε βρήκες πουθενά τήν ευτυχία τής ζωής· ούτε σε πλούτη, ούτε σέ δόξα, ούτε σε απολαύσεις — πουθενά. Ποϋ βρίσκεται λοιπόν ή ευτυχία; — Στο να κάνεις εκείνα πού ζητάει ή φύση τοΟ άνθρωπου — Και πώς θά τα κάνεις αυτά;—"Αν έχεις αρχές, πού άπ' αυτές να ξεκινούν οί διαθέσεις σου και οί πράξεις σου».

Είναι συγκινητικό τό πόσο φροντίζει, τό πόσο πασχίζει ό ηγεμόνας αυτός να κρατήσει τον εαυτό του θεοσεβή, δίκαιο, καλόψυχο, απλό, στα­

θερό στην άσκηση τών καθηκόντων του. «Φρόντισε, συμβουλεύει τον εαυτό του, να μήν «άποκαισαρωθείς». Να μή σέ παρασύρει τό περιβάλλον σου σαν αυτοκράτορα μέ τους αυλοκόλακες και τους συμφεροντολόγους συμβούλους, γιατί αυτό θά είναι βλαβερό, όχι μόνο για σένα, άλλα και για τό κράτος σου. Προσπάθησε να μείνεις ολοκληρωτικά τέτοιος όπως θέλησε να σέ κάνει ή φιλοσοφία. Σέβου τους Θεούς, σώζε τους ανθρώπους. Σύντομη ή ζωή· έναν καρπό τής ζωής μας συνάζουμε στή γη : ψυχή ενά­

ρετη και πράξεις κοινωφελείς». Και μνημονεύει έδώ τον πατέρα του και δάσκαλο του Άντωνίνο και όσες αρετές διδάχτηκε κοντά του κατά τήν άσκηση τών αυτοκρατορικών του καθηκόντων, για να προτρέψει τον εαυτό του : «Τέτοιος να είσαι και σύ, ώστε μέ καθαρή συνείδηση ν' άντικρύσεις τήν τελευταία σου ώρα, όπως εκείνος».

Μοναδικός σκοπός τής ζωής μας πρέπει να είναι τό να κάνουμε πρά­

ξεις ωφέλιμες για τους συνανθρώπους μας. Σ' αυτό και μόνο — στην εξυ­

πηρέτηση τών συμπολιτών του βρίσκει ό Μάρκος Αυρήλιος τό νόημα

— 79 —

της ζωής και τήν ευτυχία. Πρέπει να θυμόμαστε, μας λέει, ότι καθένας μας είναι «μέρος του συνόλου» πού κυβερνιέται άπό τή φύση. Και σκοπός της φύσης, πού στην έννοια της περιλαμβάνεται και ό Θεός και ή αλήθεια, είναι το γενικό καλό. Δεν πρέπει λοιπόν να ταραζόμαστε και ν ' αγανα­

κτούμε, ότι μέσα στην αδιάκοπη ροή τών πραγμάτων θα χρειαστεί να θυσιάσουμε τον εαυτό μας για χάρη του συνόλου. Γιατί με τή θυσία μας θα συμβάλουμε κι εμείς στην ανανέωση του κόσμου — στο να συνεχίζει ό κόσμος τήν πορεία του ανανεωμένος και πιο «ακμαίος».

Πολλοί άπό τους μελετητές του έργου του 'Επίκτητου και του Μάρκου Αυρηλίου παραδέχονται ότι και οί δύο τους πλησιάζουν τόσο πολύ προς τή χριστιανική διδασκαλία, ώστε θα μπορούσαν να είναι δυο πραγματικοί χριστιανοί, παρόλο πού ό Μάρκος Αυρήλιος υπήρξε αμείλικτος διώκτης τών χριστιανών για τους λόγους πού θα πούμε παρακάτω.

Ή εποχή της βασιλείας τοΰ Μάρκου Αυρηλίου είναι ή εποχή πού αρχίζει να εξαπλώνεται ό Χριστιανισμός με τό κήρυγμα τής αγάπης τοΰ «πλησίον» και τήν υπόσχεση τής αθανασίας τής ψυχής. Ό ειδωλολατρι­

κός κόσμος τών πολλών Θεών μέ τ' ανθρώπινα πάθη τους και τις ανθρώ­

πινες αδυναμίες τους βρίσκεται πια στή δύση του. Κι αυτοί οί ιερείς τοΰ 'Απόλλωνα στους Δελφούς παραδέχονται τό τέλος τοΰ πολυθεϊσμοΰ : «Ούκέτι Φοίβος έχει καλύβαν. . .» Όμως ό Μάρκος Αυρήλιος έβλεπε τήν εξάπλωση τής νέας θρησκείας σαν ενα μεγάλο κίνδυνο για τήν ενό­

τητα τής κοσμοκράτειρας χώρας του. Κι έγινε διώκτης τών χριστιανών γιατί τους έβλεπε να παραβαίνουν τους νόμους. Τους θεωροΰσε σαν στα­

σιαστές και αποκομμένους άπ' τον κορμό τής πολιτείας. «"Οπως έσύ ό ίδιος, μας λέει, είσαι συμπλήρωμα κρατικοΰ συστήματος, έτσι και κάθε πράξη σου συμπλήρωμα να είναι τής κρατικής ζωής. "Αν λοιπόν μιά σου πράξη δε συντελεί, είτε άπό κοντά είτε από μακριά, σέ κοινωφελή σκο­

πό, αυτή ή πράξη κομματιάζει τήν κρατική ζωή, εμποδίζει τήν ενότητα της και είναι στασιαστική, όπως μέσα σέ μια κοινότητα, όταν ένας αποχω­

ρίζει τον εαυτό του και τα δικά του άπό τή γενική συμφωνία, πού είναι βάση τής κοινότητας».

Σ' ενα και μόνο κεφάλαιο τών «Εις Εαυτόν» αναφέρει τους χριστια­

νούς για να γράψει : «Τί ωραία ψυχή εκείνη πού είναι έτοιμη ν' αποσπα­

στεί αμέσως άπό τό σώμα, όταν χρειαστεί, και ή να σβήσει ή να σκορπι­

στεί ή να εξακολουθήσει τήν ύπαρξη της χωριστά. Και σ' αυτή τήν ετοι­

μασία να έχει φτάσει μέ τή δική της κρίση, όχι μόνο άπό πείσμα, όπως συμβαίνει μέ τους χριστιανούς, άλλα άπό σκέψη λογική και σεμνά, ώστε και άλλους να πείσει χωρίς θεατρική επίδειξη». Να λοιπόν, γιατί, έκτος

— 80 —

των, άλλων, αντιπαθούσε τους χριστιανούς : Δεν μπορούσε ν' ανεχθεί το πείσμα τους και τον επιδεικτικό τρόπο μέ τον όποιο ύπόμειναν τις διώ­

ξεις και τα μαρτύρια. Σχετικά μέ τήν εχθρότητα αυτή του Μάρκου Αυρη­

λίου για τους χριστιανούς, ένας άπό τους νεώτερους Έλληνες σχολιαστές των «Εις Εαυτόν», ό Στέφανος Δέλτας, λέει τα έξης : «Στην πράξη, ή σύγ­

κρουση μεταξύ των πιστών της νεοφανής θρησκείας και τών οπαδών της παλιάς, ήταν μοιραία ένεκα της άποκλειστικότητος του Χριστινισμοϋ, πού, φυσικά, δέ μπορούσε να κατατάξει και τον Χριστό κοντά στο Μίθρα καί τους άλλους ανατολίτικους Θεούς, πού τους εϊχε παραλάβει ή είδω­

λολατρεία τόσο πρόθυμα. 'Απορούσαν οί ειδωλολάτρες καί δεν μπορού­

σαν να καταλάβουν αυτό τό «πείσμα» τών Χριστιανών».

«Ένδον σκάπτε», παροτρύνει τον εαυτό του ό αυτοκράτωρ ­ φιλόσο­

φος, «ένδον ή πηγή του αγαθού, καί άεί άναβλύειν δυναμένη εάν άεί σκα­

πτής». Κι αυτό φαίνεται ότι έκανε σ' όλη του τή ζωή. Μπορούμε ακόμη να πούμε ότι άπ' τον βαρυσήμαντο αυτό στοχασμό του ξεκινά όλη ή φιλο­

σοφία του. Μόνο μέ τήν αυτογνωσία, μόνο μέ τό αδιάκοπο σκάψιμο μέσα στον εαυτό μας, θα μπορέσουμε να πολεμήσουμε τά πάθη μας καί τις μικρό­

τητες μας καί να κάνουμε ν' αναβλύσει ή πηγή του αγαθού. Άλλ ' ας δούμε, σέ συντομία, ποιο είναι τό περιεχόμενο τών «Είς Εαυ­

τόν», πού δέν είναι ενα σύγγραμμα, άλλα ενα σημειωματάριο, στο όποιο έγραψε τις σκέψεις του ένας αυτοκράτορας ­ φιλόσοφος, πού πολύ στο­

χάστηκε πάνω στα ανθρώπινα, για να μας κληροδοτήσει τά υψηλά αυτά ηθικά διδάγματα, πού είναι πολύτιμο διαιώνιο, απόκτημα της ανθρωπότη­

τας. «Έχουν περάσει άπό τότε δεκαέξι αιώνες, έγραφε ό "Ιππόλυτος Ταίν, και μάθαμε πολλά. Δέν μπορέσαμε όμως ν' ανακαλύψουμε τίποτα στην ηθική, πού να φτάνει στο ύψος καί στην αλήθεια της θεωρίας αυτής».

Ό άνθρωπος, μας λέει ό Μάρκος Αυρήλιος, πρέπει ν' αποδέχεται καλοπροαίρετα τά πράγματα του κόσμου τούτου, χωρίς να τά θεωρεί πρόω­

ρα ή όψιμα, έφ' όσον είναι στην ώρα τους για τον κόσμο. Ό λ α είναι καρ­

ποί για μας, όταν τά φέρνουν οί εποχές της φύσης. Ό λ α είναι αρμονικά για μας, αν είναι αρμονικά για τον κόσμο : Πάν μοί συναρμόζει ό σοι εύάρμοστον, ώ κόσμε. Ουδέν μοι πρόωρον, ουδέ δψιμον, τό σοι εΰκαιρον. Παν μοι καρπός, ο φέρουσιν αί σαι ώραι, ώ φύσις· εκ σοϋ πάντα, εν σοι πάντα, είς σέ πάντα».

Είναι μάταιο, μας λέει σ' ενα άλλο κεφάλαιο τών «Εις Εαυτόν», να εξωραΐζουμε κάτι πού άπό τή φύση του είναι άσχημο. Είναι μάταιο να υπερβάλλουμε ορισμένες καταστάσεις καί συμβάντα της ζωής μας, καί να υποφέρουμε όταν ξαφνικά μας αποκαλυφθεί ή αλήθεια τους. «Να έχεις

— 81 —

συχνά στο νου σου, συνεχίζει, με πόση ταχύτητα παρασύρονται και βγαί­

νουν άπό τή μέση τα όντα και τα συμβάντα. Γιατί και ή ύλη ρέει αδιάκοπα σαν ποταμός και οί ενέργειες συνεχώς μεταβάλλονται και τα αϊτια παθαί­

νουν χίλιες μετατροπές, και μπορείς να πεις ότι τίποτα δέ στέκεται, οΰτε εκείνο πού φαίνεται σαν το περισσότερο σταθερό. Είναι δέ το άπειρο του παρελθόντος και του μέλλοντος άβυσσος όπου όλα περνάνε και εξαφανί­

ζονται. Πώς λοιπόν να μήν πώ ανόητο εκείνον πού μέσα σε τέτοια κατά­

σταση, υπερηφανεύεται και καυχιέται ή κατακουράζεται ή αδημονεί επει­

δή, για λίγο ή και για πολύ καιρό, ενοχλήθηκε άπό κάτι». Σ' έναν άλλο, πάλι, ταυτόσημο στοχασμό του μας λέει : «Σκέψου τήν ουσία του σύμπαν­

τος της οποίας κάτι ελάχιστο είσαι κι έσύ, και όλη μαζί τή διάρκεια της οποίας ενα μικρό, στιγμιαίο διάστημα, σου έχει προσδιοριστεί, και τήν ειμαρμένη πού τί μηδαμινό μέρος της είσαι».

Συχνά ό Μάρκος Αυρήλιος επανέρχεται στους 'ίδιους στοχασμούς, κι αυτό είναι ενα άπό τα ελαττώματα τών «Εις Εαυτόν», πού τοϋ κατα­

λογίζουν οί σχολιαστές του. Κι εδώ επαναλαμβάνει : «Του ανθρώπινου βίου ό μεν χρόνος στιγμή, ή δέ ουσία ρέουσα, ή δέ αϊσθησις αμυδρά, ή δέ όλου τοϋ σώματος σύγκρισις εΰσηπτος, ή δέ ψυχή ρεμβός, ή δέ τύχη δυστέκμαρτον, ή δέ φήμη άκριτον. Συνελόντι δέ ειπείν, πάντα τα μέν τοϋ σώματος ποταμός, τα δέ της ψυχής όνειρα καί τΰφος, ό δέ βίος πόλεμος και ξένου επιδημία, ή δέ υστεροφημία λήθη». Τί μπορεί, λοιπόν, να μας οδηγήσει στή ζωή — διερωτάται ό Στωικός αυτός φιλόσοφος. Καί άπαντα : «"Ενα καί μόνο, ή φιλοσοφία. Καί τοΰτο αν κρατάμε τό εσωτερικό μας δαιμόνιο μακριά άπό ατιμία καί βλάβη, δυνατότερο άπό ηδονές καί πό­

νους· να μή κάνει τίποτα όπως τύχει, ούτε μέ ψευτιές καί υποκρισίες, καί να μή χρειάζεται άλλοι να τοϋ κάνουν ή να μή τοϋ κάνουν κάτι. Επίσης τα συμβάντα καί τα μοιραία να τα δέχεται, γιατί έρχονται άπό 'κει άπ' όπου καί αυτός ήλθε* καί πάνω άπ' όλα τό θάνατο μέ ήρεμη γνώμη να τον περιμένει, όχι σαν άλλο τίποτα, παρά σαν διάλυση τών στοιχείων, άπό τα όποια κάθε ζώο συνίσταται. "Αν λοιπόν για τα στοιχεία χωριστά, δέν είναι τίποτα τό φοβερό να μεταβάλλονται ακατάπαυστα σέ κάτι άλλο, γιατί να φοβάται κανείς τή μεταβολή καί τή διάλυση του συνόλου; Είναι πρά­

γμα φυσικό· καί κανένα κακό δέν είναι της φύσεως». Τίς ίδιες περίπου σκέψεις διατυπώνει, μέ διαφορετικά λόγια, καί σέ

άλλα κεφάλαια τών «Εις Εαυτόν», για να επισημάνει ότι είναι φυσικά καί αναπόφευκτα ή φθορά καί ό θάνατος. « Ό Ιπποκράτης, γράφει, άφοΰ γιάτρεψε πολλές αρρώστιες, αρρώστησε κι αυτός καί πέθανε. Οί Χαλ­

δαϊοι προεΐπαν τό θάνατο πολλών, ύστερα υπέκυψαν κι αυτοί στο μοιραίο. Ό 'Αλέξανδρος, ό Πομπήιος καί ό Γάϊος Καίσαρ, άφοϋ τόσες φορές κα­

6

— 82 —

τέστρεψαν ολόκληρες πόλεις και σε μάχες εξολόθρευσαν πολλές μυριά­

δες πεζούς και ίππεϊς, έφυγαν μια μέρα κι αυτοί άπό τη ζωή... Τί τά θέ­

λεις; μπήκες στο καράβι, ταξίδεψες, έφτασες στο λιμάνι . . . έβγα»! Και συμβουλεύει τον εαυτό του : «Μη ζεις σα να σοϋ μέλλονται χιλιάδες χρό­

νια. Το αναπόφευκτο κρέμεται άπό πάνω σου. Όσο ζεις, όσο έχεις καιρό, γίνε καλός». «Να σκέπτεσαι συνεχώς, μας λέει πάλι, σ' ένα παρόμοιο στο­

χασμό του, πόσοι γιατροί έχουν πεθάνει, αυτοί πού αμέτρητες φορές σού­

φρωσαν τά φρύδια τους μπροστά σέ αρρώστιες, και πόσοι αστρολόγοι, πού, σαν να έκαναν κανένα κατόρθωμα, προείπαν άλλων θανάτους, πόσοι φιλόσοφοι, άφοΟ συζήτησαν χίλια δυο για τό θάνατο και τήν αθανασία, πόσοι μεγάλοι πολεμιστές, άφοϋ σκότωσαν πολλούς, πόσοι τύραννοι, πού, σα να ήταν αθάνατοι, μέ αχαλίνωτη αλαζονεία εξάσκησαν δικαίωμα ζωής και θανάτου. Πόσες ολόκληρες πόλεις, ας εκφραστώ έτσι, πέθαναν, Έλεί­

κη, Πομπηία και Ήρκλάνο, και πόσες αμέτρητες άλλες. Θυμίσου και όσους γνώρισες τον ενα μετά τον άλλο* ένας έκήδευσε αυτόν και κατόπιν πέθανε και άλλος έκήδευσε εκείνον. Κι όλα αυτά έγιναν μέσα σέ λίγο καιρό. Τό πάν είναι να βλέπεις τά ανθρώπινα σαν εφήμερα και χωρίς αξία. Χθες ακόμη, και αύριο μούμια ή στάχτη. Αυτή λοιπόν τή στιγμούλα του χρόνου να τήν περάσεις σύμφωνα μέ τή φύση και ήρεμα να δεις στο τέ­

λος, σαν τήν ελιά πού πέφτει όταν ωριμάσει, ευλογώντας τή γη πού τήν έθρεψε ευγνωμονώντας τό δέντρο πού τή γέννησε». Θα βρει κανείς στα «Είς Εαυτόν» και πολλούς άλλους επιγραμματικούς στοχασμούς πού πε­

ριστρέφονται στο ίδιο πάντα θέμα τοϋ εφήμερου τής ζωής και τής ματαιό­

τητας τών έγκοσμίων. «Πάν έφήμερον, και τό μνημονεϋον και τό μνημο­

νευόμενον». — «'Εγγύς μέν ή σή περί πάντων λήθη, εγγύς δέ ή πάντων περί σοΟ λήθη».

Άποτεινόμενος στην ψυχή του ό «εστεμμένος» αυτός φιλόσοφος τήν ρωτά άν θ' αξιωθεί ποτέ να γίνει δπως αυτός τή θέλει : «Θα γίνεις άραγε, κάποια φορά, ψυχή μου, καλή και απλή καΐ μία και γυμνή, φανερώτερη άπό τό σώμα πού σέ περιέχει; Θ' αποκτήσεις ποτέ τή διάθεση, να τ' αγα­

πάς όλα και να σοΟ αρέσουν όλα; Θα γίνεις ποτέ τέλεια, πού να μή σου λείπει τίποτα, να μήν έχεις κανένα πόθο, ούτε να επιθυμείς τίποτα, ούτε έμψυχο ούτε άψυχο, για ηδονική απόλαυση; Να μήν επιθυμείς ούτε εποχή πού να κρατήσει περισσότερο ή απόλαυση σου, ούτε τόπο, ούτε χώρα, ούτε εύνοϊκώτερο κλίμα, ούτε ανθρώπους πού να σοϋ είναι συμπαθείς; Άλλα θα αρκεστείς μέ τή κατάσταση, όπως παρουσιάζεται, και θα είσαι ευχαριστημένη μέ τά παρόντα, και θα πείσεις τον εαυτό σου ότι όλα όσα έχεις προέρχονται άπό τους Θεούς και ότι θα είναι για τό καλό σου όσα

- 83 -

αρέσουν σ' αυτούς κι όσα πρόκειται αυτοί να σοϋ δώσουν για τη σωτηρία τοϋ τέλειου δντος, τοϋ καλοϋ και τοϋ ωραίου, πού τα γέννα δλα και τα συγ­

κρατεί και τα περιέχει, καί, όταν διαλύονται, τα παραλαμβάνει για να γεν­

νηθούν άλλα όμοια; Θα γίνεις ποτέ, άραγε τέτοια, πού καί μέ τους Θεούς καί μέ τους ανθρώπους να συμβαδίζεις, ώστε ού'τε να παραπονιέσαι εναντίον τους, ούτε εκείνοι να σε κατακρίνουν»;

Δέν υπάρχει στα «Είς Εαυτόν» ούτε ένας στοχασμός τοΟ Μάρκου Αυρηλίου πού να μην αποβλέπει στην ηθική τελείωση του άνθρωπου, έτσι πού να τα βλέπει δλα στή ζωή μέ κατανόηση και αποδοχή, να ανέχε­

ται και να συχγωρεί τις αδυναμίες καί τα σφάλματα των συνανθρώπων του, να μήν επαναστατεί κατά τής μοίρας του για δ,τι υποφέρει, για τή φθορά του, για τον χαμό αγαπημένων του προσώπων, κι ακόμη να συμφιλιώ­

νεται μέ το θάνατο, πού όπως ό ίδιος λέει, δέν είναι τίποτ' άλλο παρά ή φυσική διάλυση τών στοιχείων πού συνενώθηκαν για να τον κάνουν άνθρωπο.

Μέ ανθρωπιστική διάθεση και μέ βαθειά γνώση τής φύσης τοϋ άνθρω­

που, ορίζει ώς έξης το καθημερινό πόγραμμα τής συμπεριφοράς του απέ­

ναντι τών άλλων : «'Από το πρωί να λές στον εαυτό σου : θα συναντήσω περίεργους, αχάριστους, υβριστές, δόλιους, φθονερούς, εγωιστές. Έγιναν τέτοιοι, γιατί δέν μπορούσαν να ξεχωρίσουν το καλό άπό το κακό. Έγώ δμως, πού έχω μελετήσει τή φύση τοϋ καλοϋ, καί κατάλαβα ότι είναι ώραΐοΐ καί τοϋ κακοΰ ότι είναι σιχαμερό, επίσης καί τή φύση τοϋ άνθρωπου κα, είδα ότι συγγενεύει μαζί μου, όχι άπό αίμα ή σπέρμα, άλλα γιατί μετέχου­

με άπό τον ίδιο νου καί άπό τήν ϊδια θεϊκή καταγωγή, — έγώ δέν μπορώ να πάθω κακό άπό κανένα τους. Κανείς δέν μπορεί να μοϋ μεταδώσει τήν αισχρότητα του. Ούτε μπορώ να οργιστώ εναντίον τοϋ συγγενή μου, ούτε να τον μισήσω. Γεννηθήκαμε όλοι για συνεργασία, όπως τα πόδια, τα χέρια, τα μάτια, ή απάνω καί ή κάτω οδοντοστοιχία. Επομένως είναι αφύ­

σικο να στρεφόμαστε ό ëvaç κατά τοϋ άλλου καί να αισθανόμαστε αγα­

νάκτηση ή αποστροφή». Μιλώντας για το θάνατο, πού δέν τον βλέπει, όπως είπαμε, σαν κα­

μιά μεγάλη συφορά, άφοΰ τήν προθεσμία για τήν εξοδό μας άπ' τή ζωή μας τήν ορίζει ή φύση, λέει καί τοΰτο : «Μια οποιαδήποτε ενέργεια, όταν έλθει ή ώρα της καί πάψει, δέν ζημιώνεται επειδή έπαψε, ούτε εκείνος πού έκανε τήν πράξη παθαίνει τίποτα άπό το πάψιμο τής ενεργείας του. Έτσι λοιπόν καί ολόκληρο το συναρμολόγημα πράξεων, πού αποτελεί τή ζωή, όταν στην ώρα του πάψει, δέν παθαίνει κανένα κακό άπό το πά­

ψιμο. Ούτε εκείνος πού ήλθε ή ώρα του καί σταμάτησε ή δική του ή συ­

— 84 —

νέχεια, παθαίνει κανένα κακό. Την ώρα και την προθεσμία τα ορίζει ή φύση, άλλοτε ή Ιδιαίτερη, όπως όταν έρχονται με τα γεράματα, γενικά όμως ή φύση του συνόλου, πού όλο και μεταβάλλονται τα μέρη της, ώστε να μένει όλος μαζί ό κόσμος πάντα νέος και ακμαίος. Πρόσθεσε και ότι πάντα ωραίο και επίκαιρο είναι εκείνο πού συμφέρει στο σύνολο. Το στα­

μάτημα λοιπόν της ζωής δεν είναι κακό για τον άνθρωπο, επειδή δεν τον ντροπιάζει, άφοϋ είναι αθέλητο και όχι βλαβερό για τήν κοινωνία. Είναι μάλιστα και καλό, άφοϋ είναι επίκαιρο για τό σύνολο και του συμφέρει και συμφωνεί με τους νόμους του».

Ό Μάρκος Αυρήλιος βλέπει τον κόσμο, όπως είπαμε, άπό μια δική του σκοπιά. Δεν τον συγκινούν οί ομορφιές του. Δεν κατέχεται άπό αισθη­

τικές και λυρικές διαθέσεις. Ή τοποθέτηση του μπροστά στο φαινόμενο «κόσμος» είναι μόνο διανοητική και ηθική. Μόνο με τήν ορθή σκέψη και τό συνεχή αυτοέλεγχο, θα μπορέσει ό άνθρωπος, μας λέει, να βρει τήν ψυχική του ισορροπία για να εκπληρώσει τον προορισμό του στή γη. "Ολα τ' άλλα είναι, όχι μόνο μάταια, άλλα και καταστρεφτικά για τήν ψυχική του υγεία.

Τα «Εις Εαυτόν» δέν είναι ενα φιλοσοφικό σύγγραμμα. Δέν έχουν αρχιτεκτονική δομή — στοιχείο απαραίτητο για τή συγκρότηση ενός άρτιου συγγράμματος. Δέν είναι, όπως είπαμε, παρά ενα σημειωματάριο με τις σκόρπιες σκέψεις του αυτοκράτορα — φιλοσόφου, πού έζησε πολύ κοντά με τους ανθρώπους και γνώρισε τις αδυναμίες τους, τις μιζέριες τους, και τα πάθη τους και βάλθηκε να τους κατευθύνει στο σωστό δρόμο μιας πρακτικής ηθικής, χωρίς μεταφυσικές ανησυχίες, χωρίς φαντασιώ­

σεις, χωρίς άγχος και μάταιες μεμψιμοιρίες για ενα, «επιβεβλημένο» άπό τή φύση τών πραγμάτων, πεπρωμένο.

Μέ επαναλήψεις, πολλές φορές, τών ίδιων στοχασμών, κάποτε μέ περιττολογίες και κάποιες αντιφάσεις, μας εξομολογείται τις συνομιλίες μέ τον εαυτό του — συνομιλίες πού πηγάζουν άπό τα βιώματα και τις εμ­

πειρίες ενός σοφού άνθρωπου, ενός πράου και συνετού ηγέτη μιας κοσμο­

κράτειρας χώρας σε μιαν ταραγμένη εποχή. Όλα αυτά όμως τα λογοτε­

χνικά ελαττώματα τών «Εις Εαυτόν» αντισταθμίζονται μέ τον αυθορ­

μητισμό τους, μέ τήν απλότητα τους και τήν αλήθεια τους. Μέ κλασική λιτότητα και εύγενικήν αφέλεια μας αποκαλύπτουν γυμνή τήν ψυχή του Ρωμαίου φιλοσόφου και αυτοκράτορα. Είναι ενα βιβλίο πού και πολύ διαβάστηκε και πολύ αγαπήθηκε, κι εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να διαβάζεται άπό χιλιάδες ανθρώπους. Πάμπολλες είναι οί μεταφράσεις τους σε όλες σχεδόν τις γλώσσες.

— 85 —

Κανείς όμως δεν ξέρει ποιος ήταν ό πρώτος εκδότης τους. Μέχρι το δέκατο αιώνα δεν ξέραμε τίποτα σχετικό. Ό Βυζαντινός Σουΐδας είναι εκείνος πού τό αναφέρει για πρώτη φορά τό βιβλίο αυτό. Κι έπρεπε να πε­

ράσουν αρκετοί αιώνες ακόμη για να έχουμε τήν έκδοση του έλβετου κα­

θηγητή Ξυλάντερ, πού έγινε τό 1559 στή Ζυρίχη και πού πρέπει να θεω­

ρηθεί σαν ή πρώτη έκδοση του περισπούδαστου αύτου βιβλίου. Μια αξιό­

λογη μεταγενέστερη έκδοση είναι ή κριτική έκδοση πού έγινε άπό τον 'Αδαμάντιο Κοραή, και πού περιλαμβάνεται στην έννεάτομη σειρά αρ­

χαίων Ελλήνων συγγραφέων με τό γενικό τίτλο «Πάρεργα». Ή διαίρεση του έργου αύτου σέ 12 βιβλία δεν έγινε άπό τό συγ­

γραφέα του. Ό σ ο για τήν υποδιαίρεση τών βιβλίων σέ κεφάλαια, αυτή, όπως λένε, έγινε άπό έναν άπ' τους πρώτους εκδότες του — άπ' τον "Αγγλο Γκατέϊκερ.

Πολλοί άπό τους στοχασμούς τών «Εις Εαυτόν» είναι σύντομοι, επι­

γραμματικοί. Συχνά ό Μάρκος Αυρήλιος, για να ενισχύσει τις δικές του θέσεις πάνω στ' ανθρώπινα προβλήματα, αναφέρει και δ,τι έγραψαν ή εί­

παν άλλοι σπουδαίοι, προγενέστεροι, φιλόσοφοι, όπως ό Σωκράτης, ό Πλάτων, ό Ηράκλειτος, ό 'Επίκτητος, ό 'Επίκουρος και άλλοι.

Μιλώντας ό Ιππόλυτος Ταίν για τον Μάρκο Αυρήλιο στο σύγγραμ­

μα του «Νέα Κριτικά και 'Ιστορικά Δοκίμια», λέει τα έξης: «Πέθανε στή θέση πού του είχε ταχθεί, στή Γερμανία, μέσα σέ μια σκηνή, πενήντα οχτώ χρονών, χωρίς ποτέ νά δείξει αδυναμία χαρακτήρα. Κράτησε τό κράτος του πολεμώντας προδότες και βαρβάρους, παρ' όλη τήν αντίσταση υπηκόων και έχθρων. Έζησε μακριά άπό απολαύσεις, απέφυγε τήν πολυ­

τέλεια, μετρίασε τήν παντοδυναμία του, αντιστάθηκε στον όχλο, σεβά­

στηκε τή Σύγκλητο, δέν έκανε ποτέ κάτι αντίθετα στο δίκαιο ή στο νόμι­

μο. Έκανε τό νόμο άνθρωπινώτερο, προστάτευσε τον κατηγορούμενο, τό παιδί και τό δούλο. 'Υπόμενε όταν τον συκοφάντησαν ή τοϋ εναντιώ­

θηκαν. Πούλησε έπιπλα και πράγματα τών ανακτόρων, για νά πληρώσει έξοδα εκστρατείας, και στην επιστροφή του χάρισε στις επαρχίες σαράν­

τα εξι χρόνων καθυστερούμενους φόρους. Έσύστηνε σχολές φιλοσόφων πού δίδασκαν πράγματα αντίθετα άπό εκείνα πού δίδασκε ή δική του σχο­

λή. Έδινε χάρη σέ επαναστάτες πού είχαν επιχειρήσει νά καταστρέψουν και τή δική του και τών δικών του τή ζωή». Αυτός ήταν ό Ρωμαίος αυτο­

κράτωρ Μάρκος Αυρήλιος, πού βασίλευσε φιλοσοφώντας και σκάπτον­

τας «ένδον» σ' όλη του τή ζωή.

Ζούμε τώρα κι εμείς σέ μιαν εποχή όμοια μ' εκείνη της βασιλείας του Μάρκου Αυρηλίου. Μέ τή διαφορά ότι τότε ή κακοδαιμονία μάστιζε μόνο

— 86 —

τη δική του μεγάλη χώρα. Σήμερα το πνεύμα τοΟ κακού κυριαρχεί σ' όλο τον κόσμο. Πόλεμοι, επαναστάσεις, θανάσιμα φυλετικά μίση, έκλυση τών ηθών, περιφρόνηση τών ηθικών άξιων τής ζωής: Νά, ποιος είναι ό σημερινός κόσμος! Σε μια τέτοια λοιπόν εποχή, είναι ευτύχημα ότι σώζον­

ται ακόμη και μπορεί να διαβάζονται βιβλία σαν αυτό του Μάρκου Αυρη­

λίου. "Εχουμε νά διδαχτούμε άπ' αυτό πολλά — πώς πρέπει νά ζούμε για νά καταξιώσουμε το ανεπανάληπτο και ανερμήνευτο αυτό θαϋμα πού λέγεται ζωή.

}

ΚΟΎΛΑς ΞΗΡΑΔΑΚΗ

ΤΕΣΣΕΡΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ '21 ("Ερευνα σε ιδιωτικά αρχεία)

"Υστερα από την έρευνα των αρχείων του 'Ελεγκτικού Συνεδρίου, προϊόν τής οποίας υπήρξε το δίτομο έργο μου «Παρθεναγωγεία και Δα­

σκάλες υποδούλου ελληνισμού» (έπαινος 'Ακαδημίας 'Αθηνών 1973) και μια σειρά άρθρων για τους δασκάλους τοΟ υποδούλου έλληνισμοΟ στην «'Ηπειρωτική Εστία», στη «Θεσσαλική Εστία», στον «Κυπριακό Λόγο», στον «Προσφυγικό Κόσμο», στα «Θρακικά» και στα «Μικρασιατικά Χρο­

νικά», έβαλα στόχο τήν έρευνα ιδιωτικών αρχείων. νΟχι βέβαια τών μεγά­

λων οίκογενειών, αυτά έχουν ερευνηθεί. Βρίσκονται δμως σε σπίτια πού δεν τα βάνει ό νους σου, φάκελλοι μέ «χαρτιά» πού όσο κι άν αυτά εϊχαν κάποτε προσωπικό χαρακτήρα, αποκτήσανε μέ τον καιρό ëva γενικώτερο ενδιαφέρον κι αξίζουν τον κόπο να ξεθαφτούν και να δουν το φώς τής δημοσιότητας. 'Υπάρχουν άτομα πού φυλάνε ευλαβικά σαν οικογενειακό τους κειμήλιο ενα «χαρτί» πού μπορεί να είναι ëva παλιό προικοσύμφωνο, μια άδεια γάμου κάποιας «το πάλαι ποτέ διαλαμψάσης Μητροπόλεως», ëva Ιδιωτικό συμφωνητικό πού γράφτηκε στον καιρό τής τουρκοκρατίας μέ τήν υπογραφή του «μουχταροδημογέροντα», ή ëvaç διορισμός ενός υπαλλήλου στο «Ήνωμένον Κράτος τών 'Ιονίων νήσων» μέ τήν υπογραφή τής «Αύτοϋ Έξοχότητος του Προέδρου τής Έκλαμπροτάτης Γερουσίας τών Έκλαμπροτάτων Γερουσιαστών», ενα «φρικτόν έπιτίμιον» (αφορισμός) και διάφορα άλλα.

Κάποια μέρα τα «χαρτιά» αυτά φτάνουν στα χέρια ενός απογόνου ή ενός τρίτου προσώπου, πού δέν έχουν πια γι' αυτόν κανένα ενδιαφέρον και τα πετάει. "Ετσι έχουν χαθεί έγγραφα, χειρόγραφα, βιβλία, ενθύμια κλπ. πού αν υπήρχαν, θα είχαν τή θέση του σ' ενα μουσείο ή μια βιβλιοθήκη.

Τέτοια «χαρτιά» βάλθηκα νά περισώσω κι ή ερευνά μου αυτή δέν πήγε στα χαμένα. 'Ανακάλυψα φωτογραφίες, χειρόγραφα, επιστολές, πιστο­

ποιητικά, ενθύμια, ανθρώπων πού διακρίθηκαν στα Γράμματα ή σέ εθνι­

κούς αγώνες. Βρήκα απολυτήρια κι ενδεικτικά Σχολών πού κάποτε ήκμα­

σαν και διάφορα άλλα. Άπ' αυτά άλλα περιήλθαν αυτούσια στά χέρια μου κι άλλα ευγενικά μου παραχωρήθηκαν γιά νά τα δημοσιεύσω.

— 88 —

Σήμερα παρουσιάζω άπ' τις σελίδες του «Παρνασσού» τέσσερα ανέκ­

δοτα πιστοποιητικά αγωνιστών του '21, πού προέρχονται άπο τα οικογε­

νειακά αρχεία της μακαρίτισσας Σωτηρίας Άλιμπέρτη, της κ. Σοφίας Χρόνη ­ Σεφερλή και του κ. Άλεξ. 'Αδριανού.

1

Ένδεικτικον

Πιστοποιώ ό υποφαινόμενος δτι δ Σταμάτιος Γ. Καλμούκης ι διέπρεψε με το υπό την διεύθυνσίν μου πνρπολικον πλοϊον Γραμματεύς από το 1825 μέχρι τοΰ 1826 έτους, παρευρεθείς δε εις μίαν κατά του εχθρικού στόλου ναυ­

μαχίαν Κρήτης, πρόθυμος ών εϊς τάς διαταγάς μου εξεπλήρωσε τα χρέη του μ δλην την άπαιτουμένην ικανότητα ζήλον τε και εύπείθειαν.

Διό γνωρίζων τον εϊρημένον Σταμάτων Γ. Καλμούκην ώς τοιούτον, χο­

ρηγώ το παρόν προς αυτόν δπως τω χρησιμεύση δπου ανήκει. 9Εν "Υδρα την 30 'Ιουνίου 1844.

Ό κατά τον 'Ιερόν αγώνα πλοίαρχος πυρπολιτής, νΰν ôè πλοίαρχος Γ' τάξεως

'Αντώνιος Βώκου Έπικυροϋται ή γνησιότης της ανωτέρω υπογραφής. Έν "Υδρα τήν 1 'Ιουλίου 1844

Ό Δήμαρχων Πάρεδρος Δήμος "Υδρας 1835

('Υπογραφή δυσανάγνωστος)2.

2

ΒΑΣ1ΛΕΪΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Άρ. 15089

Άφοϋή Αύτοϋ Μεγαλειότης ό Βασιλεύς επεφόρτισε το Ύπουργεΐον τών

1. Ό Σταμάτης Γ. Καλμούκης (1810­1902) ήταν δάσκαλος στην "Υδρα. Ό Δίον. Κόκκινος στην «'Ιστορία τής Ελληνικής Επαναστάσεως» (τόμ. 7ος, σελ. 259 και 268) αναφέρει κάποιον αγωνιστή Καλμούκη πού πήρε μέρος στή μάχη τής "Αμπλια­νης (κοντά στή Γραβιά) τον 'Ιούλιο τοΰ 1824, έπί κεφαλής σώματος Σαλονιτών. Ό Χριστ. Περραιβός, πού πήρε μέρος κι αυτός στην μάχη τής Άμπλιανης, στ' απομνη­μονεύματα του (σελ. 161) αναφέρει σαν συναγωνιστή του τον Γεώργιο Καλμούκη. Κι ό Μακρυγιάννης στ' απομνημονεύματα του (σελ. 87 και 286) μιλάει για τον «μα­καρίτη Χαλμούκη τον Ρουμελιώτη, πού έπεσε στον αγώνα κι άφησε απροστάτευτη γυναίκα κι ορφανά». "Ισως ό Σταμάτης Γ. Καλμούκης νά είναι γιος τοΰ αγωνιστή Γεωργίου Καλμούκη.

2. Άπο το Άρχεϊον τής Σωτηρίας Άλιμπέρτη.

— 89 —

Στρατιωτικών νά άπονείμη εις τον Κύριον Ίορδάνην Μανρομμάτην 1 εντίμως μεθέξαντα τον ύπερ ανεξαρτησίας της Ελλάδος ηρωικού αγώνες το συστηθεν την 18/30 Σεπτεμβρίου 1835 Άργνροϋν Άριστεΐον παραδίδοται τοϋτο εις αυτόν με την άδειαν τον να το φέρη εις πάσαν περίστασιν και προς πιστο­

ποίησιν τούτου τω εγχειρίζεται συγχρόνως και το παρόν Δίπλωμα. Έν 'Αθήναις τ?} 27 Αυγούστου 1842.

Το Ύπουργεϊον τών Στρατιωτικών Π. Γ. Ρόδιος

(Τ.Σ. ) Ύπουργεϊον τών Στρατιωτικών Ό Διευθυντής τοϋ Γραφείου

(Υπ. δυσανάγνωστος)2 .

3

ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΟΝ

(Τ .Σ . ) Χαρτόσημον τάξεως λεπτ. 50 Οι υποφαινόμενοι οπλαρχηγοί πιστοποιοϋμεν επί τη οριζόμενη από τον

Ποινικον Νόμον ποινή και επί τη υποχρεώσει της ανηκούσης πολιτικής απο­

ζημιώσεως, ότι ό εκ τοϋ χωρίου Τζιτζίνων τοϋ Δήμου Θεραπνΰίν της Λακε­

δαίμονος Νικόλαος Σεφερλής, άμα εξερράγη ό υπέρ ανεξαρτησίας τών 'Ελλή­

νων ιερός άγων, λαβών το όπλον, κατετάχθη εις τον στρατον Λακεδαίμονος, τον διοικούμενον νπο τοϋ άρχηγοϋ αντοϋ κυρίου Παναγιώτου Ίατράκου και Πέτρου Βαρβιτσιώτου, εν αύτω υπηρετών παρευρέθη εις όλας τάς πέριξ της Τριπόλεως συναφθείσας μάχας μέχρι της αλώσεως τοϋ φρουρίου, ως και εις την πολιορκείαν Κορίνθου και Ναυπλίου και την εν "Αργεί επί Δραμπάλας και τελευταΐον εις την εν Δραμπάλα μάχην κατά τοϋ Ιμπραήμ. Ό στρατιώ­

της ούτος εξεπλήρωσεν ακριβώς τά στρατιωτικά αντοϋ καθήκοντα πειθόμενος εις τους άνωτέρονς τον.

Έπι τη αιτήσει τον δίδεται το παρόν προς χρήσιν του. Έν Σπάρτη τη 8 Νοεμβρίου 1846.

Οι οπλαρχηγοί 77. Δ. Θανασόπονλος

Α. Νικολόπονλος Δια το γνήσιον τών υπογραφών Ι. Ν. Γεράσιμος Ό Δήμαρχος Σπάρτης

Α. Ζαχαρόπουλος. (Τ. Σ.) Μελετόπουλος 3.

1. Ό 'Ιορδάνης Μαυρομάτης ήταν ναυτοδιδάσκαλος στο Ναυτικό Σχολεΐον Έρ­

μουπόλεως. Πέθανε στή Σύρο στις 23/1/1891. 2. 'Από το Άρχείον τής Σωτηρίας Άλιμπέρτη. 3. Άπα το Άρχείον τής Κας Σοφίας Χρόνη­Σεφερλή.

— 90 —

Άκροστίθεται και το φύλλον χαρτόσημου τάξεως λεπτ. 5J150 εν ελλεί­

ψει τοιούτου δραχ. 1. Έν Σπάρτη τη 8 θβρίου 1846.

Ό ταμίας (Ύπ. δυσανάγνωστος).

4

Πιστοποιοΰμεν οι υποφαινόμενοι δτι ό παρών Νικόλαος 'Αθανασίου Βούλ­

γαρης στρατιωτικός, ύπηρέτησεν την πατρίδα εξ αρχής του ίεροϋ αγώνος εντίμως και ανδρείως, δτι παρευρέθη εις διαφόρους κατ εχθροϋ μάχας ήρί­

στευσε και δτι τέλος πάντων έχασε και τον άριστερον αύτοΰ όφθαλμον εντός τοϋ εις Ναύπλιον Καστελίου κατά τον Ίούλιον του 1822 έτους.

Εις ενδειξιν δθεν τοϋ δίδομεν το παρόν μας δια να τώ χρησιμεύση δπου και δπως δεί.

'Εν Ναυπλίω την 3 'Ιανουαρίου 1840. Νικηταράς Σταματελόπουλος

Βάσος Μαυροβουνιώτης (Ύπ. δυσανάγνωστος)ι.

1. Έκ τοϋ αρχείου τοϋ κ. Άλεξ. Άδριανοϋ.

ΑΓΓΕΛΟΥ ΒΛΑΧΟΥ

ΛΗΣΜΟΝΗΜΕΝΑΙ ΣΕΛΙΔΕΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΟΥΤΣΟΙ (1803­1863)

«Ευτυχείς οί λαοί, έγραφε προ τεσσάρων ετών Γάλλος φιλέλλην, οί τηροΰντες ετι εν τοϊς μυχοΐς τής καρδίας των την φλογεράν έκείνην και μεγαλουργον άγάπην της πατρίδος, φιλτέρας έν τη δυστυχία αυτής, και μάλλον αγαπητής έν τοίς κινδύνοις της ! Ευτυχείς οί ποιηταί, οί την πα­

τρίδα ύπόθεσιν της ωδής των εκλέγοντες, οί γενναίως μέν πρώτον δια τών όπλων προμαχήσαντες τής χώρας των και την άνεξαρτησίαν αυτής κατα­

κτήσαντες, είτα δέ και ύμνήσαντες αυτήν ! Δια τοϋτο άγαπώμεν και τιμώ­

μεν τήν ποίησιν τής νέας Ελλάδος και τους ποιητάς αυτής. Δεν είναι πάντες βεβαίως έξοχοι, άλλ' είναι δμως πάντες άξιοι του ημετέρου θαυ­

μασμού και τής τιμής ημών, διότι πάντες ήσθάνθησαν πάλλουσαν την καρδίαν των εκ του μεγάλου και ισχυρού έρωτος τής πατρίδος και τής ελευθερίας».

Είς ούδένα ίσως τών ποιητών τής νέας 'Ελλάδος δύνανται να έφαρ­

μοσθώσι δικαιότερον αί τελευταΐαι αύται φράσεις τοΰ γάλλου φιλέλληνος, ή είς τον Άλέξανδρον Σοΰτσον, διότι ουδείς αυτού πλειότερον συνέδεσεν έν τή καρδία του τήν άγάπην τής ελευθερίας καί τής πατρίδος τον έρωτα. Και αυτά δέ τοϋ δημοσίου του βίου τα ολισθήματα, άτινα μετά δικαίας αύστηρότητος καταμέμφονται αυτόν οί απαθείς ίστορικοί, προήλθον σχεδόν πάντα έκ τοϋ νοσηρού πολλάκις παροξυσμού" του δυσαπαλλάκτου εκείνου έρωτος. Πάσα σχεδόν σπουδαία του πολιτικού βίου τής νέας Ελλάδος περι­

πέτεια εσχε ποιητικόν παραστάτην τον Άλέξανδρον Σοΰτσον, άπό τών τε­

λευταίων ετών τού μεγάλου αγώνος τοΰ 1821 μέχρι τοΰ ατυχούς εκείνου κινήματος τοΰ 1854 καί τών συνεπειών αυτού. Ούτω δέ τριάκοντα όλων ετών ελληνική ίστορία συνδέεται άναποστάστως μετά τοΰ βίου τοΰ ημετέρου ποιητοΰ, καί ό θέλων επαρκώς να σχολιάση τάς κατά τό πλείστον πολιτι­

κός αυτού καί πατριωτικάς ποιήσεις ανάγκην έχει άπαραίτητον να δανει­

σθή τα σχόλια έκ τής νεωτέρας πολιτικής ιστορίας τής Ελλάδος, καί ταύ­

την σχεδόν να διηγηθή, τήν ζωήν τοΰ 'Αλεξάνδρου Σούτσου διηγούμενος. Τό καθ' ημάς δέν δυνάμεθα, εννοείται, ούτε έπιτετραμμένον ήμΐν είναι

— 92 —

νά προέλθωμεν εις τοσούτον λεπτομέρειας περί την ήμετέραν βιογραφικήν άφήγησιν, ούτε να άναχθώμεν εις το σαλευόμενον ετι πέλαγος τών ιστο­

ρικών εκείνων γεγονότων, ατινα, καίτοι προ είκοσι και τριάκοντα ετών διαδραματισθέντα, άνήκουσιν δμως ετι εις το παρόν μάλλον ή το παρελθόν θέλομεν όμως κατ' ανάγκην σταματήσει μικρόν είς εκείνα εξ αυτών, ατινα άποτελοΰσι τους κυριωτέρους οΰτως ειπείν σταθμούς τοΰ ποιητικού βίου του Σούτσου, και τούτο διότι αδύνατον είναι άλλως νά γραφή, έστω και συντομωτάτη βιογραφία τοϋ ποιητοϋ.

Ό 'Αλέξανδρος Σούτσος έγεννήθη κατά τάς πιθανωτάτας πληροφο­

ρίας τό έτος 1803 εν Κωνσταντινουπόλει. Και πατήρ μεν αύτου ύπήρξεν ό Κωνσταντίνος Σούτσος, εξάδελφος τοΰ εν ετει 1820 ήγεμονεύσαντος της Βλαχίας 'Αλεξάνδρου, μήτηρ του δέ ή αδελφή τοΰ Ίακωβάκη Ρίζου Νε­

ρουλού, ποιητοΰ της Κούρκας. Έκ τών πέντε τοΰ Κωνσταντίνου τέκνων ό μεν πρεσβύτερος Μιχαήλ, πρόξενος εν Θεσσαλονίκη διατελέσας, απέ­

θανε νέος· ό δέ δεύτερος, Δημήτριος, αξιωματικός τοΰ Ίεροΰ Λόχου, έφο­

νεύθη εν Δραγατσανίω τό 1821, κατά τήν φοβεράν έκείνην καταστροφήν τών πρώτων μαρτύρων τοΰ υπέρ της ελευθερίας ημών αγώνος. Είς τον Δημήτριον τοΰτον αποτείνει ό 'Αλέξανδρος Ραγκαβής έν τω Λαοπλάνω του τους θερμούς τούτους στίχους :

Κοιμον! 6 νπνος σον γλυκύς, πολεμιστα της Θράκης! "Εαρ αΐώνιον κοσμεί τον τάφου σου το χώμα! Κατ δνειρον 'ς τον ϋπνον μου παρίστασαι πολλάκις, κρατείς άσπίδ' άρχαΐκήν και περικεφαλαίαν, με νενεις με το ξίφος σου, με δίδεις την σημαίαν, με λέγεις, ώς απέθανες ομοίως ν' αποθάνω' νπερ πατρίδος θάνατος είναι ζωή επάνω.

Τρίτον τοΰ Κωνσταντίνου Σούτσου τέκνον ύπήρξεν ό ποιητής ημών 'Αλέξανδρος, τέταρτον ό της Κιθάρας ποιητής Παναγιώτης, και πέμπτον ή αδελφή αυτών Αικατερίνη, πρωΐμως λογία νεάνις, μεταφράσασα τους Διάλογους τοΰ Φωκίωνος τοΰ Μαβλύ, οΐτινες και έξεδόθησαν έν Ίασίφ.

Παις ετι μόλις ό 'Αλέξανδρος απέμεινε μητρός ορφανός, άνετράφη δέ ύπό της αδελφής τοΰ πατρός του, της και μητρός τοΰ Θεοδώρου Νέγρη, τοΰ εύφυοΰς εκείνου και πεπαιδευμένου πατριώτου, όστις, καθ' α διηγείται ό Μένδελσων, μεταβαίνων είς Παρισίους ώς γραμματεύς της εκεί οθωμα­

νικής πρεσβείας, έρριψε τα γράμματα του είς τήν θάλασσαν, άμα μαθών τήν ελληνική ν έπανάστασιν, και κατήλθε τον Άπρίλιον ευθύς τοΰ 1821 είς τήν Ελλάδα. Διδαχθείς τήν γαλλικήν γλώσσαν κατ' αυτήν τήν παιδι­

κήν του ήλικίαν, ελαβεν άνά χείρας ό 'Αλέξανδρος τον Βολταΐρον και τον Ρουσσώ, ους ή πρόσφατος τότε γαλλική έπανάστασις είχε καταστήσει

— 93 —

ευαγγέλιον ούτως ειπείν ελευθερίας δια τους δούλους λαούς. Μετά πολλής περιπαθείας διηγείται ό ποιητής ημών έν σημειώσει τινί τής κωμωδίας του φ Πρωθυπουργός τάς αναμνήσεις τής περιόδου ταύτης τής παιδικής του ηλικίας. «Περί τα τέλη, λέγει, του 1841 έτους, εις μίαν επί τής ευρωπαϊκής παραλίας του Βοσπόρου μελαγχολικήν διελασίαν μου, φθάσας εις τον άλ­

λοτε βαθύν κόλπον καλούμενον (τον νυν τουρκιστί Μπουγιούκ ­ δερέ), έπεσκέφθην τήν πεπαλαιωμένην οΐκίαν τής άποθανούσης αδελφής του πα­

τρός μου και μητρός του Θεοδώρου Νέγρη, ενός τών θεμελιωτών του ελ­

ληνικού κράτους. Έμβάς εις δωμάτιον, όπου ό τών Μουσών εραστής Νέ­

γρης είχε τήν βιβλιοθήκη ν του, τον ένθυμήθην εφηβον τήν ήλικίαν, έξη­

γοΰντα εις τον άδελφόν μου Παναγιώτην και εις έμέ, παιδάρια έτι, τα συγγράμματα του Βολταίρου και του Ρουσσώ* τον ένθυμήθην έταιριστήν φιλογενέστατον έπειτα εις Μολδαυΐαν κλπ.». Δεν άντιγράφομεν περαιτέρω, καθότι ή παράθεσις ήθελε παραγάγει ημάς πολύ μακράν του προκειμένου.

Διδαχθείς εκεί, έν τή οΐκία του θείου του, τα πρώτα μαθήματα ό 'Αλέ­

ξανδρος, μετέβη κατόπιν, μετά του αδελφού του Παναγιώτου, εις τό ôvo­̂ μαστόν τότε τής Χίου Γυμνάσιον ανακληθείς δ' εκείθεν μετά τον θάνατον του πατρός του εις Βουκουρέστιον παρά τω θείω και κηδεμόνι αυτού Μ. Σούτσω, εστάλη παρ' αυτού βραδύτερον, τό έτος 1820, εις Παρισίους προς τελειοποίησιν τών σπουδών του. Τρία περίπου όλα ετη διέτριψεν ό ποιη­

τής ημών έν τή γαλλική μητροπόλει, σπουδάζων ιδίως τήν γαλλική ν γλώσ­

σαν και φιλολογίαν τοσούτον δέ τής γλώσσης έγένετο εγκρατής, ώστε κατώρθωσε να λαλή και γράφη αυτήν ώς γνήσιος γαλάτης, ώς απέδειξε τούτο βραδύτερον, δημοσιεύσας γαλλιστί τήν «Ίστορίαν τής ελληνικής επαναστάσεως». Έν Παρισίοις εμαθεν ô 'Αλέξανδρος τον έν Δραγατσανίω ήρωϊκόν θάνατον τοΰ πρεσβυτέρου του αδελφού, και τοσούτον υπήρξε τής ψυχής του τό άλγος, ώστε, βαρέως νοσήσας, άπέθνησκε σχεδόν έκ πένθους και μαρασμού, αν δέν μετήγεν αυτόν ό αδελφός του Παναγιώτης εις Ίτα­

λίαν. Έκεΐ τριετίαν σχεδόν διαμείνας, έγραψε τα πρώτα του ποιήματα ô ποιητής, άτινα όμως ουδέποτε έξέδωκε. ΤΗσαν δε ταύτα πέντε τραγωδίαι, ώς βέβαιοι σύγχρονος βιογράφος του, παιδικά πάντως γυμνάσματα, ων τήν σύνταξιν υπαινίσσεται πως αυτός ό Σούτσος έν τω προλόγω τών πρώτων του σάτυρων. Άναρρώσας βραδέως ύπό τό γλυκύ τής 'Ιταλίας κλίμα, κατήλθεν ô 'Αλέξανδρος κατά τό έτος 1825 εις τήν άγωνιζομένην ετι, άλλ' υπό παντοίων στρατιωτικών αντιζηλιών και μεγάλων φατριαστικών ερίδων σπαρασσομένην Ελλάδα. Τό οίκτρόν δέ αληθώς υπό τοιαύτην επο­

ψιν θέαμα τής υπέρ τών υπάτων τα έσχατα κινδυνευούσης πατρίδος, άνέ­

φλεξε τότε τό πρώτον έν τή καρδία τοΰ 'Αλεξάνδρου τό πΰρ τής πολιτικής και πατριωτικής σατύρας, ήτις και παρέμεινε τό κυριώτατον και χαρά­

κτη ριστικώτατον τής λύρας του άσμα, και ένέπνευσεν αύτώ τάς πρώτας του

— 94 —

λυρικάς ποιήσεις. Τα ποιήματα ταΰτα ήσαν τέσσαρες πικρόχολοι και δηκτικώταται σάτυραι κατά των κρατούντων τότε και πρωτευόντων προ­

σώπων, ήτοι τών προυχόντων, ως έκαλοΰντο και καλεί αυτούς ό ποιητής. Ή πρώτη αυτών έγράφη τον Ίούλιον τοΰ 1826, ή δευτέρα τον Όκτώβριον τοΰ αύτοΰ έτους, ή τρίτη (επιστολή προς τον άδελφον τοΰ ποιητοΰ Πανα­

γιώτην) τον Δεκέμβριον επίσης, και ή τετάρτη τέλος τον Φεβρουάριον τοΰ 1827. Ai σάτυραι αύται, άγνωστοι είς τους πολλούς, σπανιώταται δέ σήμε ρον και δυσεύρετοι, εξεδόθη σαν το 1827 έκ τής έν "Υδρα τυπογραφίας, είσί δέ δριμύταται και πλήρεις προσωπικών υπαινιγμών, ους δυσκόλως δύναται σήμερον να έννοήση ό μή έξ ιδίας αντιλήψεως γνωρίσας τους τότε καιρούς και τα πρόσωπα. Κατελέγχουσι δέ έν μέσω πάσης τής προσωπι­

κότητος, ήτις κυρίως εμπνέει αύτάς και τάς έξομοιοΐ δυστυχώς ένιαχοΰ προς τάς ρυπαρογραφίας τών σημερινών σατυρικών φύλλων, τήν οξυδερκή έκείνην παρατηρητικότητα, τήν σατυρικήν εύφυΐαν και το εύπαρρησίαστον τοΰ 'Αλεξάνδρου Σούτσου, όστις ουδέποτε έδειλίασεν, οσάκις προέκειτο να καταφέρη τήν μάστιγα κατά τής κακίας και τής διαφθοράς·

Τους παλαιούς μας βουλεντάς

λέγει, λαλών έν τή πρώτη έξ αυτών περί τών μελών τοΰ Βουλευτικοΰ,

πρέπει να ζωγραφήσω, ή πρέπει τους πατέρας μας 'ς τον νπνον των ν' αφήσω ; Πολλοί εκ τούτων χρόνους έξ δεν άνοιξαν τα χείλη, και ήσαν 'ς το Βονλευτικον ωσάν ξυλένιοι στϋλοι, κοιμώμενοι 'ς τήν βροντεράν τοϋ έθνους τρικυμίαν, πλην εξυπνοϋντες τακτικά εις τήν άρχιμηνίαν. ΎΑ! είδα èva εξ αυτών τών σεβαστών πατέρων. Τα σχήματα του βέβαια δέν εΐχεν ο Κικέρων. Έκτύπα ταις ποδάραις του οπόταν ώμιλοϋσε. παχειά παχειά ροχάλιζε, βαρεία βαρεία φυσούσε' 'ς τον μύστακα του ήρχετο πεισματικά ή μυΐγα, είς το πλατύ του μέτωπον αυτός τήν έκυνήγα, και να σκοτώση πολέμων τον τολμηρον έχθρόν του, έκτύπα με τήν χέραν του γερά το μάγουλόν του.

Ήλλαξαν βεβαίως έκτοτε οί καιροί· πολλοί όμως τών σημερινών τοΰ έθνους πατέρων ήδύναντο δικαίως να όργισθώσιν, αν σήμερον έγράφοντο και έδημοσιεύοντο οί ανωτέρω στίχοι !

Τί θέλει το παιδί αυτό ;

άνακράζει έν τή τρίτη σατύρα, έαυτοΰ δήθεν καταλαλών δια στόματος ενός

— 95 —

τών πελοποννησίων προυχόντων, εκείνους δε τουναντίον άπανθρώπως μαστίζων,

Ζητεί το χαλινάρι από τα δυο χέρια μας με ταίς φωναΐς να πάρη ; να μας άλλάξη θέλει αυτό το χθεσινό φυντάνι ; *Ας πάγη 'ς την κατάρα μου κι' ας μη με χολοσκάνη! Με ταίς γαζέτταις τον λαοϋ τα μάτια θε ν' άνοιξη, ή χώρα μας θα σηκωθη καΐ όλους θα μας πνίξη. Πάντα να μένη αλυωτος, αν fjv' άποθαμένος, αν ζη, να γείνη Έβρηος αυτός ο μαγιωμένος, δπον μας επρωτόφερε γαζέτταις 'ς τή Γραικία, και τον λαον διαβόλενσε με την τυπογραφία! 'Ημείς προτοϋ τι είχαμε ; τους θησαυρούς του Κροίσου και τα καλά χαιρόμασθαν αύτοϋ τοϋ παραδείσου. Έτρώγαμεν, επίναμεν 'ς ταίς ψάθαις ξαπλωμένοι, με ξένους κόπους εΐμασθαν κουκουναραθρεμμένοι, τον σβέρκον μου πλέον φαρδυν από βωδιοϋ τον είχα, και τόρα μοϋ κατάντησε λιανός ωσάν ή τρίχα. "Ενα αρνί 'ς την καθισιά μπορούσα να παστρεύσω, και μόλις σήμερα μπορώ τρεις κότταις να χωνεύσω. 'Σ τους δρόμους όταν εϋγαινα, όλοι μ' εχαιρετοΰσαν, εσταύρωναν τα χέρια τους και με ακολουθούσαν. Άφοϋ ήλθαν τα γράμματα, ή εντροπή εχάθη, εξύπνησ' όλος ο λαός, ό κόσμος ετρελλάθη, δεν θέλει να μας προσκυνη, άφένταις να μας λέγεν, κανένας μας δέν ημπορεί να τον πολυαρμέγη.

ύπολαμβάνων τήν ΜοΟσάν του, ή καί έλπίζων ίσως, ότι ή νέα κυβέρνησις ήθελε παρέχει αύτφ εγκωμίων μάλλον ή ψόγου άφορμήν. Πλην άμα πατή­

σας της πατρίδος το έδαφος, έτάχθη δριμύς και αδιάλλακτος του Κυβερ­

νήτου πολέμιος, έχθρόν αυτόν καί τύραννον της Ελλάδος όνομάζων, όργα­

νον της Ρωσίας άποκαλών άργυρώνητον, καί πασαν αύτοϋ πραξιν θεωρών ως έπιβουλήν κατά της ελευθερίας καί ανεξαρτησίας της χώρας. Δέν πρό­

κειται βεβαίως να έξετασθη ενταύθα ή πολιτεία τού Κυβερνήτου, ούτε τό δίκαιον ή μη τοϋ κατ' αύτοϋ σατυρικού πολέμου τοϋ Σούτσου· δέν πρέπει τις δμως επίσης να λησμονήση τήν μέχρι νοσηροΰ καί τυφλοΰ φανατισμού κορυφουμένην φιλοπατρίαν καί φιλελευθερίαν τοϋ ποιητοΰ, ούτε τάς συν­

ταγματικός ιδέας, αίτινες τοσοΰτον ήσαν τότε τοϋ συρμοϋ, ούτε τα σπα­

ράσσοντα τήν Ελλάδα πολιτικά πάθη, άτινα ενδελεχής συνεδαύλιζεν ή αντιζηλία τών μεγάλων καί δήθεν προστάτιδων τής Ελλάδος Δυνάμεων.

— 96 —

Ταΰτά τις αναλογιζόμενος, δέν θέλει μεν δικαιολογήσει, θέλει εξηγήσει όμως τήν άντιπολίτευσιν έκείνην του Σούτσου, ήτις παρήγαγε μεν τα κάλ­

λιστα Οπό ποιητικήν εποψιν προϊόντα της Μούσης του, άλλα δέν ώκνησε και να πανηγυρίση δια διθυράμβου τον φόνον του μεγάλου ανδρός.

Της εποχής ταύτης προϊόντα είσίν, ώς προείπομεν, αί κάλλισται του Σούτσου σάτυραι, αϊ τε πολιτικαί, αϊτινες είναι και πρωτοτυπότεραι, και αί κοινωνικαί, αΐτινες πανταχού σχεδόν εισίν έλεύθεραι και επιτυχείς μιμήσεις του Béranger. Περιελήφθησαν δέ πασαι εν τω βραδύτερον (1833) έκδοθέντι Πανοράματι της Ελλάδος, έν φ συνεξεδόθησαν, πλην τών κυ­

ρίως σάτυρων, και t a άλλα εκείνα, τα πατριωτικώτερον μέν και ελεγεια­

κώτερον έν γένει έχοντα τον χαρακτήρα ποιήματα του 'Αλεξάνδρου, ύπεμ­

φαίνοντα δέ πολλαχοϋ ουχί τήν σατυρικώς μορφάζουσαν άλλα τήν εθνι­

κώς αγανακτούσαν και όργιζομένην Μοϋσαν τοΰ ποιητοϋ. Ταϋτα είσί τα άριστα ποιητικώς τών έργων τοΰ Σούτσου, τών τε αρχαιοτέρων και νεω­

τέρων, άτινα και ανεξαρτήτως του εκ τών καιρών και προσώπων διαφέ­

ροντος, παρέχουσιν εις τον Άλέξανδρον μίαν τών πρώτων θέσεων έν τω νέω έλληνικώ Παρνασσώ. Τίς αγνοεί ή τίς άνέγνωσέ ποτέ άνευ μυχίας συγκινήσεως τους ωραίους τούτους στίχους του Ψωμοζήτου Στρατιώτου ;

"Ενας γέρος στρατιώτης με του ζήτουλα το δίσκο, 5 ς το ραβδί άκουμβισμένος και με το σακκΐ 'ς τον ώμο, έλεγε 'ς ενα παιδάκι, ποϋ τον έδειχνε τον δρόμο :

— Μή, παιδάκι μου, μην τρέχης, και πολύ οπίσω μνήσκω. 'Εσύ είσ ευτυχισμένο. . . τα ματάκια σου τα έχεις, γερά έχεις ποδαράκια, κ ελαφρά 'σαν λάφι τρέχεις... 'Εγώ έχασα το φως μου 'ς τοΰ Μεσολογγίου την πάλι, και το ενα μου ποδάρι μοϋ το άρπαξε το βόλι!

Έτνφλώθηκα, δεν βλέπω της 'Ελλάδος τα βουνά, κι ό ελεύθερος της ήλιος 'ς τα ματάκια μου δεν λάμπει. Δενδροσκέπαστοι, ωραίοι κ' αί ματ ο βρεγμένο ι κάμποι, 'ς εσάς τόρα κόσμος άλλος ζωήν ήσυχη περνά. 'Εγώ μόνον για να ζήσω τρέχω και ψωμοζητώ' 'ς τα ερημοκκλήσια μέσα και 'ς τους δρόμους ξενυκτώ.

Παντού είμ' άπορριμμένος. . . Ξένος είμαι 'ς τήν 'Ελλάδα, και 'ς το σπίτι μου είμαι ξένος!

Τίς, άπαξ άναγνούς, έλησμόνησε τον Γέρον Καπετάνον και τον' Απόμαχον Ρουμελιώτην ;

Τών χρόνων εκείνων προϊόν επίσης είναι και ή κωμωδία ό "Ασωτος (1830), μετριώτατον μέν έργον υπό δραματικήν εποψιν και ώχρα πολλαχοϋ

— 97 —

μίμησις τοϋ Μολιέρου, ελέγχουσα όμως έν πολλοίς άφθονον την παρα­

τηρητικήν εύφυΐαν και έν πλείστοις ετι την σατυρικήν δηκτικότητα του ποιητου. Των αυτών δέ τέλος καιρών εμπνευσις είναι το πλήρες ληκυθείου στόμφου και επιφωνημάτων μυθιστόρημα ό 'Εξόριστος, γραφέν, φαίνεται, κυρίως εις δικαιολόγησιν της κατά τοϋ Καποδιστρίου αντιπολιτεύσεως του ποιητου, συμφορηθέν δέ εκ παντοίων αναμνήσεων ξένων αναγνωσμά­

των, και ιδίως τοϋ Jacopo Ortis τοϋ Φοσκόλου και τής Lelia τής Σάνδης, και δημοσιευθέν τό 1835. "Ο τε "Ασωτος και το Πανόραμα και ό Εξόρι­

στος άνετυπώθησαν πρό τίνων ετών έν 'Αθήναις. 'Αλλ' ό 'Ιωάννης Καποδίστριας φονεύεται τέλος προς μεγίστην τοϋ

Σούτσου άγαλλίασιν, και ό κωμικός αύτοϋ διάδοχος Αυγουστίνος κατα­

λείπει νύκτωρ τό Ναύπλιον, εμπνέων είς τον ποιητή ν ημών τήν χαριεστά­

την έκείνην σάτυραν, ης ουδείς αγνοεί τήν άμίμητον έπωδήν ;

Μή παιδιά με τα λεμόνια! "Ε, για μόλα, ε, για λεααΐ "Ενας κόντες είναι μέσα.

Ή «Μαδαγασκάρ» καταπλέει εις Ναύπλιον φέρουσα τον νεαρόν τής χώρας βασιλέα, αί ελπίδες τοϋ καταπεπονημένου έθνους άναπτεροΰνται, πάσα καρδία πάλλει έξ ενθουσιασμού και χαράς, και ό ημέτερος ποιητής, πρόθυμος εις τήν χαρμόσυνον έκείνην συναυλίαν χοροστατών, άλλάσσει τής λύρας του τάς νευράς και προσαγορεύει ένθους τον νέον ηγεμόνα :

Ή 'Ελλάς μετά δονλείαν, Βασιλεϋ, πολλών αιώνων μετά σον άνέβη πάλιν εις τής δόξης της τον θρόνον. Δούλη χθες, ιδού λαμβάνει βασιλίσσης λαμπρον στέμμα, και καλύπτει με πορφύραν των τραυμάτων της το αίμα. Σ' εμβιβάζονν εις τήν γήν μας Μοναρχών μεγάλοι στόλοι, έρχεσαι, . . . κ' ενώπιον σον οι λαοί κινούνται δλοι. "Ολοι σε πανηγνρίζουν. . . "Αεργος θα στέκω μόνος ; Βασιλεν, σε φέρω δάψνας δροσερός τον 'Ελικώνος!

'Ολίγον όμως διήρκεσεν ό ακήρατος εκείνος και ανεπιφύλακτος εν­

θουσιασμός, κ' επί βραχύ μόνον κατώρθωσεν ό εορτάσιμος τών αποβατη­

ρίων θόρυβος να κατασιγάση τάς παλαιάς τοϋ Σούτσου συνταγματικός ιδέας. Μετ' ολίγας μόλις εβδομάδας έγραφε «Τό ξεφάντωμα τοϋ Συνταγμα­

τικού», και μετ' ολίγους ετι μήνας άνέκραζε :

Ζήτω ή 'Ελευθερία! "Ο Μονάρχης μας να ζή, και το Σύνταγμα μαζή.

Άλλ ' οί συνταγματικοί πόθοι τοϋ 'Αλεξάνδρου δέν έπληροϋντο, ή δέ 'Αντιβασιλεία έφρόνει ότι πολλά άλλα, προ τοϋ κοινοβουλευτικού πολι­

7

— 98 —

τεύματος, ήσαν αναγκαία εις τήν εκ τοΰ πολέμου ήρημωμένην και κατε­

σπαραγμένην υπό των κομμάτων χώραν. Άνήρτησε τότε πάλιν αμέσως εις τον τοίχον τήν πανηγυρικήν του λύραν ό ποιητής, ανέλαβε τήν πά­

λαιαν του σατυρικήν μάστιγα, και ήρξατο του αμείλικτου εκείνου κατά τών Βαυαρών αγώνος, δι' ον και έξέδωκε κατά το 1836 τήν «Έλληνικήν Πλάστιγγα», περιοδικόν φύλλον, εμμετρον συνάμα και πεζόν, κατ' άπο­

μίμησιν τής γαλλικής «Νεμέσεως» του Barthélémy. Ai εν τη Πλάστιγγι δημοσιευθεΐσαι επί εν σχεδόν δλον έτος έμμετροι και πεζαί σάτυραι του Σούτσου είσί πλήρεις δυνάμεως και φλογερού πατριωτισμού, καί τοι πολ­

λαχοϋ άδικοι, ως συνήθως συμβαίνει εν τφ εΐδει τούτω τής ποιήσεως. Ύπερέχουσι δέ τών παλαιοτέρων του έργων κατά τήν μορφήν και τήν γλώσσαν, ήτις εμελλεν ιδίως εν τω Περιπλανώμενα) να φθάση εις τήν καλ­

λίστην αυτής διαμόρφωσιν. Με ποίαν δάφνην εΰοσμον τήν Μοϋσάν μου να θρέψω ; άνακράζει ό

ποιητής, πλήρης άπογοητεύσεως, εν τω εκτω καί τελευταίω φυλλαδίω τής Πλάστιγγος.

Που τα ψυχρά μου βλέμματα, που σήμερον να στρέψω; Εις το παρόν ; . . . και τι τερπνόν ζητούν τα δμματά μου είς ερημίαν άδενδρον και πλήρη ξηράς άμμου ; Καθώς με λνχνον μαγικον τήν νύκτα εις τον τοϊχον παρίστανται όντα μικρά, χωρίς φωνήν καί ήχον, τιαροφόροι βασιλείς επί χρυσής αμάξης, πολιτικών, πολεμικών πομπαι και παρατάξεις, και πόλεις και οικοδομαι και πλήθος θεαμάτων, και δλα εΐν" ανύπαρκτα και πλάνη τών ομμάτων, ομοίως Θεωρώ μικρά, εικονισμένα μόνον, και κράτη, και στρατεύματα, καί υπουργούς και θρόνον.

Ή δημοσίευσις τής Πλάστιγγος πολλάς καί παντοίας έγέννησε κατά τοΟ Σούτσου καταδιώξεις, αΐτινες ου μόνον τήν διακοπή ν αυτής έπήνεγκον, άλλα καί τον ποιητήν έφυγάδευσαν εκ τής Ελλάδος. Μακράν επεχείρησε τότε περιήγησιν ό 'Αλέξανδρος, ποιητικον δ' αυτής προϊόν υπήρξαν τα τρία πρώτα ςίσματα του Περιπλανωμένου, άτινα και έδημοσίευσεν ό ποιη­

τής έπανελθών είς τήν Ελλάδα το 1839. Ό Περιπλανώμενος έχει τήν έξωτερικήν μόνον μορφήν διηγηματικοϋ ποιήματος, άλλ' ουδέν σχεδόν εκ τών εσωτερικών αύτου συστατικών. Γεγ ραμμένος κατά το είδος τών βυρω­

νείων έπικολυρικών ποιημάτων καί τον ποιητήν αύτου δια τοΰ ήρωός του εκπροσωπών, πρόφασιν μεν έχει τήν άπομνημόνευσιν τής προσφάτου πε­

ριηγήσεως τοΰ ποιητοϋ, σκοπόν του δέ κύριον τον αίώνιον κατά τών Βαυαρών καί τής ελληνικής κυβερνήσεως πόλεμον. Γέμει όμως αληθώς

— 99 —

λυρικών καλλονών, όσον δε και άν άναμιμνήσκει πολλαχοϋ τον Βύρωνα και τον Λαμαρτΐνον και άλλους ξένους ποιητάς, περισσεύει πάντως πρω­

τοτύπων θέλγητρων, οσάκις μάλιστα θέμα του λόγου είναι ή σύγχρονος Ελλάς. Μετά του Περιπλανωμένου συνεξέδωκεν ό Σούτσος τότε και την δριμυτάτην σάτυραν Μενιππείαν, ήτις έγένετο αφορμή απηνούς κατά του ποιητοϋ δικαστικής καταδιώξεως. Συλληφθείς και φυλακισθείς τήν 17 Αυγούστου του 1839, απολυθείς δε μετ' ολίγας ημέρας έπί εγγυήσει του αδελφού του Παναγιώτου, Γενικού Γραμματέως τότε τοΰ Συμβουλίου Επι­

κρατείας, άνεχώρησε και πάλιν ό 'Αλέξανδρος εις τήν άλλοδαπήν, άκον­

τίσας εκ Πειραιώς ώς πάρθιον βέλος κατά τών πολεμίων το φυλλάδιον : 'Απολογία 'Αλεξάνδρου Σούτσου, συντεθεΐσα δια τήν δικάσιμον ήμέραν. Ήναγκάσθη όμως να έπανέλθη μετά εν έτος εις 'Αθήνας, ίνα δικασθή, και αθωωθείς, χάρις εις τήν άνεξαρτησίαν τοΰ φρονήματος τοΰ προεδρεύοντος δικαστοΰ Ι. Μαυροκορδάτου, άνεχώρησεν ευθύς εις Βέλγιον, πλήρη πι­

κρίας έχων και χολής τήν καρδίαν. Έκεΐ έδημοσίευσε δύο τών ατυχέστα­

των αύτοΰ ποιητικών έργων, τάς κωμωδίας : ό Πρωθυπουργός και ό Άτί­

θασσος ποιητής (1843), μεστάς μεν σατυρικής δριμύτητος, άτεχνοτάτας όμως ύπό δραματικήν εποψιν και ουδέν περιέχουσας τών αληθινών τής κωμωδίας συστατικών.

'Αλλ' ή τής πατρίδος αγάπη, ό δυσαπάλλακτος εκείνος έρως προς τήν Ελλάδα, τό ονειρον τοΰ μεγαλείου της και τής ευημερίας της, ό πόθος τών συνταγματικών θεσμών και ή ακατάσχετος προς πραγματοποίησιν αυτών εφεσις, είλκον τον Άλέξανδρον άπροσμαχήτως εις τό πάτριον έδα­

φος. Επανήλθε λοιπόν και πάλιν εις τήν Ελλάδα τό θέρος τοΰ 1843, και μεταβάς εις "Ανδρον έξενίζετο παρά τω Καΐρη, νέον σχεδιάζων ποίημα ό 'Επαναστάτης, ότε εν τω μεταξύ τούτω προέλαβεν αυτόν ό αθηναϊκός λαός δια τής τρίτης Σεπτεμβρίου. Πλήρης ενθουσιασμού μετέβη τότε εις 'Αθήνας ό ποιητής, καί ήρξατο δημοσιεύων εις φυλλάδια τήν «Μεταβολήν τής τρίτης Σεπτεμβρίου», καί πανηγυρίζων έπί τίνα χρόνον τό μέγα έθνι­

κόν γεγονός. Έπί τίνα χρόνον, εΐπομεν, διότι ό Σοΰτσος είδε καί πάλιν τάς ελπίδας του ψευδομένας, δέν εύρεν εντός τής 'Εθνικής Συνελεύσεως ό,τι ή δύσχολος καί ουδέποτε ηύχαριστημένη φιλοπατρία του προσεδόκα, καί ταχέως ό πανηγυρισμός μετετράπη εις σάτυραν, καί ουδείς εντός ολί­

γου τών νεοφώτιστων συνταγματικών ανδρών τής Ελλάδος διέφυγε τα πικρά τής ποιήσεώς του βέλη. Νΰν όμως δέν έτιμώρησε πλέον τον τολμη­

τίαν ποιητήν ή καχύποπτος εξουσία άλλ' ό έπιδεξίως έξερεθισθείς συν­

ταγματικός όχλος τής πρωτευούσης, λιθοβολήσας εν μέση τη όδώ τον Άλέξανδρον κατά τήν 20 Νοεμβρίου 1844, καί άναγκάσας αυτόν να φύγη εις Σύρον. 'Αλλά μετ' ολίγον, κατασιγασθέντων τών πολιτικών παθών, επανέκαμψε καί πάλιν εις 'Αθήνας ό ποιητής, καί έξέδωκε τό 1845 τό

— 100 —

Ποιητικον Χαρτοφυλάκιον, συλλογήν πολιτικών επίσης σάτυρων κατά τών πολιτικών πρωτοστατών της ημέρας, στερουμένην όμως της ποιητικής δυ­

νάμεως και χάριτος τών πρώτων αύτοΰ έργων. 'Ενταύθα κλείει κυρίως ειπείν το στάδιον της σατυρικής τοΟ Σούτσου

παραγωγής, εντεύθεν δε χρονολογείται ίκανώς μακρά ποιητική ανάπαυλα έν τω βίω του, διακοπτόμενη μόνον υπό τής εν ετει 1850 δημοσιεύσεως τής Τουρκομάχου Ελλάδος, ήτις, καίτοι Έπικόν ποίημα έπιγραφεΐσα υπό του ποιητοΰ, ουδέν άλλο είναι κυρίως ή συλλογή ωραίων πολλάκις λυρι­

κών ποιημάτων, άπεσπασμένων όμως και συνδεομένων προς άλληλα δια στίχων έντονων μέν, άλλα πεφυσημένων ώς έπί το πολύ και στόμφου με­

στών. Προέταξε δε και ταύτης, κατά το είωθός, ό Σούτσος πρόλογον χο­

λής πλήρη και δριμύτητος κατά τε τής βασιλείας και τής κυβερνήσεως, και φοβούμενος νέας καταδιώξεις, άνεχώρησεν ευθύς εις Κωνσταντινού­

πολιν. Άλλα και εκεί άλλη τον ανέμενε καταδίωξις. Ή Τουρκομάχος, προαποσταλείσα, εϊχε κατασχεθή υπό τών οθωμανικών αρχών, αυτός δέ, άμα φθάς, κατεζητεΐτο όπως φυλακισθή. Καταλείπει λοιπόν καί πάλιν τήν Κωνσταντινούπολιν, καί καταβαίνει εις 'Αθήνας, δπου μετά έτους σιγήν εκδίδει έν ετει 1852 το Τέταρτον άσμα του Περιπλανωμένου, έλαττούμενον μέν τών προτέρων κατά τήν εμπνευσιν καί τήν ποιητικήν άξίαν, υπερβάλ­

λον όμως αυτά κατά τήν πικρίαν καί το φλογερόν μίσος κατά τής κρα­

τούσης αρχής καί κατ' αύτου ετι του προσώπου του βασιλέως Όθωνος.

Ό καταπατών το έθνος ποϊος ;

άνέκραζεν έν αύτω, ποίον τ' δνομά τον ;

"Ελλην οντος; ποίος ούτος; ποια τα περγαμηνά τον; Πριν το γέγος τών ηρώων καταστήση άγελαϊον, σκήνωμα τον τήν γήν δλην εϊχεν ώς δ Ναπολέων ; "Εφερε καθώς εκείνος, εις γιγάντων τρέχων πάλην, τήν ρομφαίαν είς τήν μίαν και τον κόσμον είς τήν αλλην,

κ' έθνη κατ ακτών μνρία διεμοίραζε τα σκήπτρα ώς κριθήν εις τα στρουθία ;

'Αλλ' ή έκδοσις του ποιήματος καί το περιεχόμενον αύτου προεγνώ­

σθησαν είς τήν έξουσίαν, καί νύκτωρ αίφνης είσβαλουσαι είς το τυπο­

γραφεΐον Εισαγγελία καί 'Αστυνομία κατέσχον τό βιβλίον ημιτελές έτι. Ήπειλήθη τότε καί πάλιν ή προσωπική ελευθερία τοϋ Σούτσου, κατωρ­

θώθη όμως δια τοϋ γενομένου πάταγου να άποσοβηθή ή δικαστική κατα­

δίωξις καί να άρθή ή κατάσχεσις. Τότε έδημοσίευσεν ô ποιητής τα υπό τον τίτλον : ή κατάσχεσις τής διανοίας γνωστά τρία φυλλάδια, άτινα καί άνετύπωσε κατόπιν έν τή νέα πλήρει έκδόσει του Περιπλανωμένου.

— 101 —

Μόλις είχε παρέλθει ό προσωπικός ούτος περισπασμός, και νέον μέγα πολιτικόν γεγονός, ό ανατολικός πόλεμος, έπήλθεν όπως συνταράξη εκ νέου τον ποιητικόν βίον τοΰ 'Αλεξάνδρου, και παρόρμηση αυτόν εις νέον άσμα. Λησμονεί τότε ό ποιητής τάς εγχώριους ασχήμιας, επιβάλλει σιγήν εις της σατύρας την Μοϋσαν, και ή ποίησίς του σαλπίζει πολεμι­

στή ριον, και τα χείλη του ψάλλουσι τον θούριον παιάνα :

Μας φωνάζουν και Σέρβοι, μας φωνάζουν και Δάκες, Θεσσαλοί κ' Ήπειρώται, Μακεδόνες και Θράκες, και ό Αίμος εις "Αθων και ο "Αθως εις "Οσσαν μεταφέρουν εκείνων την βροντόφωνον γλώσσαν. 'Αντί σίτου πυρΐτις εις την γήν των σπαρμένη ενα μόνον σπινθήρα, ενα μόνον προσμένει. Της 'Ελλάδος οι παίδες σεις γενήτε σπινθήρες' στρατηγοί των γενήτε και τοΰ έθνους σωτήρες.

'Σ την παλάμην και πάλιν το σπαθί, το σπαθί, και το αίμα ποτάμι, και το αϊμ' ας χυθήί

Τό έμβατήριον τοϋτο και άλλα δύο, πλήρη δυνάμεως ποιητικής και πάρισα των καλλίστων αύτου έργων, δημοσιεύει ό 'Αλέξανδρος εν τη Άληθεΐ Φάσει του ΆνατολικοΟ Ζητήματος, και αναχωρεί ευθύς είς Κων­

σταντινούπολιν. Μεταβαίνει εκείθεν είς Παρισίους, εις Λονδΐνον, είς τήν Αύστρίαν, τήν Ρωσίαν, τήν Ταυρίδα, και πάντα της περιοδείας του στα­

θμόν σημαίνει δια νέου φλογερού ποιήματος.'Επιστρέφει είς τήν Ελλάδα μετά τήν λήξιν του πολέμου, άκρατον φέρον υπέρ της Ρωσίας ένθουσια­

σμόν, ώς σύμπασα σχεδόν τότε ή Ελλάς, και δημοσιεύει εν ετει 1857 'Απομνημονεύματα Ποιητικά επί του 'Ανατολικού Πολέμου, άτινα και προσφωνεί είς τον Αυτοκράτορα της Ρωσίας Άλέξανδρον. Τον άνατολικόν πόλεμον έσκόπει, φαίνεται, να ψάλη ό Σούτσος δια μεγάλου και συνεχούς επικού ποιήματος, γάλλος δέ τις βιογράφος του βέβαιοι, ότι και συνέταξε μάλιστα τό πλείστον μέρος τοΰ έπους τούτου, καί, εν Παρισίοις διαμένων κατά τό 1861, προετίθετο να δημοσίευση αυτό μετά γαλλικής μεταφράσεως. Πολύ όμως φοβούμεθα, μή ό ισχυρισμός ούτος προέρχεται μάλλον εκ παρεννοήσεως και συγχύσεως απλής των περί ών πρόκειται 'Απομνημο­

νευμάτων προς άλλο άνύπαρκτον έργον τοΰ Σούτσου. Ουδέν τουλάχιστον, ούδ' άμυδρότατον, τοιούτου ποιήματος ίχνος περιεσώθη μετά τον θάνατον τοΰ ποιητοΰ.

Μετά τα ποιητικά του ταΰτα απομνημονεύματα ουδέν παρήγαγε νέον ό 'Αλέξανδρος μέχρι τοΰ θανάτου του. Άνεδημοσίευσε δέ μόνον έν ετει 1858 πλήρη τον Περιπλανώμενον, έν πολλοίς αυτόν μεταβαλών, ουχί δυ­

στυχώς επί τα κρείττω πάντοτε, και πολλάς έν αύτω συνυφάνας δριμείας

— 102 —

στροφάς κατά της κυβερνήσεως του "Οθωνος και κατ' αύτοϋ ετι του προ­

σώπου του βασιλέως. Τον νέον τούτον παροξυσμον της χρονιάς πατριω­

τικής νόσου του Σούτσου έγέννησεν ιδίως ό κατά τους ατυχείς εκείνους καιρούς ατυχέστερος ετι πανηγυρισμός της είκοσιπενταετηρίδος του "Οθω­

νος, απέτισε δε σκληρώς ό δύσχολος ποιητής εν τοις δεσμώτη ρίοις των Αθηνών δι' ένδεκαμήνου κρατήσεως, ήτις υπήρξε και πρώτη αφορμή του οδυνηρού νοσήματος, όπερ ώδήγησεν αυτόν εις τον τάφον.

Έξελθών δια χάριτος του δεσμωτηρίου παρέμεινεν ετι μικρόν εν 'Αθή­

ναις, έδημοσίευσε το υπό πάσαν εποψιν άνάξιον αύτοϋ φυλλάδιον : ή πυρ­

πόλησις του συστήματος από τον Κανάρην, και μετέβη κατόπιν εις Παρι­

σίους, όπως άσχοληθή εις σύνταξιν μακράς Ιστορίας των νεωτέρων Ελ­

λήνων, ην όμως, φαίνεται, ουδέ ήρχισε καν να συγγραφή, το μέν ύπό της νόσου τρυχόμενος, το δε εις άδιάκοπον φερόμενος διαμονής μεταλλαγήν, και τρέπων πάλιν μετά μικρόν το βήμα του προς τήν Ελλάδα, όπου, το προσεχές αύτοϋ τέλος πιθανώς προαισθανόμενος, έπεθύμει να ανάπαυση τήν καταπεπονημένην του κεφαλήν.

Δέν έχαρίσατο, φευ ! εις αυτόν τήν χάριτα ταύτην ή μοίρα. Τον Ίού­

λιον του 1863 έξέπνεεν ό ποιητής, εγκαταλελειμμένος και μόνος, πένης καί λιμώττων, έν τω νοσοκομείω της Σμύρνης, και έθάπτετο εν τω περι­

βόλφ του ναοϋ τής 'Αγίας Φωτεινής. Μετά δεκατέσσαρα δε όλα ετη εμελ­

λον να ταφώσι τα όστα του εθνικού τής 'Ελλάδος άοιδοΰ έν γη ελευθέρα, ύπό το χώμα τών 'Αθηνών, ών τοσάκις εΐχεν υμνήσει τό παρελθόν και τοσάκις εύηγγελίσατο τό μέλλον ή χρησμοδότις αύτοϋ ποιητική ψυχή.

Συνοψίσαντες όσον κάλλιον ήδυνήθημεν τον ποιητικόν βίον του 'Αλεξάνδρου Σούτσου, έκλείσαμεν κατ' ανάγκην εύλαβώς τα όμματα προς τον ίδιωτικόν αύτοΰ βίον αν άχαρι πράττει έργον πάντοτε ό βλέπων δια τών κλείθρων, άχαριτώτατον πράττει βεβαίως ό ύπό τον ποιητήν αναζητών τον ίδιώτην. "Αλλως δέ, τίς άναγινώσκων τους ωραίους και σπαρακτικούς τυύτους στίχους :

Μ' εξεπαίδενσαν ai Μονσαι βρέφος είς τον Ελικώνα. Δεξαι με ψνχορραγονντα καί αδύνατον πρεσβντην είς τον θείον σον Καρμήλον τον αειθαλή ροδώνα, δπον άλλοτε ήσπάσθην τήν πανάχραντόν σον κοίτην. . .

οΰς αποσπά εκ τής πανυστάτης του προς τον θεάνθρωπον προσευχής καί έπιστέλλει είς τον άδελφόν του Παναγιώτην ό 'Αλέξανδρος μικρόν προ τής τελευτής του, τίς, λέγομεν, άναγινώσκων αυτούς είναι τοσούτον θρα­

σύσπλαγχνος, ώστε να μείνη άδάκρυτος, τίς τοσούτον άτεγκτος τήν ψυχήν, ώστε να έπιβάλη μικρολόγον χείρα επί τήν άμάραντον δάφνην του ποιητοΰ;

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητού Πανεπιστημίου

Η ΑΡΕΤΗ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΠΑΤΡΙΑ ΩΣ ΗΘΙΚΗ ΙΔΕΑ ΕΙΣ ΤΟΝ ΚΑΛΒΟΝ

Το κύριον θέμα άλλα και ό σκοπός της ποιήσεως τοϋ Κάλβου είναι ό ΰμνος της 'Αρετής, ώς ηθικής ιδέας. Ή αρετή είναι το υψιστον ΐδανικόν, δια τοϋ οποίου επιτυγχάνεται ή αξιοπρεπής ζωή εις τον κόσμον τούτον καί ή κατάκτησις τής μακαριότητος μετά τον θάνατον. Αυτή οδηγεί τον ανθρωπον, κατευθύνει τον πολίτην, εμπνέει τον ποιητήν. Ή αρετή απο­

τελεί τον άξονα, περί τον όποιον στρέφεται ολόκληρος ό ποιητικός κόσμος τοϋ Κάλβου και αντιπροσωπεύει τον κεντρικόν τηλαυγή φάρον άπό τον όποιον πηγάζουν πολύμορφοι και πλούσιαι φωτειναί ακτίνες. Ή ψυχή τοϋ ποιητοΰ είναι πλήρης άπό τό έκθαμβωτικόν τοΰτο φώς, τό όποιον περι­

κλείει τό πνευματικόν του πιστεύω. Ή αρετή είναι δι' αυτόν ή αρχή όλων τών ευγενών πράξεων τοϋ άνθρωπου, ή δύναμις προς έκτέλεσιν, ή δόξα ή οποία τάς συνοδεύει.

Με πόσας διαφόρους μορφάς παρουσιάζεται ή αυτή ιδέα : Φιλοπατρία, αγάπη του δικαίου αγώνος και τής νίκης, ευγενής φιλοδοξία, ανδρεία, αλήθεια, δικαιοσύνη, ελευθερία.

Ή απόλυτος, ή γενική έννοια τής αρετής λαμβάνει τοιουτοτρόπως εις τήν πραγματικότητα ποικίλας εκδηλώσεις, χωρίς όμως νά μεταβάλλη τήν βασικήν της ύπόστασιν. Κατά τον Κάλβον δλαι αί μορφαί τής αρετής εξαρτώνται εξ αυτής και μετ' αυτής παραμένουν πάντοτε συνυφασμέναι. Ή αρετή θεωρείται πηγή κάθε ανθρωπινής έξάρσεως και μόνον εις αυτήν καί δι' αυτής ευρίσκει σκοπόν και δικαίωσιν ή ζωή.

Ό Κάλβος είναι ενθουσιώδης και ουχί σπανίως δογματικός. Πιστεύει μετ' απολύτου πεποιθήσεως εις τα ιδανικά εκείνα, τα όποια ψάλλει δια τής αύστηράς και σεμνής λύρας του.

Ή πίστις του δε αυτή, τήν οποίαν χαρακτηρίζει ή καθολικότης τοϋ εμπνέοντος αισθήματος — έκ τής εκδηλώσεως τοϋ οποίου ό ποιητής φαί­

νεται πάντοτε ανικανοποίητος — είναι αξία τής μεγαλυτέρας εκτιμήσεως καί θαυμασμοΰ καί αποτελεί άνεξάντλητον καί άστείρευτον πηγήν καθα­

— 104 —

ροϋ και ζωογόνου ύδατος, εις την οποίαν πάσα διψώσα άλήθειαν και δικαιοσύνην ψυχή δύναται να πλησιάζη δια να δροσίση τα έκ της συγχρό­

νου ηθικής ξηρασίας πυρέσσοντα χείλη της. Αί φδαί —γράφει ό Μενάρδος — «του δίδουν κυρίως άφορμήν ν' ανά­

πτυξη τάς αρχάς του, δηλ. τάς ύψηλάς ιδέας τής μεγαλοψυχίας και τής φιλοδοξίας, και τάς ακόμη ύψηλοτέρας, τής δικαιοσύνης, και τής γενικής του κόσμου αρμονίας. 'Αλλά προ πάντων εξυμνεί ô Κάλβος τήν Άρετήν, ή οποία είναι και δι' αυτόν όπως και τον Σωκράτην, όρος γενικός. Άπό την άρχαίαν ποίησιν όλην ό ποιητής θα ένόησε βαθύτερα τον εις τήν Άρετήν παιάνα του Σταγειρίτου, άλλα χωρίς τό έρωτικόν εκείνο άρωμα των αθανάτων στροφών του φιλοσόφου. Ή αρετή είναι και ή καθαυτό θρησκεία του Κάλβου. . . Ή αρετή είναι νόμος καί πρέπει να επικράτηση· οί άνθρωποι έφαρμόζοντες αυτήν, θα εύρου ν και τον κόσμον, άληθινόν Παράδεισο ν» (Θ', ι ')1.

Ή αρετή παρουσιάζεται εις τον ποιητήν μας ύφ' όλας αυτής τάς μορ­

φάς καί τους χαρακτήρας, ώς Ιδέα καί ώς εκφρασις. Αύτη προετοιμάζει δια τους πιστούς τα λαμπρότερα γήϊνα καί ουράνια δώρα, τον στέφανον τον άμάραντον καί αιώνιον τής δόξης. 'Αλλ' απαιτεί πλήρη καί ενθουσιώδη άντίληψιν καί άφιέρωσιν. Αυτή είναι ή βάσις τής θεωρίας του Κάλβου.

Αί άγνότεραι καί εύγενέστεραι χάριτες στολίζουν τήν άρετήν, ή οποία «μόνη, άμάργαρος, ολόγυμνος, αύτάγγελτος, τό καθαρόν του ουρανού ανα­

βαίνει» (προλ. 15­17). Όμοϋ με τήν «άγάπην, άρετήν, εύσπλαγχνον στή­

θος» (Ζ\ β'), ή αρετή αποτελεί τα «διαπρεπή.. . καί ατίμητα δώρα» (Ζ', β')> τα όποια «οί αθάνατοι έδωσαν τών ανθρώπων» (Ζ', β'). Ή αρετή είναι άρρήκτως ηνωμένη καί απαραίτητος δια τήν έλευθερίαν (ΙΑ', α') καί τ' άν­

θος της είναι άμάραντον (Ε', η')· Ό δρόμος τής αρετής όμως είναι «τραχύς καί δύσκολος» (Β', β') καί

επίσης είναι «δύσκολα κρημνά» της (Γ', λε')2 . Τήν άρετήν κατατρέχουν άθλίως οί τύραννοι (Η', ι'), των οποίων «τα ξ ίφη. . . τρομάζουσι τήν άρε­

τήν, καί σφάζουσι τους λειτουργούς της» (IT', θ'). Όστις ακολουθεί τήν άρετήν πρέπει να αναμένη κάθε είδους καταδιώξεις καί ταλαιπωρίας :

Έάν τις το νονθέτημα θείον άκολονθήσΐ], στόμα μαχαίρας, βάσανα, κλανματα φυλακής

τότε ας προσμένη (Η', κ').

1. Σ. Μ ε ν ά ρ δ ο υ , Δύο Ζακυνθηνοί ποιηταί, Παναθήναια 10 (1910) 186­187. 2. Πβ. το επίγραμμα «εις Άρετήν» τοΰ Σιμωνίδου τοϋ Κείου : «£στι τις λόγος,

τάν Άρετάν ναίειν δυσαμβάτοις έπί πέτραις».

— 105 —

Σκληρά και επίμονος είναι ή οδός της αρετής και πλήρης ακάνθων και βασάνων ', κατά τον χριστιανικον νόμον. Άλλα πόσον πλούσια και πολύτιμα τα δώρα ! Μεγάλην παρηγορίαν και καρτερίαν ευρίσκει ο άνθρω­

πος εις «τα θαυμάσια τής 'Αρετής αέναα νερά» (Θ', ­ ' ) , ένώ «άγει ό θρή­

νος εις άμιλλαν αρετής τήν φιλόδοξον σποράν του ανθρώπου» (ΙΑ', κς­'). Ή αρετή έχει τοιαύτην δύναμιν και άγαθοεργόν έπίδρασιν, ώστε ηνω­

μένη μετά τής ελευθερίας, μεταβάλλει και αυτήν τήν γήν εις παράδεισον :

*Αν ή αρετή κι ό ελεύθερος νόμος ως άγια χρήματα είλικρινώς λατρεύωνται, τότε, καθο ο παράδεισος

δίδει ή γη ρόδα (IB', ι β'),

ή δε ζωή όταν κυβερνάται ύπό τής αρετής είναι «προοίμιον αθανασίας» (ΙΒ'} ιγ'). Δια τοϋτο ό ποιητής εύχεται «τήν άρετήν σας άμποτε να μιμηθώ είς τον κόσμον» (ΙΕ', λα')2, και παρακαλεί "τήν πολύτιμον θεάν" ταύτην, να μή εγκατάλειψη ποτέ τήν Ελλάδα, τήν οποίαν ήγάπα πάλαι (Θ', ιε').

Πλην τής γενικής ηθικής αρχής, ή αρετή ταυτίζεται είς τήν Καλβι­

κήν άντίληψιν ή μάλλον εμπερικλείει και κάθε μερικήν ή είδικήν έκδή­

λωσιν αυτής. Μία άπό τάς πρώτας και κυριωτέρας αύτάς εκδηλώσεις τής αρετής

είναι ή α λ ή θ ε ι α . "Ηδη άπό του προλόγου τών ωδών, ό Κάλβος μας εμφανίζει τήν άρετήν ώς «όλόγυμνον», έπίθετον το όποιον αρμόζει κυρίως είς τήν άλήθειαν : είναι ή «nuda Veritas» τών Λατίνων (βλ. Hor.).

Τοιούτον είναι τό προς τήν άλήθειαν σέβας τοΰ ποιητοΰ, ώστε φθάνει μέχρι τής θεοποιήσεως. Εϊς τον ιερόν βωμόν τής αληθείας, άνυψούμενον υπεράνω ανθρωπίνων παθών και μικροτήτων, ό ενάρετος προσφέρει αφει­

δώς τα δώρα του και κλίνει μετ' ευλάβειας τό γόνυ :

Επάνω εις τον βωμόν τής αληθείας, τα σφάγια

1. Ό Κάλβος, βαθύς μελετητής τής Αγίας Γραφής, υπέστη τήν έπίδρασιν αυτής, πολλάκις δε είς τάς φδάς του είναι καταφανής ή άπήχησις χωρίων τής Παλαιάς και τής Καινής Διαθήκης.

2. Ήδη το 1814 ό Κάλβος εξέφραζε τάς αύτάς περίπου σκέψεις, περαίνων ώς έξης τήν ίταλιστί συντεθεΐσαν «'Ωδήν είς Ιονίους» : «Ευτυχής έγώ ! αν έπί τοΰ τάφου μου άντηχή : 'Υπήρξαν ή ζωή σου και τα ποιήματα σου είς τους Έλληνας επωφελή δώρα» (Me felice ! se intorno alla mia tomba suoni : Fur la tua vita, e i carmi a' Greci utili doni). Γ. 0 . Ζ ω ρ α, 'Ανδρέου Κάλβου, 'Ωδή είς 'Ιονίους και άλλα μελε­

τήματα, 'Αθήναι 1960, σελ. 24.

— 106 —

τώρα εγώ ρίπτω' μ' άφθονα τον λίβανον σωρεύω

μ" άφθονα χέρια (Γ', λδ').

Ή αλήθεια ταυτίζεται και μετά του Σταύρου καί, επομένως, ό αγωνι­

ζόμενος δια τήν άλήθειαν, αγωνίζεται ταυτοχρόνως καί δια την θρησκείαν. Ένω δε ό υπεραμυνόμενος τής αληθείας μάχεται ανδρείως καί τολμηρώς, ο καταπολεμών ταύτην μάχεται δολίως καί ύπούλως. Αυτή είναι ή άντίθε­

σις μεταξύ των ενάρετων καί των κακών :

ήμεϊς δια τον σταυρόν ανδρείως ύπερμαχόμεθα καί σεϊς εβοηθήσατε κρυφά τους πολεμοϋντας

σταυρόν και άλήθειαν (IT', ια').

'Αλλ' ή αρετή προετοιμάζει βαρείας τιμωρίας κατά των κακούργων, δια τους οποίους «άλλοίμονον, όταν ό Θεός πέμψη άκτΐναν αληθείας» (Η', ιθ') καί «με αυτήν το στήθος. . . ζωοποιήση» τών ανθρώπων (Η', ιθ'). "Οταν ή αλήθεια ύπερνικώσα δολιότητας, αγριότητας καί ψεύδη επικρά­

τηση, ό ενάρετος θα λάβη τήν πρέπουσαν άμοιβήν τών πόνων του, ένω τρομερά καί αμείλικτος ή ρομφαία του Κυρίου θά πλήξη τους διώκτας καί κατατρέχοντας τήν άλήθειαν. Καί ή τιμωρία θά έπέλθη άναποφεύκτως καθότι ή ισχύς του ψεύδους καί τής αδικίας δέν δύναται να είναι ειμή μόνον πρόσκαιρος καί φαινομενική, ενώ ή αλήθεια είναι αιωνία καί νίκα «το άέναον μέλλον» (ΙΑ', κδ').

"Αλλη έκδήλωσις τής αρετής είναι ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , ή οποία είναι φωνή Θεοΰ (Η', γ'), διότι ό Θεός τους «ουρανούς κυβερνάει με δίκαιον νόμον» (Η', ε') καί «του επουρανίου πατρός τό δίκαιον χέρι» διευθύνει τήν οίκουμένην (Θ', δ'). Τους δικαίους αγαπά τό θείον καί άγγελοι ετά­

χθησαν «φύλακες τών δικαίων» (ΙΕ', κε'), δια να τους προστατεύουν καί τους σφζουν κατά τάς κρίσιμους καί αντίξοους τής ζωής στιγμάς.

Ή δικαιοσύνη αποτελεί τό κυριώτερον στοιχεΐον ηθικής άνατάσεως καί πνευματικής έξυψώσεως, εις τρόπον ώστε μετά τής αρετής καί τής ελευθερίας «αν τής δικαιοσύνης περιβλαστή τό σκήπτρον» (IB', ια'), τότε ή γη μεταβάλλεται εις παράδεισον (IB', β'). Ή δικαιοσύνη είναι αξία παν­

τός επαίνου, δια τούτο ό ποιητής καλεί τάς Μούσας να μή σπαταλούν ασκόπως, άλλα να φυλάξουν «τους ύμνους δια τους δικαίους» (Ε', ιδ'), οί όποιοι χαίρουν «γαλήνης τής γλυκείας» (ς*', κγ'). Είναι δε ή ψυχική αύτη γαλήνη ή μεγίστη ίκανοποίησις του ενάρετου καί δικαίου, ή μεγίστη άντα­

— 107 —

μοιβή της αρετής, ενώ τον άδικον κατατρέχει πάντοτε και πλήττει ή φωνή της συνειδήσεως.

«Λαμπροί κ' ύψιστοι οί δίκαιοι» είναι «οι εύεργέται» (Η', θ'), οί είλι­

κρινώς εργαζόμενοι δια τήν έπικράτησιν τής δικαιοσύνης και δια τήν άνακούφισιν των ταλαιπωρουμένων, ενώ οί τύραννοι δεν έγνώρισαν ποτέ οΰτε τήν εύσπλαγχνίαν οΰτε τήν δικαιοσύνην (Η', ι'), άλλα διαρκώς «αδί­

κους ασύνετους πολέμους» κάμουν (Η', ΐς­'). Ή καταστροφή είναι μόνος σκοπός των καί «αδράχνουν... αφρίζουν ποτήρια τής αδικίας», τα όποια «γέμουσι μέθης καί φόνου» (Ε', ιβ'). 'Αντιθέτως ό δίκαιος πόλεμος παρέχει ή μνήμα τίμιον ή άσματα θριάμβων (Θ', ιγ').

Κυρίως όμως εις τον Κάλβον ή αρετή συνδέεται, σχεδόν ταυτίζεται μέ τήν φιλελευθερίαν, τήν άγάπην δηλ. προς τήν ήθικήν καί πνευματικήν άνεξαρτησίαν του ανθρώπου, ή οποία πάλιν καθίστα αυτόν ίκανόν δια μίαν άνωτέραν ζωήν, ελευθερώνει αυτόν άπό τα χαμηλά καί χυδαία ένστικτα καί τον ανυψώνει εις ανώτερα επίπεδα. Μόνον ή πνευματική ελευθερία απαλλάσσει τον άνθρωπον άπό τα κτηνώδη αισθήματα καί τον πλησιάζει προς το θείον. Δια τήν πνευματικήν όμως έλευθερίαν είναι αναγκαία καί ή προσωπική ελευθερία καί ανεξαρτησία, διότι όπου τυραννία καί κοινω­

νική άνελευθερία, εκεί είναι αδύνατον να ύπαρξη καί πνευματική ελευθε­

ρία. Τήν άμοιβαίαν ταύτην έξάρτησιν ό Κάλβος υπογραμμίζει εις δλας τάς φδάς του, είδικώτερον δέ εϊς τήν φδήν του «εις έλευθερίαν».

Είναι εξ άλλου φανερόν ότι ατομική ελευθερία δεν δύναται να ύπαρξη εκεί δπου επικρατεί ή τυραννία καί ή δουλεία. Δια τοϋτο ό ποιητής ως κύριον θέμα των φδών του έχων τήν έλευθερίαν καί τήν καταδίκην τής τυραννίας, θαυμάζει τά φιλελεύθερα κράτη· δια τοϋτο ύμνεΐ τον έλληνικόν αγώνα. Σκοπός του ανθρωπίνου γένους παραμένει πάντοτε ή αρετή. Άλλα δια να φθάση εις αυτήν ό άνθρωπος πρέπει κατά πρώτον νά μή είναι δού­

λος, δηλ. νά μή ευρίσκεται ύπό ξένον ζυγόν, ό όποιος κατ' ανάγκην αφαιρεί κάθε δυνατότητα ελευθέρας σκέψεως καί βουλήσεως. "Οχι δέ μό­

νον άπό τήν ξένην, άλλα καί άπό τήν έσωτερικήν τυραννίαν πρέπει νά είναι ελεύθερος ό άνθρωπος, διότι καί ή εσωτερική δουλεία έχει τάς αύτάς περίπου συνεπείας τάς οποίας καί ή εξωτερική, έχει τήν βαθμιαίαν κατά­

πτωσιν, έξευτελισμόν καί πόρωσιν του ανθρώπου. "Οταν ό άνθρωπος επιτυχή τήν πολιτικήν αυτήν έλευθερίαν, δύναται

κατόπιν δια τής ασκήσεως τής αρετής νά επιτυχή τάς κατά μέρος εκδη­

λώσεις αυτής ήτοι τήν άλήθειαν, τήν δικαιοσύνην, τήν φιλαλληλίαν, τήν καλωσύνην κ.ο.κ.

Άφοΰ δέ ή ελευθερία είναι αναγκαία προϋπόθεσις τής 'Αρετής, είναι έπόμενον ότι ό αγωνιζόμενος υπέρ εκείνης, ταυτοχρόνως αγωνίζεται καί

­ 108 —

υπέρ της δευτέρας. 'Εντεύθεν ή αρχή του Κάλβου ότι ό υπέρ της ελευ­

θερίας άγων είναι άγων αρετής, ή δε φιλοπατρία και ή έκδήλωσις τής φιλοπατρίας δια τής καταπολεμήσεως του κατακτητοϋ, του τυράννου, απο­

τελεί τήν ύψηλοτέραν και ώραιοτέραν έκδήλωσιν τής Ιδέας τής αρετής. Κατ' αυτόν τον τρόπον ή φ ι λ ο π α τ ρ ί α δέν είναι άλλο εϊμή ή πρώτη ηθική αρχή, το πρώτον καθήκον του άνθρωπου.

Κύριον χαρακτηριστικόν τής μεταβυζαντινής ποιητικής παραγωγής είναι αναμφισβητήτως ή φιλοπατρία και ή ένθερμος προσήλωσις προς τον φιλελευθερισμόν. Τά Κρητικά ποιήματα και Ιδία το έθνικόν έπος του Έρωτοκρίτου, οι πολυπληθείς θρήνοι και τά άλλα ιστορικά στιχουργή­

ματα, τά λεβέντικα δημοτικά τραγούδια μας, οί ποιηταί τής άναγεννωμένης εκ τής τέφρας Ελλάδος μέ επί κεφαλής τον Φεραΐον διαπνέονται άπο τά πλέον αγνά εθνικά αισθήματα και άπο διάπυρον προς τήν πατρίδα άγάπην ι.

Όταν δέ ήρχισαν νά αντηχούν τά πρώτα τής ελευθερίας κηρύγματα και νά κροτοϋν εις κάθε έλληνικήν γήν και θάλασσαν τά καρυοφύλλια, ή ΜοΟσα ευρέθη εις τήν πρώτην γραμμήν, βροντόφωνος και ορμητική. Τω δντι οί ποιηταί του παρελθόντος αιώνος, ανεξαρτήτως τάσεων καί γλωσ­

σικών αντιλήψεων, διακρίνονται, άνευ εξαιρέσεως, δια τήν βαθυτάτην και ειλικρινή των άφοσίωσιν προς τήν σκληρώς άγωνιζομένην κοινήν Μητέ­

ρα. Σολωμός, Κάλβος, Βαλαωρίτης, Μαβίλης, Παράσχος, Ραγκαβής, Σού­

τσοι, ολόκληρος ή επτανησιακή πλειάς καί ή ρομαντική σχολή τών 'Αθη­

νών επί τοϋ σημείου τούτου συμφωνούν καί συμβαδίζουν ή ιδία άφοσίω­

σις προς τήν Πατρίδα καί ή ιδία πίστις επί τά πεπρωμένα καί τά υψηλά ιδανικά τους συνδέουν. 'Απεριόριστος φιλοπατρία, απεριόριστος αγάπη προς τήν Ελλάδα θερμαίνει τήν καρδίαν καί τήν ψυχήν των. Καί οί πλέον ψυχροί καί οί πλέον μέτριοι τών ποιητών τής εποχής εκείνης, όταν υμνούν τήν Ελλάδα κατορθώνουν νά συγκινηθούν καί νά συγκινήσουν. Νομίζω όμως ότι μεταξύ όλων, ιδιαιτέρως διακρίνεται δια τήν φιλοπατρίαν του ό 'Ανδρέας Κάλβος, ό πινδαρικός ποιητής τών ωδών. Είναι καθ' όλα πα­

τριώτης ποιητής, ή δέ ποιητική του παραγωγή είναι έξ ολοκλήρου αφιε­

ρωμένη εις τήν Πατρίδα. Παραμερίζει κάθε άλλο αίσθημα, κάθε άλλην σκέψιν, κάθε άλλον σκοπόν, δια νά ύμνηση μόνον καί μόνον τήν Ελλάδα. Ή πρώτη φδή του φέρει τον τίτλον «ό Φιλόπατρις», ή τελευταία «ό βωμός τής Πατρίδος. Ή αύτη ιδέα ανοίγει καί κλείει τον κύκλον. "Ολη ή ψυχή

1. Παρά τας γλωσσικας ή ιδεολογικός και αίσθητικας αυτών διαφοράς, όλοι οί ποιηταί μας τοϋ παρελθόντος αιώνος διακρίνονται δια τήν φιλοπατρίαν και τον ενθου­

σιώδη πατριωτισμόν των. Ειδική μελέτη έπί τοϋ θέματος τούτου θα ήτο ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα και επίκαιρος.

— 109 —

του Κάλβου δονείται από τον ίδιον παλμόν, χωρίς όμως και να καταντά μονότονος ή μονόχορδος. Έγραψα και άλλοτε ι, ότι ή μόνη πραγματική αγάπη τοϋ Κάλβου, ή μόνη άφοσίωσις, ή μόνη λατρεία του, ήτο ή Πα­

τρίς του, ή Ελλάς, την οποίαν ώνειρεύθη και ύμνησε κατά τρόπον ϊδιόρ­

ρυθμον, ως κάτι το ϊδανικόν, ύψηλότερον, θείον. Και ή αγάπη αύτη έγέ­

μιζεν όλον του το είναι* δεν υπήρχε θέσις δι' άλλην άγάπην. Ή τ ο δε τοϋτο φυσικόν, άφοϋ εις τήν ΐδέαν Ελλάς ό Κάλβος συνεκέντρωνεν όλας τάς ανωτέρας και ύψηλοτέρας ήθικάς και πνευματικάς αξίας. Διότι πράγματι, δεν εϊναι απλώς το γεγονός τής καθολικής — θα ήδυνάμεθα να εϊπωμεν — πατριωτικής παραγωγής, τό όποιον διακρίνει το έργον τοϋ Κάλβου, όσον, κυρίως, αυτός ούτος ό ουσιαστικός χαρακτήρ τής ποιήσεως ταύτης και τό βαθύ νόημα, τό όποιον ό ποιητής διαβλέπει εις τήν φιλοσοφικήν ίδέαν τής φιλοπατρίας.

Κανείς, ίσως, άπό τους άλλους ποιητάς, τους συγχρόνους άλλα και τους μεταγενεστέρους τοϋ Κάλβου, δεν ήσθάνθη τόσον έντατικώς και τόσον πνευματικώς τήν προς τήν πατρίδα άγάπην, όσον εκείνος. Εις τήν φιλοπατρίαν, ως εϊπομεν, ζητεί να δώση ενα καθαρώς ηθικόν και πνευμα­

τικόν χαρακτήρα και τήν ταυτίζει μάλιστα με τήν άρετήν. Δια τον Κάλβον ή φιλοπατρία δέν αποτελεί μόνον μίαν έθνικήν έκ­

δήλωσιν, άλλα κυρίως τήν έγκόσμιον πραγματοποίησιν τής Αρετής. Μας μεταφέρει τοιουτοτρόπως εις εν ύψηλότερον καθαρώς πνευματικόν καί φιλοσοφικόν έπίπεδον καί μας αναβιβάζει εις δυσθεώρητα ϋψη. Δια τον Κάλβον ό πατριωτισμός προσλαμβάνει τον αυτόν χαρακτήρα, ό όποιος διακρίνει τήν προς τήν Πατρίδα, άγάπην τών αρχαίων φιλοσόφων καί ποιητών μας, καί υπενθυμίζει τήν περί πατρίδος ­ πολιτείας εννοιαν τοϋ Πλάτωνος, διδάσκοντος ότι «μητρός τε καί πατρός τε καί τών άλλων προ­

γόνων απάντων τιμιώτερόν εστίν ή πατρίς καί σεμνότερον καί άγιώτερον»2. Δια τον Κάλβον δέν εϊναι δυνατόν να νοηθή ηθικός άνθρωπος, αν

δέν εμπνέεται άπό άγνήν φιλοπατρίαν, όπως καί τανάπαλιν ô φιλόπατρις εϊναι αδύνατον να μή είναι ενάρετος. Ή προς τήν πατρίδα αγάπη δέν αποτελεί, κατά τον ποιητήν τών φδών, απλώς κοινωνικόν καθήκον, άνθρώ­

πινον νόμον, άλλα κατηγορηματική ν ήθικήν αρχήν, καί θρησκευτικήν έντολήν, δια τήν οποίαν ό άνθρωπος θα κληθή μίαν ήμέραν να λογοδο­

τήση όχι μόνον ενώπιον τών ανθρώπων καί τής ιστορίας, άλλα καί ενώ­

πιον τής συνειδήσεως του καί αυτών τών Θεών. Ή φιλοπατρία δέν αποτελεί δια τον ποιητήν μας άπλήν π ο λ ι τ ι κ ή ν

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Ό Κάλβοε καί οί σχέσεις του, Έπιθεώρησις (Ρώμης) 2 (1939) 312 έπ.

2. Πλάτωνος : Κρίτων.

— 110 —

ύποχρέωσιν του π ο λ ί τ ο υ , άλλα ήθικήν έπιταγήν του άνθρωπου. 'Απο­

τελεί ως ή δικαιοσύνη, ή αλήθεια, ή δόξα μέρος και έκδήλωσιν της γενι­

κής ιδέας τής 'Αρετής. "Οπως αί άλλαι εκδηλώσεις τοιουτοτρόπως και ή αγάπη προς την πατρίδα μετά τής οποίας είναι ηνωμένη και ή ιδέα τής ελευθερίας, αποτελεί στοιχεΐον άπαραίτητον τής 'Αρετής. Δεν είναι δυνα­

τόν να ύπαρξη 'Αρετή εις τον περιφρονοϋντα την πατρίδα και τήν έλευ­

θερίαν, όπως δεν είναι επίσης δυνατόν ή αγνή αγάπη προς τήν πατρίδα και τήν έλευθερίαν να μή συνοδεύωνται ύπο τής 'Αρετής. Δια τον λόγον τούτον, δταν ό ποιητής μας ύμνή τήν πατρίδα, υμνεί εκ παραλλήλου και τήν Άρετήν και τανάπαλιν, ό ύμνος προς τήν Άρετήν αποτελεί δι' αυτόν ΰμνον προς τήν Πατρίδα.

Αί καλβικαί φδαί εμπνέονται σχεδόν αποκλειστικώς άπό διάπυρον πατριωτισμόν και άπό ένθουσιασμόν δια τον μέγαν και δίκαιον αγώνα τής ανεξαρτησίας, ό όποιος παρέχει εις τον ποιητήν τήν εύκαιρίαν να έκθειάση τάς ύψηλάς άνθρωπίνας άρετάς, αί όποΐαι υπήρξαν το κίνητρον αυτού. Ό Κάλβος δεν παρασύρεται άπό εύκολους ενθουσιασμούς ή άπό τυφλήν και έπιπολαίαν πατριδολατρείαν, άλλα κατευθύνεται άπό βαθεΐαν και συνει­

δητή ν κατανόησιν και έκτίμησιν τών μεγάλων ιδανικών, τα όποια περι­

κλείει ή ιδέα τής Ελληνικής Πατρίδος. Ή φιλοπατρία του παρουσιάζεται τοιουτοτρόπως άφ' ενός μεν ώς άφοσίωσις προς τήν πατρικήν γήν τής 'Ελλάδος και άφ' έτερου ώς έκδήλωσίς τής πνευματικής και ηθικής αντι­

λήψεως τής 'Αρετής. Ώς δέ παρατηρεί ό Τσάτσος : « Ό Κάλβος είναι ό πΌιητής τής ηθι­

κής ιδέας καθώς διαπλάστηκε μέσα στο χώρο τής ιστορίας μας . . . Με αυτό δεν πρέπει να νομισθεί πώς στον Κάλβο ή ιδέα, μάλιστα ή ιδέα τής ελευθερίας, όπου ανδρεία και δικαιοσύνη διασταυρώνονται, καταντάει ενα ιστορικό πολιτικό ­ κοινωνικό αίτημα. Θα έλειπε τότε κάθε μεγαλείο άπό τήν ιδέα αυτή και θα καταστρέφονταν και ή ποίηση Λού θα τήν κλειοΰσε. Ή ιδέα τής έλευθερίαο στον Κάλβο εκφράζεται βέβαια άπό ενα σύμβολο συνθεμένο με ιστορικά στοιχεία, άλλα δέ σταματάει εκεί και ούτε πηγάζει απ' εκεί. Έχει πηγή της ενα λόγο πού υπερβαίνει τα συγκεκριμένα ιστο­

ρικά γεγονότα, το λόγο ότι χάνεται ό άνθρωπος, ή ευγένεια και ή μεγα­

λοσύνη του, ή ωραιότητα τής ηθικής του προσωπικότητας, ή υπόσταση της, χωρίς τήν ελευθερία, τήν ελευθερία δχι μόνο άπό τους καταχτητές, άλλα και άπό το θάνατο και άπό τή διχόνοια και άπό τήν πνευματική δουλεία, άπ' δ,τι σκλαβώνει τή δύναμη του άνθρωπου. Ό Κάλβος «οίκο­

δομεΐ» τή συγκίνηση του μέσα στον αυστηρά λογικά συγκροτημένο ρυθμό πού ταιριάζει στην ήθικήν ιδέα, έτσι ορισμένη άπό ανδρεία και ελευθερία ελληνική. Ά π ό αυτή τή συζυγία ή ηθική αρετή αποχτά τήν συγκεκρι­

μένη της αισθητική ποιότητα. Και ή ποιότητα αυτή είναι αχώριστη άπό

— I l l —

τον αέρα ΰψους, μεγαλείου και ευγενείας, πού τον ξεχωρίζει ανάμεσα σέ όλους τους ποιητές μας. Ό Κάλβος δεν μας δίνει τόσο ωραιότητα με τη στενή σημασία αυτής τής λέξης, όσο ύ'ψος. Το ΰψος είναι ή είδικώτερη φραιότητα τής ηθικής ίδέας» ι.

Ώς τήν κυριωτέραν έκδήλωσιν τής αρετής και τήν σπουδαιοτέραν αυτής πραγματοποίησιν ό Κάλβος θεωρεί τήν ε λ ε υ θ ε ρ ί α ν, ή οποία αποτελεί τήν άναγκαίαν προϋπόθεσιν τής ηθικής υπάρξεως. Ή ελευθερία δέν εϊναι μόνον βασικόν στοιχεΐον τής κοινωνικής και πολιτικής δια­

βιώσεως τών ανθρώπων, άλλα κατέχει και τήν πρώτην βαθμίδα τής πνευ­

ματικής υποστάσεως καί αναπτύξεως. Όταν συνυπάρχη μετά τής αρετής, ή ελευθερία μετατρέπει και αυτήν τήν γήν είς Παράδεισον και οδηγεί τον θνητόν είς τήν άθανασίαν (IB', ιβ' ­ιγ')· 'Απαιτεί όμως θυσίας καί τόλμην (ΙΔ', α') δια να άνυψώση τον άνθρωπον είς τήν σφαϊραν τής αληθείας καί τής δικαιοσύνης ίΙΔ', α' ­γ ' ) . 'Αντιθέτως ή ελλειψις τής ελευθερίας οδηγεί τον άνθρωπον είς κατάστασιν πλήρους καταπτώσεως, όπου δέν δύναται να ύπαρξη ουδεμία αρετή καί ουδέν άνώτερον άνθρωπιστικόν αίσθημα. Δια τοϋτο ό Κάλβος στιγματίζει μέ τα μελανώτερα χρώματα τήν τυραν­

νίαν καί καταφέρεται μέ θρησκευτικόν μένος κατά τών τυράννων.

Καί ô ασκών τήν τυραννίαν, ό τύραννος, καί ό ύποτασσόμενος καί υποφέρων δουλικώς ταύτην, ό δειλός καί ανάξιος, είναι κατώτερα πλά­

σματα, έστερημένα ανθρωπισμού καί ανωτέρας πνοής. Οί τύραννοι δέν γνωρίζουν ουδέν ευγενές αίσθημα καί ουδέν έμπόδιον είναι ίκανόν να ανα­

χαίτιση τάς ποταπάς καί χαμηλάς ορέξεις ώς καί τά εγωιστικά συμφέρον­

τα των. Τους διακρίνει ή κακία καί τό θράσος. Δέν δύνανται να αισθαν­

θούν ουδέν ύψηλόν συναίσθημα, διότι μόνον κίνητρον καί σκέψις των εϊναι ό σφετερισμός, ή καταδυνάστευσις τών λαών, ή δίψα του αίματος. Τά ανθρωπιστικά καί φιλαλληλικά αισθήματα είναι εντελώς ξένα είς τάς καρδίας των. 'Αλαζόνες καί υπεροπτικοί θεωρούν τήν ΰπαρξίν των άνω­

τέραν τής τύχης τών καταδυναστευομένων λαών. Προς ίκανοποίησιν του πάθους των καί του εγωισμού των είναι πρόθυμοι να θυσιάσουν καί να ρίψουν είς τήν σφαγήν καί τον θάνατον χιλιάδας αθώων υπάρξεων. Τό αίμα, οί πόνοι, τα δάκρυα δέν τους συγκινούν. Μόνος σκοπός, μόνη έπι­

δίωξις ή ατομική των ισχύς. Οί τύραννοι έχουν «σκληράν... κι άνανδρον καρδίαν» (Ç', ιδ'). Είναι κενόδοξοι καί αίμοχαρεΐς (IH', ιγ'), άτιμοι καί δολιόφρονες, φέροντες «σκήπτρα στάζοντα αίματος καί δακρύων» (Γ', λγ'), καί «σκληράν μάστιγα» (Α', κβ'). Είναι «τά σκληρότατα ονύχια τών

1. Κ. Τ σ ά τ σ ο υ , Κάλβος, ποιητής τής ιδέας, Νέα Εστία ('Αφιέρωμα στον Κάλβο) 50 (1946) 70β.

— 112 —

άγρυπνων δολίων τυράννων» (Κ', β'), οί όποιοι επί της κεφαλής βαστά­

ζουν «άνόητον βάρβαρον σκήπτρον» (Κ', θ'). Ζητούν «βωμούς, θυμίαμα... κ' ύμνους» (Η', η'), και αύτοκαλοϋνται δίκαιοι, λαμπροί, ύψιστοι (Η', θ'). Εις την πραγματικότητα κατεδίωξαν πάντοτε την αρετή ν και ήγνόησαν τήν εύσπλαχνίαν και τήν δικαιοσύνην. Ένω αύτοκαλοϋνται δίκαιοι και κριταί ώς θεοί :

Τήν άρετήν άθλίως, πότε ôèv εκατάτρεξαν ; πότε εύσπλαγχίαν εγνώρισαν,

δικαιοσύνην ;

Με υπερήφανους πόδας, καταταφρονητικούς, δεν πατοϋν το χρυσοϋν συντριφθεν τώρα ζύγωθρον

τοϋ όρθοϋ νόμου ;

Το αχόρταστον δρέπανον αυτοί βαστούν θερίζουν πάντ όσα δ Ιδρώτας μας ώρίμασεν άστάχυα

δια τους υιούς μας (Η', ι' ­ ιβ').

«Τα χέρια ανόσια ληστών τοσούτων» (ΙΓ', κζ') μιαίνουν ό,τι ιερόν και θαύμα στον, ζητουντα να άρπάσουν και να περιβάλουν τήν κοϋφον και αλαζόνα κεφαλήν των με ξένους στεφάνους δόξης και μεγαλείου, ένω «χάσκει λαίμαργον τό στόμα τυράννων», ετοιμον να κατασπάραξη κάθε «τροφήν πού έσύναξας με κόπους ανέκφραστους» (Η', ιδ').

Παντού όπου διέρχονται οί τύραννοι ενσπείρουν τον τρόμον, τήν άδι­

κίαν, τήν καταστροφήν, τον θάνατον, και σκορπίζουν τον πόνον και τήν θλΐψιν. Τό χέρι των «πνίγει τους λαούς τους» (IT', ς·') και φέρει τήν έξα­

θλίωσιν και τήν πεϊναν (17', ζ') :

αφρίζουν τα ποτήρια της αδικίας' δυνάσται πολλαί και διψασμένοι ιδού τ' αδράχνουν' γέμουσι

μέθης και φόνου (Ε', ιβ').

Οί τύραννοι απαιτούν διαρκώς νέας θυσίας εις αίμα και είς χρήματα εκ μέρους τών καταδυναστευομένων λαών, και υπό τό πρόσχημα της πα­

τρικής προστασίας έφαρπάζουν ο,τι αγαθόν έχουν εκείνοι συσσωρεύσει

— 113 —

δια του ίδρώτος και των κόπων των. Και ενώ φροντίζουν μόνον δια την συγκέντρωσιν πλούτου και χρυσοΰ, εγκαταλείπουν τα πλήθη εις τήν πεϊ­

ναν και εις παντός είδους στερήσεις. Έπί του λαϊκού αίματος και της λαϊκής συμφοράς στηρίζουν τήν δύναμιν δια τήν ευτυχίαν των, αμέριμνοι δε και ασυγκίνητοι δια τάς δυστυχίας των άλλων, υψώνουν τα πλήρη μεθυστικών ποτών χρυσά κύπελλα των, ενώ τα μικρά παιδία στερούνται και του άρτου ακόμη :

πόσοι πατέρες δίδουσιν, όχι 'ψωμί, φιλήματα 'ς τα πεινασμένα τέκνα τους, ενώ λάμπουν 'ς τα χείλη σας

χρυσά ποτήρια! (IÇ', ζ')·

Τα πλήθη υποβάλλονται εις παντοειδείς στερήσεις και θυσίας δια να εξασφαλίσουν οί τύραννοι επαίνους και ζητωκραυγάς, κολακείας και χει­

ροκροτήματα, τα όποια είναι αναγκαία άφ' ενός μεν δια να ικανοποιήσουν τον άκόρεστον έγωϊσμόν των, άφ' ετέρου δε δια να προξενήσουν εντύπω­

σιν είς τους λαούς των, εμφανιζόμενοι ώς υπεράνθρωποι, ημίθεοι και σω­

τήρες. Όταν εν καθεστώς ή μία δύναμις στερήται ιδίας ηθικής βάσεως, αγάπης και δικαιοσύνης, είναι απαραίτητοι αί έξωτερικαί εκδηλώσεις, αί ζητωκραυγαί και αί κολακεΐαι προς διακόσμησίν των. Άλλα επειδή και πάντα ταϋτα δεν άρκοϋν δια να στηρίξουν τελικώς και ασφαλώς της τυραν­

νίας τα τρέμοντα βασίλεια, έχουν ανάγκην λογχών και όπλων και μισθω­

τών κακούργων και ασυνειδήτων κολάκων προς ύπεράσπισιν τών ασταθών θρόνων των και έπαγρύπνισιν επί τής ζωής των. Ύπό τών διαρκών απειλών τοΰ πυρός και του σιδήρου, οί λαοί στενάζουν και υποφέρουν, μή δυνά­

μενοι να ανακύψουν, ουδέ καν τής ελευθερίας τό όνομα να επικαλεσθούν :

"Οταν υπό τα σκήπτρα σας νέους λαούς καλείτε, νέους Ιδρώτας Θέλετε εσείς δια να πληρώσητε

πλουσιοπαρόχως,

τα ξίφη όπου φυλάγουσι τα τρέμοντα βασίλεια σας, τα ξίφη όπου τρομάζουσι την άρετήν, και σφάζουσι

τους λειτουργούς της.

Θέλετε θησαυρούς πολλούς, δια ν' άγοράσητε

8

— 114 —

κρότους χειρών καί επαίνους και τ' άπιστον θυμ/αμα

της κολακείας (IT', η ' ­ ι ' ) ·

'Ακόρεστοι και αίμοχαρεΐς άψηφοϋν τάς θυσίας και τους πόνους των λαών, δταν έκ τούτων δύνανται να κερδήσουν πλούτη ή δόξαν. Μετά ασυ­

νειδήτου έλαφρότητος ρίπτουν τα £θνη εις τους πολέμους και τον αλληλο­

σπαραγμον καί, νέοι Νέρωνες, απολαύουν τών οίμωγών και του αίματος :

"Οχι μόνον τον ίδρωτα, άλλα και τ αίμα οι τύραννοι ζητοϋσιν από σας, κ άφοϋ ποτάμια εχύσατε

μήπως τους φθάνει (Η', ιζ').

Σπανίως ποιητική περιγραφή της τυραννίας καί της απανθρωπιάς τών τυράννων έγένετο μετά μεγαλυτέρας ψυχολογικής αναλύσεως καί περιγρα­

φικότητος. Τα βάναυσα ένστικτα καί ή αίμοχαρής επιθυμία διαγράφονται μέ τα μελανώτερα χρώματα, όπως μετ' ακριβείας καί φρικιαστικής πιστό­

τητος αναφέρονται καί τα μαρτύρια τών λαών, £νεκα τής θηριωδίας τών τυράννων, οί όποιοι προσποιούνται θεοσέβειαν καί εμφανίζονται επικαλού­

μενοι τήν θείαν προστασίαν, άλλ' είς τήν πραγματικότητα κατατρέχουν θρησκείαν καί σταυρόν καί καταστρέφουν τήν οίκογενειακήν έστίαν καί τους ερωτικούς θαλάμους :

Πόσους ναούς πού εδέχοντο τάς πτερωτάς της πίστεως προσευχάς καί τα δώρα' πόσους βλαστούς σοφίας,

πάσας ελπίδας'

αϊ, πόσους πνέοντας έρωτα θαλάμους, τώρα ή φλόγα βαρβάρως κατατρώγει' μισητον ολοκαύτωμα

ενός τυράννου ( Τ \ ι' ­ια').

Τίποτε δέν συγκινεί, τίποτε δεν δύναται να μαλάξη τής βαρβάρου ψυχής των τήν πόρωσιν. Ρέει τό αίμα αθώων υπάρξεων, μικρών παιδιών, μητέρων καί γερόντων, καί όμως οί τύραννοι συνεχίζουν τό έργον των του ολέθρου καί τής καταστροφής. Μυριάδες θνητών δέν αξίζουν δι' αυτούς όσον είς μικρός αδάμας, μέ τον όποιον κοσμούν τό βαρύ διάδημα των (Η', κγ'). Ουδεμία άναγνώρισις ή σέβας τών ξένων κόπων καί δοκιμασιών :

— 115 —

Aia τήν τροφήν που έσύναξας με κόπους ανέκφραστους, είς τα παραθαλάσσια Ιδού χάσκει το λαίμαργον

στόμα τυράννων (Η', ιδ')·

Όποίοι οί αρχηγοί, τοιούτοι και οί λαοί των ! Τους τυράννους άκο­

λουθοΟν τυφλά όργανα, όχλοι άκαρδων τυχοδιωκτών, προσδοκώντων εύκο­

λους νίκαςκαί πλούσια λάφυρα. Τα βάρβαρα ταύτα στίφη, «σκληρά, δειλά άναθρέμματα» (ΙΓ', κ'), χαρακτηρίζει ή θρασύτης και ή άνανδρία. Ώπλι­

σμένα επιμελώς και έπί μακρόν χρόνον παρεσκευασμένα, στηριζόμενα μόνον επί τοϋ αριθμού και τοΰ σιδήρου την δύναμιν, επιπίπτουν ύπούλως και δολίως άνευ αφορμής και προειδοποιήσεως, εναντίον άκακων και ανέτοιμων αθώων πληθυσμών, ένσπείροντες τον ολεθρον, τον πόνον και τήν καταστροφήν. Δεν εμπνέονται άπο θάρρος και άνδρείαν άλλ' άπό θρασύδειλον ίταμότητα, τήν οποίαν αρκεί να άνακόψη και αναχαίτιση ή πρώτη θαρραλέα άντίστα­

σις. Κυβερνώμενα άπό αίμοχαρεΐς και σκληρούς δυνάσταο «στάζουσι τα μαχαίρια» τους και πλύνουν τα χέρια τους στο αϊμα τών χριστιανών (ΙΓ', ΐς·'), ζητούν δε άνάπαυσιν «έπί σωρούς σφαγμένων» (Γ', ιη'), συμμετέχον­

τες ούτω ενεργώς και εκουσίως είς τα κακουργήματα τών κυρίων των. Ό Κάλβος επομένως δεν απαλλάσσει τους λαούς τών ευθυνών τών

αρχηγών των. Τύραννοι αρχηγοί κυβερνούν πάντοτε δειλούς και αναίσθη­

τους πληθυσμούς, οί όποιοι κατ' αυτόν τον τρόπον άνεχόμενοι τάς θηριω­

δίας των και γινόμενοι όργανα τής πραγματοποιήσεως των, συμμετέχουν και γίνονται συνυπεύθυνοι τών διαπραττομένων αδικιών.

Ό δήθεν ηρωισμός τών βαρβάρων περιορίζεται εις τον πνιγμόν αδυ­

νάτων παιδιών και τρυφερών γυναικών και γερόντων (ΙΓ', κα'). Φονεύουν άθφας υπάρξεις και καταστρέφουν έργα τέχνης. Μικρά παιδία, μητέρες, κοράσια, τών οποίων «ελαμπον πρώτα τα πλήθη αυτών σαν άστρα» (ΙΖ', η'), τα ήρπασε «θανάσιμη ώρα» (ΙΖ', η') και «εις κάθε στήθος ëva μαχαίρι στέκεται καταχωσμένον» (ΙΖ', ζ') :

"Εχουσι τών στεφάνων τους μαδημένα τα ρόδα, γυμνά τ' άσπρα βυζιά τους, μιασμενα άπό τα χείλη

άγριων βαρβάρων.

Νά, και οί σωροί περνάουσι τών μαχίμων ανθρώπων, ένδοξοι ναϋται, αείμνηστοι,

— 116 —

ανδρείοι στρατιώται κ ήμερος δχλος (ΙΖ', θ ' ­ ι ' ) .

Όποία συνοδεία τραγική! οποία μακρά σειρά φασμάτων και αθώων θυμάτων! Όποία σκληρά και τρομακτική θυσία! Σαδιστική εύχαρίστησις καταστροφής και σφαγής αδυνάτων και ανυπεράσπιστων γερόντων, γυ­

ναικών, παιδιών. 'Ακόρεστος δίψα αίματος, αχαλίνωτος επιθυμία φόνων και βανδαλισμών!

~Ω λαιμοί των αθώων παιδιών μας, ώ πλευρά σεβάσμια των μητέρων, γερόντων κόμαι είς τ' αίμα

άθλίως βρεγμέναι (Τ', ιζ').

Τα βαρβαρικά στίφη είναι «δειλά και αναίσθητα ποίμνια» (Ε', θ'), «ηρώων κοπάδια» (ΙΓ', κγ'), υπακούοντα πειθηνίως είς αδίκους και απάν­

θρωπους διαταγάς κακούργων τυράννων αρχηγών. Δεν γνωρίζουν τήν πραγματικήν άνδρείαν και τον τίμιον αγώνα, «χείρες κεραυνοφόροι, μόνον ταϋτα υποφέροντα τάς πληγάς» (Ε', ι'). Αί ήρωϊκαί των πράξεις συνίσταν­

ται εις τήν έπαίσχυντον έπίθεσιν εναντίον αδυνάτων και άμαχων πληθυ­

σμών, δια ταύτας δε επαίρονται ώς δια τρανά κατορθώματα θεωρούν «έργον ηρώων» αν σφάζουν «αδύνατα παιδία. . . τάς τρυφεράς γυναίκας και τα γε­

ρόντια» (ΙΓ', κα'). Ή θηριώδης λύσσα των δεν γνωρίζει όρια. Παντού οπό­

θεν διέρχονται ερημιά και μόνον ερείπια απομένουν :

"Αμετε, μην αφήσετε ζώντα κανένα' απ' αίμα τα Αιγαία νερά βαμμένα κύματ ας έχουν γέμοντα

από σφαγάδια (ΙΓ', κδ').

Τα αποτελέσματα τών βαρβαρικών επιδρομών των είναι τραγικά : Έγκρημνισμέναι πόλεις φαίνονται αντοϋ, και λείψανα πύργων, ναών, χωρίων άροτρα, βάρκες και άρματα

ήμελημένα.

Ζώντα δεν βλέπω' οντ άφησε κανένα ή σκληρά τύχη επάνω είς τέτοιον θέατρον, τ' έθνους να κλαίη τήν άωρον

τρισάθλιον μοΐραν (ΙΖ', ιγ' ­ιδ').

— 117 —

Ναί, ούδένα ζώντα άφήκεν ή τυραννική επιδρομή πλην της δόξης, ή οποία μόνη υμνεί των ενάρετων τήν θυσίαν και προετοιμάζει του γένους τήν άνάστασιν. Είς τό σημείον τούτο ό Κάλβος πλησιάζει τον Σολωμόν και οί υπερήφανοι στίχοι του μας ενθυμίζουν του τελευταίου το «είς Ψαρά» επίγραμμα.

Θορυβώδεις είναι είς τάς εκδηλώσεις των οί τύραννοι : «είς το στρα­

τόπεδον των βαρβάρων άκούεις κραυγάς, τύμπανα, κτύπους» (ΙΕ', ιε'), αλλ' ούτοι δεν δύνανται να έκφοβίσουν τους ανδρείους οί όποιοι εμπνέονται άπό καρτερίαν και ύψηλόν φρόνημα προερχόμενον έκ της συνειδητής δυνάμεως της αρετής. Των βαρβάρων, αντιθέτως, τα στίφη έστερημένα οιασδήποτε ευγενούς εξάρσεως και ενάρετου αισθήματος έχουν μόνον έξωτερικήν αγριότητα, αλλ' όχι και έσωτερικήν ψυχικήν καρτερίαν και παρ' όλον ότι «είναι πολλά τα πλήθη των και φοβερά είς τήν όψιν» όμως «ένας Έλλην δύναται, ένας άνδρας γενναίος να τα σκορπίση» (ΙΓ", κη'), όπως συνέβη και με πού «τα μύρια τάγματα εχυσεν ό Άράξης» οτε ή ασπίς «'Ελλάδος, σύ επί τους Πέρσας άστραψες, κ' εγινον κόνις» (Β', ια').

Τα όπλα, κατά τον Κάλβον, και ό σίδηρος δεν νικούν τάς ιδέας και τήν εΰτολμον άρετήν. Αί ύλικαί δυνάμεις δεν πτοούν τό πνεύμα. Ή βία δεν δύναται να καταστρέψη τήν δικαιοσύνην και τήν έλευθερίαν. Τα ιδεώδη υπερισχύουν πάντοτε· ούτε ό αριθμός, ούτε τό πλήθος έχουν μεγάλην ση­

μασίαν. Είς τό τέλος του αγώνος θα επικράτηση ό ενάρετος. Αί βαρβαρι­

κοί κραυγαί και οί άλλαλαγμοί των τυράννων δεν κατορθώνουν να κατα­

πνίξουν τήν φωνήν τής αληθείας. "Απειρα λοιπόν, κατά τον ποιητήν μας, και βαρύτατα τά κατά τής τυραννίας : ή δουλεία, ή καταστροφή, ή δήωσις ή σφαγή. Φοβερά μάστιξ δια τήν ανθρωπότητα οί τύραννοι. 'Εκάστη εποχή έγνώρισε πολλούς εξ αυτών, τόσους πολλούς μάλιστα ώστε :

αν οπόταν πεθαίνγ] πονηρός βασιλεύς εσβην ή νύκτα εν άστρον, ήθελον μείνει ολίγα

ουράνια φώτα (IT', ε').

Ή κακία τών τυράννων θα ήρκει νά περιβάλη τήν γήν όλην με σκότος και νύκτα. Ευτυχείς επομένως όσοι δεν υπέστησαν τήν δουλείαν, όπως ή πατρίς τοΰ ποιητοΰ, ή Ζάκυνθος, τήν οποίαν ό Κάλβος αποκαλεί ακρι­

βώς «ευτυχεστέραν, ότι σύ δέν έγνώρισας ποτέ τήν σκληράν μάστιγα έχθρων, τυράννων» (Α', κβ').

'Ελευθερία δια τον ποιητήν σημαίνει ευτυχία, διότι ουδεμία στέρη­

σις οιουδήποτε αγαθού δύναται νά είναι βαρύτερα τής στερήσεως τής ελευθερίας.

— 118 —

Ή τυραννία είναι δια τον φιλελεύθερον και ηθικώς άκέραιον άνδρα ζυγός ανυπόφορος. Δέν είναι δυνατόν ό έμφορούμενος ανωτέρων ηθικών άρχων και πραγματικής αρετής να κόπτη τον αυχένα προ του τυράννου. 'Αντί πάσης θυσίας και αυτής τής ζωής. Θα ζητήση να αποτίναξη την δου­

λείαν. Βεβαίως υπάρχουν και κατώτερα όντα, χαμερπεΐς υπάρξεις, αί όποΐαι θεωρούν την ζωήν ώς πρωτεΟον ή τό μόνον αγαθόν, και αί όποΐαι είναι πρόθυμοι να άνεχθοϋν πάντα εξευτελισμό ν και να υποφέρουν πάντα περιο­

ρισμόν και προσβολήν. Δι' αυτούς :

'Ελεύθερος ή δούλος τι χρησιμεύει αν είναι, μόνον ας ζήση ό άνθρωπος, δτι είναι ή γη παράδεισος

και ή ζωή μία (IB', β').

Ή ζωή, οίαδήποτε είναι αΰτη, αποτελεί τον κύριον σκοπόν τής υπάρ­

ξεως. 'Αδιαφορούν δια κάθε υψηλόν αίσθημα καί αγνοούν τοϋ πνευματι­

κού κόσμου τάς απαιτήσεις, τους διευθύνει μόνον μία χαμερπής και κτη­

νώδης περί τής ζωής Ιδέα, ή οποία επιβάλλεται ένώ σιγφ ή φωνή τής αρε­

τής. Ή δουλεία αποτελεί δι' αυτούς φυσικήν καί άνεκτήν κατάστασιν. Οί δειλοί καί οί ηττοπαθείς είναι, κατά τον Κάλβον, όντα κατώτερα υπο­

φέροντα την μάστιγα. Καί φυσικά ό ποιητής δέν κάμνει καμμίαν διάκρι­

σιν μεταξύ τής εσωτερικής καί εξωτερικής δουλείας, δηλ. μεταξύ τοϋ λαού, ό όποιος υποφέρει την δουλείαν μιας ίδίας δικτατωρίας καί του λαού ό όποιος υποφέρει τον ξένον ζυγόν. "Οσοι δέν αίσθάνονται τήν δύναμιν να θυσιάσουν τα πάντα υπέρ τής ελευθερίας, δέν είναι αντάξιοι αυτής:

"Οσοι το χάλκεον χέρι βαρύ τον φόβου αισθάνονται, ζυγόν δουλείας ας εχωσΐ' θέλει άρετήν και τόλμην

ή ελευθερία (ΙΔ', α').

Ό ίσχυρός καί ενάρετος, αντιθέτως προς τον ηττοπαθή καί άνελεύ­

θερον, δέν φοβείται, άλλα περιφρονεί τους τυράννους. Είναι έτοιμος να ύποβληθή είς οιανδήποτε θυσίαν καί είς αυτήν τήν ξενιτείαν καί τήν έπαι­

τείαν (Ζ', ιε'). Δέν τον φοβίζουν αί άπειλαί καί δέν τον θαμβώνουν του τυράννου αί κομπορρημοσύναι, ούτε «τα πλούτη» ού'τε «τά μεγάλα ονόμα­

τα» ούτε «σκήπτρων ακτίνες» (IT', δ'). "Οποιος περιφρονεί τήν ζωήν καί άντικρύζει «τον θάνατον μέ θάρρος» κρατεί «τήν άγκυραν τής σωτηρίας» (Γ', λα') καί είναι ελεύθερος:

— 119 —

Έγώ τώρα εξαπλώνω Ισχνράν δεξιάν καΐ την άτιμον σφίγγω πλεξίδα των τυράννων

δολιοφρόνων.

Έγώ τα σκήπτρα ατάζοντα αίματος, και δακρύων καταπατώ' κάί καίω της δεισιδαιμονίας

το βαρύ βάκτρον (Γ', λβ' ­λγ').

Ό ώπλισμένος με την ασπίδα τής αρετής, έχει πλήρη γνώσιν τής ανω­

τερότητας του, είναι ήρεμος και πλήρης πίστεως, έχει δε :

...άτάρακτον εχω το βλέμμα, οπόταν το καταβάσω εις πρόσωπον

ενός τυράννου (Η', κβ').

Το αδικον όμως δεν είναι δυνατόν να επικράτηση έπί μακρόν. Ή τυ­

ραννία δεν δύναται έν πρώτοις να άφήση άσυγκίνητον το θείον, διότι αύτη αντιτίθεται όχι μόνον προς τον άνθρώπινον, άλλα καί προς τον θείον νόμον, ό όποιος θέλει καί ώρισε τους ανθρώπους ελευθέρους καί ίσους. Βλέπομεν καί πάλιν δτι ό Κάλβος ανάγει τό ζήτημα τής ελευθερίας είς τό ηθικόν έπίπεδον καί ότι ευρίσκει καί θρησκευτική ν κύρωσιν κατά τής τυραννίας. Δεδομένου δτι κατά τον Κάλβον, τό θείον δεν άφίνει ποτέ ατιμώρητους τους αδίκους, είναι έπόμενον νά τιμωρή αυστηρώς τους δολίους τυράννους. Μετ' ακράδαντου πεποιθήσεως ό Κάλβος υποστηρίζει δτι «ποτέ είς τήν γήν οί αθάνατοι ­ τους ληστάς δέν άφίνουν ατιμώρητους» (<Γ', ιη ) , πράγμα φυσικόν δεδομένου δτι δέν «αγαπάει νά βλέπη ­ έργα ληστών τό μάτι ­τών ουρανίων» (ΙΓ', θ'), αντιθέτως μάλιστα :

βλέπει 6 Θεός καί άστράπει δια τους πανούργους (IT', ιγ')>

απηνής δέ καί αναπόφευκτος είναι ή τιμωρία* τό δέ θείον

συχνά και τών τυράννων αλλάζεις την χρυσήν

ζώνην είς στάκτην (ΙΕ', ιη').

'Επειδή δέ καί οί λαοί, ως είπομεν, μεταβαλλόμενοι εις πειθήνια καί ενεργά όργανα τής θηριωδίας τών αρχηγών των, συμμετέχουν κατά τον

— 120 —

Κάλβον, των ευθυνών τούτων, δια τον λόγον αυτόν είναι έπόμενον ή θεία δίκη να επεκτείνεται και επί εκείνων: «Συχνά — λέγει ό Κάλβος άποτει­

νόμενος προς τον Ύψιστον — άπό σέ παιδεύονται ­ λαοί άφρονες, άσωτοι» (ΙΕ', ιη').

Είναι δε ή τιμωρία των Θεών απηνής. Είναι τιμωρία υλική καί ηθική. 'Υλική μεν, διότι οι τύραννοι και ύλικώς πιέζουν και καταστρέφουν τους λαούς, άλλα καί ηθική, διότι και ηθικόν κακούργημα διαπράττουν οί τύ­

ραννοι ασκούντες τήν βάρβαρον πίεσίν των. Δια τήν τιμωρίαν ταύτην ό Κάλβος επικαλείται τήν συνδρομήν τών Μουσών καί τών Έριννύων, τών θεοτήτων δηλ. της ηθικής τάξεως άφ' ενός καί της εκδηλώσεως άφ' ετέρου* ζητεί δε όπως ή έκδίκησις καί ή τιμωρία είναι σκληρά καί αποφασιστική:

τώρα, ναι, τώρα αστράψατε, ώ Μοϋσαι, τώρα αρπάξατε τήν πτερωτήν βροντήν, κατά σκοπον βαρέσατε

μ' ενστοχον χείρα (Ε', ιγ').

Κυρίως όμως αί θεαί της έκδικήσεως δεν πρέπει να λησμονήσουν τους τυράννους. Άπό τα σκοτεινά βασίλεια των όρμώμεναι πρέπει να πλήξουν με βροντάς καί κεραυνούς τών τυράννων τήν άνανδρον καρδίαν καί τήν κακοϋργον αυτών ψυχήν. Προς τάς Έριννύας τάς τρομεράς θυγατέρας της «στεναζούσης νυκτός καί του βαθέως αδου» (Τ', ιβ') άποτεινόμενος ό ποιητής, λέγει :

Τρέξατε' εδώ τον θόρυβον τών μεγάλων πτερύγων φέρετ εδώ' κυττάξατε, σκληραν σας δείχνω κι άνανδρον

καρδίαν τυράννου.

Τάς λαμπάδας αύτοϋ τινάξατε, αύτοϋ ρίψατε βροχήν πεπυρωμένην, αύτοϋ Έριννύες πετάξατε

χιλίας εχίδνας (Ç", ιδ ' ­ ιε ' ) .

Ή τιμωρία τών τυράννων επέρχεται έν εύθέτω χρόνω ύπό διάφορον μορφήν πάντως δε εϊναι αναπόφευκτος. Ό άμεσος θάνατος ή έμμεσος διαρ­

κής καταδίωξις τους αναμένει. Αί παντοειδείς τύψεις καί τά φάρμακα τών συνεχών κακουργημάτων των τους ταλαιπωρούν καί τους πιέζουν ώς θλι­

βερά τοϋ τάφου πλάξ:

­ 121 ­

Αν φνγωοΊ το δρέπανον θανατηφόρον, φάρμακα επί τα χείλη εύρίσκουσι τον ύμεναίον, και δράκοντας

εις τα ποτήρια.

Οι φοίνικες ξηραίνονται της Ειλειθυίας' βαρύνεται επάνω είς την καρδίαν των το σκότος της νυκτός

ώς πλάκα τάφου (Ç', ιθ' ­ κ').

'Αλλά ώς μεγαλυτέραν τιμωρίαν έχουν οι τύραννοι την θείαν μήνιν, ή οποία ώς διαρκής τύψις συνειδήσεως και τρομερός εφιάλτης ταράσσει τήν ψυχική ν των ήρεμίαν και γαλήνη ν. Ένώ οί τύραννοι νομίζουν ότι έπε­

κράτησαν, ότι έκυριάρχησαν όλου του κόσμου, αίφνης άντικρύζουν τήν σκληράν πραγματικότητα. Το φάσμα της λαϊκής εξεγέρσεως, των πολυ­

πληθών θυμάτων των αί άθωαι κραυγαί, ό φόβος της έκδικήσεως τους κρα­

τούν είς διαρκή άναστάτωσιν και άγωνίαν. Ή φωνή της συνειδήσεως εγεί­

ρεται τρομερά και απειλητική. Και αν ακόμη ό τύραννος άποφύγη τυχόν τον θάνατον και τήν λαϊκήν έκδίκησιν είναι βέβαιον δτι δέν δύναται ποτέ να απόλαυση τήν ήρεμίαν και τήν ψυχικήν χαράν των ενάρετων και δικαίων ανθρώπων:

. . . τιμωρίαν, άληθινήν και μόνην, φρικτήν, οί μιαροί

εχουσιν άλλην

τήν ενδειαν της γλυκείας γαλήνης των δικαίων {Τ', κβ'­κγ') .

Τίποτε δέν δύναται να σώση τους τυράννους. Ή τιμωρία θα έπέλθη. Ή τυραννία δέν δύναται να θριάμβευση μέχρι τέλους. Οί φιλελεύθεροι δούλοι θα αποτινάξουν μίαν ήμέραν τον ζυγόν. Οιαδήποτε προσπάθεια προς αποφυγήν της τιμωρίας τοϋ τυράννου είναι καταδικασμένη είς άποτυ­

χίαν. Ή ιδία ή σκληρότης του δίδει θάρρος και δύναμιν είς τους καταδυ­

ναστευομένους, οί όποιοι μίαν ήμέραν θα θραύσουν τα απάνθρωπα δεσμά της τυραννίας και τοϋ σκότους. 'Ίσως ή αναμονή είναι ενίοτε μακρά καί επίπονος, αλλ' εφ1 όσον υπάρχει αρετή καί άνδρικόν σθένος ή ώρα της ελευθερίας θά σημάνη οπωσδήποτε. Μέ τήν πεποίθησιν ταύτην τοϋ Κάλβου συμφωνεί πλήρως καί ό Σολωμός, ό όποιος ανάλογα πράγματα υποστη­

ρίζει εις τον «Ύμνον είς Έλευθερίαν». Θλίψις καί όδυρμός ή δουλεία,

­ 122 —

άλλα υψίστη χαρά και άγαλλίασις ή άποτίναξις τοΰ ζυγού και ή άπόκτη­

σις τής γλυκείας ελευθερίας. Ή ΐδία ή τυραννία προετοιμάζει την κατα­

στροφήν της, και μάλιστα επιταχύνει ετι περισσότερον την έκδήλωσιν της αντιδράσεως, όσον είναι αίσχροτέρα και καταθλιπτικωτέρα :

. . .Αϊ, όσον είναι τυφλή καί σκληρότερα ή τυραννίς, τοσούτον ταχντέρως ανοίγονται

σωτήριοι θύραι (IT', ιζ')·

"Αν ή τυραννία είναι το έχθιστον τών κακών καί ό προς καταδυνάστευ­

σιν τών γαιών άγων ανίερος καί εγκληματικός, αντιθέτως είναι ίερος καί ευγενής ό άγων ό άποσκοπών είς τήν ύπεράσπισιν της αρετής καί τών ηθι­

κών άξιων τοΰ άνθρωπου, μεταξύ τών οποίων πρώτη ή ελευθερία. Ή ελευ­

θερία είναι αυτή καθ' εαυτή ν αξία παντός σεβασμού καί θυσίας. Ίεράν τήν ονομάζει ό ποιητής εις τον «Πρόλογον» «ανίκητα τής ίεράς ελευθε­

ρίας τά χέρια» (στ. 8­9) καί άλλου προσθέτει «δια τ' όνομα της ίερας τών τέκνων σου» (ΙΖ', κ').

Είναι ακόμη γλυκεία, μάλιστα δε γλυκύτατη καί παντός γηΐνου αγαθού ανωτέρα, δι' δ καί «ύπεργλυκυτάτην» αποκαλεί αυτήν ό Κάλβος, θεωρών αυτήν ώς το πολυτιμότερον ίδανικόν τών νεανικών του χρόνων (Α', ι'). Δι' αυτής τά έθνη γίνονται άξια τής κοινής εκτιμήσεως καί τής παγκο­

σμίου δόξης. "Εθνη μή φιλελεύθερα έτοιμα να υποκύψουν είς τήν πρώτη ν τοΰ εσωτερικού ή εξωτερικού τυράννου πίεσιν είναι ανάξια υπάρξεως καί εκτιμήσεως :

*Ω δόξα, δια τον πόθον σον γίνονται και πατρίδος και τιμής καί γλυκείας ελευθερίας και ύμνων

άξια τα έθνη (Β', κε').

Ή ελευθερία όμως, όπως όλα τά πολύτιμα αγαθά, απαιτεί καί θυσίας, «θέλει άρετήν καί τόλμην», αντιθέτως οί ηττοπαθείς, οί δειλοί, «όσοι τό χάλκεον χέρι βαρύ τοΰ φόβου αισθάνονται», αυτοί «ζυγόν δουλείας ας εχω­

σι» (ΙΔ', α'). "Οσοι αγνοούν τήν άρετήν, όσοι περιφρονούν τήν τόλμην, όσοι αγαπούν υπέρ τό δέον τήν ζωήν καί σιωπούν είς κάθε ύψηλήν έπίκλη­

σιν τής ψυχής, ούτοι δέν είναι άξιοι τοΰ μεγίστου αγαθού τής ελευθερίας. Ή αγάπη προς τήν έλευθερίαν καί ή επιθυμία προς άπελευθέρωσιν

άπό κάθε είδους χαμηλάς καί ταπεινάς σκέψεις δίδουν τήν δύναμιν δια τάς γενναίας αποφάσεις εις τάς τολμηράς πράξεις. Ή ελευθερία παρέχει τήν

— 123 ­

τόλμην δια την έξαρσιν του άνθρωπου και την άνύψωσιν εις ανωτέρας σφαίρας ζωής. Και αν ακόμη στοίχιση αυτήν την ζωήν, ή ωφέλεια είναι πάλιν μεγάλη, διότι ό άνθρωπος εξήλθε νικητής τό δε πνεύμα του κατέ­

βαλε την ΰλην. Ή ηθική και πνευματική νίκη είναι ανωτέρα τής αξίας τής ζωής. Είναι ή ελευθερία, ή οποία

επτερωσε τον "Ικαρον και αν επεσεν 6 πτερωθείς κ επνίγη

θαλασσωμένος'

άφ* υψηλά όμως έπεσε, και άπέθανεν ελεύθερος (ΙΔ', β ' ­ γ ) .

Περισσότερον αξίζει ή βραχυχρόνιος, άλλ' ελευθέρα και πνευματικός ανεξάρτητος ζωή, παρά ή μακρά ζωή δουλείας και καταπτώσεως. Και προ­

τιμότερος ό υπέρ τής ελευθερίας ένδοξος θάνατος άπό τον άτιμον τάφον του δουλοπρεπους ανθρώπου, ό όποιος είς οιανδήποτε στιγμήν ευρίσκεται εις τήν διάθεσιν τοϋ τυράννου. Ένφ ό ευγενής υπέρ του ύψηλοϋ Ιδανικοϋ θάνατος άνυψοΐ και εξιδανικεύει τον άνθρωπον, αντιθέτως ή ταπεινή και άδοξος σφαγή αποτελεί τραγικήν μοΐραν.

ΛΑν γένης σφάγιον άτιμον ενός τυράννου, νόμιζε

φρικτον τον τάφον (ΙΔ', γ').

Ή ελευθερία είναι θεία, δώρον έπουράνιον, κόρη αύτου τοϋ υπέρτατου Θεού τοϋ Διός, πατρός τών θεών και ανθρώπων, ΰψιστον αγαθόν καί μόνη πραγματική παρηγοριά τοϋ κόσμου :

σν τότε, ω λαμπρότατη κόρη Διός, τοϋ κόσμου μόνη παρηγοριά, . . .

ώ ελευθερία (Γ, ιη'),

Είναι δέ ή ελευθερία τό σημαντικώτερον απόκτημα τοϋ άνθρωπου. Πολλά καί πλούσια τα αγαθά, τα όποια οί θεοί έδώρησαν εις τους θνητούς καί ευτυχείς είναι δσοι δύνανται να απολαύουν αυτά. Ό άνθρωπος έχει προικισθή με πολλάς άρετάς καί υψηλά φρονήματα, τα όποια ως «άγλαά τοσαΰτα δώρα δοξολογούνται»· άλλ' άπό όλα αυτά — προσθέτει ό ποιητής — «πολύ άγλαώτερον» δώρον είναι «ό νους οπού αποφεύγει τήν δουλοσύνην» (Ζ', ς­'), διότι αυτής σκληρόν είναι τό στρώμα καί «φαρμάκι τό ψωμί» (Κ', ζ'). Φαρμακερά καί πικρά ή τροφή τής δουλείας καί ή άνάπαυσις άδύ­

— 124 —

νατος. Ό διαρκής κίνδυνος, οι διαρκείς εξευτελισμοί, αί διαρκείς πιέσεις μετατρέπουν την ζωήν εις μαρτύρια. Δυστυχής ό άνθρωπος ό ήναγκασμένος να κύπτη τήν κεφαλήν προ του δυνάστου έκλιπαρών τον οΐκτον και το έλεος αύτοϋ. Ή καρδία του αγωνιζομένου υπέρ της ελευθερίας, θερμαίνεται άπο άγνήν άγάπην προς τήν Πατρίδα και τήν γενέτειραν γήν, τήν οποίαν ό ξένος ζυγός καταδυναστεύει. 'Ιερά είναι ή άφοσίωσις του ποιητοϋ μας προς τήν Πατρίδα. Τίποτε εις τον κόσμον δέν δύναται να παραβληθη προς αυτήν. Δια τοϋτο ό Κάλβος δέν κάμνει χρήσιν της λέξεως Πατρίς παρά μόνον όταν είναι άναγκαΐον, φοβούμενος τρόπον τινά μήπως ή συχνή έπανάλη­

ψις του υπέρτατου τούτου άγαθοΰ αποτελεί άνίερον πρδξιν. Ή Πατρίς είναι θείον πράγμα και προς αυτήν, ως προς τα θεϊα πρέπει να προσβλέπωμεν μετ' αγάπης και άφοσιώσεως, άλλα και μετά σεβασμού και φόβου.

Πατρίς είναι και ή γενέτειρα, ή κοινή μήτηρ, «ή θρέπτειρα γη άπο τον ίδρωτα μας πεποτισμένη» (Ζ', ι'), της οποίας «τα περιπόθητα βουνά και τα χωράφια» (ΙΑ', γ') περιπτύσσουν τα αγαπητά τέκνα. Δια τοϋτο και πλη­

ροί πασαν σκέψιν και αίσθημα τοϋ άνθρωπου, ό όποιος ευτυχής ή δυστυ­

χής, προς αυτήν στρέφει ανά πασαν στιγμήν τήν σκέψιν του :

Άλλα ευτυχής ή δύστηνος, όταν το φως επλούτει τα βουνά και τα κύματα, σε εμπρός των οφθαλμών μου

πάντοτες εϊχον (Α', δ').

'Ακόμη και κατά τάς ώρας αναπαύσεως ή ιδία Πατρίς, είναι «των ονεί­

ρων ή χαρά μόνη» (Α', ε'). Ά λ λ ' αν προσφιλής και αγαπητή είναι ή Πατρίς και άποτελή το μέ­

γιστον αγαθόν, όταν είναι ελευθέρα, όταν κατέχη όμως αυτήν ή δουλεία γίνεται ανυπόφορος και ανεπιθύμητος. Προτιμότερον να εγκατάλειψη τις της φιλτάτης Πατρίδος τα ιερά χώματα και πένης να περιφέρεται ανά τήν οίκουμένην, επαιτών, παρά να ύπομένη τον ξένον ζυγόν εις τήν χώραν του. Τοιουτοτρόπως δέν θα παρίσταται μάρτυς ενός τραγικού εξευτελισμού και δέν θα γίνεται όργανον τοϋ καταστροφέως κατακτητοΰ :

εφύγατε τον ζυγόν, προτιμώντες τήν πικραν ξενιτείαν

και τήν πενίαν (Ζ', ιε').

Ή ξενιτεία είναι επίσης προτιμότερα και άπό τήν ξενικήν ΰπουλον προστασίαν βαρβάρων τυράννων, οί όποιοι υπό τό πρόσχημα της δήθεν φιλίας και ενός προσποιητού θαυμασμού υποκρύπτουν σκληράν και αίμο­

— 125 —

χαρή έπιθυμίαν κορεσμού των αγρίων ενστίκτων των, άπο την προστασίαν ψευδών κηδεμόνων, οί όποιοι με άπατηλάς υποσχέσεις και δολοπλοκίας, δέν διστάζουν να πλήξουν κατά τρόπον αίσχρόν και άνανδρον εκ τών νώτων £ν μικρόν αίμόφυρτον "Εθνος, να το καταστρέψουν, να το διαμελίσουν, να το αφαιμάξουν παρουσιάζοντες τήν λεηλασίαν και τήν καταστροφήν ώς έκδήλωσιν φιλικών αισθημάτων :

Καλύτερα, καλύτερα διασκορπισμένοι οί "Ελληνες να τρέχωσι τον κόσμον, με* εξαπλωμένην χεϊρα

ψωμοζητοϋντες,

παρά προστάτας νά 'χωμεν (17', γ' ­δ').

Ό Κάλβος εΐχεν ήδη γνωρίσει τήν άπάτην τών δήθεν προστατών και κηδεμόνων. Τήν είχε δοκιμάσει εις τα νεανικά του ετη, όταν, απογοητευ­

μένος, από τάς ψευδείς υποσχέσεις τοϋ Μ. Ναπολέοντος, έγραψε τήν «φδήν είς Ιονίους». Άλλα τήν είχε διδαχθή και άπο τήν ίστορίαν παλαιοτέρων και νεωτέρων χρόνων και είχε πεισθή περί της δολιότητος, τοϋ έγωϊσμοϋ και τών καθαρώς προσωπικών συμφερόντων της διπλωματίας και τών δια­

φόρων αυλών της εποχής. Ζήσας είς τήν Εύρώπην και έχων άμεσον άντί­

ληψιν τών μικροτήτων και τών απωτέρων βλέψεων τών Μεγάλων της εποχής, αποποιείται τάς άπατηλάς υποσχέσεις των και στρέφει όλας τάς ελπίδας επί τον Παντοδύναμον. Τό τονίζει είς τήν περίφημον έπιστολήν του προς τον Λαφαγιέτ, το επαναλαμβάνει ανά πάσαν στιγμήν εις τάς φδάς του. Μόνος προστάτης ό Θεός, και μόνον στήριγμα τα όπλα και ή αρετή τών 'Ελλήνων :

Το ξίφος σφίγξατ', "Ελληνες τα ομμάτια σας σηκώσατε, Ιδού, εις τους ονρανονς προστάτης ό Θεός

μόνος σας είναι (IT', ιε').

Ούτος τιμωρεί τους δολίους τυράννους καί πλήττει ανηλεώς εκείνους, οί όποιοι προφασιζόμενοι τους προστάτας καί ευγενείς ύπερασπιστάς του δικαίου καί τών αδυνάτων, είς τήν πραγματικότητα είναι μόνον πανούργοι σφετερισταί, έτοιμοι νά αποκομίσουν μόνον οφέλη καί νά φροντίσουν δια τα ϊδια αυτών συμφέροντα :

Καί τώρα εις προστασίαν μας τα χέρια σας απλώνετε!

— 126 —

Τραβήξετε τα οπίσω' βλέπει 6 Θεός καί άστράπτει

δια τους πανούργους (IT', ιγ').

Προτιμότερα ή τελεία καταστροφή από την ύπουλον προστασίαν (ΙΤ\ ς­'). Δολία εϊναι καί πικρά ή ξένη ανειλικρινής προστασία τυράννων, οί όποιοι μή άρκούμενοι εις τήν άσκουμένην εις τάς ιδίας αυτών χώρας τυραννίαν, επιβουλεύονται καί ζητούν να εκμεταλλευθούν καί άλλους λαούς :

Το χέρι όπου προσφέρετε ως προστασίας σημεϊον είς ξένον έθνος, έπνιξε και πνίγει τους λαούς σας

πάλαι καί ακόμα (IT', ς­'). Ή πατρίς είναι προσφιλέστατη, άλλ' ό ποιητής προτίμα να τήν ϊδη

καταστρεφομένην καί έξαφανιζομένην, ή ύποκύπτουσαν δούλην ύπό ξένην βάρβαρον προστασίαν. "Αν τοιούτον τι επρόκειτο να συμβή άν οί απατηλοί προστάται επρόκειτο να γίνουν κύριοι τής καταστάσεως, αν τήν μίαν δου­

λείαν επρόκειτο να διαδεχθη ή ύπουλος προστασία τότε, α ναί! ό ποιητής εύχεται «τής θαλάσσης καλύτερα ­ φουσκωμένα τα κύματα να πνίξουν τήν πατρίδα μου» (IT', α').

Σπανίως ποιητής έφθασε μέχρι τοιούτου σημείου εθνικής έξάρσεως αλλά ταυτοχρόνως καί αποτροπιασμού κατά τής ξένης βδελυρας τυραννίας όσον ό Κάλβος. Σπανίως άνθρωπος έφθασε να εύχεται καί τής πατρίδος τήν καταστροφήν παρά να βλέπη ύπεροπτικόν τον ξένο πόδα να καταπατή τής ίερας Ελλάδος τα χώματα.

Ά λ λ ' αν ό Κάλβος απεχθάνεται καί άποκρούη πάση δυνάμει τήν ύπό ξένων έπιβαλλομένην κηδεμονίαν, αναγνωρίζει καί εσαεί ευγνωμονεί τους υπέρ των δικαίων αγώνων τής 'Ελλάδος προστρέξαντας ανιδιοτελώς να προσφέρουν είς θυσίαν τό αϊμά των, ώς τον Μπάϋρον τον όποιον :

Σε ή 'Ελλάς, ευγνώμων, ώς φίλον μεγαλόψυχον ζητεί να στεφάνωση, ώς παρηγορητήν της,

ώς εύεργέτην (ΙΑ', ι θ').

Τοιουτοτρόπως ό ποιητής αν άπό τήν μίαν πλευράν καταδικάζη αυ­

στηρότατα τους ξένους «εμπόρους τών εθνών» — όπως θα εϊπη βραδύτε­

ρον ό Ραγκαβής ' — εκφράζει δλην τήν εύγνωμοσύνην του έθνους προς

1. Α. Ρ α γ κ α β ή , «Ό Κλέφτης» στροφαΐ δ ­ ε.

— 127 —

τους Φιλέλληνας, οι όποιοι όλως ανιδιοτελώς και εξ ανωτέρων αισθημά­

των ορμώμενοι, έσπευσαν να προσφέρουν ό,τι πολιτιμότερον είχον δια την Έλληνικήν έλευθερίαν.

Ό Κάλβος, συνεχίζων, παρατηρεί ότι άφοϋ οί θεοί άγαποϋν την αρετή ν Και επιθυμούν τήν έπικράτησιν της δικαιοσύνης και της αληθείας, ώς και την τιμωρίαν τών κακούργων, είναι έπόμενον να προστατεύουν τους υπέρ της αρετής και της ελευθερίας αγωνιζόμενους, τους φιλελευθέρους δηλ. λαούς, οί οποίοι γνωρίζουν να ανθίστανται εις τήν βίαν και να υπερασπί­

ζουν τάς ευγενείς ιδέας. «Πάντοτε — λέγει ό ποιητής — οί επουράνιοι ­μεγαλόθυμον γένος ­ υπερασπίζουν» (Ζ', ΐς·'), επέρχονται κατά τάς κρίσι­

μους στιγμάς και εμψυχώνουν τους δικαίους αγώνας. Πράγματι αν ό Κάλβος καταδικάζη τους «αδίκους, ασύνετους πολέ­

μους», τους οποίους αναλαμβάνουν οί αίμοχαρεΐς και άπληστοι τύραννοι, ίνα κατασφάξητε τα έθνη αυτά (Η', ΐς­'), αν μετ' αποτροπιασμού άποστρέφη το πρόσωπον αύτοϋ από τάς άκαιρους καΐ άνευ αιτίας σφαγάς τών αθώων υπάρξεων, αντιθέτως αναγνωρίζει ώς ιερόν και έπιβεβλημένον τον υπέρ τοϋ δικαίου και της ελευθερίας αγώνα. Είναι δε δίκαιος ό άγων, όταν εμ­

πνέεται άπό υψηλά Ιδανικά­ όταν δηλ. ζητή να άπομακρύνη τήν τυραννίαν τοϋ κατακτητοΰ, όταν άποβλέπη εις τήν έλευθερίαν της πατρίδος, όταν στρέφεται εναντίον αδίκων ηγεμόνων. Οί θεοί βοηθούν τους δικαίους αγώνας και παρέχουν πλούσια τα δώρα εις τον μαχητήν, πρώτον τήν Δόξαν. Ό αγωνιζόμενος δια μίαν ίεράν ίδέαν θα έχη ώς βραβεΐον ή «ένα μνήμα τίμιον» ή «τών θριάμβων τ' άσματα και τα κλωνάρια» (Θ', ιγ').

Ό υπέρ τής ελευθερίας άγων της 'Ελλάδος άνυψουται και εξιδανι­

κεύεται, ώστε να εμφανίζεται ιερός, όχι μόνον δια τήν 'Ελλάδα αλλά και δια τήν χριστιανικήν θρησκείαν. Αί ίδέαι τοϋ Έλληνισμοΰ και τοϋ Χρι­

στιανισμού είναι μεταξύ των ήνωμέναι, διότι ή 'Ελλάς, αγωνιζομένη δίκαιον αγώνα, υπέρ τών υψηλών ευγενών ιδανικών, είναι έπόμενον να αγωνίζεται εν πρώτοις δια τήν θρησκείαν, τό κυριώτερον εξ όλων τών αγαθών. «'Ημείς — γράφει ό Κάλβος — δια τον σταυρόν ανδρείως ύπερμαχόμεθα» (IT', ια'), δια τον σταυρόν εκείνον, τον όποιον ή 'Ελλάς «πλύνει μέ τ' αϊμά» της (ΙΖ', κ'), οί δέ "Ελληνες «θυσίας προσφέρουσιν ­ εις τον σταυρόν και σέβονται ­αγίων εικόνας (ΙΓ', ιζ'), αντιθέτως προς τους βαρβάρους τυράννους κατα­

κτητάς, οί όποιοι περιφρονούν τήν θρησκείαν και υβρίζουν τον σταυρόν και τάς εικόνας τών αγίων (ΙΓ', ιζ') βοηθοϋν «κρυφά τους πολεμοΰντας τον σταυρόν και άλήθειαν» (IÇ', ια'). Σεις οί τύραννοι — λέγει ό Κάλ­

βος — «δια να θεμελιώσητε τήν τυραννίαν τιμάτε τον σταυρόν εις τάς πόλεις σας, και αυτόν έπολεμήσατε εις τήν Ελλάδα» (IÇ", ιβ').

Δια τοϋτο ό ποιητής επικαλείται τοϋ Θεοΰ και τοϋ Σταύρου τήν βοή­

— 128 —

θειαν προς συντριβήν των εχθρών της Πατρίδος (ΙΓ', λε'), ή δε έπίκλησις δέν μένει άνευ απαντήσεως. Ό Θεός (IÇ"', ιε') σπεύδει εις προστασίαντών Ελλήνων. «"Αγγελος τους οδηγεί» (ΙΕ' κη') εις τους αγώνας και «φέρνει σταυρούς και βάϊα ­ ό πτερωμένος άγγελος ­ πού τους ηγεμονεύει» (ΙΕ', λ').

Σταυρός και ελευθερία, θρησκεία και Ελλάς είναι στενότατα συνδε­

δεμένα μεταξύ των, αποτελούν σχεδόν μίαν μόνην ένιαίαν Ίδέαν. Εις τα υψηλά αυτά, αλληλοσυμπληρούμενα ιδεώδη, έγκειται και ή υψηλή σημασία του Ελληνικού αγώνος :

'Υπέρ γονέων και τέκνων, υπέρ των γυναικών, υπέρ πατρίδος πρόκειται και πάσης της 'Ελλάδος

δσιος αγώνας (IB', κ').

Ό άγων ούτος είναι αγνός και δίκαιος, απαιτεί όμως τόλμη ν, πολλάς θυσίας, ιδρώτα και αίμα. 'Απαιτεί εν πρώτοις όμόνοιαν, διότι μόνον ή ομόνοια σώζει τα έθνη :

Μάθε δτι εις τους χορούς των πολέμων, ως εσωσεν ή ανδρεία τον στρατιώτην, ούτω είς αυτούς ή ομόνοια

σώνει τα έθνη (ΙΖ', κγ').

'Αντιθέτως θλιβερά και καταστρεπτικά είναι τα αποτελέσματα και αί συνέπειαι της διχόνοιας, της τρομερός Θεάς της κακίας και του μίσους, ή οποία εξαφανίζει τα έθνη καί εξολοθρεύει τους λαούς. Κρέμεται υψηλά εϊς τον αέρα «μεγάλη, τρομερή, με τα πτερά απλωμένα, καθώς αετός ακί­

νητος» (ΙΖ', ιε'), έπαιρομένη διότι έσβησεν «έναν λαόν» καί τώρα εορτάζει «ταύτην τήν γήν έξολοθρεύσασα» (ΙΖ', ις­'). Ό Κάλβος μέ τα πλέον ζωηρά χρώματα υπογραμμίζει τάς καταστροφάς της διχόνοιας καί προσκαλεί όλους τους "Ελληνας, όπως παύσουν πασαν άδελφοκτόνον διχόνοιαν καί λη­

σμονήσουν τα προσωπικά πάθη καί τάς άτομικάς αυτών αντιζηλίας, προσ­

φέροντες επί τοΰ βωμού της Πατρίδος «τα πάθη μας προθύμως» (Κ', δ'). Ή άρνησις κάθε εγωισμού καί προσωπικής φιλοδοξίας, όταν ή Πα­

τρίς ευρίσκεται εις κίνδυνον, αποτελεί τήν πρώτην καί πολυτιμοτέραν προσφοράν, διότι αποτρέπει το "Εθνος άπό τήν βεβαίαν καταστροφήν καί άπό τήν δουλείαν :

*Ας παύσωσ" οι διχόνοιαι που ρίχνονσι τα έθνη

— 129 —

τυφλά, ύπο τα σκληρότατα όνύχια των άγρυπνων

δολίων τυράννων (Κ', β').

Ενώπιον τής κατασπαρασσομένης Ελλάδος και προ του Βωμού τής αιμόφυρτου Πατρίδος όλοι οί τίμιοι και αγαθοί πολΐται πρέπει να τρέξουν και ώς αδελφοί, άνευ διακρίσεως, άνευ εξαιρέσεως, άνευ δισταγμού, πρέπει να προσφέρουν ώς την κυριωτέραν καί σημαντικωτέραν θυσίαν αυτήν τήν όμόνοιαν, τήν αλληλεγγύη ν, τήν πλήρη συμφιλίωσιν, ή οποία σώζει τα έθνη. "Οταν τήν πατρίδα καταπατή το βάρβαρον πέλμα τοϋ αίμοχαροϋς και αδίκου τυράννου, «πάντα όσα εις τήν καρδίαν μας είναι ακριβή» (Κ', θ'), πρέπει να θυσιάζωνται δια το κοινον καλόν καί δια τήν σωτηρίαν της πατρίδος. Είς τον βωμό ν της «πάντα τα πλούτη μας ας χύσωμεν» (Κ', ε'), είς τάς «ήδονάς και άνάπαυσιν... ας παραιτήσωμεν» (Κ', ζ'), αν δέν παρί­

σταται ανάγκη και αυτήν ταύτην τήν ζωήν (Κ', ι'). Μόνον τοιουτοτρόπως θα έπιτευχθή ή νίκη, μόνον τοιουτοτρόπως θα άναλάμψη τής ελευθερίας το άστρον, άφου δέ :

. . . συντρίψωμεν τον ε"χθιστον ζυγόν, άλλα δχι αβέβαια πλούτη

ι θέλει μας δώσει πάλιν ή ελευθερία (Κ', ς­').

'Ομόνοια, αλληλεγγύη, συνεργασία, Ιδού τα απαραίτητα τής νίκης ψυχικά εφόδια, δια τα όποια ό Κάλβος κάμνει εκκλησιν προς πάντας τους συμπολίτας του. Είς τάς ΐδέας του ταύτας καί εις τάς επικλήσεις του προς όμόνοιαν, ό ποιητής επαναλαμβάνει τάς αύτάς ιδέας, τάς οποίας παραλλή­

λως εϊχον εκφράσει και οί άλλοι λόγιοι, ποιηταί καί μεγάλοι διδάσκαλοι τής Ελλάδος από τον Κοραή μέχρι τοϋ Σολωμού. Ή συγγένεια μάλιστα ή οποία διακρίνει όλους τους συγγραφείς τούτους μας οδηγεί είς τό να πιστεύσωμεν ότι πρέπει ή στενότατη μεταξύ αυτών να ύπήρχεν αμοιβαία έπίδρασις, ή τουλάχιστον μίμησις καί εμπνευσις άπό κοινάς πηγάς.

Ή ελευθερία καί ό υπέρ αυτής άγων απαιτεί καί θάρρος καί αύτοθυ­

σίαν. Οί γενναίοι αψηφούν τον κίνδυνον, τάς άπειλάς και αυτόν τον θάνα­

τον, προτιμώντες άπό τήν ασήμαντο ν καί σκοτεινή ν ζωήν, τον ένδοξο ν τάφο ν. Ή ζωή είναι ωραία μόνον όταν συνοδεύεται ύπό τής ελευθερίας καί τής αρετής, άλλως καταντφ ανιαρά καί αφόρητος. Προς τί να ζή τις, όταν ή ζωή εχη μεταβληθή είς τρομεράν δουλείαν καί ό άνθρωπος είς κτή­

νος, έξαρτώμενον μόνον άπό του κυρίου του τήν θέλησιν ; Ποίον σκο­

πόν θα εϊχε ποτέ μία ζωή άνευ ελευθερίας, σκοτεινή καί δουλική ; "Οχι, 9

— 130 —

τοιαύτη ζωή δεν είναι δυνατόν να έλκυση τάς ευγενείς ψυχάς, τα ελεύθερα πνεύματα :

Μακράν και σκοτεινήν ζωήν τα παλληκάρια μισοϋν όνομα αθάνατον θέλουν και τάφον εντιμον,

αντις δια στρώμα (ΙΕ', ς­').

Τους προστάτας Ελευθερίας τους οποίους «το χώμα το μακάριον . . . σκεπάζει» (Δ', α') και «αύτοϋ ας ξεφυτρώνουν αιώνια τ' άνθη» (Δ', β'), αναμένει ΰμνος επί της γης και στέφανος εις τον ούρανόν :

Έαν τίμησες ήρωα μ' αυτά, προσμένει ό τάφος το σώμα τον, προσμένουσιν οί ουρανοί το στέφος του

και τ' δνομά τον (IH', κα'),

ή δε οικουμένη ολόκληρος τους θαυμάζει και τους αποκαλεί ήρωας (ΙΘ\ ιδ').

Οί ήρωες, οί ανδρείοι περιφρονούν τον θάνατον, ό όποιος άλλως τε «άφευκτος είναι» (Γ', ιη'). Γενικώς άδοξος είναι ό θάνατος τών άσημων, τών εγωιστών, τών ταπεινών, ενώ ωραίος και ευγενής όταν γίνεται δια τα υψηλά ιδανικά της Πατρίδος. Όλαι αί έποχαί έτίμησαν πάντοτε και άπε­

θέωσαν τους υπέρ τής ελευθερίας άγωνισαμένους και έθεώρησαν και σωτή­

ρας και εύεργέτας τους πεσόντας υπέρ τής Πατρίδος, δια τήν οποίαν προ­

θύμως πρέπει να θυσιάζωμεν τα πάντα :

Πάντα δσα εις τήν καρδίαν μας είναι ακριβή, δεν πρέπουσιν εις άνδρας που τρομάζουν έμπροσθεν εις άνόητον

βάρβαρον σκήπτρον.

Ούτε ή ζωή δεν πρέπει. Τρέξατε, αδέλφια, τρέξατε' συμμέτρως εχορεύσαμεν, σύμμετρα ας άποθάνωμεν

δια τήν πατρίδα (Κ', θ' ­1').

Πρέπει δε ή θυσία να γίνεται αγογγύστως, άνευ μεμψιμοιριών και δισταγμών, άνευ υπολογισμών και απωτέρων εγωιστικών συμφερόντων. Ό θάνατος δεν τρομάζει τάς γενναίας καρδίας, ούτε πτοεί τους εμπνεόμενους

— 131 —

υπό βαθείας και ειλικρινούς πίστεως και άφοσιώσεως εις τα μεγάλα καί υψηλά ιδεώδη. Ό ανδρείος, ό πιστεύων, ατενίζει μετά θάρρους και άποφα­

σιστικότητος τον θάνατον, άνευ άμφιταλαντεύσεων ή δισταγμών. Ή φιλοπατρία, ή ελευθερία, ή δικαιοσύνη δεν είναι ΐδέαι σχετικαί,

άλλ' απόλυτοι. Δεν γνωρίζουν επομένως συνθηκολογήσεις, περιορισμούς και προσαρμογάς. Δέν πρέπει να προσαρμόζωνται αναλόγως τών εξωτερι­

κών συνθηκών και τών εμποδίων ή απειλών. Αυτή είναι ή κεντρική ιδέα, ή οποία διαπνέει όλον το έργον του Κάλβου και αυτή καθοδηγεί τον Σολω­

μόν εις τους «Ελευθέρους Πολιορκημένους». Ό έχων πίστιν είναι έτοιμος δια πάσαν θυσίαν. Τίποτε δέν δύναται να τον πτοήση, διότι καμμία απειλή δέν πρόκειται να απαίτηση ή να αφαίρεση περισσότερα άπό εκείνα τα όποια εϊναι πρόθυμος να προσφέρη, δηλ. τήν ζωήν και τα αγαθά του. Ή διάσωσις τών υψηλών και αιωνίων άρχων και ιδανικών, αξίζει περισσότερον της ιδι­

κής μας υπάρξεως, ή Πατρίς και ή τιμή περισσότερον του αϊματός μας, ή Νίκη και ή Δόξα, περισσότερον τής θυσίας μας.

Μέ ήρεμίαν ό ανδρείος αναμένει τον θάνατον, διότι γνωρίζει ότι μία καλύτερα ζωή τον προσμένει. Είναι βέβαιος ότι ό θάνατος του αποτελεί και τήν πρώτην δικαίωσίν του. Μέ πλήρη έπίγνωσιν τών ηθικών άξιων δια τάς οποίας μάχεται, εϊναι έτοιμος να βαδίση τον δρόμον, ό όποιος τον οδηγεί εις τον βωμόν τής θυσίας :

Έγώ τήν λύραν κτυπάω, καί ολόρθος στέκομαι σιμά εις τον μνήματος μου

τ άνοικτον στόμα (IT', ιη').

Τελεία είναι ή υπεροχή του ενδόξου θανάτου έναντι τής ασήμαντου και ταπεινής ζωής, όχι μόνον διότι «κόπος άνυπόφερτος εϊναι ή ζωή» (Γ', ΐς­'), οί δέ «ελπίδες, οί φόβοι καί του κόσμου οι χαραί και τό μέλι» αποτελούν διαρκείς φροντίδας καί ανησυχίας δια τον άνθρωπον (Γ', ΐς·'), ένώ είς «τό μνήμα τό σώμα.. . αναπαύεται άπό τους κόπους» (Γ', ιε') οί δέ «νεκροί παντοτινήν» άπολαύουσι καί «άφοβοι, άλυποι, δίχως όνειρα» £χουσιν ύπνους (Γ', ιζ'), ούτε διότι ευρίσκεται «μετά τον θάνατον... γλυ­

κύτερα ζωή» (Θ', γ'), όσον διότι είναι παροδικαί καί μάταιαι αί χαραί τής θορυβώδους ζωής, τών ερωτικών θεαμάτων καί τών οργίων, έναντι του ενδόξου θανάτου, ό όποιος ανοίγει τάς θύρας προς τήν άθανασίαν, τής οποίας ή εγκόσμιος ζωή εϊναι απλώς προοίμιον, άν είς αυτήν λατρεύωνται ή αρετή καί ή ελευθερία :

ΛΑν ή αρετή κι δ ελεύθερος νόμος ώς άγια χρήματα

— 132 —

είλικρινώς λατρεύωνται, τότε, καθο ό παράδεισος,

δίδει ή γη ρόδα.

'Αλλ' ή ζωή και τότε δεν είναι δια τον βλέποντα ανθρωπον τους αστέρας άλλο παρά προοίμιον

αθανασίας (ΙΒ'5 ιβ ' ­ ιγ ' ) .

Ή εκλογή μεταξύ ένδοξου και άδοξου τάφου παραμένει ελευθέρα εις τον ανθρωπον. "Εκαστος δύναται να κρίνη και να άποφασίση. Δύο οδοί ανοίγονται· ή μία απαιτεί θυσίας, στενοχώριας, δοκιμασίας, οδηγεί δε προς τήν δόξαν και τήν άθανασίαν, ή άλλη προσφέρει πλείστα εγκόσμια αγαθά, υλικά πλούτη, πρόσκαιρους τιμάς, οδηγεί δέ προς τήν άτίμωσιν, τήν προ­

δοσίαν, το σκότος. 'Από τα μνήματα, λέγει ό Κάλβος :

Πολλά μεν σκοτεινά' φέγγει επ ολίγα τ άστρον το της αθανασ/ας, τήν εκλογήν ελεύθερον

δίδει το θείον (Δ', η').

Δέν γνωρίζουν όμως όλοι να εκλέγουν. Αί πρόσκαιροι ύλικαί τιμαί και τα ανθρώπινα πάθη παρασύρουν τους πολλούς. 'Αλλά δια τους Έλληνας ή εκλογή είναι μία και μόνη, άνταξία της πατρίδος και των προγόνων. 'Από σας, ώ "Ελληνες,— λέγει ό Κάλβος — δέν ήτο δυνατόν «προκριθεΐν άδοξος τάφος» (Δ', θ'). Ό ένδοξος τάφος και ή αγαθή φήμη νικούν και αυτόν τον χρόνον, ό όποιος ώς «γέρων φθονερός και τών έργων εχθρός, και πάσης μνήμης, έρχεται­ περιτρέχει τήν θάλασσαν και τήν γήν όλην» (Δ', ι') και «άπό τήν στάμναν χύνει τα ρεύματα της λήθης και τα πάντα αφανίζει» (Δ', ια'). "Ομως όταν φθάση προ τών τάφων ενδόξων ηρώων, σεβόμενος τήν γήν πού τους καλύπτει, «θέλει άλλάξειν τον δρόμον του» (Δ', ιβ'). Δέν έχει ανάγκην εξωτερικών τιμών ό υπέρ Πατρίδος θάνατος. Είναι ανιδιοτελής καί ταυτοχρόνως γλυκύς και περίλαμπρος :

Άλλ' αν τις άπεθάνη δια τήν πατρ/όα, ή μύρτος εΐναι φύλλον άτίμητον και καλά τά κλαδιά

της κυπαρίσσου (Δ', ε').

'Αναμφιβόλως ό Κάλβος δια της στροφής του ταύτης, κατώρθωσε να ύπερβάλη είς έξαρσιν και αυτόν τον ώραιότατον ΰμνον εις Ελλάδα του

— 133 —

Μιστράλ και να πλησίαση τους θούριους των αρχαίων. Μετά τον αγώνα άφοΰ συντριβή ό εχθιστος ζυγός (Κ', ς­'), ή ελευθερία χαρίζει τα πραγμα­

τικός ασφαλή δώρα της, δώρα αΙώνια και άφθαρτα, «όχι αβέβαια πλούτη» (Κ', ς­'), δώρα πολύτιμα και αθάνατα, μεταξύ τών οποίων το μέγιστον είναι ή δόξα* στέφανος αμάραντος ή ένδοξος τάφος. Όλόρθη αυτή αύτη ή 'Ελευθερία έπί το μνήμα τών ηρώων και ενάρετων, εις κατανυκτική ν τελετήν δια τών Ιδίων της χειρών «προσφέρει δύο στεφάνους* ­ έν άπο γήϊνα φύλλα ­ κ' άλλον άπ' άστρα» (IB', κδ'). Ή στροφή αύτη, δια τής οποίας ό Κάλβος τελειώνει τήν ώραίαν του φδήν είς Ψαρά, ενθυμίζει το επίγραμμα τοΰ Σολωμού και είς δύναμιν περιγραφής και είκόνος υπερβάλ­

λει αυτό, προσθέτουσα εις τα γήϊνα φύλλα τής πατρίδος καί τον στέφα­

νον τών επουρανίων αστέρων, το άσφαλέστερον και πολυτιμότερον βρα­

βεΐον, το όποιον ούτε ό χρόνος ούτε ή ανθρωπινή ζηλοτυπία δύνανται να αμαυρώσουν.

Ό στέφανος ούτος τής δόξης είναι ευγενέστατος καί όχι ως ό "χρυσός κύκλος", ό όποιος στεφανώνει τάς κεφάλας τών τυράννων (ΙΑ', ιε'), αποτε­

λεί «στολήν ενδοξον, εντιμον, άξίαν νοός δικαίου, ανδρός άξίαν γενναίου, φιλελευθέρου» (ΙΑ', ΐς·'). Ή Νίκη, τό ον «πού ή φαντασία φλογώδης τών θνητών σαν πτερωμένην βλέπει παρθένον 'ς τον αέρα ούράνιον έργον» καί είς το μέτωπον τής οποίας «πάντοτε άσβεστος λάμπει αστέρας» (IH', β'), ένφ γύρω τής «συσσωρεύονται . . . ματαίως νύκτες αίώνων» (IH', β'), πέτα υπεράνω τών θνητών καί επάνω είς τους γενναίους άνδρας σκορπίζει φύλλα αμάραντα δόξης καί αθανασίας. Αύτη ετοιμάζει δια τον υπέρ τής ελευθερίας άγωνιζόμενον καί γενναίως πίπτοντα στέφανον ενδοξον έκ κλάδων, τους οποίους συλλέγει άπο τήν αειθαλή δάφνην τοϋ Παραδείσου, στέφανον δχι «σαν κείνους πού χαρίζεις είς βασιλέα κενόδοξον, αίματοπότην» (IH', ιγ'), επάνω είς τους οποίους «τα δάκρυα τών λαών στάζουσι, καί μαραίνονται ογλήγορα ως άπ' όφιν χόρτα καημένα» (IH', ιδ')· Ό ποιητής ίκετεύει τήν Νίκην να μεταβή είς τους ευρείς καί πλουσίους κήπους τοϋ Παραδείσου όπου βλαστάνει ή δάφνη, τήν οποίαν φυλάττει λαμπρός άγγελος καί τήν ποτίζει επιμελώς ώστε να βλαστάνη δια τήν έπιβράβευσιν τής ελευθε­

ρίας καί τής αρετής (IH', ιε ­ ιζ'). 'Από τήν δάφνην αυτήν ό Κάλβος καλεί τήν Νίκην να συλλέξη τά θαλερώτερα, τα πλέον άφθαρτα κλωνάρια με τα όποια να πλέξη πλούσια στέμματα, καί στεφάνωση τους άσκουντας τήν άρετήν, βέβαιος, ότι ό στέφανος θα παραμείνη είς τους αιώνας αμάραντος καί αειθαλής.

Ή δόξα είναι «όνομα άθάνατον» (ΙΕ', ς­') καί ταυτοχρόνως έντιμος τάφος. Δεν είναι ματαία (Β', α'), ούτε μαινόμενος όστις «προ τοιαύτης καίοντα θεάς τήν σμύρναν» (Β', α')· αντιθέτως

— 134 —

<5i<5et αυτή τα πτερά και είς τον τραχύν, τον δύσκολον της αρετής τον δρόμον τον ανθρώπου τα γόνατα

ιδού πετάονν (Β', β').

Ό Κάλβος, ώς οί αρχαίοι επιγραμματοποιοί Σιμωνίδης ό Κεΐος και ό Αριστοτέλης, αναγνωρίζει δτι ό δρόμος της αρετής είναι μακρός, τραχύς καί δύσκολος και μόνον ή δόξα δύναται να δώση εις τον άνθρωπον την δύ­

ναμιν να υπερνίκηση όλα τα εμπόδια, να ύπερβάλη κάθε δυσκολίαν δια να την πλησίαση. Είναι καταφανές δτι ό ποιητής μεταχειρίζεται τήν λέξιν δόξαν όχι μέ τήν σημασίαν της εγωιστικής επιθυμίας προσωπικής επιτυ­

χίας, ή οποία αποξενώνει τον άνθρωπον άπότον γύρω κόσμον καί τον κα­

θιστή άναίσθητον καί άνίκανον να κατανόηση το κοινόν καλόν καί τα υψη­

λά φρονήματα άλλα μέ τήν σημασίαν τήςύψηλοτέρας ανθρωπινής άνατά­

σεως, τής επιδιώξεως τών ευγενών ιδανικών, τής προσπάθειας της πραγμα­

τώσεως τής πραγματικής εννοίας τής αρετής είς τήν ζωήν τών ατόμων καί τών κοινωνιών. Δια τούτο ό ποιητής κατακρίνει καί θεωρεί τελείως άνάξιον καί ταπεινόν τον κωφεύοντα είς τήν φωνήν τής δόξης :

Μικράν ψνχήν, κατάπτνστον, κατάπτνστον καρδίαν ετνχ δστις ακούει τής δόξης τήν παράκληαιν

και δειλιάζει (Β', γ').

Τίποτε δέν το συγκινεί, ή δέ φιλαλληλία καί τα ευγενή αισθήματα είναι εις αυτόν καθ' ολοκληρίαν ξένα. Είς τον μέγαν ώκεανόν τής ζωής, όπου καθημερινώς ξεσπά τρομερά ή θύελλα, ένσπεί ρούσα τήν καταστροφή ν καί τήν δυστυχίαν, ούτος παραμένει απαθής καί παρατηρεί μέ βλέμμα ψυχρόν καί άδιάφορον τους δεινοπαθοϋντας συντρόφους του (Β', δ' ­ ς­').

Ευτυχώς ή Ελλάς έφύτευσε «θερμότατον τον πόθον.. . τής δόξης είς τήν καρδίαν τών τέκνων της» (Β', ζ'), τής δόξης, ή οποία εάν άκονίζη «το ξίφος κεραυνοί» (Β', κγ'), ή οποία καθιστά άτίμητον τήν ψυχήν τών 'Ελλήνων (Β', κγ'). Ή δόξα καταφρονεί τον προδότην (ΙΘ', ε'), ενώ θερμαίνει τάς ψυχάς τών γενναίων (Β', κγ'). Δια τον πόθον της «γίνονται καί πατρί­

δος, καί τιμής, καί γλυκείας ελευθερίας καί ύμνων άξια τά έθνη» (Β', κε') καί άξιοι ενδόξων προγόνων οί λαοί (Β', κβ').

Ή δόξα αναμένει τους ήρωας (Δ', ιδ') τους οποίους τιμά μέ «στέφανον αιωνίων κλάδων άφθαρτων» (ΙΑ', ιζ') καί άντάξιον του αρχαίου κλέους (ΙΔ', κδ'), τον όποιον πλέκει μέ τήν «δάφνην... αθάνατο ν» (ΙΓ', κθ'). Διά

— 135 —

τούτο και ή μνήμη των γενναίων παραμένει αμάραντος εις τάς έπερχομέ­

νας γενεάς* ό τάφος των είναι έντιμος (ΙΕ', ς­') και τίμιος (Θ', ιγ'), ποτίζεται με τα δάκρυα τής ευγνωμοσύνης τών απογόνων, διότι είς τους τάφους τών ευδόκιμων «δεν χύνονται τα δάκρυα ματαίως» (ΙΑ', κγ'). 'Από τους τάφους αυτούς πηγάζει αιωνία διδασκαλία και επάνω είς αυτούς κάθε μητέρα θέλει οδηγήσει τα τέκνα της προς παραδειγματισμόν (Δ', ιδ'), διότι ό ηρωισμός εμπνέει την έπιθυμίαν της μιμήσεως (ΙΕ', λα'). Είς την δόξαν τέλος, αρμό­

ζουν και οι υψηλότεροι ύμνοι* λέγει ό Κάλβος, «αν ήρωες δοξάζονται, το θείον φιλεΐ τους ύμνους» (Γ, λς­'). Ενίοτε τα γεγονότα διευθύνονται άπό την τύχην, ή οποία αρπάζει από τους ήρωας «τήν νικητήριον δάφνην» δια να τους πλέξη άπό μυρτίαν «και πένθιμον κυπάρισσον στέφανον άλλον» (Δ', δ'), άλλ' ή υπέρ της πατρίδος θυσία δεν είναι ποτέ ματαία και ανωφελής. Ό ηρωικός άγων της αρετής δια τήν έλευθερίαν και τον Σταυ­

ρόν, και όταν ακόμη άπαιτή τον θάνατον του σώματος, ανταποδίδει τήν άθανασίαν και προετοιμάζει τάς αναγκαίας δια τήν τελικήν νίκην συνθήκας. Ή πίστις αυτή αποτελεί τήν βάσιν ολοκλήρου του κύκλου τής περί αρετής και φιλοπατρίας ιδέας του Κάλβου.

Τάς περί φιλοπατρίας αρχάς του, ό Κάλβος βλέπει πραγματοποιούμε­

νος άνά τους αιώνας είς τήν πατρίδα του. Ή ανδρεία και ή αγάπη προς τήν έλευθερίαν διακρίνουν εις ολας τάς έποχάς τήν 'Ελλάδα. Είς τήν γήν της βλαστάνει τό δένδρον τής αρετής και ή δάφνη τής δόξης στεφανώνει τάς κεφάλας τών τέκνων της. Ή αρχαία άλλα και ή νέα 'Ελλάς δέν υποφέρει τήν δουλείαν και δέν υπομένει τήν ξένην τυραννίαν. Δικαίως αποκαλείται μήτηρ ηρώων και θαυμάζεται ύφ' όλης τής Οικουμένης, διότι είς τήν ψυχήν τών τέκνων της ένεφύσησε τον έρωτα όχι τών χαμηλών επιθυμιών, άλλα τον πόθον τής αρετής και τής δόξης :

Θερμότατον τον πόθον εφύτενσες τής δόξης είς τήν καρδίαν τών τέκνων σου, ώ Ελλάς, και καλείσαι

μήτηρ ηρώων (Β', ζ').

Δια τοϋτο και «οί "Ελληνες.. . θαυμάζονται άπό τήν οίκουμένην κ' ήρωες καλούνται» (Ιθ', ιδ'). Αί άρεταί τών τέκνων της καθιστούν τήν 'Ελλάδα άγαπητήν και εις αυτούς τους θεούς και ορθώς αποκαλείται «γη τών θεών φροντίδα» (Γ, α'). Όλη ή ιστορία τής Ελλάδος είναι σειρά ηρωι­

κών και γενναίων πράξεων. Είναι ή ιστορία τής Ελληνικής άσπίδος, ή οποία «επί τους Πέρσας άστραψε κ' έγινον κόνις» (Β', ια'), είναι ή ιστορία πού έγραψαν αί «περίφημοι ψυχαί τριακοσίων Λακώνων, ψυχαί, αϊ που έδο­

— 136 —

ξάσατε τον Άσωπον και τ' άλσος τοΰ Μαραθώνος» (Β', ιβ'), εϊναι ή ιστορία όλων των ηρώων οί όποιοι «τοΟ καρτεροΰ Αίακίδου τήν φήμην έζήλευσαν (αείμνηστος, θαυμάσιος ζήλος) και τ' αίμα [έχυσαν] δια τήν Ελλάδα» (Β', ιδ'), είναι ή ίστορία τήν οποίαν έψαλαν οί μεγάλοι ποιηταί και αύται αί Μοΰσαι. Δια τούτο ή δάφνη στολίζει τα χώματα της :

Έπι τον Ύμηττον εβλάστησεν ή δάφνη, φύλλον Ιερόν, στολίζει τα ήρειπωμένα λείψανα

τοϋ Παρθενώνος (Β', ιη').

'Αλλά και οί σύγχρονοι "Ελληνες δεν υστερούν τών προγόνων των. 'Από τό ίδιον δένδρον της δόξης κόπτουν και αυτοί κλάδους καί στεφα­

νώνουν τάς κεφάλας των :

Νέοι, γυναίκες, γέροντες, Ελληνικά Θηρία, φιλοϋσιν, άποσπάουσι τους κλάδους, στεφανώνουσι,

τάς κεφάλας των (Β', ιθ').

Τα γνήσια τέκνα τής Ελλάδος θυσιάζονται δταν παρίσταται ανάγκη δια τήν Πατρίδα των. "Οπως οί αρχαίοι, ούτω καί οί νεώτεροι Έλληνες συναγωνίζονται είς άνδρείαν καί εύψυχίαν :

ΎΩ γνήσια τής 'Ελλάδος τέκνα' ψυχαΐ πού επέσατε είς τον αγώνα ανδρείως, τάγμα εκλεκτών ηρώων,

καύχημα νέον (Δ', γ').

Ούτε ήτο δυνατόν να συμβή άλλως. Οί νέοι Έλληνες ήτο έπόμενον να εκλέξουν, ως οί αρχαίοι προγονοί των, ένδοξο ν θάνατον :

"Ελληνες, τής πατρίδος και τών προγόνων άξιοι'

"Ελληνες σεις, πώς ήθελεν από σας προκριθεϊν

άδοξος τάφος; (Δ', θ').

Είς κάθε κίνδυνον τής Πατρίδος των, οί Έλληνες εϊναι πάντοτε οί ίδιοι, έτοιμοι ψυχικώς καί πνευματικώς, παρεσκευασμένοι δια τους μεγά­

λους αγώνας. Τό παράδειγμα τών προγόνων εμψυχώνει τους νέους καί ή

— 137 —

άμιλλα τους παρέχει νέας δυνάμεις. Ή επιθυμία να φάνουν αντάξιοι εκεί­

νων τους ενισχύει : . . . Τρέξατε, δεύτε

οι τών Ελλήνων παίδες' ηλθ' ό καιρός της δόξης, τους εύκλεεϊς προγόνους μας

ας μίμηθώμεν (Β', κβ').

Διότι δεν άρκεΐ να φέρη τις ενα εύκλεές δνομα, δέν άρκεΐ να υπερηφα­

νεύεται δια την δόξαν τών προγόνων αν δέν είναι αντάξιος εκείνων. Ή αρ­

χαία δόξα, εϊναι καλόν καύχημα, μόνον δταν οί απόγονοι γνωρίζουν να συνεχίζουν τό παράδειγμα των :

'Εάν φιλοτιμούμεθα να τήν ξαναποκτήσωμε μ' ίδρωτα και με αίμα, καλόν είναι το καύχημα

της αρχαίας δόξης (ΙΔ', κδ').

Πόσον υψηλοί και διδακτικοί οί λόγοι του Κάλβου ! Δια τον ποιητήν ή δόξα της αρχαίας Ελλάδος δέν αποτελεί απλώς αιτίαν καυχήματος ή κομπορρημοσύνης, άλλ' επιβάλλει και βαρυτάτας υποχρεώσεις και σαφή καθήκοντα. Οί νέοι Έλληνες, γνήσιοι απόγονοι τών αρχαίων, δέν άρκεΐ να έπαίρωνται δια τα κατορθώματα εκείνων, άλλ' ώς εκείνοι πρέπει να γνω­

ρίζουν να θυσιάζωνται δια τα υψηλά ιδανικά, τα όποια τους έδίδαξαν. Μόνον μέ τόνϊδιον ίδρωτα και αίμα εϊναι δυνατόν να κερδηθή ή δόξα και ή ελευθερία.

Έν τη πραγματικότητι οί νέοι Έλληνες δέν έφάνησαν κατώτεροι τών προγόνων. «Της κλεινής 'Αχαΐας τ' άριστα τέκνα» (Ε', ιθ'), όπως είς τήν πάλαιαν έποχήν, ούτω και είς τήν σύγχρονον δέν γνωρίζουν τήν δειλίαν, αντιθέτως μάλιστα κατά τάς κρίσιμους στιγμάς αναπτύσσουν άκάματον ένέργειαν, εύψυχίαν, θάρρος, αποφασιστικότητα :

ώ "Ελληνες, ώ θεΐαι ψνχαί, πού είς τους μεγάλους κινδύνους φανερώνετε άκάμαντον ένέργειαν

και ύψηλήν φύσιν! (ΙΓ', κε').

Ένας Έλλην αρκεί δια να τρέψη είς φυγήν πλήθος έχθρων, διότι ή αρετή τον παραστέκει, ή δέ δικαιοσύνη μετατρέπει είς κεραυνόν τό ξίφος του (Β', κγ'). "Αν είς τήν αρχαιότητα «τα μύρια τάγματα εχυσεν ό Άράξης»

— 138 —

κατά της χώρας, άλλα «ώ ασπίς Ελλάδος, σύ επί τους Πέρσας άστραψες, κ' εγινον κόνις» (Β', ια') οϋτω και εις την νεωτέραν, πολλά τά πλήθη των εχθρών

αλλ' ένας "Ελλην δύναται, ένας άνδρας γενναίος

να τα σκορπιό")] (ΙΓ', κη'). Πολλούς κινδύνους και πολλάς κρίσιμους στιγμάς έπέρασεν ή Ελλάς,

όμως δεν έπτοήθη ποτέ και ποτέ τά τέκνα της δέν υπέκυψαν προ της απει­

λής. Ή Ελλάς είναι πάντοτε ακμαία και έτοιμη δια νέους θριάμβους. Ό ποιητής τήν βλέπει «ζωντανήν και μαχομένην» παρ' όλας τάς αντίξοους συνθήκας και είναι ευτυχής. Γνωρίζει ότι ή αμφιβολία, ή λιποψυχία και ή δειλία δέν έπλησίασαν ποτέ τάς Έλληνικάς άκτάς, δια τούτο καί εκθειάζει τά «πεφιλημένα θρέμματα του ωκεανού», τά γενναία 'Ελληνικά νησιά, «όπου ποτέ δέν άραξε φόβος κινδύνου» (Γ, λα').

Όπως εις τήν άρχαίαν, τοιουτοτρόπως και εις τήν νεωτέραν 'Ελλάδα άναλάμπουν ένδοξα ονόματα καί ένδοξα μέρη. Ό Κάλβος τά απαριθμεί μετά υπερηφάνειας καί ενθουσιασμού. 'Ιδού ό «'Ιερός λόχος», το «τάγμα εκλεκτών ηρώων καί καύχημα νέον» (Δ', γ'), ιδού ή Χίος, μέ «τον ήρη­

μωμένον αίγιαλόν» (<Γ', γ'), ιδού ή Πάργα, ή «ύψηλοκάρηνος», τήν οποίαν «ό "Αρης ύπερεφίλει» (Ζ', ζ'), ίδού τά καυχήματα τών θαυμάσιων σκοπέλων Σπετζίας, Ύδρας, Ψαρών (Γ, λα'), ίδού ακόμη τών «άμωμων Ψαρών δικαιο­

τάτων οί τραχεΐαι πέτραι» (IB', ιδ'), τάς οποίας κινεί «ό σιδηροχάρμης άφο­

βος "Αρης (IB', ιζ'), ίδού τά «χλωρά, μοσχοβολοΰντα νησία τοΰ Αιγαίου πελάγους (ΙΓ', α'), δεινώς δοκιμασθέντα (ή Χίος, ή Κύπρος, ή Κάσος, ή Κρήτη) (ΙΓ', κγ'), ίδού ή Σάμος «ό μέγας τρόμος της 'Ασίας γης» (ΙΔ', ς­'), τήν οποίαν ό ποιητής ονομάζει «εις τά νησία ανάμεσα λαμπράν καί ύψηλοτάτην» (ΙΔ', ιδ') καί τήν οποίαν «οί θρίαμβοι πολλοί καί θαυμαστοί.. . δοξάζουν» (ΙΔ', κβ'), ίδού τό Σούλι, «βράχοι υψηλοί, διαβόητοι, βουνά της τετραχώρου», άπό τά όποια «καταβαίνουσι πολλοί καί δυνατοί αδάμαστοι άνδρες» (ΙΕ', δ'), ίδού τό Καρπενήσι, μέ «κρυπτόν στεφανωμένων σύνταγμα ηρώων» (ΙΕ', ιβ') καί ίδού ακόμη ό Κανάρης τοΰ οποίου τό όνομα «τών αιώνων τά όργανα ϊσως θέλει αντηχήσουν πάντα» (ΙΓ', λθ') καί ό Μπό­

τσαρης, καί αί πολυπληθείς «ψυχαί μαρτύρων» (ΙΕ', λα'). Ό ιερός υπέρ της ελευθερίας καί της πατρίδος Ελλάδος άγων, είναι άγων αρετής, δια τον όποιον είναι πρόθυμοι να θυσιασθοΰν οί πραγματικοί ήρωες, τά εκλεκτά πνεύματα, άπό τον φιλέλληνα Μπάϋρον, τό «θεσπέσιον πνεύμα τών Βρετ­

τανίδων, τέκνο ν μουσών καί φίλε άμοιρε, τής 'Ελλάδος καλλιστεφάνου» (ΙΑ', η'), «τον εΰτολμον λειτουργόν τών παρθένων Έλικωνίων» (ΙΑ', ιη'), τον «φίλον μεγαλόψυχον» (ΙΑ', ιθ'), άπό τόν Κανάρην καί άπό τον Μπότσα­

— 139 —

ρην μέχρις όλων εκείνων, οί όποιοι έπεσαν πολεμοϋντες «εις τον αγώνα ανδρείως» (Δ', γ'), τάς περίφημους ψυχάς Τριακοσίων Λακώνων» (Β', ιβ'), τους «των Ελλήνων παΐδας» (Β', κβ'), τον «ενδοξον λόχον» και «λόχον ηρώων» (Δ', ιδ'), το «μεγαλόθυμον γένος» (Ζ', ις·') και δλους τους αγνούς και γνησίους της Πατρίδος ύπερασπιστάς, το πλήθος των γενναίων νέων, οί όποιοι αψηφούν κάθε κίνδυνον και κάθε άπειλήν, και οί όποιοι :

Μακράν και σκοτεινήν ζωήν τα παλληκάρια μισούν όνομα άθάνατον θέλουν και τάφον εντιμον

άντίς δια στρώμα (ΙΕ', ς·')·

Τοιουτοτρόπως εκ τής γενικής ιδέας ό Κάλβος μεταπηδά εις τήν μερι­

κήν τής Ελλάδος ή καλύτερον, ανυψώνει τήν μερικήν είς γενικήν. Ταυ­

τίζει τό ιδανικόν τής Έλλην. ελευθερίας με τήν άρετήν. Το σύμβολον γίνεται Ελλάς και ή Ελλάς σύμβολον :

Γράφει ό Τσάτσος : « Ό Κάλβος ύμνεΐ τήν ηθική ιδέα. Για να μιλήσο­

με με πιότερη ακρίβεια ύμνεΐ τή φανέρωση τής ωραιότητας της. 'Ακίνητη, άπό ψηλά κρίνει και ορίζει και ό κόσμος οργανώνεται άπό τό φως της. Παίρνει τό νόημα του, καί τό αισθητικό του νόημα ακόμη απ' αυτήν. Ό κόσμος γίνεται ωραίος όταν καί όπου τα φανερώματα της καρπίζουν. 'Αν­

δρεία, δικαιοσύνη, ελευθερία είναι τα φανερώματα τής ιδέας αυτής στην ποίηση του Κάλβου. Για νάσαι ανδρείος πρέπει νάσαι ελεύθερος· ελεύθερος άπό τό φόβος τής ζωής καί άπό τό φόβο του θανάτου. Καί όπου ζουν οί ελεύθεροι καί οί ανδρείοι εκεί βασιλεύει δικαιοσύνη. Καί πάλι μόνο στης δικαιοσύνης τό βασίλειο γίνεται ή ελευθερία τροπή καί πνοή του ανθρώπου. Άπό τα τρία φανερώματα τής ηθικής ιδέας στον Κάλβο ή ελευθερία είναι τό καθολικώτερο καί τό κυριώτερο. Κατά ένα μεγάλο μέτρο οί ψυχές των ατόμων καί των λαών διαφέρουν άπό τον τρόπο πού αντιλαμβάνονται τήν ιδεατής ελευθερίας. Στην ελληνική ποίηση τούτο τό νόημα είναι τό πρω­

ταρχικό. . . Ή ηθική ιδέα, καί μάλιστα στο κορύφωμα της, ή ελευθερία, απαιτούν άπό τήν ηθική συνείδηση ενα δυναμικό στοιχείο, τήν ανδρεία. Τοΰτο τό στοιχείο προ παντός φωτίζοντας ό Κάλβος αναγκαστικά ενσάρ­

κωσε τήν ηθική του ιδέα σέ μιαν ηρωική πράξη, στην 'Επανάσταση του 21. Άπό τις είκοσι ωδές του Κάλβου, οί δεκαεννιά είναι αφιερωμένες στον 'Εθνικό αγώνα, σέ πράξεις ήρωϊκές πού γίνηκαν για να εδραιωθεί ή δικαιο­

σύνη καί ή ελευθερία μέσα σ' ενα χώρο τής ιστορικής ζωής, πού ακριβώς είταν άπό αιώνες ό τιμημένος φορέας, ό δουλευτής καί όένσαρκωτής αυτών τών ιδεών. Ή αρετή του Κάλβου είναι ή ελληνική αρετή. Καί αυτή, όσο καί αν έπεβλήθηκε καί υιοθετήθηκε, μερικά, τουλάχιστον, άπό άλλους λαούς,

— 140 —

μένει πάντα ξέχωρη και αρμοσμένη στης ελληνικής γής τα γεννήματα... Ή αρχαία ιδέα τής αρετής είναι, κατά κάποια κυρία της όψη, μια στενά εθνική μας κληρονομιά. Ό Κάλβος είναι ό ποιητής τής ηθικής ιδέας καθώς διαπλάστηκε μέσα στο χώρο τής ίστορίας μας. Είναι σ' αυτή του τήν απο­

στολή μπορώ να πώ αποκλειστικά αφιερωμένος... Ό Κάλβος «οικοδομεί» τή συγκίνηση του μέσα στον αυστηρά λογικά συγκρατημένο ρυθμό πού ταιριάζει στην ηθική ίδέα, έτσι ορισμένη άπό ανδρεία και ελευθερία ελλη­

νική. 'Από αυτή τή συζυγία ή ηθική αρετή αποχτά τή συγκεκριμένη της αισθητική ποιότητα. Και ή ποιότητα αυτή είναι αχώριστη άπό τον αέρα, ύψους, μεγαλείου και ευγενείας, πού τον ξεχωρίζει ανάμεσα σέ όλους τους ποιητές μας. Ό Κάλβος δεν μας δίνει τόση ωραιότητα με τή στενή σημασία αυτής τής λέξεως, όσο ΰψος. Τό υψος εϊναι ή είδικώτερη ωραιότητα τής ηθικής ιδέας» '.

Αυτός εϊναι ό κύκλος τής φιλοπατρίας και τής αρετής, ώς τον εννοεί ό Κάλβος. Ό άνθρωπος πρέπει να άγαπφ και να τίθεται όλοψύχως είς τήν ύπηρεσίαν τής αρετής, ήτις έχει ώς βάσιν αυτής τήν έλευθερίαν : τήν πνευ­

ματικήν, εις τήν οποίαν ό άνθρωπος φθάνει δια τής πίστεως και τήν ύλικήν, είς τήν οποίαν φθάνει δια του αγώνος κατά τής τυραννίας. Αυτή είναι ή οδός τήν οποίαν πρέπει να άκολουθήση ό άνθρωπος και αυτή είναι ή οδός, ή οποία οδηγεί είς τήν άθανασίαν. Αί εννοιαι τοϋ αρχαίου ήρωος και τοΰ Χριστιανού αγίου συμπληροΰνται ή μάλλον ταυτίζονται, έφ' δσον αποβλέ­

πουν είς τήν έλευθερίαν — άτομικήν και πνευματικήν — τοΰ άνθρωπου. Ό ενάρετος είναι και φιλελεύθερος, ό φιλελεύθερος είναι και φιλόπατρις, ό φιλόπατρις είναι και ήρωας. Τον δε ήρωα υμνεί ή Μούσα και επιβραβεύει ό ουρανός :

Έάν τιμήσγ]ζ ήρωα μ' αυτά, προσμένει ό τάφος το σώμα του, προσμένουσιν οι ουρανοί το στεφος του

και τ δνομά του (IH', κα').

1. Κ. Τ σ ά τ σ ο υ , Κάλβος, ποιητής τής Ιδέας, ενθ' άνωτ., σ. 70α ­ 70β.

Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗ

ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Μέσα στα πλαίσια του γενικώτερου ενδιαφέροντος που ή ελληνική επιστήμη δείχνει τελευταία για τήν παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τους παραδοσιακούς οικισμούς, αρκετές μελέτες είναι αφιερωμένες στους ανε­

μόμυλους 1 και τους νερόμυλους 2. Δυστυχώς ή ποιοτική στάθμη μερικών

1. Ζ. Β ά ο υ ­ Σ τ . Ν ο μ ι κ ό 0, Ό ανεμόμυλος τών Κυκλάδων, «"Ανθρωπος», τόμ. Β' (1975), σελ. 91 ­114, πρβλ. και βιβλιοκρισία τοΟ Ά ν τ. Κ α ν α κ ά ρ η στο «Κυκλαδικόν Φως», φ. 324 ('Ιούνιος 1975), σελ. 2, Έ μ μ . Δ η μη τ ρ οκ ά λλ η, Οί ανεμόμυλοι στις Τρίποδες, «Ναξιακόν Μέλλον», φ. 377 ('Ιανουάριος 1975), σελ. 2, Γ. Ί . Δ ώ ρ ι ζ α , Οί ανεμόμυλοι της Τήνου, «Κυκλαδικόν Φώς», φ. 316 ('Οκτώβριος 1974), σελ. 8, Ί . Κ α ν δ ή λ η, Μύκονος : Τό μαγευτικό νησί τοΰ Αιγαίου όπου άνε­

πτύχθη και προώδευσε ή ανεμοκίνητος ελληνική άλευροβιομηχανία, «Βιομηχανική Έπιθεώρησις», τόμ. ΚΕ' (1958), σελ. 667­672, Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Οί παλιοί ανεμόμυλοι τής Χώρας, «Ναξιακόν Μέλλον», φ. 380 ('Απρίλιος 1975), σελ. 3­4 , φ. 381 (Μάιος 1975), σελ. 3, φ. 382 ('Ιούνιος 1975), σελ. 3, φ. 385 (Σεπτέμβριος 1975), σελ. 2, φ. 386 ('Οκτώβριος 1975), σελ. 2, φ. 392 ('Απρίλιος 1976), σελ. 2, φ. 395 (Αύγουστος 1976), σελ. 5, φ. 397 (Νοέμβριος 1976), σελ. 2, Έ . Λ ε ι μώ ν α ­ Τ ρ ε μ­

π ε λ ά , Οί πεταλόσχημοι ανεμόμυλοι Κρήτης ­ Καρπάθου, «Ζυγός», No. 2 (Μάϊος ­'Ιούνιος 1973), σελ. 63 ­ 67, Έ . Λ ε ι μ ώ ν α ­ Τ ρ ε μ π έλα , Αιγαιοπελαγίτικοι ανε­

μόμυλοι, «Τεχνικά Χρονικά», έτος ΧΧΧΧΙ1Ι (1974), σελ. 319­338, Θ. Μ ο ι ρ ο π ο ύ­

λ ο υ, Ό άνεμος έν Ελλάδι μεγάλη πηγή αστείρευτου και εύθηνής ενεργείας. Ai άνε­

μαντλίαι τοΟ Λασηθίου Κρήτης, «Έργα», τόμ. Δ' (1928), σελ. 237 ­246, Γ. Μ π ό ν η , Άνεμομυλικά Μυκόνου, «Νέα Μύκονος», φ. 93 (Νοέμβριος 1955), σελ. 2, Ζ. Π α π α ν­

τ ω ν ί ο υ , Οί μύλοι τής Μυκόνου, «Μυκονιάτικα Χρονικά», φ. 12/17.6.1933, σελ. 5, Στ. Σ π α ν ά κ η , Οί μύλοι τοΟ Λασιθίου, «Αμάλθεια», τόμ. Β' (1971), σελ. 147­150, Στ. Σ π α ν ά κ η ­ G . Ν. C a l v e t, Τό Λασήθι και οί μύλοι του, «Αμάλθεια», τόμ. Δ' (1973), σελ. 257­273, Ά . Κ. Σ τα θ ο π ο ύ λο υ, Οί μύλοι και οί φούρνοι τής Μυ­

κόνου, «Κυκλαδικόν Φώς», φ. 308 (Φεβρουάριος 1974), σελ. 3, φ. 309 (Μάρτιος 1974) σελ. 5, 12, φ. 310 ('Απρίλιος 1974), σελ. 7, φ. 311 (Μάιος 1974), σελ. 5, φ. 312 ('Ιού­

νιος 1974), σελ. 6, φ. 313 ('Ιούλιος 1974), σελ. 9, φ. 314 (Αύγουστος 1974), σελ. 10. 2. Μ. Δ ω ρ ή , 'Ανώνυμη αρχιτεκτονική : 'Υδρόμυλοι, «Αρχιτεκτονική», No. 14/

79 (1970), σελ. 57­68, Τ. Ζ ά π π α , Νερόμυλοι και ανεμόμυλοι στή νότια Καρυστία, «Άρχεΐον Ευβοϊκών Μελετών», τόμ. ΙΕ' (1969), σελ. 105­118, Κ. Π α λ α ι ο λ ό γ ο υ , Νερόμυλοι, «Περιηγητική», No. 50 (1963), σελ. 22 ­ 23, Μ. Σα χ α, Οί νερόμυλοι τής Κωμιακής Νάξου, «Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών», τόμ. Η' (1969­70), σελ. 633 ­643, Ά . Γ. Σ γ ο υ ρ ί τ σ α , Ό μύλος, «Χρονικά τοΟ Μωρέως» (1953), σελ. 63­64.

— 142 —

άπο τις μελέτες αυτές και ή μή συστηματική μελέτη τών πηγών και της βιβλιογραφίας, δημιούργησε την εσφαλμένη εντύπωση πώς στους βυζαν­

τινούς οί ανεμόμυλοι ήταν άγνωστοι. Σ' αυτό συνέτεινε το ότι «οι παλαιό­

τερες εικονογραφημένες παραστάσεις ανεμόμυλων, μέ περιστρεφόμενη σκεπή, των μεσογειακών χωρών, είναι της εποχής του 1486­1496» * και το ότι οί παλαιότερες γραπτές πηγές πού ανέφεραν ανεμόμυλους στην Ελλάδα και πού μέχρι τώρα είχαν προσέξει οί έρευνηταί2, ήταν μια αναφορά τών κατοίκων της Μυκόνου προς τήν Βενετία, μέ ημερομηνία 8.3.1518 3 κι' ενα μεταβυζαντινό ναξιακό προικοσύμφωνο του έτους 15384, αν και ό πολύς Φ. Κουκούλες, άπό καιρό είχε επισημάνει τον δρο ανε­

μόμυλων σέ βυζαντινό έγγραφο του 1362 5. Ή ύπαρξη εξ άλλου ανεμόμυλων στην Περσία ήδη από τό 634 μ.Χ.6,

τών οποίων μάλιστα παραστάσεις σέ χειρόγραφα έχουμε άπό τον ΙΓ' αιώνα 7, οδήγησαν τον J. C. Notebaart, σέ μια σημαντική του μονογρα­

φία γύρω άπ' τους ανεμόμυλους, στο συμπέρασμα ότι οί ανεμόμυλοι είναι ΐδέα περσική κι' ότι «οί σταυροφόροι, κατά τή διαδρομή τους προς τή Δαμασκό και τήν 'Αλεξάνδρεια είδαν ανεμόμυλους και οί τεχνικοί πού τους ακολουθούσαν, για να κατασκευάζουν τίς πολιορκητικές μηχανές, τον έφεραν στην Ευρώπη. Έκεΐ, κατά πασαν πιθανότητα, βελτιώθηκε και ξαναπήρε τό δρόμο προς τήν 'Ανατολή.. . Για τήν Ελλάδα, εϊναι άγνω­

στο πότε πρωτοεμφανίστηκε. Τό παλιότερο στοιχείο πού υπάρχει εϊναι του 1389, και αυτό αναφέρει ανεμόμυλους στή Ρόδο. Πιθανόν, να εμφα­

νίστηκε μετά τό 1249, οπωσδήποτε όμως όχι πριν άπό τό 1190» 8.

1. Έ . Λ ε ι μ ώ ν α ­ Τ ρ ε μ π έ λ α , Αιγαιοπελαγίτικοι ανεμόμυλοι, «Τεχνικά Χρο­

νικά», έτος ΧΧΧΧΙΙΙ (1974), σελ. 319. 2. Ζ. Β ά ο υ ­ Σ τ . Ν ο μ ι κ ό ΰ, ενθ' άνωτ., σελ. 94, Ί . Κ α ν δη λ η, ενθ' άνωτ.,

σελ. 668. 3. Τ ρ. Ε ύ α γ γ ε λ ί δ ο υ , Ή Μύκονος, ήτοι ιστορία τής νήσου από τών αρ­

χαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ'ημάς, 'Αθήναι 1912, σελ. 91. 4. Ί . Β ι σ β ί ζ η, Ναξιακά νοταριακά έγγραφα τών τελευταίων χρόνων τοϋ

Δουκάτου τοϋ Αιγαίου, «Έπετηρίς 'Αρχείου 'Ιστορίας 'Ελληνικού Δικαίου», τόμ. Δ' (1951), σελ. 15.

5. Φ. Κ ο ύ κ ο υ λ έ, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τόμ. Β' /Ι, 'Αθήναι 1948, σελ. 204.

6. Ζ. Β ά ο υ ­ Σ τ . Ν ο μ ι κ ο ύ , ενθ' άνωτ., σελ. 92, όπου βιβλιογραφία. 7. Έ . Λ ε ι μ ώ ν α ­ Τ ρ ε μ π έ λ α , ενθ' άνωτ., σελ. 320, είκ. 2, όπου και βι­

βλιογραφία. 8. Περίληψη τής θέσεως Notebaart είς Ζ. Β ά ο υ ­ Σ τ . Ν ο μ ι κ ό C, ενθ'άνωτ.,

σελ. 92­93. Τό βιβλίο τοϋ N o t e b a a r t (Windmiihlen, Χάγη 1972), δεν φαίνεται — παρά τήν βιβλιογραφία του — λαμπρά τεκμηριωμένο, ίσως επειδή είναι post hume εκδοσις.

— 143 —

Πάνω σ' αυτά κατ' αρχήν θα πρέπει να σημειώσουμε ότι όπως ήδη έχει παρατηρήσει ό L. Lindet, «On connaît une charte de 1105, dans la­

quelle Guillaume, comte de Mortain, autorise Vidal, Abbé de Savigny, à, établir dans les diocèses de Bayeux, Evreux et Courtances, un moulin à vent, molendinam ad ventum» Κ Ό ϊδιος συγγραφεύς, υιοθετώντας και απόψεις παλαιοτέρων μελετητών, προσθέτει ότι ανάμεσα στο 1095, πού έγινε ή πρώτη σταυροφορία και στο 1105, π;ού φτιάχτηκε ό πρώτος γαλ­

λικός ανεμόμυλος, ό χρόνος εϊναι πάρα πολύ λίγος, ώστε να δεχτούμε ότι τον έφεραν οί σταυροφόροι άπ' τήν ανατολή. Έκτος αύτοϋ σε λατινικό βιβλίο τού 1663 αναφέρεται ότι οί ανεμόμυλοι ήταν γνωστοί ήδη άπ' τον Ζ' αιώνα στην Βοημία 2. Οί πολύ σωστές αυτές παρατηρήσεις νομίζω ότι κλείνουν τό θέμα, ώστε, και αν ακόμα ό ανεμόμυλος εϊναι ανατολικής προελεύσεως, να αποκλείεται να έγινε γνωστός μέ τις σταυροφορίες.

Άλλα και σε ό,τι άφορα στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο, ή μελέτη τών κειμένων αποδεικνύει τα πράγματα τελείως διαφορετικά. Σέ βυζαντινό πρακτικό της νήσου Λήμνου του έτους 1430, αναφέρεται τρεις φορές ό όρος ανεμόμυλων 3, ή σύγκριση δε τών θέσεων πού βρίσκονται αποδει­

κνύει δτι είναι δύο διαφορετικοί ανεμόμυλοι. Δωρητήριο έγγραφο της Μονής Κουτλουμουσίου του 1362, αναφέρει επίσης ενα άνεμομύλωνα, στην περιοχή Σκάλα 4, πού ό έκδοτης του υποθέτει ότι βρίσκεται στην παραλία του κόλπου του ποταμού Στρυμόνα. Ένα παλαιότερο πρακτικό του 1304, πάλι τής νήσου Λήμνου, αναφέρει ξανά τρεις άνεμομύλωνες 5

5

πού δεν πρέπει να είναι ένας, άλλα τουλάχισταν δύο. Τέλος ενα πλαστό χρυσόβουλλο του 'Ανδρόνικου Β' του Παλαιολόγου, του οποίου ή χρονο­

λογία (1302) είναι βέβαιη, αναφέρει «παλαιόν άνεμόμυλον» στην περιοχή Θεσσαλονίκης °. Όταν όμως ενα έγγραφο του 1302, κάνει μνεία «πα­

λαιού ανεμόμυλου», αυτό σημαίνει ότι πρόκειται για κτίσμα τουλάχιστον εκατό ετών.

1. L. L i n d e t , Les origines du moulin à grains, «Revue Archéologique», vol. XXXVI (1900/1), p. 41.

2. L. L i n d e t , op. cit., p. 41, L. Α. M ο r i t z, Grain ­ mills and Flour in Clas­

sical Antiquity, Oxford 1968, p. XXVI. Πρόκειται για το Ιργο De Molendinis eorumque iure, κάποιου H e r i n g i u s , πού στή σελίδα 55, μνημονεύει έγγραφο τοΰ 718, στο όποιο αναφέρεται δτι τήν εποχή εκείνη οί υδρόμυλοι άρχισαν σιγά ­ σιγά να εκτοπί­

ζουν τους παλαιότερους ανεμόμυλους. Πρόκειται για τήν παλαιότερη μνεία ανεμόμυ­

λων πού έχουμε μέχρι σήμερα για τήν Ευρώπη, άλλα και τις μεσογειακές χώρες. 3. Ν. Ο i k o n o m i d è s , Actes de Dionysiou, Paris 1968, pp. 148, 150, 151. 4. P. L e m e r l e , Actes de Kutlumus, Paris 1946, p. 98. 5. P. L e m e r l e ­ A . G u i l l o u ­ N . S v o r o n o s ­ D . P a p a c h r y s s a n t h o u ,

Actes de Lavra, vol. II, Paris 1977, pp. 144, 145, 148. 6. J. Β ο m p a i r e , Actes de Xéropotamou, Paris 1964, p. 250.

— 144 —

Άλλα όταν διαπιστώνουμε τήν ύπαρξη ενός ανεμόμυλου στην τόσο πλούσια σέ νερά περιοχή της Θεσσαλονίκης, και γι' αυτό με τόσο πολ­

λούς νερόμυλους 1 και παράλληλα σκεφθούμε ότι ό ανεμόμυλος είναι άπό τεχνική άποψη, πιο σύνθετη και πιο δύσκολη κατασκευή, πρέπει να είμα­

στε βέβαιοι ότι κάπου άλλου πριν — στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο — υπήρξε σαν κατασκευή γνωστός και διαδεδομένος, όπου ασφαλώς θα υπήρ­

χαν και οι απαραίτητοι ειδικευμένοι τεχνίτες. Τέτοιες περιοχές βέβαια, είναι μόνον τα μικρά νησιά του Αιγαίου, όπου τό νερό ήταν πάντα λιγο­

στό κι' οι κατάλληλες για νερόμυλους ρεματιές, ελάχιστες. Πρέπει λοιπόν να είμαστε βέβαιοι, ότι στο Αιγαίο, ό ανεμόμυλος ήταν γνωστός ήδη άπό τον IB' αιώνα. Τό αν τώρα ήταν γνωστός και άπό παλαιότερα, είναι ενα θέμα πού μόνο ή περαιτέρω μελέτη των κειμένων, τών μικρογραφιών και ίσως κάποιο αρχαιολογικό στοιχείο θα μας αποδείξει.

1. Σ' όλα τα έγγραφα τοΟ Μακεδόνικου χώρου, συνέχεια αναφέρονται μύλωνες και ύδρομύλωνες κ.λπ. Άπό το τυπικό τής Μονής Πακουριανοΰ πού κάνει μνεία «μυλικών εργαστηρίων όδροκινήτων τε καί ζωοκινήτων», διαπιστώνουμε ότι υπήρχαν και μϋλοι πού τους κινούσαν ζώα (βλ L. P e t i t , Typikon de Grégoire Pacourianos pour le Monastère de Pétritzos (Baèkovo) en Bulgarie, «Βυζαντινά Χρονικά», τόμ. XI (Πετρούπολις 1904/Παράρτημα, σελ. 13). Ζωοκίνητοι μύλοι υπήρχαν ήδη από τήν ρωμαϊκή εποχή, όπως ξέρουμε άπό πλήθος κειμένων (ρωμαϊκών και βυζαντινών), πα­

ραστάσεων καί αρχαιολογικών ευρημάτων.

ΑΡΗ ΡΟΖΑΚΗ

HOMO INTERSTELLARIS Ό διαστρικός άνθρωπος μόνος κυρίαρχος του Σύμπαντος

'Από πολλούς αιώνες άνθρωποι με ζωηρή φαντασία έγραψαν για τους πολιτισμούς άλλων πλανητών ή πιο μακρινών άστρων. Ό ντε Μπερζεράκ, ό Ούέλλς και τώρα τελευταία πολλοί άπό τους συγγραφείς «επιστημονικής φαντασίας» έχουν κάνει τους «εξωγήινους» ήρωες διηγημάτων, ταινιών, ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών εκπομπών. 'Εδώ και μερικά χρόνια πολλοί ισχυρίζονται ότι έχουν Ιδεί εξωγήινα διαπλανητικά οχήματα (ufo), ότι τα έχουν φωτογραφήσει. Και επειδή ό μύθος πάντα θέλγει, οί εϋπιστοι (ή, καλύτερα, ας πούμε οί ευφάνταστοι), έχουν ιδρύσει συλλόγους και βγά­

ζουν και περιοδικά. Πρίν από λίγα χρόνια το διαστημόπλοιο Mariner 9, ένα αυτόματο

επιστημονικό παρατηρητήριο, έστειλε τις παρατηρήσεις του για τον πλα­

νήτη "Αρη. Ήταν ή πρώτη απογοήτευση για όσους περίμεναν ότι θα βρι­

σκόταν ζωή στο γείτονα. Ζωή δπως τήν εννοούμε δεν βρέθηκε γιατί δεν υπάρχει υγρασία στην πολύ άραιήν ατμόσφαιρα, ικανή να προφυλάξει μορφές ζωής άπό τήν ηλιακή και διαστημικήν ακτινοβολία. Ό "Αρης μή £χοντας αξιόλογο μαγνητικό πεδίο, δεν διαθέτει κάτι ανάλογο μέ τήν «Ζώνη Βαν "Αλλεν» της Γης πού εξοστρακίζει τις θανατηφόρες ακτινο­

βολίες, ούτε πυκνή και γεμάτη υδρατμούς ατμόσφαιρα για να παγιδεύει τα σωματίδια ενεργείας. "Ετσι ό ίοντισμένος «ηλιακός άνεμος» κτυπάει ασυγκράτητος τήν επιφάνεια του "Αρη αφαιρώντας κάθε ελπίδα ζωής.

Πιθανότητες ζωής δέν υπάρχουν ούτε και στους άλλους Ηλιακούς πλανήτες ή τους δορυφόρους τους, ή στή ζώνη τών αστεροειδών πού δέν £χουν, όπως φαίνεται ατμόσφαιρα.

Αυτός, όμως, δέν είναι λόγος να αποκλείσουμε τή «ζωή» άπό άλλα αστέρια του Γαλαξία μας. "Ετσι λένε οί πιστοί τών ufo ! (ακαθόριστων εξωγήινων αντικειμένων). Ήταν και αυτό ενα άπό τα προβλήματα πού απασχόλησε τό Πέμπτο Διεθνές Συνέδριο για τήν καταγωγή τής ζωής (Conference on the origin of life) πού έγινε στο Κυότο τής 'Ιαπωνίας πρίν μερικούς μήνες.

Πώς και που άρχισε ή ζωή, σέ ποιο σημείο του Σύμπαντος, πώς 10

— 146 —

εξαπλώνεται, πώς καί γιατί σταματάει, αν μπορεί να διαδοθεί δια μέσου του διαστήματος, καί πόσο πιθανό είναι να υπάρχει ζωή, και ποιου επι­

πέδου σε άλλα σώματα ; Στο Συνέδριο, πού έλαβαν μέρος οί κορυφαίοι επιστήμονες του κόσμου, την μεγαλύτερη εντύπωση έκανε ή ομιλία ενός "Ελληνα επιστήμονα, τοϋ καθηγητού Μιχαήλ Παπαγιάννη, Προέδρου του Τμήματος 'Αστρονομίας καί 'Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου της Βοστώ­

νης, ό όποιος — ατυχώς — δέν ήταν ό εθνικός αντιπρόσωπος της Ελλάδος. Ό Έλλην αστροφυσικός μίλησε για ένα ερώτημα πού κανείς δέν

μπορεί μέ βεβαιότητα ν' απαντήσει : «Μήπως είμαστε ό μοναδικός τεχνο­

λογικά προοδευμένος πολιτισμός του Γαλαξία μας;» Ή ομιλία τοΰ καθηγητού Μιχ. Παπαγιάννη είχε διεθνή απήχηση,

καί στην 'Ιαπωνία μεταφράζεται για να κυκλοφορήσει σ' όλα τα Πανεπι­

στήμια, σχολεία καί βιβλιοθήκες της χώρας. 'Αξίζει να δοθεί εδώ μια πολύ σύντομη καί απλουστευμένη περίληψη τών σκέψεων του, χωρίς αξιώ­

σεις επιστημονικής εμβρίθειας. Ό καθ. Μ. Παπαγιάννης (πού φιλοσοφεί στην επιστήμη καί έχει

γράψει καί τό περίφημο άρθρο «Θα μπορούσαμε να φτιάσουμε ενα καλύ­

τερο Σύμπαν;» (Could you build abetter universe?,Griffith Observer,Au­

gust 1974) αναφέρθηκε σε μιαν υπόθεση πού έχουν επεξεργασθεί οί Dr. F. D. Drake καί Dr. C. Sagan του Πανεπιστημίου Cornell, Η.Π.Α. , σύμ­

φωνα μέ τήν οποία κατά τή διάρκεια της ζωής του Γαλαξία (γύρω στα δώδεκα δισεκατομμύρια χρόνια) θα δημιουργήθηκαν ήδη καί συνεχώς δημιουργούνται πρόσφορες συνθήκες για ανάπτυξη όχι μόνο «ζωής» άλλα καί τεχνολογικού πολιτισμού σε εκατομμύρια ϊσως «πλανήτες». Τέτοιες «πρόσφορες» συνθήκες, βολικές για ανάπτυξη τεχνολογίας είναι κλασμα­

τικά πιθανές : α) μέσα στο κλάσμα τών αστέρων πού μοιάζουν μέ τον "Ηλιο μας, β) πάνω σέ κλάσμα άπό «πλανήτες» πού περιστρέφονται γύρω άπό τέτοια αστέρια, γ) στο κλάσμα τών «πλανητών» πού βρίσκονται μέσα σέ κατοικήσιμη ζώνη (ούτε πολύ θερμή, ούτε πολύ ψυχρή περιοχή), δ) στο κλάσμα τών «πλανητών» πού έχουν φυσικές, χημικές καί γεωλογικές συν­

θήκες ευνοϊκές για βιοσύνθεση, ε) σέ έμβιους πλανήτες πού ή ζωή εξε­

λίχθηκε σέ ανάπτυξη διάνοιας καί «πολιτισμού» καί τέλος ς­) στο κλάσμα ϋών πνευματικών πολιτισμών πού κατάφεραν να αναπτύξουν προχωρημένη τεχνολογία. Άπό τό σύνολο τοΰ Γαλαξία μας, πού είναι έ ν α ς άπό παρα­

πολλούς γαλαξίες, οί «πλανήτες» πού ενδέχεται να παρουσιάζουν ευνοϊκές συνθήκες για προχωρημένο τεχνολογικό πολιτισμό είναι ενα σύνθετο κλά­

σμα μέ εξ παρανομαστές, δηλαδή ενα απειροελάχιστο ποσοστό. 'Αλλά δέν πρέπει να ξεχνάμε ότι καί ολάκερος ό Γαλαξίας έχει μήκος 100.000 ετών φωτός καί συγκροτείται από άπειρα αστέρια.

Ό καθηγητής Μ. Παπαγιάννης σχολιάζει τους υπολογισμούς τών

— 147 —

Drake και Sagan και κρίνει ότι οί «τιμές» τών τριών πρώτων α ­ γ συν­

τελεστών βασίζονται σε λογικές θεωρητικές ή αστρονομικές παρατηρή­

σεις. Για τους υπόλοιπους συντελεστές δέχεται ότι δέν υπάρχει καμμιά ένδειξη και επομένως είναι αυθαίρετες υποθέσεις. Δηλαδή ή τελική τιμή του κλάσματος είναι τελείως ακαθόριστη.

Ό διάσημος Έλλην έπϊστήμων αναφέρεται μετά στην φυσική τάση κάθε μορφής ζωής να επεκταθεί και κυριεύσει κάθε προσιτό χώρο. (Είναι μια πολύ παλιά παρατήρηση πού στή Βιβλική ρήση αποδίδεται σαν θεία εντολή : «Αύξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε... και κατακυριεύ­

σατε τήν Γήν», Γένεση Α'). Οί άλγες γεμίζουν τα στάσιμα νερά, τα κου­

νέλια πλημμύρισαν τήν Αυστραλία και ό άνθρωπος δέν κάνει εξαίρεση. Άφοϋ πάτησε σ' όλη τήν στεριά, ταξίδεψε πάνω και κάτω άπό τήν θά­

λασσα, πέταξε στον αέρα και ήδη άπετόλμησε τις διαστημικές περιπέ­

τειες. Τα γήινα λογικά όντα έφτασαν τή ταχύτητα των 10 χμ. το δευτερό­

λεπτο για να ξεφύγουν άπό τή βαρύτητα της γης. Ό διάσημος αστροφυ­

σικός πιστεύει ότι οί ταχύτητες των διαστημοπλοίων θα αυξηθούν τόσο ώστε να φτάσουν μέχρι τα 3 εκατοστά της ταχύτητας τοϋ φωτός στον επό­

μενο αιώνα, δηλ. μέχρι 9.000 χμ. τό δευτερόλεπτο (=32 εκατομμύρια χιλιόμετρα τήν ώρα !). Τέτοιες ταχύτητες θα επιτρέψουν στους ανθρώπους να εγκαταστήσουν «αποικίες στο διάστημα» όπου θα γεννιούνται και θα ζουν τα παιδιά τους και θα τις θεωρούν «πατρίδα». Ό "Ελληνας επιστή­

μων δέν ξέρω αν είπε στους συνέδρους πώς λογαριάζει ότι θα σκέφτονται και τί θα λένε για τή Γη και για τήν Ελλάδα, αυτοί οί Γήινοι αποικιστές τοϋ Σύμπαντος, και αν ή τεχνολογία θα τους κάνει να ξεχάσουν τήν «Μη­

τρόπολη» και τις αιώνιες αρχές και αξίες πού έδωσε τό Ελληνικό πνεύμα στον κόσμο. 'Υποθέτω όμως δτι ό ίδιος, Πρόεδρος τοϋ «Ελικώνος», και άπό τα δράστηριότερα μέλη του ύπερατλαντικοΰ ελληνισμού, έτσι θα πιστεύει και θα ήταν περήφανος πού πάλι ή ελληνική σκέψη δίνει νέες διαστάσεις και προοπτικές στα πνευματικά τολμήματα.

Κατά τους υπολογισμούς τοϋ καθηγητού Μιχ. Παπαγιάννη, όταν ό άνθρωπος τοϋ επομένου αιώνα (ας τον χαρακτηρίσω «Homo interstellaris», «ό διαστρικός άνθρωπος») επιτύχει ταχύτητες της τάξεως τών 0.02 C (όπου C =ταχύτης φωτός) και διαθέτει 500 χρόνια για ταξίδι στο διάστημα και άλλα 500 χρόνια για ίδρυση βιώσιμων «αποικιών» τότε ό αποικισμός τοϋ διαστήματος θα εξαπλώνεται κατά ενα έτος φωτός άνά αιώνα. Αυτό δμως θα είναι ένα μελλοντικό επίτευγμα τοϋ 'Ανθρώπου αν οί επίγειες διαμά­

χες δέν καταστρέψουν τή γη και τον πολιτισμό της. Τί έχει γίνει όμως μέχρι τώρα άπό τους άλλους τεχνολογικούς πολιτισμούς ;

Ό "Ελλην σοφός κρίνει δτι αν τα «λογικά όντα» τών άλλων αστέ­

ρων υπήρχαν πραγματικά, τότε ό Γαλαξίας μας θα «εβριθεν» άπό άστρι­

— 148 —

κές αποικίες εγκατεστημένες γύρω άπό ευμενείς «ήλιους» σε «εύκρα­

τες» πλανητικές τροχιές. "Αν ή υπόθεση Drake­ Sagan ήταν σωστή, τότε π ο υ είναι αυτές οί αποικίες και γιατί δεν επισκέφθηκαν το 'Ηλιακό μας σύστημα ;

Ό διάσημος αστροφυσικός κρίνει ότι είναι απίθανο οί «εξωγήινοι» να βρουν πλανήτη πού να ταιριάζει ακριβώς στις βιολογικές τους ανάγκες. Επομένως θα διάλεγαν μια περιοχή στην πιο κατάλληλη, άπό απόψεως ενεργείας και υλικών πηγών, τροχιά. Σύμφωνα με τον καθηγητή Παπα­

γιάννη ή πιο πιθανή περιοχή είναι ή ζωή τών 'Αστεροειδών πού βρίσκε­

ται ανάμεσα στον "Αρη και στο Δία και περιλαμβάνει λίγες χιλιάδες πλα­

νητικά σώματα με μικρή μάζα. Εκεί θα μπορούσαν να εξορύξουν και προμηθευτούν τα βασικά στοιχεία για τήν εγκατάσταση και τή ζωή τους. 'Αλλά μέχρι τώρα δέν έχουμε ούτε άπλες ενδείξεις για τήν παρουσία τέτοιων αποικισμών.

Ό καθηγητής Παπαγιάννης συμπεραίνει ότι αν δέν υπάρχουν άλλα, έκτος άπό τους 'Ανθρώπους, λογικά όντα στο Ηλιακό μας σύστημα, τότε δέν θα υπάρχουν ούτε σ' ολόκληρο το Γαλαξία. Ά ρ α θα πρέπει να είμα­

στε τα μόνα τεχνολογικά αναπτυγμένα πλάσματα στον απέραντο Γαλαξία μας. Και εδώ, φαινομενικά, τελειώνει ή ανακοίνωση του "Ελληνα σοφού πού κατέπληξε τον επιστημονικό κόσμο.

Τα ερωτηματικά, ή αγωνία, δ θαυμασμός, τό δέος, αρχίζουν άπό κει πού φαίνεται να τελείωσε ό Έλληνας επιστήμονας. Θαυμάζει ό αναγνώ­

στης τήν επιστημονική λογική πού ξεπερνάει τα όρια της επιστήμης καί γίνεται φιλοσοφική ενατένιση χωρίς να ξεπέφτει σέ Μεταφυσική. Αισθά­

νεται δέος μπροστά στα πεπρωμένα του αδύνατου σωματικά ανθρώπου πού ή ακόρεστη πνευματική του ανησυχία τον οδηγεί στην κυριαρχία του Σύμπαντος. Αγωνιά αν οί στοχαστές, οί ουμανιστές, οί επιστήμονες θα προλάβουν τήν αυτοκτονία τών Ανθρώπων καί τον αδελφοκτόνο αλληλο­

σπαραγμό. Αντί αδερφωμένοι οί άνθρωποι να κοιτάζουν μακριά, σφάζον­

ται για δογματικές αδιαλλαξίες, άπό απληστία καί μισαλλοδοξία σ' όλο τον κόσμο καί ένας πυρηνικός πόλεμος απειλεί να καταστρέψει όλη τή Γη. Δέν είναι αυτό « " Υ β ρ ι ς » ; Καί αν πληρώσουν μόνον ό 'Ετεοκλής καί ό Πολυνείκης θα είναι άξιοι της τύχης τους —ας είναι καί αδέλφια. Έδώ όμως κινδυνεύει να καταστραφεί ολόκληρο τό ανθρώπινο γένος καί ό πολιτισμός του επειδή τους λαούς κυβερνούν επιληπτικοί καί ηλίθιοι. Καί έτσι διερωτάται κανείς : Τί ωφελεί τους ανθρώπους πού έχουν τήν πιο ανεπτυγμένη τεχνολογία του Σύμπαντος άφοϋ δέν κατάφεραν να γεμί­

σουν μέ αγάπη καί ανεκτικότητα τήν καρδιά τους και μέ σωφροσύνη τό κεφάλι τους ;

University College Oxford.

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Με το πρώτον τεύχος τον 1978 το περιοδικον «Παρνασσός» εισέρχεται είς τον

Κ' τόμον. Είς το μετά χείρας τεϋχος περιλαμβάνονται μελέται, τον Γενικού Γραμματέως της

'Ακαδημίας 'Αθηνών, καθηγητού τον Πανεπιστημίον Ίωάννον Θεοδωρακοπούλον περί της ερημώσεως της Λακεδαίμονος και της ευθύνης τών ξενητεμένων, δπον πραγματεύεται διεξοδικώς περί της παρατηρούμενης και όλοεν αυξανομένης μεταναστεύσεως και της ευ­

θύνης την οποίαν φέρονν οΐ Λακεδαίμονες ξενητευόμενοι, ενώ επισημαίνει τάς ολέθριας σννεπείας αυτής της μεταναστεύσεως, τον καθηγητον του Πανεπιστημίον Γεωργίου Θ, Ζώρα περί της αρετής και τής φιλοπατρίας ώς ηθικών Ιδεών εις τον Κάλβον, τών ερεννη­

τών Νικολάον Τζονγανάτον περί τών μουσείων τής Κεφαλληνίας, Γρηγορίον Οίκονομάκου περί τής καθαρενονσης και τής δημοτικής, Δημητρίον Μπακάλον περί τον κυττάρου και τής ζωής, 'Επαμεινώνδα Βρανοπούλου περί τής νεωτέρας καθόδου τών Μυρίων, 'Ιωάννου Ζεγκίνη περί τής ανταρσίας τών Μαύρομιχαλαίων είς το Λιμένι τής Μάνης εναντίον του Καποδίστρια, Γιάννη Καμαρινάκη περί τοϋ φιλοσόφου αύτοκράτορος Μάρκου Αυρηλίου, Άγγελο ­ Διονύση Δεμπόνον περί κεφαλληνιακής παραλλαγής είς τον «Θρήνον τής Πανα­

γίας»,Κούλας Ξηραδάκη περί τεσσάρων πιστοποιητικών αγωνιστών τον '21, Γεωργίον Δημητροκάλλη περί τών ανεμόμυλων τών Βυζαντινών και "Αρη Ροζάκη περί τοϋ «Homo Interstellaris», τον διαστρικού άνθρώπον ώς μόνον κυριάρχου τοϋ Σύμπαντος. Δημοσιεύε­

ται τέλος μελέτη τοϋ'Αγγέλου Βλάχου υπό τον τίτλον Λησμονημέναι σελίδες: 'Αλέξανδρος Σούτσος (1803 ­ 1863).

'Ακολουθούν τα Χρονικά, τής Συντάξεως υπό Γ. Θ. Ζ., περί τής 'Ελευθέρας Σχο­

λής Φιλοσοφίας «Ό Πληθών» εν Μαγούλα Σπάρτης, 20 ­ 29 'Ιανουαρίου 1978 υπό Ενθυμίου Σονλογιάννη, περί τοϋ βιβλίον τοϋ G. P. Henderson «Ή αναβίωση τον ελλη­

νικού στοχασμού» (1620 ­ 1830) (μετάφρ. Φ. Κ. Βώρον) (εκδοσις τοϋ Κέντρου Έρεύνης τής 'Ελληνικής Φιλοσοφίας τής'Ακαδημίας 'Αθηνών 1977), περί τών αποτελεσμάτων τον 57ον Καλοκαιρινείον Διαγωνισμού 1977, περί τής ομιλίας τοϋ κ. Ν. Ν. Δρακουλίδη εις την Μεγάλην αίθονσαν τοϋ «Παρνασσού» υπό Σάββα Αοϊζίδον, περί τής κινήσεως τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» κατά το διαρρεύσαν τρίμηνον ('Ιανουάριος ­

Μάρτιος 1978) υπό μ.μ. και τέλος καταχωρίζονται τα νέα βιβλία, τα όποια απεστάλη­

σαν είς τον «Παρνασσόν». Γ. Θ. Ζ.

— 150 —

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ»

2300 χρόνια άπό το θάνατο του Φιλοσόφου Θεσσαλονίκη, 7­14 Αυγούστου 1978

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

'Υπό την υψηλή προστασία του Προέδρου τής Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κ. Τσάτσου καΐ τήν αιγίδα τής UNESCO

'Επί τφ δισχιλιοστφ τριακοστφ ένιαυτφ τοΰ θανάτου 'Αριστοτέλους τοϋ Σταγει­

ρίτου ή Ελλάς κοινόν πάσι τοις εθνεσι συνέδριον συνάγει προσήκον τοις συγγράμ­

μασι και τή ροπή του κλεινοϋ φιλοσόφου" ή σύνοδος γενήσεται εν Θεσσαλονίκη από έβδομης ίσταμένου μέχρι τετάρτης και δεκάτης μεσοϋντος μηνός Αυγούστου τοϋ έπι­

γιγνομένου έτους.

ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

1. Καθηγητής Κωνσταντίνος Τσάτσος, Πρόεδρος τής Δημοκρατίας. 2. Κος Κωνσταντίνος Καραμανλής, Πρωθυπουργός. 3. Κος Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου, Πρόεδρος τής Βουλής. 4. Καθηγητής Μιχαήλ Στασινόπουλος, 'Ακαδημαϊκός, τέως Πρόεδρος TT\C Δημο­

κρατίας. 5. Καθηγητής Παναγιώτης Κανελλόπουλος, 'Ακαδημαϊκός, τέως Πρωθυπουργός.

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

1. Καθηγητής Κωνσταντίνος Α. Τρυπάνης, 'Ακαδημαϊκός, 'Υπουργός Πολιτισμοΰ και 'Επιστημών, Πρόεδρος.

2. Καθηγητής Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος, Γενικός Γραμματεύς τής 'Ακαδημίας 'Αθη­

νών, 'Αντιπρόεδρος. 3. Καθηγητής Ε. Μουτσόπουλος, Πρύτανις τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, Γενικός

Γραμματεύς. 4. Καθηγητής Γ. Καββαδίας, Διοικητής τοΰ Ιδρύματος Κοινωνικών 'Ασφαλίσεων. 5. Κος Δ. Μένεγας, Γενικόο Γραμματεύς τοϋ Υπουργείου Πολιτισμού και 'Επιστημών. 6 Καθηγητής Ν. ­ 1 . Μπούσουλας, τοΰ'Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 7. Κος Λ. Λιναράς, Διευθυντής Συνεδρίων τοΰ'Υπουργείου Πολιτισμοΰ και 'Επιστη­

μών, Βοηθός Γενικός Γραμματεύς. 8. Κος Λ. Μπενάκης, Διευθυντής τοΰ Κέντρου Φιλοσοφίας τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών,

Είδικός Γραμματεύς. 9. Κος Άν. Βαρβαρρήγος, Τμηματάρχης Συνεδρίων τοΰ Υπουργείου Πολιτισμοΰ και

'Επιστημών, Βοηθός Ειδικός Γραμματεύς.

ΑΝΑΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΜΕΛΗ

1. Καθηγητής Φ. Βασιλείου, 'Ακαδημαϊκός, άναπλ. 'Αντιπροέδρου. 2. Καθηγητής Ι. Άραβαντινός, τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, άναπλ. Γεν. Γραμματέως. 3. Καθηγητής Σ. Κυριαξόπουλος, τοΰ Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων. 4. Καθηγητής Α. Μπαγιόνας, τοΰ 'Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

— 151 —

Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ Παγκόσμιο Συνέδριο για τή συμπλήρωση 2300 ετών

από το θάνατο του Θεσσαλονίκη, 7­14 Αυγούστου 1978

ΘΕΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΕΩΝ

Τμήμα Α'. Ό 'Αριστοτέλης και ή μετακλασσική φιλοσοφία και επιστήμη. 1. Οί Έλληνες σχολιασταί και ή σημασία τους για τήν παράδοτη τοΟ 'Αριστο­

τέλους. 2. Ό 'Αριστοτέλης και οί ειδικές επιστήμες (Μουσεΐον Αλεξανδρείας). 3. Ή επιρροή του 'Αριστοτέλους στα μετακλασσικά φιλοσοφικά συστήματα.

Τμήμα Β'. Ό 'Αριστοτέλη; καί ό Μεσαίων. 1. Ή ελληνική ορθόδοξη 'Ανατολή (Βυζάντιο). 2. Ό 'Αριστοτέλης καί ή αραβική φιλοσοφία. 3. Ό 'Αριστοτέλης καί ή ιουδαϊκή φιλοσοφία. 4. Ό 'Αριστοτέλης καί ή καθολική Δύση (σχολαστική φιλοσοφία).

α. Ό 'Αριστοτέλης καί ή ερις περί τών γεννών (ρεαλισμός, νομιναλισμός). β. Ό 'Αριστοτέλης καί ή σχολή τής Chartres, γ. Ό 'Αριστοτέλης καί ό Αλβέρτος ό μέγας. δ. Ό 'Αριστοτέλης καί ό Θωμάς Άκυινάτης.

Τμήμα Γ'. Ό 'Αριστοτέλης καί οί Νεώτεροι Χρόνοι. 1. Ή διαμάχη μεταξύ πλατωνιζόντων καί άριστοτελιζόντων. 2. Ό 'Αριστοτέλης ώς θεμελιωτής τών φιλοσοφικών καί επιστημονικών εννοιών. 3. Ή κριτική κατά τήν 'Αναγέννηση καί κατά τους Νεωτέρους Χρόνους. 4. Ή Μεταρρύθμιση.

Τμήμα Δ'. Ό 'Αριστοτέλης καί ή σύγχρονη σκέψη. 1. Ό 'Αριστοτέλης καί ή κριτική φιλοσοφία. 2. Ό 'Αριστοτέλης καί ή φαινομενολογία. 3. Ό 'Αριστοτέλης καί ή σύγχρονη οντολογία. 4. Ό 'Αριστοτέλης καί ή σύγχρονη λογική. 5. Ό 'Αριστοτέλης καί ή σύγχρονη φυσική καί βιολογία. 6. Ό 'Αριστοτέλης καί ή σύγχρονη άξιολογία. 7. Ή αριστοτελική ηθική καί πολιτική θεωρία.

α. Ή πολιτική επιστήμη, β. Οί κοινωνικές επιστήμες. 8. Ό 'Αριστοτέλης καί ή σύγχρονη φιλοσοφία τής τέχνης. 9. Ό 'Αριστοτέλης καί ή φιλοσοφική ανθρωπολογία.

— 152 —

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ «Ο ΠΛΗΘΩΝ» ΜΑΓΟΥΛΑ ΣΠΑΡΤΗΣ, 20­29 Ίαν. 1978 —Ε' ΠΕΡΙΟΔΟΣ

"Οπως είχε προγραμματισθεί, έλειτούργησε και εφέτος στη Μαγούλα Σπάρτης ή «'Ελευθέρα Σχολή Φιλοσοφίας ό Πληθών» από 20 μέχρι 29 'Ιανουαρίου 1978.

Είναι γνωστό ότι ή Σχολή αυτή λειτουργεί άπο τον 'Ιανουάριο τοϋ 1975 καί αποτελεί δημιούργημα τοϋ ακαδημαϊκοΟ, καθηγητού καί Προέδρου τοϋ Παρνασσοϋ κ. Ίωαν. Ν. Θεοδωρακοπούλου. Ό καθηγητής επικοινωνεί κατά τακτά χρονικά δια­

στήματα μέ το ειδικευμένο, άλλα και το ευρύ, κοινό, διδάσκοντας τον ελληνικό καί ξένο φιλοσοφικό λόγο τών διαφόρων αιώνων σέ σειρές ελευθέρων μαθημάτων. Έτσι 'έχει ήδη ομιλήσει τον 'Ιανουάριο τοΰ 1975, όταν έγιναν τα εγκαίνια τής Σχολής ι , τόν Μάιο τοϋ ίδιου χρόνου 2, τον 'Απρίλιο τοϋ 1976, όταν συγκλίθηκε το Β' Διεθνές Συμπόσιο Φιλοσοφίας 3, καί τον 'Ιανουάριο τοΰ 1977 4.

Μέ τό σκοπό αυτής τής επικοινωνίας, ό καθηγητής Θεοδωρακόπουλος έδαπά­

νησε πολλά, υλικά καί πνευματικά, για να ιδρύσει τή Σχολή σ' ενα εξαιρετικό καί πολύ κατάλληλο περιβάλλον. Τον τόπο αυτό διάλεξε, διότι, στα τέλη τοΰ βυζαντινοΰ μεσαίωνα προς τήν αρχή τής δημιουργίας τοΰ νέου έλληνίσμοΰ, έζησε καί έδρασε, στο Μυστρα, ό φιλόσοφος Πλήθων Γεμιστός, πού θεωρείται «ό πρώτος Νεοέλλην». Στο ίδιο φυσικό περιβάλλον, κάτω από τον Ταΰγετο καί τή βυζαντινή πολιτεία τοΰ Μυστρα, ό καθηγητής Θεοδωρακόπουλος μεταφέρει τή φιλοσοφία τοΰ Πλήθωνος καί προσθέτει τις δικές του φιλοσοφικές διδαχές, προϊόν τής μακρόχρονης ερευνητικής καί διδακτικής του πείρας.

Τό έργο πού επιτελεί ό καθηγητής Θεοδωρακόπουλος είναι αξιόλογο καί σ' αυτό τό τομέα. Τα μαθήματα του είναι κατανοητά καί έχουν τήν αναγκαία επιστημονική βαρύτητα.

Ή ανταπόκριση τοϋ κόσμου τής Σπάρτης και έν γένει τής Λακωνίας ήταν καί εξακολουθεί να είναι μεγάλη. 'Απώτερος έξαλλου σκοπός τής όλης προσπάθειας τοΰ καθηγητοΰ είναι να δοθεί ώθηση στην πνευματική ζωή τοΰ τόπου πού μερικές φορές είναι, δυστυχώς, ανύπαρκτη.

'Ομιλητής τή φορά αυτή ήταν ένας, ό ίδιος ό καθηγητής, πού σέ 10 ωριαία μα­

θήματα ανέπτυξε τό θέμα τής Φιλοσοφίας τής 'Ιστορίας. Τό γενικό αυτό θέμα διαι­

ρέθηκε, δπως ήταν φυσικό, σέ έπί μέρους, όπως : αΐτιότητες τής ίστορίας, σκοποί τής ίστορίας, μέθοδοι έρεύνης τής ίστορίας, θεωρίες ερμηνείας τοϋ ίστορικοΰ γίγνεσθαι καί τής ίστορικής εξελίξεως κ.ά.

Τό ακροατήριο, άπό τήν γύρω περιοχή καί τήν 'Αθήνα όπως πάντα, άκουσε μέ

1. Λ ί λ υ ' Α λ έ κ ο υ Δ ρ ά κ ο υ , "Ενα μοναδικό στην εποχή μας £ργο : Ή 'ίδρυση της 'Ελευθέρας Σχολής Μαγούλας « Ό Πλήθων» άπο τον 'Ακαδημαϊκό κ. Ί ω . Θεοδω­

ρακόπουλο, Παρνασσός 17 (1975) 153­154. 2. Ή λειτουργία της 'Ελευθέρας Σχολής Φιλοσοφίας « Ό Πλήθων» εις Μαγούλαν,

Παρνασσός 17 (1975) 315. 3. "Αννα Κ ε λ ε σ ί δ ο υ Γ α λ α ν ο ύ , Β' Διεθνές Συμπόσιο Φιλοσοφίας, Παρ­

νασσός 18 (1976) 313­316. Βλ. καί Γ. Ά λ ατ ζ ό γ λ ο υ ­ Θ έ μ ε λ η, Μελέτη Θανά­

του, 'Αθήναι 1977, σσ. 355, Β' Διεθνές Συμπόσιον Φιλοσοφίας, Παρνασσός 19 (1977) 634. 4. 'Ελευθέρα Σχολή Φιλοσοφίας «Ό Πλήθων» Ι. Θεοδωρακοπούλου έν Μαγούλα

Σπάρτης, έτος Γ \ 1976­1977, Παρνασσός 19 (1977) 150.

— 153 —

ενδιαφέρον τις διαλέξεις αυτές. "Ακουσε τον ομιλητή νά αναλύει τί σημαίνει ίστορία, πώς κάθε γενηά πρέπει να ξαναγράφει την ίστορία άπό την δική της χρονική σκο­

πιά, πώς ερμηνεύονται άπο τους διαφόρους θεωρητικούς τα ιστορικά φαινόμενα κ.ά. Ό επισκέπτης σ' αυτή τήν Σχολή Φιλοσοφίας γεύεται τα σοφά λόγια πού

ακούει, περιδιαβάζει στο μαγευτικό φυσικό περιβάλλον της Σπάρτης, συνομιλεί σε ώρες άλλες με τον καθηγητή, πλάθει μια Ιδέα του φιλοσοφικού σκέπτεσθαι και ασφα­

λώς μένει ικανοποιημένος από μία υπόθεση τόσο ζωντανή. "Ας έλπίζομε, και τό ευχόμαστε, και άλλοι πνευματικοί άνθρωποι να ακολουθή­

σουν το παράδειγμα του καθηγητού Θεοδωρακόπουλου, ώστε να τονωθεί ή ελληνική επαρχία. Είναι ανάγκη για τήν επιβίωση της ελληνικής φυλής.

Ε. Θ. ΣΟΥΑΟΠΑΝΝΗΣ

G. P. H e n d e r s o n , Ή αναβίωση τοΰ ελληνικού στοχασμού. 1620 ­ 1830 (Ή ελληνική φιλοσοφία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας). Μετάφραση Φ. Κ. Βώρου. Έκδοση του Κέντρου Έρεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας της 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 1977, 302 σελ.

Με Προλόγους του ακαδημαϊκού Ι. Ν. Θεοδωρακοπούλου καί του συγγραφέως κυκλοφορεί σε καλαίσθητη ελληνική έκδοση, πλουτισμένη με προσωπογραφίες καί προμετωπίδες βιβλίων, ή πρώτη συνθετική επισκόπηση της φιλοσοφικής παραγωγής τοΰ υπόδουλου Ελληνισμού. Τό έργο τοΰ ελληνομαθούς άγγλου καθηγητού Henderson, ό όποιος είναι καί αντεπιστέλλον μέλος της 'Ακαδημίας 'Αθηνών, χαιρετίσθηκε θερμά, όταν έκυκλοφόρησε αγγλικά τό 1971, ώς αντικειμενική μαρτυρία για τό σημαντικό γεγονός, ότι ή ελληνική σκέψη αναβιώνει από τό 1600 περίπου κι έδώ καί δίνει στο σκλαβωμένο έθνος τό φώς μιας έλληνοευρωπαϊκής παιδείας. Αυτή ήταν απόλυτα αναγ­

καία για νά διεκδίκηση τήν ελευθερία του καί τήν πνευματική του ταυτότητα μέσα στο χώρο τών ανεπτυγμένων χωρών τής Ευρώπης.

Ή ελληνική έκδοση τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών είναι συμπληρωμένη μέ πολλά βιβλιογραφικά σημειώματα για τήν επιστημονική εργασία πού έχει συντελεσθή άπό τό 1971 ώς σήμερα. "Οπως σημειώνει στον Πρόλογο του ό κ. Θεοδωρακόπουλος, ή 'Ακαδημία 'Αθηνών πιστεύει ότι τό έργο αυτό πρέπει νά διαβασθή άπό τους νέους Έλληνες καί περισσότερο άπό τήν ελληνική νεότητα, ή οποία διατρέχει όλα τα ετη τοΰ Γυμνασίου χωρίς νά γνωρίζη τίποτε γιά τους άνδρες, οί όποιοι μέσα στο σκότος τής δουλείας έκράτησαν άσβεστη τή φωτεινή σκέψη τής φιλοσοφίας. 'Ελπίζει ακόμη ή 'Ακαδημία ότι ή έκδοση αυτή θά συντέλεση πολύ στην αναγκαία μελέτη καί τήε περιόδου αυτής τής ελληνικής Φιλοσοφίας.

ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ 57ου ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ 1977

"Όπως κάθε χρονιά, βρισκόμαστε καί πάλι συγκενρωμένοι έδώ γιά ν' ανακοινώσουμε τ' αποτελέσματα τού 57ου Καλοκαιρίνειου Διαγωνισμού θεατρικών έργων. Ό θεσμός αυτός έχει ώς τώρα προσφέρει σημαντικές υπηρεσίες στον πνευματικό χώρο τοΰ τόπου μας, μέ τό νά ενθαρρύνει τους νέους πού καταπιάνονται μέ τή συγγραφή θεατρικών έργων καί νά βραβεύει εκείνα πού αξίζουν πραγματικά, συγκεντροΰνται άπό τον πρόεδρον κ. Γεώργιον Θ. Ζώραν καί τα μέλη κ.κ. Τατιάναν Σταύρου καί Γεώργιον Σημηριώτην.

— 154 ­

Ή κρίση τής Επιτροπής είναι ολότελα ανεπηρέαστη από πρόσωπα καί πράγματα, εξετάζοντας αντικειμενικά τή δημιουργία τοΰ συνγραφέα χωρίς να δεσμεύεται άπό στενές αντιλήψεις θεσμών, προϋποθέσεων, τεχνικής ή τεχνοτροπίας. Ή μόνη προϋπόθεση είναι να μπορεί τό έργο ν' άνεβαστή μ' επιτυχία στη σκηνή.

Φέτος υποβλήθηκαν 26 θεατρικά έργα, μέ λογής θέματα καί χειρισμούς. Είναι αξιό­

λογο τό ότι μέσα σ' ενα χρόνο έχουμε μια τόσο άφθονη παραγωγή σ' αυτόν τον τομέα. "Ομως σημασία έχει έδώ προπάντων ή ποιότητα κι όχι ή ποσότητα. Δέν ωφελεί αν ένας συγγραφέας υποβάλει δυο ή τρία έργα του μαζί, αν δέν διαθέτει τήν ίκανότητα νά γράψει καλό θέατρο. Κι αυτό τό λέω γιατί, σέ δυο τουλάχιστον περιπτώσεις, παρουσιάστηκε φέτος αυτό τό φαινόμενο. Είν' εύκολο, μέ τήν πείρα πού διαθέτει ή Επιτροπή, νά μαντέψει ότι δυο ή περισσότερα έργα γράφτηκαν art' τό ίδιο άτομο, κι ας καλύπτωνται μέ διαφορε­

τικά ψευδώνυμα. "Eva διαγωνισμός δέ βασίζεται στην τύχη, όπως θά συνέβαινε σ' ενα λαχείο. Ένας έργο αρκεί, φτάνει νά είναι αξιόλογο. 'Αλλιώς, είναι μια άσκοπη σπατάλη χρόνου, τόσο για κείνο ν πού τό γράφει, όσο καί για τα μέλη τής επιτροπής πού θά τό διαβάσουν.

Τα συμπεράσματα μας άπό τήν εξέταση των φετεινών έργων είναι ότι ή αναλογία τής επιτυχίας δέν ξεπερνάει τό 10%. Τό 90% αυτών πού γράφουν είναι είτε Λρωτόλεια χωρίς καμμιά αξία, ή δείχνουν ενα βιαστικό γράψιμο. 'Ορισμένα μαρτυρούν πλήρη άγνοια τής τεχνικής τοϋ θεάτρου, τής φυσικότητας τών καταστάσεων, τοϋ διαλόγου. Μερικά είναι προϊόν έντονης προσπάθειας τοϋ συγγραφέα, πού όμως είναι καταδικασμένη σ' αποτυχία εξ αιτίας τοΰ κακοΰ χειρισμού τοϋ θέματος του. Κι ακόμα, πολλοί νομίζουν ότι τό νά γράψει κανείς θέατρο είναι εύκολη δουλειά. Δέν φροντίζουν νά μελετήσουν έργα μεγάλων συγγραφέων, νά εξετάσουν τό θέμα τους άπό ιστορική άποψη αν πρόκειται νά παρουσιά­

σουν μιά μορφή τής ιστορίας, νά χτενίσουν τό γράψιμο τους ώστε νά γίνει πιο λογοτε­

χνικό. Κι ακόμα, ίσως κι αν τα επιτύχουν όλ' αυτά, ξεχνούν τό κοινό πού θά παρακολου­

θήσει τήν παράσταση ενός έργου. Κάποιοι επιδιώκουν νά διατηρηθεί ή ένταση τοΰ λόγου στή διαπασών, μ' αποτέλεσμα νά δημιουργούν ένα κλίμα αφόρητου στόμφου άπ' τήν αρχή ώς τό τέλος. Κι ακόμη, παρουσιάστηκαν μιά ­ δυο περιπτώσεις πού, ένώ ό συγγρα­

φέας έχει αναμφισβήτητες ικανότητες, διαλέγει θέματα αποκρουστικά, σέ βαθμό πού νά προκαλούν τήν αγανάκτηση καί τήν αηδία.

"Ομως εν' αρκετό ποσοστό άπό τα υποβληθέντα έργα μαρτυρά ενα αξιόλογο ταλέντο, πού όμως δέν έχει καλλιεργηθεί. Μπορεί τό εδαφοο στο χωράφι νά είναι εξαιρετικά γό­

νιμο, άλλα αν δέν τό σκάψεις, δέν τό σπείρεις καί δέν τό ποτίσεις, τό μόνο πού θά φυ­

τρώσει είναι χορτάρια καί τσουκνίδες. "Ετσι, μπορέσαμε νά ξεχωρίσουμε τέσσερα έργα πού έχουν τις προϋποθέσεις για

έπαινο ή καί βράβευση. Τό τετράπρακτο έργο «Κοκκόρια καί κότες», μέ ψευδώνυμο Grec Casac είναι μιά κεφάτη κωμωδία, πολύ έξυπνα γραμμένη, μιά σάτυρα τής ανενδοία­

στης μοντέρνας κοινωνίας. Έχει φυσικό καί γρήγορο διάλογο, άλλα τό άδικοΰν κάποιες ασάφειες κι αοριστίες, καί τό τέλος μένει κάπως ξεκρέμαστο. "Ομως ό συγγραφέας έχει πολλές δυνατότητες.

Τό έργο «Πρόσκληση στο Στούντιο» ή «Οι τρομοκράτες», χωρίς ψευδώνυμο, έχει πολύ ενδιαφέρον, ή ιδέα είναι πρωτότυπη, κρατά έντονα, τό ενδιαφέρον. Κάποια μειο­

νεκτήματα θά δυσχέραιναν τό ανέβασμα του στο θέατρο, θά είχε όμως μεγάλη επιτυχία στην Τηλεόραση αν δινόταν στην ομώνυμη εκπομπή.

Καί φτάνουμε σέ δυο αξιόλογα πράγματι έργα, τό πρώτο μέ τίτλο «Αυτός πού δέ γεννήθηκε» τής Έλεάνας Κάρτερ (ψευδ.) καί τίς «Παρηγορίτρες» ή «Τρελλομαρία» τής «"Αλλης» (ψευδ.). Ή ιδέα καί στα δυο είναι πρωτότυπη κι ό σκηνικός χειρισμός πολύ καλός. Τό πρώτο έχει πολύ μπρίο κι εξυπνάδα, κι οί σκηνές διαδέχονται ή μιά τήν άλλη

— 155 —

μέ πολλή πειστικότητα. Το δεύτερο είναι μια καινούρια κι αξιόλογη παρουσίαση τοΰ θείου Πάθους, μέ δυνατή φαντασία καί πολύ καλό γράψιμο.

Ή επιτροπή κρίνει τα δυο αυτά έργα ισάξια, κι απονέμει τό πρώτο βραβείο έξ ημι­

σείας καί στα δυό. Στο έργο «Πρόσκληση στο Στούντιο» δόθηκε ό πρώτο; έπαινος καί στο «Κοκκόρια καί κότες» ό Β'.

Α'. Δύο βραβεία: Μαρούλα Ρώτα ­ Ψαρρά, Α'. Λιάνα Βιτσώρη. Α'. "Επαινος : Παύλο; Τζήκα;. Β'. Έπαινος. Grec Casac : Γρηγόρης Καζακόπουλος.

*

ΜΙΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΑ ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ κ. Ν. Ν. ΔΡΑΚΟΥΛΙΔΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΜΕΓΑΛΗΝ ΑΙΘΟΥΣΑΝ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ»

Τήν 20ήν 'Ιανουαρίου 1978 ό Ψυχαναλυτής κ. Ν. Ν. Δρακουλίδης, Πρόεδρος τής Έλλην. Εταιρείας Ψυχοβιολογίας καί άντεπιστ. τοΰ Παγκοσμίου 'Οργανισμού Ψυχικής 'Υγιεινής, έδωσε διάλεξιν μέ θέμα : «Τί πρέπει να ξέρουν γονείς καί δάσκαλοι για τήν ανατροφή του παιδιού». Τα τεράστια προβλήματα τής σημερινής νεολαίας εις όλον τον κόσμον έχουν τις ρίζες των εις τήν ψυχοπαιδαγωγικήν φροντίδα ή άγνοιαν καί λάθη των γονέων καί των διδασκάλων σχετικά μέ τήν συμπεριφοράν των προς τα παιδιά. Δια τούτο καί ή ομιλία τοΰ κ. Ν. Δρακουλίδη ύπήρξεν επίκαιρος καί είναι ανάγκη όχι μόνον γονείς καί δάσκαλοι, αλλά καί προ παντός το Κράτος να εξαγάγουν ώρισμένσ συμπεράσματα. Διότι είναι προτιμότερα ή έκ των προτέρων άναζήτησις των αιτίων τής άποχαλινώσεως καί τής ηθικής καταπτώσεως καί ή εφαρμογή προληπτικών μέτρων, παρά ή έκ των υστέ­

ρων δίωξις καί τιμωρία των εγκλημάτων τών ανηλίκων. Κατ' αρχήν, ως διεπιστώθη εις διεθνή συνέδρια ψυχικής υγιεινής, για τήν κανονικήν

άνάπτυξιν τοΰ ψυχισμού τοΰ παιδιού είναι αναγκαία ή φωτισμένη καί προστατευτική οικογένεια καθώς καί τό υγιές κοινωνικόν περιβάλλον.

Ή ψυχολογία τοΰ παιδιοΰ καί ή άνάπτυξις τοΰ ψυχισμοΰ του δέν είναι άπλα πρά­

γματα. Οι γονείς πρέπει να ξέρουν τί σημασία έχουν για τό παιδί ή προς αλλήλους συμ­

περιφορά των, τό να παίζη μέ άλλα παιδιά, ή καί τα ιδικά του παιχνίδια καί μάλιστα τό είδος αυτών, τό νά συνδυάζη τό καθήκον μέ κάτι ευχάριστο ν, τό να καταπιέζεται καί φο­

βερίζεται ή νά εμποδίζεται στην αύτοβοήθειαν καί πρωτοβουλίαν, τό νά παραχαϊδεύεται ή νά αφήνεται νά παρακολουθή τρομερές καί αισχρές ταινίες από τήν τηλεόρασιν κλπ. Σημειωθήτω ότι αί ενοχλήσεις πού θά νοιώση τό παιδί στην ψυχήν του μένουν ίσοβίως ριζωμέναι μέσα του, ώστε καί ύποσυνειδήτως νά τού δημιουργούν αντιδράσεις, νά εμπο­

δίζουν τήν ομαλότητα τής ζωής του καί νά τό οδηγούν εις άδιέξοδον, ή ακόμη καί εις καταστρεπτικήν άσυδοσίαν, άφοΰ καταστήσουν αυτό εύάλωτον εις παντοειδείς πει­

ρασμούς. 'Αντιθέτως ορθή καί καλή μεταχείρισις τού παιδιού από τους γονείς θά τού ανά­

πτυξη τήν άντίληψιν, τήν κρίσιν, τό θάρρος, τήν αύτοπεποίθησιν, τήν χαράν τής ζωής καί τήν όμαλήν έξέλιξίν του. Πάντω; πρέπει νά άναγνωρισθή ότι ό ρόλος τής μητέρας είναι σοβαρώτερος από εκείνον τοΰ πατέρα στην διάπλασιν τοΰ ψυχισμοΰ τοΰ παιδιού. Μέ ψυχοπαιδαγωγικήν άγωγήν οι γονείς θά άντιληφθοΰν ότι τα πολλά χάδια είναι έξ ίσου βλαβερά για τό παιδί, καθώς καί ή υπέρμετρος αύστηρότης. Δέν πρέπει νά αποβλέ­

πουν μόνο στο νά γίνη καλό καί φρόνιμο παιδί, άλλα καί στο νά εχη αύτοπεποίθησιν καί νά λαμβάνη πρωτοβουλίας. Έξ άλλου ό φόβος εμπνέει εις τό παιδί τό μίσος κατά τοΰ εξωτερικού κόσμου. Καί κυρίως νά μή περιμένουν οί γονείς ίκανοποίησιν τής ιδικής των αίσθηματικότητο; καί τοΰ ιδικού των εγωκεντρισμού, άλλα τήν δημιουργίαν άνθρωπου

— 156 —

με συναισθήματα θάρρους και ευθύνης, ελευθερίας και καθήκοντος κοινωνικότητος, έργατικότητος και δικαιοσύνης.

Ό ομιλητής ακολούθως ήρεύνησε την έπίδρασιν των σχολείων, των διδασκάλων και των καθηγητών στην ψυχοσύνθεσιν και τήν διαμόρφωση­ τοϋ χαρακτήρος του παι­

διού. Εις τοϋτο ό κ. Δρακουλίδης υποστηρίζει ότι το νηπιαγωγεΐον καί το δημοτικόν σχολεϊον επιδρούν βαθύτερον καί από αυτό το Πανεπιστήμιον. Δια τοϋτο ή ψυχοπαιδαγω­

γική ένημέρωσις είναι έξ ίσου αναγκαία τόσον δια τους γονείς όσον καί δια τους διδα­

σκάλους σχετικά με τήν άνατροφήν τοΰ παιδιού άπο τήν μικροπαιδικήν του ήλικίαν, ιδιαιτέρως εις τον τόπον μας, όπου γενικώς ή παιδεία παραμένει συνεχώς ανίατος άρ­

ρώστεια. Το έκπαιδευτικόν σύστημα τό περιεχόμενον τών μαθημάτων, ό τρόπος διδασκα­

λίας, καί ή ανεπάρκεια αιθουσών διδασκαλίας μέ άνεπάρκειαν διδακτικού προσωπικού, τόσον είς αριθμόν όσον και εις παιδαγωγικήν κατάρτισιν καί ψυχικήν ύγείαν, ταύτα πάντα επιδεινώνουν τήν κατάστασιν και αφήνουν τό παιδί ερμαιον τής Τηλεοράσεως, τοΰ κινηματογράφου, τοΰ ποδοσφαίρου και τής πολιτικολογίας.

Βεβαίως χρειάζεται δια τό παιδί ή ψυχαγωγία και τό παιχνίδι. Το άψυχο παιχνίδι τοΰ χαρίζει τήν μαγείαν τής ζωής,τό δέ έμψυχο παιχνίδι τό οδηγεί στην κοινωνικότητα καί τον αγώνα τής ζωής. Τα λεγόμενα πολεμικά παιχνίδια επιδρούν έκληματικώς έπί τοΰ παιδιοΰ, ένώ τα συναγωνιστικά παιχνίδια τοΰ ξυπνούν τό μυαλό καί τό προπαρασκευά­

ζουν δια δράσιν. Προ παντός δέ τό παιδί χρειάζεται παραδειγματισμόν καί άξιοποίησιν τής μιμητικότητός του, ώστε αύτη νά στρέφεται προς καλάς καί ωφελίμους πράξεις.

Μερικά από τα συμπεράσματα τοΰ όμιλητοΰ : Τό παιδί πρέπει νά περάση ομαλά τα στάδια εξελίξεως τοΰ ψυχισμοΰ του άπό τής

ηλικίας τών 4 μέχρι καί τών 14 ετών. Τό παιδί πρέπει νά διαφυλαχθή άπό τήν καταστρεπτική έπιρροήν ανωμάλου συμβιώ­

σεως τών γονέων ή καί διαζυγίου. Τό παιδί χρειάζεται ψυχοπαιδαγωγικήν μεταχείρισιν ώστε ν' απόκτηση ψυχικήν ύγείαν, χαράν τής ζωής, θάρρος καί αύτόπεποίθησιν. 'Αντιθέ­

τως ή συνεχής άπαγόρευσις, ή φοβέρα καί ή υπερβολή εις έπιβολήν τιμωρίας, είτε θα το κάνουν καλό παιδί άλλ' άβουλο ή νευρωτικό, είτε θα τό κάνουν κακόν καί άντιδρα­

στικόν. Βάσις συμπεριφοράς ας είναι νά τοΰ προσφέρεται «τό τερπνόν μετά τοΰ ωφε­

λίμου». Τό παιδί πρέπει νά παραδειγματίζεται άπό ειλικρινείς πράξεις, διότι τό παράδει­

γμα τών γονέων θά μιμηθή τοΰτο. Τό παιδί πρέπει νά επαινείται καί ανταμείβεται δια κάθε καλήν πραξίν του παρά

νά τιμωρήται καί απογοητεύεται δια μίαν άποτυχίαν του. Προϋποθέσεις δια τήν έκπλή­

ρωσιν τών προς τό παιδί υποχρεώσεων τών γονέων καί διδασκάλων : 1. Ψ υ χ ο σ ω μ α τ ι κ ή υ γ ε ί α τ ώ ν υ π ο ψ η φ ί ω ν γ ο ν έ ω ν : Μετά άπό

μακρούς αγώνας τοΰ όμιλητοΰ υίοθετήθη τό προγαμιαΐον πιστοποιητικόν υγείας, άλλα δυστυχώς ελλιπώς εφαρμόζεται ό σχετικός νόμος.

2. Ψ υ χ ο π α ι δ α γ ω γ ι κ ή έ ν η μ έ ρ ω σ ι ς : Ό πολυετής άγων τοΰ όμιλητοΰ δια ύποχρεωτικήν ψυχοπαιδαγωγικήν ένημέρωσιν τών γονέων καί διδασκάλων, έστω καί δια δωρεάν παρακολουθήσεως δωδεκάδος σχετικών μαθημάτων δέν έχει ακόμη νομοθε­

τικώς πραγματοποιηθή. Πρακτικώτερον καί γενικώς ώφελιμώτερον θά ήτο νά έκδοθή ύπό τοΰ Έθνικοΰ Τυπογραφείου καί νά διανεμηθή δωρεάν καθ' ολην τήν χώραν σχετικόν ένημερωτικόν φυλλάδιον. Κάτι άνάλογον συνέβη μέ φυλλάδιον Προφυλακτικής Υγιει­

νής τοΰ ιδίου κ. Ν. Δρακουλιδη τό 1931 όταν Πρωθυπουργός καί 'Υπουργός 'Υγείας ήτο ό Έλευθ. Βενιζέλος.

Τό Ύπουργεΐον Κοινωνικών 'Υπηρεσιών θά ήδύνατο νά πραγματοποίηση τήν είσή­

γησιν τοΰ κ. Ν. Ν. Δρακουλίδη περί εκδόσεως καί δωρεάν διανομής φυλλαδίου Ψυχο­

— 157 —

παιδαγωγικής Ενημερώσεως εις γονείς και διδασκάλους δια ψυχικώς και σωματικός ύγιέστερον παιδί, άφοΟ ό νυν Υπουργός κ. Σπ. Δοξιάδης ανήγγειλε προσφάτως, κατά τήν λήξιν Παιδιατρικοΰ Συνεδρίου, ότι προς διαφώτισιν του κοινού σχετικά μέ το παιδί επίκειται ή εκδοσις σχετικού φυλλαδίου. Είναι λοιπόν κατάλληλος ευκαιρία συγχρόνου εκδόσεως και δωρεάν διανομής.

Σ. ΛΟΪΖΙΔΗΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθμ. 35, 'Ιανουάριος ­ Μάρτιος 1978)

Ο ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΤΟΜΟΣ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΑΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Εισήχθη εις το έτος 1978 ό εικοστός τόμος τής δευτέρας περιόδου τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός».

ΕΟΡΤΗ ΚΟΠΗΣ ΠΙΤΤΑΣ.— Τήν 24ην Ιανουαρίου έγένετο μέ μεγάλην έπιτυχίαν eie τήν αΐθουσαν τελετών τοΰ Συλλόγου ή εορτή τήο κοπής τής βασιλόπιττας κατά τό καθιερωμένον έλληνικόν εθιμον.

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ 25ης ΜΑΡΤΙΟΥ.— Τήν 24ην Μαρτίου 1978 έγένετο εις τήν αΐθου­

σαν τελετών τοΰ Συλλόγου ό εορτασμός τής Εθνικής Επετείου τής 25ης Μαρτίου. Τον πανηγυρικόν τής ημέρας έξεφώνησεν ό εκ των μελών τοϋ «Παρνασσού» Στρατηγός κ. 'Αθανάσιος Δασκαρόλης, μέ θέμα : «Ή 'Εθνική Παλιγγενεσία ώς ιδεολογική επιταγή».

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ 57ου ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΥ ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙ­

ΣΜΟΥ.— Τήν 26ην Φεβρουαρίου 1978 έν δημοσία συγκεντρώσει εις τον Φιλολογικόν Σύλλογον «Παρνασσός» εγινεν ή άνακοίνωσις των αποτελεσμάτων τοϋ 57ου Καλοκαι­

ρινείου Θεατρικού Διαγωνισμού τοϋ έτους 1977. Εις τον διαγωνισμόν ελαβον μέρος 26 υποψήφιοι μέ έργα ποικίλου περιεχομένου : τραγωδίας, κοινωνικά και ιστορικά δράμα­

τα, κωμωδίας κλπ. Μετά τήν άνάγνωσιν τής εισηγητικής εκθέσεως, ή επιτροπή αποτε­

λούμενη έκ τών κ.κ. Γ. Ζώρα, καθηγητοϋ Πανεπιστημίου, προέδρου, Τατιάνας Σταύρου και Ν. Σημηριώτη, λογοτεχνών, μελών, προέβη εις τήν άποσφράγισιν τών φακέλλων τών περιεχόντων τα ονόματα τών βραβευθέντων δια τα κάτωθι έργα :

1) Α' Βραβεΐον (17.500 δρχ.) : Λ ι ά ν α Β ι τ σ ώ ρ η . «Αυτός πού δέ γεννήθηκε» 2) Α' Βραβεΐον (17.500 δρχ.) : Μ α ρ ο ύ λ α Ρ ώ τ α ­ Ψ α ρ ά : «Οί παρηγορί­

τρες» ή «Ή τρελλομαρία». 3) Α' Έπαινος : Π α ϋ λ ο ς Τ ζ ή κ α ς : «Οί τρομοκράτες». 4) Β' Έπαινος : Γ ρ η γ ό ρ η ς Κ α ζ α κ ό π ο υ λ ο ς : «Κοκκόρια καί κότες».

ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ ΤΟΥ 58ου ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΥ ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ.— 'Υπό τοϋ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» προεκηρύχθη ό 58ος Καλοκαιρί­

νειος Θεατρικός Διαγωνισμός δια τό έτος 1978. Εις τον διαγωνισμόν γίνονται δεκτά μόνον θεατρικά έργα (δράματα καί κωμωδίαι) ανέκδοτα, άνευ περιορισμοΰ τίνος όσον άφοροι εις τό περιεχόμενον καί τήν γλώσσαν. Τα έργα πρέπει να υποβληθούν δακτυλογραφη­

μένα εις διπλοϋν καί να συνοδεύωνται ύπό ψευδωνύμου. Προθεσμία υποβολής εις τήν Γραμματείαν τοϋ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» μέχρι τής 30ής 'Ιουνίου 1978.

­ 158 —

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ ­ ΜΑΡΤΙΟΥ 1978 ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡ­

ΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ.— Κατά το χρονικον διάστημα 'Ιανουαρίου ­ Μαρτίου 1978 έγένοντο αί ακόλουθοι διαλέξεις, πρωτοβουλία του Φιλολογικού και 'Αρχαιολογι­

κού Τμήματος του «Παρνασσού» :

1η διάλεξις, τήν 13ην 'Ιανουαρίου : 'Ομιλητής ό διδάκτωρ εντεταλμένος υφηγητής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών κ. Ε υ ά γ γ ε λ ο ς Σ κ ο υ β α ρ ά ς , μέ θέμα : «Ό 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ό Μιλτιάδης Μαλακάσης».

2α διάλεξις, τήν 20ήν 'Ιανουαρίου : Έν συνεργασία μετά της 'Ελληνικής 'Εταιρίας Ψυ­

χοβιολογίας. 'Ομιλητής ό Ψυχαναλυτής κ. Ν. Ν. Δ ρ α κ ο υ λ ί δ η ς, Πρόεδρος της Έλλην. Εταιρίας Ψυχοβιολογίας και άντεπιστ. τοΰ Παγκ. Όργαν. Ψυχικής 'Υγείας, μέ θέμα : «Τί πρέπει να ξέρουν οί γονείς για τήν ανατροφή τών παι­

διών τους». 3η διάλεξις, τήν 23ην 'Ιανουαρίου : 'Ομιλητής ό ποιητής και Πρόεδρος της 'Εταιρίας

Γραμμάτων καί Τεχνών Πειραιώς κ. Σ τ έ λ ι ο ς Γ ε ρ ά ν η ς έπί τή ευκαιρία συμπληρώσεως 120 ετών άπό τοϋ θανάτου τοϋ 'Εθνικού μας ποιητοϋ Διονυσίου Σολωμού μέ θέμα : «Γλώσσα, 'Ελευθερία και ποίηση μέσα άπό το έργο τοϋ Διο­

νυσίου Σολωμού». Εισηγήτρια ή λογοτέχνις κ. Έ φ η Π α ν σ ε λ ή ν ο υ . Ερμη­

νεύτρια τών ποιητικών κειμένων ή ηθοποιός Μυρσίνη Σαντοριναίου. 4η διάλεξις, τήν 24ην 'Ιανουαρίου : Ζ' κύκλος διαλέξεων δια μεγάλους μουσουργούς

μετ' εκτελέσεως έργων των. 'Ομιλητής ό συνθέτης ­ συγγραφεύς κ. Σ ώ τ ο ς Γ. Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς .

5η διάλεξις, τήν 14ην Φεβρουαρίου : 'Εν συνεργασία μετά τής Κεφαλληνιακής άδελφό­

τητος 'Αθηνών καί μέ τήν εύκαιρίαν τής συμπληρώσεως τριετίας άπό τοϋ θανάτου τοΰ ποιητοϋ Νικολάου Καββαδία. 'Ομιλητής ό ποιητής κ. ' Α ν δ ρ έ α ς Μ ο θ ω ­

ν ι ò ς καί θέμα : «Ό ποιητής Νικόλαος Καββαδίας». 6η διάλεξις, τήν 17ην Φεβρουαρίου : Έν συνεργασία μετά τής Εταιρείας Χριστιανικού

Θεάτρου εις μνήμην τοϋ 'Ακαδημαϊκού ποιητοϋ Π. Παπατσώνη δια το ποιητικόν έργον και τήν κοινωνικήν του δράσιν. Όμιληταί : Ό θεατρικός κριτικός κ. Κ. Γ ε ω ρ γ ο υ σ ό π ο υ λ ο ς μέ θέμα : «Το ΰφος τοΰ Παπατσώνη». Ό ποιητής­

Θεολόγος κ. Μ α τ θ α ί ο ς Μ ο υ ν τ έ ς μέ θέμα : «Ή πίστις τοΰ Παπατσώνη». Ό υφηγητής τής Θρησκειολογίας τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών κ. Δ η μ. Σ τ α­

θ ό π ο υ λ ο ς μέ θέμα : «Ή θρησκευτικότης τοΰ Παπατσώνη». Οί ηθοποιοί Μ. Κατράκης καί Μ. Λαμπρινοΰ άπήγγειλαν ποιήματα τοΰ τιμωμένου.

7η διάλεξις, τήν 7ην Μαρτίου : 'Ομιλήτρια ή καθηγήτρια κυρία Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π α ρ θ ε ν ί ο υ ­ Π α ρ α σ κ ε υ ο π ο ύ λ ο υ μέ θέμα : «Τό παιδικό τραγούδι καί ή σημασία του στην αγωγή τοΰ παιδιοΰ».

8η διάλεξις, τήν 31 ην Μαρτίου : Έν συνεργασία μέ τον Σύνδεσμον τών Άπανταχοΰ Λακώνων μέ προβολήν έγχρωμων φωτεινών διαφανειών. 'Ομιλητής : Ό Γενικός Γραμματεύς τοΰ Συνδέσμου τών Άπανταχοΰ Λακώνων καθηγητής κ. Ί ω ά ν ν η ς Μ π ε ζ α ν τ έ ς μέ θέμα : «Τα όπλα τοΰ 1821».

ΜΟΥΣΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ.— Εις τα πλαίσια τών Καλλιτεχνικών καί Κοινωνικών εκδηλώσεων τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη καί τάς οικογενείας αυτών, ώργανώθησαν, έπιμελε<α τοΰ Φιλολογικού καί Άρχαιολογικοΰ Τμήματος, αί κά­

τωθι μουσικαί εσπερίδες :

3 'Ιανουαρίου : Έν συνεργασία μετά τοΰ Συνδέσμου Ελλήνων συνθετών ή 1η συναυλία μέ έργα : Χαραλάμπους Χαλίκια, Γεωργίου Σαχινίδη, 'Ιωάννου Συνοδινοΰ, Άθα­

— 159 —

νασίου Κόκκινου, Αιμιλίου Σπήλιου, Χρίστου 'Αλεξοπούλου και Θεοδώρου Ρο­

δίτη ­ Τεο έλ Γκρέκο. Συμμετεΐχον οί καλλιτέχναι : Βάσω Φραγκουλάκη, Μυρτώ Μαυρίκου, Πόπη Μιχαηλίδου, Νίκος 'Αλεξόπουλος.

17 'Ιανουαρίου: Συναυλία 'Ορχήστρας 'Εγχόρδων της Καλλιτεχνικής 'Εταιρίας 'Επι­

στημόνων, 'Αθηνών, υπό τήν διεύθυνσιν του αρχιμουσικού κ. ' Α λ έ κ ο υ 'Αθα­

ν α σ ι ά δ η . 3 Μαρτίου : Έν συνεργασία μετά του Συνδέσμου Ελλήνων Συνθετών ή 3η Συναυλία

με έργα : Νότη Σαντοριναίου, Μανώλη Σκουλούδη, 'Ιωσήφ Μπενάκη, Γιάννη Τσανάκα, Σταύρου Προκοπίου, 'Αθανασίου Κόκκινου.

17 Μαρτίου: Έν συνεργασία μετά τοϋ έν 'Αθήναις 'Ιταλικού Ινστιτούτου και του Έλληνοϊταλικοϋ Συνδέσμου, Συναυλία τής Associazione Concertistica «Nicolo Paganini».

21 Μαρτίου : Βραδυά Lied του Κυπρίου βαρυτόνου Κωστή Νίκολα Μητσάκη. Εις τό πιάνο ή κ α Κ λ έ λ ι α Τ ο π ά λ ο γ λ ο υ .

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ ­ ΜΑΡΤΙΟΥ 1978 ΤΟΥ ΦΥΣΙΟΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΤΜΗ­

ΜΑΤΟΣ.— Κατά το χρονικόν διάστημα 'Ιανουαρίου ­ Μαρτίου 1978 έγένοντο αί ακόλου­

θοι διαλέξεις, πρωτοβουλία τοϋ Φυσιογνωστικοϋ Τμήματος τοϋ «Παρνασσού».

1η διάλεξις, τήν 30ην 'Ιανουαρίου : Όμιληταί : οί κ.κ. Γ. Κ. Πουρναρόπουλος, μέ θέμα : «Παρουσίασις βιβλίων», Ν. Κ. Λοϋρος, μέ θέμα : Οί γιατροί τοϋ Μολιέρου, Ζ α χ. Β λ υ σ ί δ η ς, μέ θέμα: «Ό παθολογοανατόμος Rockitansky ό μεγαλο­

πρεπής». 2α διάλεξις, τήν 27ην Φεβρουαρίου : Όμιληταί : Οί κ.κ. Γ. Κ. Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ ­

λ ο ς μέ θέμα : «Παρουσίασις βιβλίων», Ί ω . Θ. Π α π α β α σ ι λ ε ί ο υ ­ Β. Π. Ρ ό ζ ο ς , μέ θέμα : «Πρώται έν Ελλάδι μέριμναι δια τήν Δημοσίαν Ύγείαν, τήν Ίατρικήν Άντίληψιν και τήν Κοινωνικήν Πρόνοιαν κατά και μετά τήν Έπανάστα­

σιν τοϋ 1821, Κ. Δ. Σ α ρ ό γ λ ο υ, μέ θέμα : «Ό ιατρός εις τήν άρχαίαν φιλο­

λογίαν». 3η διάλεξις, τήν 27ην Μαρτίου : Όμιληταί : Οί κ.κ. Γ. Κ. Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς ,

μέ θέμα : «Παρουσίασις βιβλίων», Ν ι κ. Κ. Λ ο ΰ ρ ο ς, μέ θέμα : «Οί ιατρικές περούκες», Κ ω ν. Ν. Ά λ ι β ι ζ α τ ο ς, μέ θέμα : «Ή πρώτη, κατά τήν παρά­

δοσιν, περίπτωσις συγκολλήσεως κάτω άκρου».

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ.— Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Ιανουαρίου ­ Μαρτίου 1978 έγένοντο οί κάτωθι δωρεαί υπέρ τών Νυκτερινών Σχολών «Παρνασσού».

Κας "Ελλης Σ. Μαγιάση εις μνήμην τοΰ συζύγου της Σωτηρίου Μαγιάση, δρχ. 40.000, κας 'Ελβίρας Μιχαηλίδη, εις μνήμην Δώρου Μιχαηλίδη, δρχ. 1.000, οικογενειών Θεοφάνους και Γεωργίου 'Αγγελοπούλου, εις μνήμην Μενελάου Λυγνοΰ, δρχ. 1.000, 'Ανωνύμου 'Ασφαλιστικής Εταιρείας «Ή Λαϊκή», δρχ. 2.000, κας Μαρίας Κοροπούλη, εις μνήμην Κικής Φούτα, δρχ. 2.000, κου και κας Λεωνίδα Μπουρνιά, δρχ. 5.000, κου 'Ιωάννου Αιλιανού, εις μνήμην Ιωάννου Χαραμή, δρχ. 1.000, κου Γεωργίου Βογιατζάκη, εϊς μνήμην Παναγιώτου Βογιατζάκη, δρχ. 3.000, κας Πηνελόπης "Αγγελοπούλου, εις μνήμην 'Αγγέλου 'Αγγελοπούλου, δρχ. 5.000, κου και κας Γεωργίου Φιλιπποπούλου, εις μνήμην Βησ. Σκαλαίου, δρχ. 1.500, αδελφών 'Ελένης και Γεωργίου Άργυριάδη, εις μνήμην Μαρί ­ "Εμμα Νοταρά, δρχ. 5.000, κας Μαρίας Βλησίδου, εις μνήμην Θρασυ­

Ì

— 160 —

βούλου και Ευδοκίας Βλησίδου, δρχ. 1.000, Εταιρεία προς άναβίωσιν τής'Ολυμπίας «Νέα "Αλτις», εις μνήμην Ιωάννου Παπασταύρου, δρχ. 1.000.

μ. μ.

ΝΕΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ Γ ε ω ρ γ . Φ τ έ ρ η , Πρόσωπα καί σχήματα, Β' εκδ. «Δίφρος», 'Αθήναι 1976. Γ ε ω ρ γ . Φ τ έ ρ η , Μάνη πατρίδα μου, «Ερμής», 'Αθήναι 1976. Ρ έ α Γ ε ω ρ γ . Φ τ έ ρ η , Δίπλα στον άντρα μου, «Δίφρος», 'Αθήναι 1977. Ai σ χ ύ λ ο υ, Προμηθέας Δεσμώτης (έμμετρη μετάφραση Ελένης Τσικούρα), «Δί­

φρος», 'Αθήναι 1977. Χ ρ υ σ . Ά γ γ. Θ ε ο δ ω ρ ί δ ο υ , Διακριθέντες τοϋ ξερριζωμένου Ελληνισμού, τόμος

Γ', Έκδ. Προσφυγικής 'Οργανώσεως «Εθνική Μνημοσύνη». Ε υ ρ ι π ί δ η , 'Εκάβη (έμμετρη μετάφραση Έλ. Τσικούρα), «Δίφρος», 'Αθήναι 1977. Ε υ ρ ι π ί δ η , Βάκχες (έμμετρη μετάφραση Έλ. Τσικούρα), «Δίφρος», 'Αθήναι 1977. Ά θ. Π α π α γ ι ά ν ν η , Μαντινειακά Μοναστήρια, Αθήναι 1977. ' Ε λ λ η ν ι κ ή ' Α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ή ' Ε τ α ι ρ ε ί α , Πρακτικά Γ' Διεθν. Άνθρ. Συμ­

ποσίου 'Αθηνών­Πηλίου 25/9­2/10 1975, Αθήναι 1977. Κ υ π ρ ι α κ α ί Σ π ο υ δ α ί , τόμοι MA', Λευκωσία 1977. Π ρ α κ τ ι κ ά τοΰ Γ' Διεθνοϋς 'Ανθρωπιστικού Συμποσίου 'Αθηνών ­ Πηλίου, 1975,

'Αθήνα 1977. Περιέχονται οί είσηγήσεις καί οί συζητήσεις πού έγιναν στο παραπάνω Συμπόσιο άπό ξένους καί "Ελληνες συνέδρους μέ θέμα : «Ή δυνατό­

της τής άντικειμενικότητος». ' Α ν α ζ η τ ή σ ε ι ς , τόμ. Α', 1977. Περιέχονται επτά διαλέξεις σε επιστημονικά, λογο­

τεχνικά καί ανθρωπιστικά θέματα. Π λ ά τ ω ν κ α ί " Ε λ λ η ν ε ς π λ η ν ' Α θ η ν α ί ω ν , 'Αθήναι 1977. "Ερευναι τοΰ

καθηγητού Κ. Ι. Βουρβέρη προέδρου τής Εταιρείας περί τών ίστορικών γνώ­

σεων τοϋ Πλάτωνος. Τ ο ΰ α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ο ύ ή μ ο ί ρ α κ α ί ή λ ύ τ ρ ω σ η , 'Αθήνα 1978. Προγραμ­

ματική ομολογία τοϋ καθ. Κ. Ι. Βουρβέρη για την σημερινή θέση τοΰ Έλληνι­

κοΰ 'Ανθρωπιστικού καί τήν λύτρωση του μέ μια γόνιμη επιστροφή στον "Ομη­

ρο, τον Σωκράτη καί τήν 'Ακρόπολη. •

ΦΙΛ Ο Λ ΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡ Ν Α Σ Σ Ο Σ» Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

AffiYGYNTHI : ΓΕΩΡΠΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικον περιοδικον κατά τριμηνίον έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 650 — Ετησία συνδρομή : δρχ. 320.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ Έξεδόθησαν : , 1. Κ ω σ τ ή Παλαμά , Ανδρέας Κάλβος,'Αθήναι. 1969. 2. Κ ω σ τ ή Π α λ α μ δ, 'Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , Οί αδελφοί ΣοΟτσοι καΐ ή πολιτική ποίησις έπί "Οθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι αν ί τ ο υ, Πολυλδς, Μαρκορδς καΐ ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. ' Ι ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο ϋ , Ανδρέας Λασκαρδτος,'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ i ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ, Γεώργιος Τερτσέτης, 'Αθήναι 1971. 7. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Ko υ ρ τ ί δ ο υ, Ή έξέλιξις τοΰ διηγήματος καΐ μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί ό Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγημα­r τογράφος, 'Αθήναι 1972. 8. ' Α ρ ί σ τ ο υ Κ α μ π ά ν η , Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, 'Αθήναι 1972. 9. Κ. Π α λ α μ δ, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης,'Αθήναι 1973.

10. Α. Μ ά τ ε σ η, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, Αθήναι 1976. Έκαστον τεΰχος δρχ. 20.

Γ . ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ, Τά έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΰ 1862 καί τά έν τφ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοΰ Δ. Βούλγαρη, Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τά δημοσιεύματα τών Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100.

3. 'Επαμ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , 'Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν τών ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, 'Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100.

• 4. E ù γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ, Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων Ιργων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ", 1866 ­ 1900. Έργον βραβευθεν ύπο τής 'Ακα­δημίας 'Αθηνών, 'Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοΟ Άντιόχου τοϋ Γ είς τήν Ελλάδα, 'Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ . Θ ε ο δ ώ ρ α το υ, Βιογραφία 'Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτσυ συντεθεϊσα «αρ* αύτοϋ τοϋ ΐδίου, 'Αθήναι 1974 σελ. κς' + 154. Δρχ. 150.

7. Δεσμός, Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς Ά λ α τ ζ ό γ λ ο υ ­ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρω­

πος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 100.