ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ* P A F N A ^ O *

PAPASSO* ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ ΊΚΝΟΑΙΚΟΚ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΑΟΜ<ΝΟΝ

ΤΟΜΟ* ΙΑ'. ΑΚ 1 <ΙΑ^ΥΑΝΟ£-ΜΑΙ>"Π01 1*72)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Γ. Ι. Κ Α Π Α , . . , . . . . . . . . . . . . . . , . . , . Ό «Γεωμετρικός αριθμός» τοϋ Πλάτωνος (Μελέτη) Α. ΤΣΟΥΪΣΟΥ Ή Νομική διάταξις τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος τής

15 Νοεμβρίου 1821 (Μελέτη) Α. ΤΑΓΑΡΗ... . . , . , . . , . . . . Πολιτισμός, αυτός ό άγνωστος (Μελέτη) Ι. ΔΑΜΠΑΣΗ Ή Ιατρική τοΟ Ησιόδου (Μελέτη) Μ. ΚΑΤΣΑΝΗ Ό πτητικός μϋθος εις τήν Νεοελληνική ν Λογοτεχνίαν (Μελέτη) Α. ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑ. Ό μϋθος της Πρόκνης σέ Μαθηματάριο άπό τή Σχολή

Σύμης (Μελέτη) E. TADDEO Νέα μελέτη περί Δάντου (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ Μία ιταλική τραγωδία Κρητός συγγραφέως : Ή «Fedra» τοϋ

Francesco Bozza (Μελέτη) Γ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΥ. Μικέλης Άβλιχος (Μελέτη) XP. ΣΟΛΟΜΩΝΙΔΗ Τό ερωτικό συναίσθημα στην ποίηση τοϋ Σικελιανού (Μελέτη) EMM. ΚΑΤΣΟΥΡΗ Τό διδακτορικόν δίπλωμα τοϋ Φραγκίσκου Κόκκου άπό

τό Έλληνικόν Κολλέγιον Αγίου 'Αθανασίου Ρώμης (Μελέτη) ΑΓΓ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Καλλιτέχνημα καί θεατής εις τήν άρχαϊκήν και

κλασσικήν τέχνην (Μελέτη) ΧΡΟΝΙΚΑ

Γ. Θ. Ζ .Τής Συντάξεως (Χρονικόν)) ■# 'Αποτελέσματα των διαγωνισμών τοϋ «Παρνασσού» τοϋ έτους 1971 (Χρονικόν) Γ. Θ. Ζ Ή κρίσις τοϋ 51ου Καλοκαιρινείου θεατρικοΰ Διαγωνισμού (Χρονικόν) it Άπό τήν ίστορίαν τοϋ Παρνασσού (Χρονικόν) ·# "Ενα νέον περιοδικόν : «Φιλοσοφία» (Χρονικόν) Γ. ΣΚΛΑΒΟΥ Μουσική Κίνησις (Χρονικόν) μ. μ, : . . . . . . . . . Άπό τήν κίνησιν τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον 11) (Χρονικόν) Νέα Βιβλία ­ί ν . ν . ,· :■:. Λ . ."..".... ί·. ;■; .ν : ­ . · , ­*·«. . . . . . . . . . . . . . . , (Χρονικόν)

ΕΦΟΡΕΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (δια την τριετίαν 1969 ­ 1972)

Πρόεδρος ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Αντιπρόεδρος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΤΑΛΑΣ

» ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ » ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ

Γενικός Γραμματεύς ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ Ειδικός Γραμματεύς ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

» » ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ταμίας ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΤΟΥΜΠΑΝΑΚΗΣ Κοσμήτωρ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ

Έφορος Σχολών ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ » Βιβλιοθήκης ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΟΛΟΜΩΝΙΔΗΣ » Καταστημάτων ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗΣ

Σύμβουλος ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ » ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ­ ΝΟΥΑΡΟΣ » ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΠΑΡΤΣΑΚΟΥΛΙΑΣ » ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ

ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΩΝ

Κοσμήτωρ Γραμματεύς : ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΧΑΤΖΗΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Κοσμήτορες : ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΛΕΞΑΚΗΣ — ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΤΟΣ

— ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΑΥΓΙΚΟΣ — ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ — ΔΙΟΝΥ­

ΣΙΟΣ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΣ — ΤΑΣΟΣ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ — ΧΡΗΣΤΟΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ — ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ — ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΡ­

ΚΕΤΟΣ — ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΠΑΣ — ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ — ΠΑ­

ΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ — ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΕΡΟΠΑΝΝΑΚΗΣ — ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ — ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΑΣΣΟΣ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ. . ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΩΡΑΣ

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Πρόεδρος Παρνασσού Γεν. Γραμματεύς Παρνασσού Πρόεδρος Φιλολογικού Τμήματος Παρνασσού/Υπεύθυνος περιοδικού Γραμματεύς Συντάξεως

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ* ΣΥΛΛΟΓΟ* ΠΑΙ>ΝΑ^Ο*

IWNA**0* ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΜΟΑΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΛΟΜ<ΝΟΝ

TOMOS ΙΑ'

<Κ A ^ H K A U Τ Υ Ρ Ο Γ ^ Α + <ΙΦΚ Α Α < Α Φ Λ Κ Μ Υ ^ Τ Ι Α Η

1*72

ΕΦΟΡΕΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (δια τήν τριετίαν 1969 ­ 1972)

Πρόεδρος ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Αντιπρόεδρος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΤΑΛΑΣ

» ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ » ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ

Γενικός Γραμματεύς ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ Ειδικός Γραμματεύς ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ

» » ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ταμίας ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΤΟΥΜΠΑΝΑΚΗΣ Κοσμήτωρ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ

Έφορος Σχολών ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ » Βιβλιοθήκης ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΟΛΟΜΩΝΙΔΗΣ » Καταστημάτων ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗΣ

Σύμβουλος ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ » ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ­ ΝΟΥΑΡΟΣ » ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΠΑΡΤΣΑΚΟΥΛΙΑΣ » ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ

ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΩΝ

Κοσμήτωρ Γραμματεύς : ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΧΑΤΖΗΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Κοσμήτορες : ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΛΕΞΑΚΗΣ — ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΤΟΣ

— ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΑΥΓΙΚΟΣ — ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ — ΔΙΟΝΥ­

ΣΙΟΣ ΠΑΝΝΟΥΛΑΤΟΣ — ΤΑΣΟΣ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ — ΧΡΗΣΤΟΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ — ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ — ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΡ­

ΚΕΤΟΣ — ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΠΑΣ — ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ — ΠΑ­

ΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ — ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΕΡΟΠΑΝΝΑΚΗΣ — ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ — ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΑΣΣΟΣ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ. . ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΩΡΑΣ

ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Πρόεδρος Παρνασσού Γεν. Γραμματεύς Παρνασσού Πρόεδρος Φιλολογικού Τμήματος Παρνασσού/Υπεύθυνος περιοδικού Γραμματεύς Συντάξεως

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ* ΣΥΛΛΟΓΟ* P A P A S S O *

ΠΛ^ΝΛ^Ο* ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ Π<ΜΟΛΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΝ

Τ Ο Μ Ο * ΙΑ'

«Κ A ^ H K A U Τ Υ Ρ $ Γ ^ Α 4 > « Ι ^ Κ ΑΑ<Α4>ΛΚ Μ Υ ^ Τ Ι Α Η

1*72

P A ^ K A * * ^ * ΤΟΜΟΣ \à' ΙΑΝΟΥΑΝΟΣ - ΜΑΜΊΟΣ 1972 ANO. 1

Γ. Ι. Κ Α Π Α

«Ο ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΣ» ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ (Πολιτείας Η 546 Β ­ D)

J'ai toujours reculé devant la difficulté excessive, — Vimmense travail de se refaire une conception si claire

de la littérature qu'elle permit d'en raisonner—. P A U L V A L É R Y

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ύστερα από τις πολυάριθμες εργασίες για τήν εξήγηση του «Γεωμε­

τρικού άριθμοϋ», του Πλάτωνος, το αντίστοιχο κομμάτι της Πολιτείας, (Η 546Β ­ D) δε βρήκε μέχρι τώρα μια ικανοποιητική ερμηνεία. 'Αντίθετα οι διάφορες προσπάθειες, πού κατά τους καινούργιους χρόνους άρχισαν στα τέλη της 'Αναγέννησης (περίπου 1500 μ.Χ.), δεν είχαν άλλο αποτέλεσμα παρά να μεγαλώσουν τή σύγχυση, πού έδημιουργήθη μετά τήν πρώτη σύγ­

χρονη προσπάθεια του Jacques Lefèvre d'Etaples (1) στις αρχές του IÇ" αιώνα.

'Αρκετά χαρακτηριστικό ϊσως είναι το γεγονός ότι ύστερα από τόσες προσπάθειες σε μια τελευταία εργασία της ή Frida von Ehrenfels (2), κατα­

λήγει, αν εξαιρέσουμε μερικές μικρολεπτομέρειες, στο ίδιο αποτέλεσμα, πού είχε καταλήξει ό Πρόκλος ό Λύκιος (3) στο τέλος του Ε' αιώνα μ.Χ. Ή αλήθεια είναι δτι ή μέθοδος τοϋ Πρόκλου είχε καταδικασθή στο τέλος του περασμένου αιώνα, τόσο άπό τον εκδότη της Μέλισσας τοϋ Πρόκλου Kroll και τον F. Hultsch (4), δσο κι άπό τους μεταγενέστερους εξηγητές του Πρόκλου, όπως ό P. Tannery (5), Th. Η. Martin (6), James Adam (7), A. Dies (1), M. Denkinger (8) και πολλούς άλλους (9), ών ουκ έστιν αρι­

θμός. Μόνον ό αμερικάνος Α. G. Laird (10), έχρησιμοποίησε κανονικά το υπόμνημα του Πρόκλου, άλλα ή λύση πού έδωσε δέν παρουσιάζει τήν απαι­

τούμενη εσωτερική συνοχή. Ή μέθοδος του σοφοΰ εγγλέζου έλληνιστοϋ J. Adam (7) χτυπήθηκε άπό το διάσημο ιστορικό τών Ελληνικών Μαθη­

ματικών Sir Thomas Little Heath (11) και ή μέθοδος τοϋ Α. Dies, πού λίγο

— 6 —

διαφέρει άπο του Adam, άπο τη Frida von Ehrenfels (2), πού καταλήγει τελειωτικά στη μέθοδο τοΰ Πρόκλου (3).

Ό Adam και Dies φτάνουν τελικά στον αστρονομικό αριθμό 604 = 12.960.000 μα ούτε ό ένας ούτε ό άλλος κατορθώνουν να εξηγήσουν τή σημασία του αριθμού αύτοΰ, παρ' όλον ότι ό Dies φαίνεται πεπεισμένος δτι βρήκε τήν άκρη τοΰ «νήματος της Αριάδνης», le bout du fil όπως λέει. Στο τέλος τοΰ βιβλίου ό Dies (1) αναρωτιέται μήπως ό Πλάτων ηθέλησε να μας ξεγελάση· και δίνει τήν καταπληκτική αυτή απάντηση :

Non, mais nous faire chercher, nous divertir, nous avertir!! (— "Οχι, ηθέλησε να μας κάνει να ερευνήσουμε, να μας διασκέδαση,

να μας προειδοποίηση). "Ετσι, άφοΰ το ζήτημα μένει ανοιχτό και το μυστήριο ολόκληρο, δεν

είναι ί'σως άσκοπο να το ξαναεξετάσουμε ακόμα μια φορά.

2. ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

Οι δυσχέρειες πού προσπαθήσαμε ν' ανακεφαλαιώσουμε σύντομα παρα­

πάνω μας αναγκάζουν να θυμήσουμε στον αναγνώστη περί τίνος πρόκειται, γιατί δίνοντας ξεκάρφωτο το σχετικό απόσπασμα τοΰ Πλάτωνα ισοδυναμεί συχνά με το να πιάνη κανείς το μαχαίρι άπο τήν κόψη. Περιληπτικά το ζήτημα έχει ώς έξης :

Στην αρχή τοΰ Η της πολιτείας ό Πλάτο)ν (ή μάλλον ό Σωκράτης) δίνει τον ορισμό της ιδεώδους πολιτείας και της κυβέρνησης της με επί κεφαλής τους μεγαλύτερους φιλοσόφους και τους στρατηγούς πού διακρί­

θηκαν ιδιαίτερα στους πολέμους (τα περσικά;) και ανακεφαλαιώνει σύν­

τομα τις διάφορες μορφές πού μπορεί να πάρη μια τέτοια κυβέρνηση, χωρίς φυσικά να ξεχάση να κάνη τήν κριτική των «αμαρτημάτων» και των «νο­

σημάτων» ενός τέτοιου συντάγματος, όπως θα λέγαμε σήμερα. 'Υπάρχουν, εξακολουθεί ό Πλάτων, τόσα διαφορετικά είδη ανθρώπων

δσα είναι τα διάφορα συντάγματα, κι αν θέλουμε να βροΰμε τα χαρακτηρι­

στικά τοΰ δίκαιου άνθρωπου πρέπει να τα μελετήσουμε δλα. 'Ακολουθεί ή παράλληλη μελέτη των συνταγμάτων, των ανθρώπων και

τοΰ τρόπου, κατά τον όποιον ενα σύνταγμα αλλάζει σ' ενα άλλο, όπως το ψάρι πού αρχίζει να βρωμάη άπο το κεφάλι, όταν ξεσπάση ή γκρίνια ανά­

μεσα στα μέλη της κυβέρνησης. Σ' αυτό το σημείο και πριν ακόμα αντιμετώπιση το δύσκολο και λεπτό

πρόβλημα : πώς γεννιέται ή γκρίνια και γλυστράει ανάμεσα στους κυβερ­

νήτες και τους ανώτερους υπαλλήλους και τους κάνει να ξεσηκώνονται ή ό ένας εναντίον τοΰ άλλου ανάμεσα στο ϊδιο σώμα ή το εκτελεστικό έναν­

— 7 —

τίον τοΰ νομοθετικού, ô Πλάτων, όπως ό Όμηρος, επικαλείται τις Μοϋσες, όχι φυσικά για να τραγουδήσουν την οργή τοΰ 'Αχιλλέα, άλλα για να τον φωτίσουν να ίδή πιο ξάστερα πώς για πρώτη φορά έρχεται ή γκρίνια ( = πρώ­

τον στάσις εμπεσε). Έξ άλλου ό Πλάτων «νίπτει τάς χείρας» και βάνει το Σωκράτη να βγάλη το φίδι άπο τήν τρύπα, ό όποιος χρησιμοποιεί το έξης επιχείρημα :

Είναι δύσκολο ν' άλλάζη μιά κυβέρνηση όταν ή ομόνοια βασιλεύει ανάμεσα στα μέλη της, άλλα, άφοϋ κάθε τι πού γεννιέται υπόκειται σε φθορά, και μιά τέτοια κυβέρνηση δεν μπορεί νά ζήση αιώνια, αλλά μια μέρα θα καταργηθή, όπως τα φυτά και τα ζώα πού περνούν περιόδους «φοράς και άφορίας» της ψυχής και τοΰ σώματος, δηλαδή όταν ό κόμπος φτάσει στο χτένι. "Ετσι θα γίνη και με τους προκομμένους κυβερνήτες σας, πού όσο σοφοί κι αν είναι και παρ' όλη τήν πείρα και τήν επιδεξιότητα τους, μιά μέρα θα χάσουν τ' αυγά μέ τα καλάθια και θα κάνουν παιδιά όταν δεν πρέπει νά κάνουν.

«εστί δε θείω μεν γεννητώ περίοδος, ην αριθμός περιλαμβάνει τέλειος, άνθρωπείω δε εν φ πρώτω αυξήσεις δυνάμεναί τε και δυνάστευα μεν αι, τρεις αποστάσεις, τεσσάρας δε δρους λαβοϋσαι όμοιούντων τε και άνομοιούντων κάί αυξόντων και φθινόντων, πάντα προσήγορα και ρητά προς άλληλα άπέ­

φηναν ών επίτριτος πυθμήν πεμπάδι συζυγείς δύο αρμονίας παρέχεται τρις αυξηθείς, τήν μεν ϊσην Ισάκις, εκατόν τοσαυτάκις, τήν δε Ισομήκη μεν τή, προμήκη δέ, εκατόν μεν αριθμών από διαμέτρων ρητών πεμπάδος, δεομένων ενός εκάστων, αρρήτων δε δυοίν, εκατόν δε κύβων τριάδος».

«ξύμπας δε ούτος αριθμός γεωμετρικός τοιούτου κύριος, αμεινόνων τε και χειρόνων γενέσεων, ας όταν άγνοήσαντες ύμΐν οι φύλακες συνοικίζωσιν νύμφας νυμφίοις παρά καιρόν, ουκ ευφυείς ούδ' ευτυχείς παίδες έσονται».

Τα καλύτερα απ' αυτά τα παιδιά, εξακολουθεί ό Σωκράτης, οί πατεράδες τους θα τα εγκαταστήσουν στην κυβέρνηση, μόλον ότι είναι ανίκανα, και μιά φορά πού θα πάρουν τήν αρχή στα χέρια τους, ή πρώτη τους δουλειά, παρ' όλο ποΰναι φύλακες τοΰ συντάγματος, θάναι νά μας αμελήσουν εμάς τους ίδιους (12)· και περιφρονώντας παραπάνω άπ' ότι χρειάζεται τή μου­

σική και τή γυμναστική οί νέοι σας θα καταντήσουν ανάγωγοι... Φυσικά ύστερα άπό τήν έκκληση τοΰ Πλάτωνος στις Μοΰσες θα περί­

μενε κανείς μερικούς στίχους τοΰ Όμηρου ­ είναι όμως φανερό ότι δεν απευθύνεται στις Μοΰσες τοΰ 'Ολύμπου, αλλά στις Μοΰσες τοΰ Πυθαγό­

ρα. Τό πολιτικό λεξιλόγιο αλλάζει ξαφνικά σε άριθμο­γεωμετρική γλώσσα και μυστικισμό τών αριθμών, σύμφωνα μέ τήν πιο καθαρή πυθαγορική παράδοση.

,λΑν ή γλώσσα αυτή μας φαίνεται «εκ πρώτης όψεως» ακαταλαβίστικη, μετά άπό τή ρευστή γλώσσα τοΰ Ευκλείδη καί τών άλλων μεγάλων μάθη­

— 8 —

ματικών του επόμενου αιώνα, οφείλεται κυρίως στο γεγονός δτι είμαστε πάρα πολύ απομεμακρυσμένοι από την πυθαγορική παράδοση, ή οποία, καθώς ξέρουμε, άφησε βαθειά ϊχνη σ' όλη την πλατωνική φιλοσοφία. "Ενας άλλος λόγος είναι ότι τήν εποχή εκείνη ή μαθηματική γλώσσα δεν είχε ακόμα πάρη τήν τελειωτική μορφή πού της έδωσαν τον Γ' π.Χ. αιώνα οι μαθηματικοί της 'Αλεξάνδρειας. Άπό τήν άλλη πλευρά ξέρουμε δτι ό μυθικός Πυθαγόρας δεν άφησε κανένα γραφτό σύγγραμμα, ούτε φιλο­

σοφικό ούτε μαθηματικό. Κατά συνέπεια, «ανάγκα και θεοί πείθονται», δέν μας απομένει παρά να ζητήσουμε τις πυθαγορικές ιδέες στα συγγράμ­

ματα του ϊδιου τοΰ Πλάτωνος (17) και τών νεοπλατωνικών και νεοπυθαγο­

ρικών, όπως ό Νικόμαχος (14 ­ 16), ό Θέων ό Σμυρναίος, ό Ίάμβλιχος, ό Πρόκλος κλπ.

Φυσικά ό 'Αριστοτέλης έπέρασε άπό το ψιλό κόσκινο τις ουτοπιστι­

κές ιδέες του Πλάτωνος στα Πολιτικά (13), άλλα δυστυχώς μέ το τηλε­

γραφικό του ύφος δέν μας δίνει αρκετές λεπτομέρειες για το απόσπασμα πού μας ενδιαφέρει. Δίνει μ' όλα ταύτα μια μικρή ένδειξη, λέγοντας δτι πρέπει να φτιάξουμε ενα στερεό γεωμετρικό σχήμα.

3. ΜΙΑ ΔΥΝΑΤΗ Ή ΠΙΘΑΝΗ ΑΥΣΗ

"Υστερα άπό τις 50 σελίδες πού αφιέρωσε στή μελέτη του ό J. Adams (έκτος άπό τις πολυάριθμες σημειώσεις στο κάτω μέρος της σελίδας), τις 140 σελίδες τοϋ Α. Dies και τήν άφθονη βιβλιογραφία, τό καλύτερο είναι να πάρουμε τό ζήτημα άπό τήν αρχή.

Ή πρώτη φράση τοϋ Πλάτωνος «"Εστί δε θείω μέν γεννητώ περίοδος ην αριθμός περιλαμβάνει τέλειος» δέν παρουσιάζει εξαιρετικές δυσκολίες. Καθώς λέει ό Πλούταρχος (14) «ούκ άλλο καλών θείον γεννητόν ή τον κόσμον» δέν θα μεταφράσουμε «κόσμος» μέ σύμπαν ή ηλιακό σύστημα ή σύνολο τοΰ ορατού ουρανού, γιατί άπό τα συμφραζόμενα φαίνεται καθαρά ότι ό Πλάτων μιλάει γιά τό γήινο κόσμο, δηλαδή για τή Γη και κάθε γήϊνο πλάσμα πού έχει ζωή, γεννιέται και πεθαίνει. Ό τέλειος αριθμός δέν μπορεί παρά να εΐναι ό πρώτος μαθηματικά τέλειος αριθμός, δηλαδή ό αριθμός πού ισούται μέ τό άθροισμα τών διαιρετών του­ ό αριθμός αυτός είναι ό 6 μέ διαιρέτες τους 1, 2 και 3, ώστε 6 = 1 + 2 + 3 , πού γράφεται ακόμα 6 = 1 x 2 x 3 = 2 x 3 , σαν γινόμενο δηλαδή τοΰ πρώτου αρτίου 2 μέ τον πρώτο περιττόν 3, και γι'αυτό οι Πυθαγόρειοι τον έλεγαν γάμο (15) όσον αφορά τον πολλαπλασιασμό, ενώ ό 5 ήταν γάμος όσον άφορα τήν πρόσθεση (2 + 3 = 5). Ό επόμενος τέλειος αριθμός (16) εΐναι ό 28, ό τρί­

τος εΐναι ό 496 κλπ., άλλα ό πρώτος μάς φτάνει.

— 9 —

Γυρνώντας τώρα στον Τίμαιο (17) βρίσκουμε το περίφημο «ζώον εν όρατόν», της Πλατωνικής δημιουργίας και τα τέσσαρα στοιχεία Πυρ, "Υδωρ, 'Αήρ, Γη πού ό δημιουργός έχρησιμοποίησε για τή σύνθεση τοΰ κόσμου. Το μόνο στοιχείο πού μας ενδιαφέρει επί τοΰ προκειμένου είναι φυσικά ή Γή, ή οποία είναι ένας κύβος φτιαγμένος άπό τον αριθμό 6 δηλαδή ένας κύβος με ακμή 6 και όγκο 63 = 216, σύμφωνα με όσα είπαμε, τό πιο αρμονικό στερεό (24), πού καθώς μας λέει λεπτομερέστατα ό Πρόκλος (3) έχει 6 έδρες, 8 γωνίες και 12 ακμές και οί αριθμοί αυτοί είναι σέ αρμονική

1 1 2 αναλογία 6 : 8 : 12 ( (­ — = — με α = 6, β = 12 και γ = 8* ό γ

α ρ γ είναι ό αρμονικός ανάλογος ανάμεσα στον 6 καί τον 12).

Ό 216 παριστάνει εξ άλλου τις μετεμψυχώσεις του Πυθαγόρα καθώς μας λέει ό Ίάμβλιχος (18) πού δίνει ώς πηγές τον Εύβουλίδη, τον Άριστό­

ξενο, τον Τππόβοτο και τον Κλεάνθη. Κακώς λοιπόν ό Adam (7) τον ονο­

μάζει αριθμό της εγκυμοσύνης (οί αριθμοί της εγκυμοσύνης είναι οί 210 καί 270 για τα έφτάμηνα καί τα έννεάμηνα) (19).

'Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν θα μεταφράσουμε τήν πρώτη αυτή φράση έτσι : «Όσον άφορα τα γήϊνα πλάσματα ή περίοδος τους διέπεται άπό τον τέλειο αριθμό 6».

Προχωρούμε λοιπόν στο «άνθρωπείω δε έν φ πρώτω αυξήσεις δυνά­

μεναί τε καί δυναστευόμεναι». Πριν άπό τό εν co εξυπακούεται φυσικά ή λέξη αριθμώ. Ή λέξη αΰξησις ή ανξη στο πλατωνικό λεξιλόγιο (20) ση­

μαίνει διάσταση ή απόσταση κ' ει ναι κάτι πού επιδέχεται αύξηση ή ελάτ­

τωση· ή πρώτη αΰξη είναι τό μήκος, ή δεύτερη τό πλάτος κ' ή τρίτη τό βάθος, τα τρία διαστήματα της γεωμετρίας του Ευκλείδη. Ή δύναμις (21) στο μαθηματικό λεξιλόγιο του Πλάτωνος σημαίνει τετράγωνο ή δεύτερη δύναμη, γιατί ή πλευρά δύναται το τετράγωνο της καί ό δυνάμενος, εκείνος πού δύναται είναι φυσικά ή πλευρά. Έδώ δμως ή πλευρά δεν δύναται μόνον αλλά δυναστεύεται (22) ή καταπιέζεται ή όπως λένε οί μαθηματικοί υπό­

κειται σέ ώρισμένες συνθήκες πού τήν δυναστεύουν. Λόγου χάριν οί δυο πλευρές ενός τριγώνου δυναστεύονται άπό τήν τρίτη για πολλούς λόγους καί πρώτα ­ πρώτα γιατί τό άθροισμα τους είναι μεγαλύτερο άπό τήν τρίτη πλευρά, ή διαφορά τους είναι μικρότερη καί ή τρίτη πλευρά κλείνει τό τρίγωνο. "Αν κατά τύχη τό τρίγωνο είναι ορθογώνιο μια άλλη δυνάστευση προέρχεται άπό τό θεώρημα τοΰ Πυθαγόρα α2 + β2 = γ2, αν γ είναι ή ύποτείνουσα. "Ετσι ή συνθήκη τοΰ Πυθαγόρα είναι πραγματική δυνάστευση των καθέτων α καί β, γιατί τα τετράγωνα τους είναι υποχρεωμένα νά δώσουν τό τετράγωνο πού δύναται ή ύποτείνουσα.

Μεταφράζουμε : «Τα ανθρώπινα πλάσματα ( = τα παιδιά) διέπονται άπό έναν αριθμό πού για πρώτη φορά συναντάμε διαστήματα ( = άποστά­

— 10 —

σεις, ανύσματα) τα όποια εϊναι ικανά να δώσουν τετράγωνα πού υπακούουν σε συνθήκες».

"Ετσι βλέπουμε αμέσως ότι πρόκειται για τις δυο κάθετες πλευρές και την ύποτείνουσα όχι οποιουδήποτε πυθαγορικοϋ τριγώνου, άλλα αύτοΰ πού εκφράζεται με τον πρώτο αριθμό πού θα συναντήσουμε πάρα ­ κάτω. Καθώς θά δούμε, τό τρίγωνο αυτό έχει πλευρές 3 και 4 και ύποτείνουσα 5* οί τρεις αυτοί αριθμοί δύνανται τετράγωνα δυναστενόμενα (22) διότι

α) 32 + 4a = 52

β) 33 + 43 + 53 = 63

και ξαναβρίσκουμε τον τέλειο αριθμό 6 πού έγινε στερεός ( = κύβος) (13), Έχουμε όμως τώρα στη διάθεση μας τρεις αποστάσεις 3, 4 και 5 πού

θά μας χρειαστούνε πιο κάτω, γιατί ό Πλάτων ζητάει τις τρεις αποστάσεις μέ τέσσερα τέρματα. Άλλα σύμφωνα μέ τον ορισμό του Ευκλείδη (23) τα τέρματα της γραμμής είναι τα σημεία. Έτσι τις τρεις αποστάσεις πρέπει νά τις πάρουμε ανάμεσα άπό τέσσερα σημεία π.χ. έχουμε τά έξης σχήματα σέ τέσσερα σημεία :

Α ι ι

/

Α

Σχ. 1. Σχ.2.

Δεδομένου όμως τό σχήμα 1 δεν παριστάσει γεωμετρικό σχήμα (κατά τον Ευκλείδη (23) ενα σχήμα περικλείει μια ώρισμένη περιοχή του χώρου), αναγκαστικά θά πάρουμε τό σχ. 2 μέ τά τέσσερα σημεία Α, Β, Γ, Δ και τίς τρεις αποστάσεις AB, ΑΓ, ΑΔ.

Σ' αυτό τό σημείο συμφωνούμε μέ τον J. Adam, άλλα θ' απομακρυν­

θούμε πάρα ­ κάτω (17). Για νά εξηγήσουμε τή φράση «άνθρωπείω. . . άπέφηναν» μας χρειά­

ζονται ακόμα μερικές λέξεις : «όμοιούντων καί άνομοιούντων» αναφέ­

ρονται σέ γεωμετρικά σχήματα (3), τά όποια είναι όμοια, όπως όλα τά τε­

τράγωνα, όλοι οί κύβοι και γενικά τά σχήματα πούναι ισογώνια κ' έχουν ανάλογες τίς πλευρές (επίπεδα) ή τίς ακμές (στερεά). 'Ανόμοια είναι όλα τά άλλα σχήματα, πού, μολονότι μπορούν νάναι ισογώνια, δέν παρουσιά­

ζουν τήν αναλογία των πλευρών, όπως τά ορθογώνια καί τά παραλληλεπί­

πεδα, εκτός βέβαια αν ΐσχύη ή αναλογία των πλευρών.

— 11 —

«Αυξόντων και φθινόντων» ή σημασία των δύο αυτών λέξεων είναι αρκετά προφανής : αύξοντα εΐναι τα μεγαλύτερα και φθίνοντα τα μικρό­

τερα. Π.χ. ενα τετράγωνο αν κόψουμε ϊσα μέρη από τις απέναντι πλευρές φθίνεται και γίνεται ορθογώνιο, ενώ αν έκβάλουμε τις απέναντι πλευρές κατά ϊσα μέρη αυξάνει και γίνεται πάλι ορθογώνιο· τό ϊδιο μέ τον κύβο, ό όποιος δίνει αύξοντα και φθίνοντα παραλληλεπίπεδα­ και γενικώτερα ό κύβος α3 μεταβάλλεται αύξων στο παραλληλεπίπεδο α Χ α Χ β αν πάρουμε β > α και φθίνων αν πάρουμε β < α ή ακόμα στο παραλληλεπίπεδο α Χ β Χ γ ανξων αν β, γ > α και φθίνων αν β, γ < α . Αυτό πού ό Dies ονο­

μάζει la loi des dispositifs ( = ό νόμος τών διαρθρώσεων) είναι φιλολο­

γική έκφραση πού δεν έχει μαθηματική σημασία. Τελικά έχουμε ακόμα τα «πάντα προσήγορα και ρητά προς άλληλα»,

φράση πού δεν παρουσιάζει δυσκολίες. Τα άλληλα είναι φυσικά τα σχή­

ματα πού είναι όμοια ή ανόμοια, τα όποια πρέπει να είναι προσήγορα (3) δηλαδή τέτοια πού να μπορούμε να τα ονομάσουμε (τετράγωνο, ορθογώ­

νιο, κύβος, παραλληλεπίπεδο...) και ρητά δηλαδή εκφράζονται μόνον 3

μέ ρητούς αριθμούς και όχι μέ άρρητους (π.χ. V 2, V 2 . . . ) . Ή επόμενη φράση μετά τήν άνω τελεία αρχίζει μέ μια γενική από­

λυτη ων ή οποία πρέπει να συμπληρωθη και να γραφή ων αριθμών ή απο­

στάσεων, γιατί άλλοιώς δέν βγαίνει νόημα. Έξ άλλου ή συνέχεια δείχνει ότι πρόκειται για αριθμούς. Ποιους αριθμούς; «έπίτριτος πυθμήν πεμπάδι συζυγής» λέει ό Πλάτων. Οι αριθμοί του επιτρίτον πυθμένος (25) εΐναι οι

η —Ι— Ί 3 και 4, διότι 4 : 3 (γενικώτερα ) εΐναι ό πρώτος έπίτριτος λόγος,

n ό του 4 προς τον 3, όπως έλεγαν οί αρχαίοι. "Αν τώρα παντρέψουμε τους δύο αυτούς αριθμούς γεννιέται ό 5, σύμφωνα μέ τή σχέση :

32 + 42 = 52

ή οποία εκφράζει τή συζυγία (δυνάστευση) (22) τών 3 και 4 άπό τον 5. Αυτοί οί τρεις αριθμοί 3, 4 και 5 «τρις αύξηθέντες» πρέπει να μας δώσουν

τις δύο αρμονίες πού λέει ό Πλάτων, δηλαδή δύο μέσους ανάλογους όρους. Άπό τους τρεις αυτούς αριθμούς θα κρατήσουμε μόνο τους αριθμούς του έπιτρίτου 3 και 4 γιατί το τρις αυξηθείς αναφέρεται ακριβώς στον πυθμένα 4 προς 3.

Γυρνώντας τώρα ακόμα μια φορά στον Τίμαιο (31 Β κλπ.) βλέπουμε ότι έχουμε να κάνουμε μέ στερεά σχήματα και όχι μέ επίπεδα. "Αν τό σχήμα του κόσμου ήταν επίπεδο ένας μέσος όρος, λέει ό Πλάτων, θά ήταν αρκε­

τός για να δέση μαζί τα συστατικά του στοιχεία, αλλά, επειδή έπρεπε να εΐναι στερεό, και τα στερεά δέν μπορούν να συνδεθούν, μέ ενα μέσον όρο, άλλα απαιτούνται πάντοτε δύο, ό θεός έβαλε ανάμεσα στο Πΰρ και τή

- 12 —

Γη το Ύδωρ και τον Αέρα, άφοϋ πρώτα τ' ανακάτεψε όσο μπορούσε για νάναι (26) :

(Πυρ) : (Άήρ) = (Άήρ) : (Ύδωρ) = (Ύδωρ) : (Γη) Πιο μαθηματικά ή πιο άπλα ό Πλάτων λέει : αν έχουμε δυο τετράγω­

νους αριθμούς α2 και β2 μπορούμε να βρούμε ενα μέσον ανάλογο α. β ώστε α2 : αβ = αβ : β2

0) αν όμως έχουμε δυο κύβους α3 και β3 μας χρειάζονται δυο μέσοι ανάλογοι α2β και αβ2 ώστε να έχουμε (28)

α3 : α2β = α2β : αβ2 = αβ2 : β3 (2) και ό λόγος εϊναι πάντοτε ό ϊδιος για τις σχέσεις (1) και (2) δηλαδή ό α : β.

Ό απλούστερος άπό τους χίλιους τρόπους πού έχουμε για να ικανο­

ποιήσουμε τις σχέσεις (2) είναι να βάλουμε α = 3 καί β = Φ έχουμε λοιπόν : 3.3.3 _ 3.3.4 _ 3ΛΛ 3.3.4 _ 3.4.4 ~~ " 4 ^ 4

27 _ 36 _ 48 η Τβ ~ 48" ~~ 64

(3)

(3')

Οι δύο άκροι εϊναι δύο κύβοι καί οί δύο μέσοι δύο παραλληλεπίπεδα, τα όποια μας δίνουν τις δύο αρμονίες πού ζητάμε, γιατί είναι φανερό ότι ô Πλάτων ονομάζει αρμονίες τους δύο μέσους.

Σύμφωνα με τό θεώρημα (26) ή πρώτη αρμονία είναι πράγματι Ισάκις ϊση δηλ. παραλληλεπίπεδο με βάση τό τετράγωνο α2 = 3.3 καί ΰψος β = 4; ή δεύτερη αρμονία είναι κι' αυτή, όπως τή θέλει ό Πλάτων, Ισομή­

κης με τήν πρώτη δηλ. μήκους α = 3, άλλα προμήκης (27) δηλαδή πλά­

τους α + 1 = 3 + 1 = 4 = β . Τό ΰψος είναι β = 4. Μα ή δεύτερη αρμονία κατά τον Πλάτωνα έχει δυο άλλες ιδιότητες (3) : 1) Εϊναι ρητή διάμετρος της πεμπάδος, μείον ενα (ενός δέοντος) καί 2) εϊναι άρρητος διάμετρος της πεμπάδος, μείον δύο. Άπό τή σχέση 52 + 52 = 72 + 1 = 49 + 1

βλέπουμε ότι ή όητή διάμετρος είναι ό αριθμός 7 (σχ. 3) κι απο τή σχέση + 52 = 50

Σχ. 3. Σχ.4.

— 13 —

βλέπουμε ότι ή άρρητος διάμτρος του 5 είναι ή τετραγωνική ρίζα του 50 (σχ· 4)

κ' έχουμε 48 = 50 — 2 δηλαδή ικανοποιούμε τις δύο συνθήκες του θεωρήματος.

Στο σημείο αυτό παρουσιάζεται μια πρώτη δυσκολία, γιατί ό Πλάτων λέει καθαρά και ξάστερα ότι ή πρώτη αρμονία είναι ίση Ισάκις εκατόν τοσαντάκις και μέχρι τώρα παραλείψαμε το εκατόν τοσαντάκις, πού ση­

μαίνει «εκατό φορές τόσα». Γυρνώντας στή σχέση (3') και πολλαπλασιά­

ζοντας τον 36 επί 100 έχουμε : 36 Χ 100 = 6 Χ 6 Χ 100 = 3600

και ό αριθμός αυτός είναι ακόμα Ισος Ισάκις εκατόν τοσαντάκις. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι ή πρώτη αρμονία παριστάνεται από

τον αριθμό 3600. Στή δεύτερη αρμονία παραλείψαμε τή φράση εκατόν δε κύβων τριάδος

ή οποία μας δίνει 33 Χ 100 = 2700. Ό αριθμός 48 σύμφωνα με το κείμενο πρέπει επίσης να πολλαπλασιαστή επί 100 και μας δίνει 4800.

"Αν καταλαβαίνουμε καλά το κείμενο οι δυο αυτοί αριθμοί πρέπει να προστεθούν και θάχουμε 2700 + 4800 = 7500 (29).

Έδώ τα πράματα θολώνουν κάπως γιατί υποχρεωτικά πρέπει να χρη­

σιμοποιήσουμε τους αριθμούς 3600 και 7500, οι όποιοι εκφράζουν τις δύο αρμονίες κι όχι τους 36 και 48 πού δίνει ή σχέση (3'). Εϊναι όμως φανερό πώς αν πολλαπλασιάσουμε με το 100 αριθμητές και παρονομαστές της σχέσεως (3') έχουμε

2700 _ 3600 _ 4800 3600 ~~ 4800 ~~ 6400 ( )

Τις σχέσεις αυτές μπορούμε, σύμφωνα μ' ενα θεώρημα τής αριθμητικής, να τις μετατρέψουμε σε μια άλλη και το τέχνασμα πού μεταχειρίζεται ό Πλάτων είναι ότι παίρνει τον πρώτο και τον τρίτο λόγο τής σχέσης (3") και προσθέτει χωριστά αριθμητές και παρονομαστές, όπως κάνουμε συνήθως :

— = γ = ­ΐ γ m

β δ β + δ {Ζ)

2700 4800 2700 + 4800 7500 ' 3600 6400 3600 + 6400 10.000

_ . . , 2700 4800 7500 δ η λ α δ η 36Ό0~ = "6400" = 1OÔÔ0 ( 3 >

Ή σχέση αυτή ικανοποιεί τώρα όλες τις πλατωνικές συνθήκες, με μέ­

σους τους 3600 και 4800, όπως το απαιτεί το θεώρημα, και τον ϊδιο πάντοτε

λόγο — ; αν αντιστρέψουμε όλους τους ορούς ο λόγος αυτός γίνεται —

— 14 —

δηλαδή ό περίφημος έπίτριτος ( = la quarte). Φυσικά μπορούμε να πά­

ρουμε τους 7500 και 10.000 ώς μέσους, όπως κάνει ό Πρόκλος, γιατί εκείνο πού έχει σημασία σε μια αναλογία δεν είναι οι όροι των λόγων,

4 άλλα οι λόγοι καί επί του προκειμένου ό λόγος είναι παντού ό ϊδιος — ,

ή δε τάξη των λόγων εΐναι αδιάφορη (30). 'Ανακεφαλαιώνοντας έχουμε λοιπόν :

πρώτη αρμονία ( = πρώτος μέσος) 3600 ή 4800 ή 10.000 δεύτερη αρμονία ( = δεύτερος μέσος) 4800 ή 3600 ή 7500 . , ­ « β 4 λόγος της αρμονίας = ­—.

Θα δώσουμε πάρα κάτω μια γεωμετρική παράσταση της βασικής σχέσης (2)· προς το παρόν μας μένει ακόμα ή τελευταία φράση του κειμένου :

«Ξύμπας δέ . . . παίδες έσονται». Πολύ ορθά, κατά τή γνώμη μου, οι εκδότες της Πολιτείας έβαλαν μια

τελεία πριν από το Ξύμπας, γιατί ή φράση αυτή δεν αποτελεί συνέχεια της προηγούμενης άλλα αναφέρεται στο «άνθρωπείω δέ εν φ πρώτψ», έκτος φυσικά αν ό Πλάτων έκανε λάθος, πράγμα πού αποκλείουμε.

Για να βρούμε λοιπόν ποιος είναι αυτός ό Ξνμπας πρέπει να ξαναγυ­

ρίσουμε στο πυθαγορικό τρίγωνο 3 ­ 4 ­ 5 τρις ανξηθεν δηλαδή στην παρά­

σταση (31) : (3 + 4 + 5) χ 3 = 3 Χ 12 = 36 = &

ή οποία μας δίνει κατ' ευθείαν τον αριθμό πού ζητάμε : 36. Τό ζήτημα είναι τώρα τί 36; μήλα, ανθρώπους ή αστέρια; Ό Πλάτων εξηγεί μόνος του : ό γεωμετρικός αυτός αριθμός (κ' είναι

γεωμετρικότατος τετράγωνος) έχει τέτοια δύναμη για τις καλές καί τις άσχημες γεννήσεις, πού αν οί φυλακές σας τον αγνοήσουν, θα παντρέ­

ψουν τα παιδιά τους δταν δέν πρέπει κ' έτσι θα κάνουν παιδιά βλάκες καί δυστυχισμένα. Πρόκειται λοιπόν για έναν αριθμό της ηλικίας τοϋ άνθρωπου, 36 χρόνια, παραδείγματος χάριν (32).

"Αν ή ερμηνεία αυτή είναι σωστή δέν μας λείπει παρά να δικαιολογή­

σουμε γιατί, περασμένα τα 36 χρόνια, είναι άσχημο να παντρεύονται τα παιδιά, γιατί διατρέχουν τον κίνδυνο να κάνουν παιδιά βλακώδη καί δυστυ­

χή (13). Ή απάντηση στο ερώτημα αυτό δέν μπορεί πλέον να είναι ούτε αρι­

θμητική, ούτε γεωμετρική, ούτε μουσική. Ή μόνη επιστήμη πού μπορεί να απάντηση «έπαϊόντως» είναι ή ιατρική, καί σέ δεύτερη μοίρα ίσως ή αστρο­

λογία. "Ας ξεφυλλίσουμε τώρα ανάποδα τήν Πολιτεία τοϋ Πλάτωνος μέχρι τή

σελίδα 460 Ε. Νά τί βρίσκουμε : «μέτριος χρόνος ακμής τα εϊκοσιν έτη γυναικί, άνδρί δέ τα τριάκοντα».

— 15 —

. . . «γυναικί από είκοσιέτιδος μέχρι τετταρακονταέτιδος τίκτειν τη πόλει, άνδρί δέ μέχρι πεντεκαιπεντηκονταέτους». Υπολογίζουμε λοιπόν :

ΛΛ' ­ » ~ ~ ­ 20 + 40 .Λ , Μέσος χρόνος ακμής της γυναικός : = 30 χρονιά,

, „ _ , . . , 30 + 55 , μέσος χρόνος ακμής του ανδρός : = 42 χρονιά, γενική μέση τιμή για τήν ηλικία ανδρός και γυναικός :

30 + 42 72 _ , 2 = y ~ 3 6 ΧΡονια,

δηλαδή ακόμα μια φορά ό «έπίτριτοςπυθμήν πεμπάδι συζυγείς τρις αυ­

ξηθείς». Είναι φανερό ότι εκάναμε μια τρικλοποδιά υπολογίζοντας τα 36 χρό­

νια (γιατί = 42,5 και όχι 42), άλλα δέν είναι λιγώτερο φανερό, ότι ή ηλικία πού ζητάμε δέν είναι προσδιορισμένη με απόλυτη ακρίβεια, ούτε κατά προσέγγιση μιας ημέρας οΰτε ενός μηνός.

Τό καταπληκτικό είναι το άποτέλεμα τοΰ λογαριασμού, γιατί δεν πήραμε δυο τυχαίους αριθμούς για να υπολογίσουμε τον αριθμητικό τους μέσο.

(αν οι αριθμοί αυτοί ήσαν τυχαίοι ή πιθανότητα νάναι ό 30 και ό 42 ει ναι λίγο μεγαλύτερη άπό 1 : 10000).

("Ιδε επίσης παράρτημα εις τό τέλος τής εργασίας αυτής).

5. ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

Πριν ακόμα δώσουμε τή μετάφραση του χωρίου πού μας ενδιαφέρει βλέπουμε λοιπόν ότι σύμφωνα με τήν ερμηνεία τοΰ Πρόκλου μπορούμε να φτιάξουμε τον πίνακα (3) :

4 πρώτη αϋξη 3 4 λόγος : —

4 δεύτερη αΰξη 3 x 3 3 x 4 4 x 4 λόγος : —

4 τρίτη αϋξη.. 3 x 3 x 3 3 x 3 x 4 4 x 4 x 3 4 x 4 x 4 λόγος : —

4 όροι [27] [36] [48] [64] λόγος : \

3 αποστάσεις α' β' γ κυ 3ος δοκίς πλινθίς κύβος λόγος : έπίτριτος

t f t ­ 3 6 + 64 =1 100 !

27 + 48 = 75—i

­ 16 —

Έπίτριτος πυθμήν : 4 3, συζυγείς ό 5. 100 = 5 χ 4 χ 5 ) ^10.000 α' αρμονία 75 = 5 Χ 3 χ 5 } Χ 1 0 ° \ 7.500 β' αρμονία

Καθώς εξηγεί ό Πρόκλος : «καλούνται δε άρμονίαι, διότι συνεστασιν από λόγων αρμονικών άμφω, ή μεν τριακοσάκις, ή δε τετρακοσάκις λη­

φθέντων των πυθμένων 3, 4, 6 και 12». Ό Πρόκλος (3) δίνει ακόμα μια απόδειξη γεωμετρική (δύο μέθοδοι, ή

μία ίσως του Νεστορίου και ή άλλη του Πατερίου), μία μουσική και μία αστρονομική. Τελικά ανάγει το όλο πρόβλημα στή θεωρία τοΰ σύμπαντος κατά έναν τρόπο, ό όποιος είναι πραγματικά αξιόλογος, μα δέν μπορούμε να τον συνοψίσουμε εδώ.

Θα αρκεσθούμε να δώσουμε μια γεωμετρική αναπαράσταση της ανα­

λογίας (1) και (2) με το επόμενο σχήμα (34), πού δίνει μια αρκετά καλή οπτική εικόνα.

Σχ 5. Σχ. 6.

Οί δύο άκροι όροι είναι οι κύβοι β3 και α3 και οί δύο μέσοι τα παραλ­

ληλεπίπεδα β2α και α2β, πού συνδέουν τους δύο κύβους. Σ' αυτό τό σημείο μας φαίνεται κυριολεκτικά παράξενο πώς ό Dies (1),

άσπαζόμενος τήν ερμηνεία του Kafka (9), ερμηνεύει με τή σειρά του αυ­

ξήσεις όχι μόνον σαν τετράγωνα τετραγώνων (δυναμοδύναμις τοΰ Διο­

φάντου) άλλα (3 Χ 4 Χ 5)η και τρεϊς αποστάσεις σαν (3 Χ 4 Χ 5) χ (3 Χ 4 χ 5) Χ (3 χ 4 Χ 5) Χ (3 Χ 4 Χ 5), πράγμα πού απαιτεί έναν χώρο τετραδιάστατο, τοΰ οποίου ό Πλάτων δέν είχε ασφαλώς ούτε αμυδρή ιδέα,

— 17 —

όχι μόνον ό ϊδιος αλλά οϋτε οί ΜοΟσες, πού μολαταύτα απάντησαν «ορ­

θώς». Ό Denkinger (8) σφάλλει ασφαλώς όταν ύποστηρίζη ότι ή πρώτη αρμονία είναι το τετράγωνο (362 Χ 1002 — 601) κ' ή δεύτερη είναι ορθο­

γώνιο, γιατί δεν είναι δυνατόν να παρεμβάλουμε ενα τετράγωνο κ' ëva ορθογώνιο, ούτε ανάμεσα σέ δυο τετράγωνα, οϋτε ανάμεσα σε δυο κύ­

βους. Ό ίδιος συλλογισμός ισχύει έξ άλλου και για τήν ερμηνεία τοΟ Α. Ahlvers (33). 'Αντίθετα ή λύση πού προτείνουμε εδώ συμφωνεί κάπως (όχι ολοκληρωτικά) με τη λύση τής F. von Ehrenfels (2).

Τελικά καταλήγουμε λοιπόν σέ δυο αριθμούς : α) 63 = 216 πού παριστάνει τον κύβο της Γής, δηλαδή τήν περίοδο

τοϋ θεϊκού" πλάσματος (θείω γεννητώ) ή τον κύκλο τών 18.000 ετών (35). β) (3 + 4 + 5) Χ 3 — 36 πού παριστάνει τή μοιραία περίοδο τοϋ χρό­

νου (σέ χρόνια φυσικά) ύστερα από τήν οποία είναι επικίνδυνο να παν­

τρεύουνται οί νέοι, αν δέν θέλουν να κάνουν παιδιά ανίκανα και φαύλα (Αριστοτέλης).

Οί δυο αρμονίες, πού είναι έπίτριτες ( = quartes) δέν έχουν άλλο ρόλο παρά να ρυθμίζουν τή ζωή.

Δέν αποκλείεται μόλα ταύτα (αντίθετα μδς φαίνεται πολύ πιθανό) ότι πίσω άπό τή φρασεολογία αυτή τοϋ Πλάτωνος κρύβονται ακόμα πολ­

λές πυθαγορικές ιδέες και ίσως μάλιστα αστρονομικές, για τις όποιες ή είσοδος έχει καταντήσει στενή για μας ύστερα άπό 25 αιώνες.

"Αν τώρα βάλουμε στον εαυτό μας τό ερώτημα του Dies : Δέν θα μείνη τίποτα να είπή κάνας άλλος για τό περίφημο πρόβλημα

τοϋ πλατωνικοΰ άριθμοϋ; Ή απάντηση μας είναι : πίσω έχει ή αχλάδα τήν ουρά. Προτείνουμε μια λύση· δέν λέμε ότι είναι ούτε ή μόνη οϋτε ή πιο σωστή. Λέμε μόνο ότι είναι ή μόνη πού παρουσιάζει μια εσωτερική συνοχή

καί δέν χρειάζεται μεταφυσικές τρικλοποδιές. Κάτι παραπάνω ακόμα : κάνει καταληπτό τό χωρίο πού μας απασχολεί καί τό ενσωματώνει στο σύνολο της Πολιτείας χωρίς μάγια ή γρίφους.

Δίνουμε έτσι απόλυτα δίκηο στο Victor Cousin (36) ποϋγραφε : Une phrase écrite par Platon et commentée par Aristote est fort intel­

ligible en elle­même, alors même qu'elle me le serait plus pour nous. (Μια φράση γραμμένη άπό τον Πλάτωνα καί σχολιασμένη άπό τον 'Αριστοτέλη είναι καταπληκτική μόνη της, κι αν ακόμα δέν θα ήταν άπό μας).

Πράγματι ό Πλάτων δέν απευθύνεται σέ ακαδημαϊκούς άλλα σέ 'Ακα­

δημαϊκούς (παράβαλε : Τίμαιος 53 Β) καί δέν είναι καθόλου βέβαιο ότι ή εκπαίδευση στην 'Ακαδημία είχε τήν εσωτερική μορφή της Σχολής τοϋ Κρότωνος.

Έν πάση περιπτώσει ή λύση τοϋ Dies ­ Adam ­ Hultsch χάνει κάθε 2

— 18 —

σοβαρό στήριγμα, γιατί είναι ή ίδια πιο μεγάλος γρίφος από τον αριθμό του Πλάτωνος.

Ό λόγος είναι, όχι τόσο ή μαγεία με την οποία ό αριθμός 12.960.000 έκανε την εμφάνιση του, όσο το γεγονός ότι δεν ξέρουμε τί να κάνουμε με τα εκατομμύρια αυτά, πούναι πάρα πολλά για τη φτώχεια μας, εκτός άπό του να σταυρώσουμε εκστατικά τα χέρια μας, προσευχόμενοι να μας πέσουν άπό τον ουρανό (8).

Τίθεται εξ άλλου τό ερώτημα : Ό δύστυχος Πλάτων έμέτρησε ποτέ του ώς τα δώδεκα εκατομμύρια;

Ό Adam ηθέλησε να έρμηνεύση τον αριθμό αυτόν σαν 60* = 36.000 χρόνια δηλαδή με τα χρόνια του Μεγάλου Ένιαυτοϋ, άγνωστου στον Πλά­

τωνα (35) μολονότι λένε δτι οί Βαβυλώνιοι τον ήξεραν πολλές εκατοντα­

ετηρίδες πριν άπό τον Πλάτωνα), πού έγνώριζε ίσως τον Μεγάλον Ένιαυτόν του Ηρακλείτου. Ξέρουμε όμως τώρα δτι ή εφεύρεση τοϋ Μεγάλου Ένι­

αυτοϋ έγινε μετά τον Πλάτωνα άπό τον "Ίππαρχο, ό όποιος άνεκάλυψε τό φαινόμενο της μετάπτωσης των ισημερινών σημείων ( = 25.760 χρόνια), όταν ό Άρίσταρχος είχε ήδη σπρώξει τή γη εξω άπό τό κέντρο τοϋ κόσμου.

Μποροΰμε φυσικά να υποθέσουμε (1) δτι ό αριθμός τοϋ Πλάτωνος παριστάνει πρώτα ή δεύτερα λεπτά της ώρας, αλλά ή υπόθεση αυτή δεν μας οδηγεί πολύ μακρυά, για τό απλό γεγονός ότι ό Πλάτων δέν ήξερε ούτε τα πρώτα οΰτε τα δεύτερα λεπτά.

Μποροΰμε ακόμα να εισαγάγουμε τή συμπληρωματική υπόθεση δτι ό Πλάτων στα ταξίδια του πέρασε κι άπό τή Βαβυλώνα κ' έμαθε πολλά κρυφά πράγματα. Άλλα κατ' αυτό τον τρόπο δέν κάνουμε τίποτ' άλλο παρά να συσσωρεύουμε υποθέσεις, όλες ανεπίδεκτες ελέγχου, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τον Πυθαγόρα (είχε ενα πόδι χρυσό;) ή λαϊκώτερα μέ τον Μπάρμπα Ληα (εΐχε κεφάλι;).

'Αναμφίβολα όλα αυτά είναι φιλολογικές φλυαρίες, χωρίς καμμιά σχέση μέ τήν πρόθεση τοϋ Πλάτωνος ή μέ τό γεωμετρικό αριθμό.

6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Τελειωτικά κλείνουμε τήν εργασία αυτή μέ τό επιβαλλόμενο κατά τή γνώμη μας συμπέρασμα δτι ό Πλάτων στο χωρίο πού μας απασχόλησε μιλάει για δύο γεωμετρικούς αριθμούς (έναν κύβο κ' έναν τετράγωνον) και για δύο διαφορετικούς μέσους όρους.

Οί δύο αριθμοί είναι κατά τή γνώμη μας : α) ό 63 = 216 (κύβος της Γης) περίοδος τών θεϊκών πλασμάτων. β') ô 62 = 36 τετράγωνος αριθμός της κρισίμου ηλικίας τοϋ γάμου.

— 19 —

Οί δύο μέσοι όροι είναι οί μέσοι ανάλογοι μεταξύ τών κύβων 43 και 3s

δηλαδή : γ') ό ίσάκις ϊσος ( = τετράγωνος) 10.000 ή 3600 της πρώτης αρμονίας δ') ό ισομήκης καί προμήκης μέ τον προηγούμενο 7.500 ή 4.800

ή εκλογή των δύο μέσων, αν δηλαδή πρέπει να πάρουμε το πρώτο ή το δεύτερο ζευγάρι είναι αυθαίρετη καί δεν έχει κανένα μαθηματικό περιεχό­

4 μενο, άρκεΐ να διατηρή τον επίτριτο λόγο —­ της αναλογίας.

Δε μας μένει παρά να δώσουμε τή σωστή κατά τή γνώμη μας μετάφραση τοΰ χωρίου, ώς έξης :

«Όσον άφορα τις θεϊκές γεννήσεις ( = τα γήινα ζωντανά πλάσματα) διέπονται (όλες) από μια περίοδο χρόνου πού περιέχεται στον τέλειο αρι­

θμό 6 (τήν ακμή του κύβου της Γης)· όσον όμως άφορα τις ανθρώπινες γεννήσεις διέπονται άπό τον αριθμό, στον όποιο για πρώτη φορά συναν­

τάμε αποστάσεις τέτοιες, πού μας δίνουν τετράγωνα, τα όποια υπακούουν σέ ώρισμένες (άριθμο­γεωμετρικές) συνθήκες (όπως τό θεώρημα τοϋ Πυθαγόρα) δηλαδή τρεϊς αποστάσεις μεταξύ τεσσάρων σημείων (τα όποια δε βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο), οί όποιες εκφράζουν όλο τα σχετικά σχήματα (είτε κύβοι είναι εϊτε παραλληλεπίπεδα) μέ αριθμούς ψητούς κι ακέραιους (προσήγορα καί βητά). Τέτοιοι είναι π.χ. οί όροι του έπίτριτου

πυθμενος ­­­ , ο τέσσερα και ο τρία κι ο συζυγής τους ο πέντε, οι οποίοι

τριπλασιαζόμενοι μας επιτρέπουν να βρούμε δυο μέσους ανάλογους, δηλαδή δυο αρμονίες, τήν πρώτη πού είναι εκατό φορές ένας τετράγωνος αριθμός καί τή δεύτερη πόχει τό ίδιο μήκος μέ τήν πρώτη μα διαφορετικό πλάτος καί βρίσκουμε είτε πολλαπλασιάζοντας έπί εκατό τή ρητή διαγώνιο του πέντε μείον ενα (V50—1 = 7), είτε (πολλαπλασιάζοντας επί εκατό) τήν άρρητη διαγώνιο τού πενήντα μείον δύο (V50—2 = V48) καί προσθέτον­

τας εκατό κύβους τοΰ τρία. Κι ολόκληρος ό αριθμός αυτός (ό έπίτριτος πυθμήν πεντάδι συζυγείς

τρις αυξηθείς) έχει τέτοια ισχύ για τις καλές καί τις άσχημες γεννήσεις, πού αν οί φρουροί σας τον αγνοήσουν καί παντρέψουν παράκαιρα τα κορί­

τσια καί τ' αγόρια τους, θα γεννήσουν παιδιά βλακώδη καί δυστυχισμένα». "Ετσι τό χωρίο αυτό αποτελεί φυσική συνέχεια τοΰ προηγουμένου

καί δέ λύει τη συνέχεια μέ τό επόμενο. Είναι ίσως περιττό να τονίσουμε ιδιαιτέρως ότι ή ερμηνεία αυτή μπορεί

κάλλιστα να μήν ίκανοποιή όλον τον κόσμο απόλυτα καί πειστικά, άλλα ό συγγραφέας της εργασίας αυτής μ' ευγνωμοσύνη θ' άποδεχθή κάθε οίκοδο­

μητική κριτική καί κάθε ένδειξη, πού θα μπορούσε να συμβάλη, έστω καί ελάχιστα, σέ μια καλύτερη κατανόηση για μια τελειωτική λύση τοΰ πλα­

τωνικού προβλήματος.

— 20 —

7. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Μερικά στατιστικά δεδομένα καί ό Πλάτων.

Μολονότι ό Πλάτων δεν έγνώριζε τη Στατιστική, ή επιστήμη αυτή δίνει συχνά αποτελέσματα σύμφωνα μέ τήν καλή διαίσθηση και τα όποια, παρ' όλη τή στατιστική προσέγγιση, μπορούν να μας οδηγήσουν σε σωστά συμπεράσματα, αν οι προϋποθέσεις στις όποιες βασίζεται ό υπολογισμός εϊναι σωστές. Σε περίπτωση πού ή στατιστική ερμηνεία τών αποτελεσμάτων δεν εϊναι εύκολη, επιβάλλεται φυσικά νά αναβάλουμε τήν απόφαση μας καί νά μή βγάλουμε βιαστικά συμπεράσματα, γιατί ακριβώς, σε μια τέτοια περίπτωση είναι συχνά πιθανό ότι οί βάσεις τών υπολογισμών εϊναι σαθρές.

Δεν πρόκειται εξ άλλου νά κάνουμε εδώ μια εξαντλητική στατιστική έρευνα μέ δεδομένα πού δέν διαθέτουμε­ ζητάμε μόνο νά δούμε αν οί ιδέες του Πλάτωνος επαληθεύονται ή όχι, ώστε δέν πρόκειται περί «όνου σκιάς».

Τα προβαλλόμενα ερωτήματα είναι :

Α Γάμοι

300

45 Χρονι,α

Σχ. 7a. Κατανομή τών γάμων 1000 γυναικών ηλικίας 15 χρόνων καί περισσότερο.

— 21 —

1) 'Αληθεύει το γεγονός δτι περασμένα τά τριάντα εξη χρόνια δεν πρέπει να παντρεύουνται οί νέοι· αν ναί, για ποιο λόγο;

2) 'Αληθεύει το γεγονός ότι οί γάμοι μετά τά 36 χρόνια καταλήγουν σε παιδιά ανίκανα καί φαϋλα, αν όχι πάντοτε πιο συχνά από συνήθως;

3) 'Αληθεύει τό γεγονός ότι τά παράκαιρα αυτά παιδιά είναι επικίν­

δυνα στην κοινωνία καί τήν αναγκάζουν να πάρη μορφές τουλάχιστον δυσάρεστες;

Στην ερευνά μας αυτή θα βάλουμε τις παρακάτω προϋποθέσεις : Γ) Ή απάντηση στα τρία προηγούμενα ερωτήματα είναι σήμερα ή

ϊδια πού ήταν καί στην εποχή του Πλάτωνος. 2') Κάθε συμπέρασμα είτε κοινωνικού είτε βιολογικού περιεχομένου

πού άφορα μια σημερινή κοινωνία ισχύει καί για την εποχή του Πλάτω­

νος, μολονότι ή μορφή της κοινωνίας είναι διαφορετική. 3') Οί βιολογικοί νόμοι δεν άλλαξαν τά τελευταία 3000 χρόνια.

50-

40-

30-

20-

ιο-

ΣυυτεΛεοιής ρονιμόιηχας

ΤΤιίάτων

2

ΥΜ ανώτερη ££Δ καί. κατώτερη

ι ìzazj 1 | 1.MJJJ]

20 30 40 50 60 Χρόνια Σχ. 7b. Συντελεστής γονιμότητας σαν συνάρτηση

της ηλικίας της γυναικός.

— 22 —

4') Τα στατιστικά δεδομένα της σημερινής γαλλικής κοινωνίας μπο­

ρούν να έκβληθοΰν μέχρι την πλατωνική εποχή, έκτος αν υπάρχουν σοβα­

ρές αντιρρήσεις πού απαγορεύουν μια τέτοια προσεκβολή. Ή απάντηση στο πρώτο ερώτημα βρίσκεται στο σχήμα 7a, πού μας

δείχνει τήν κατανομή τών γάμων μέ τήν ηλικία των νεόνυμφων (37) και στο σχήμα 7b, πού μας δίνει τον συντελεστή γονιμότητας τών γυναικών, πού είναι ικανές να κάνουν παιδιά. Διαπιστώνουμε αμέσως ότι 6 % τών γά­

μων μόνον γίνονται ύστερα άπό τα 35 χρόνια (2,5 % ύστερα άπό τα 40), γεγονός πού μαρτυράει για τή φυσική αντίδραση του άτομου καί προέρχε­

ται άπό τήν πολύχρονη πείρα του ανθρώπου σαν ζώο κοινωνικό. Το σχήμα 7b, ακόμα πιο ευφράδες, λέει δτι ή γονιμότητα της γυναίκας

μετά τα 36 χρόνια πέφτει στα 10% τής πιο μεγάλης τιμής της, πού είναι γύρω στα 18 χρόνια. Είναι ενα άμεσο συμπέρασμα ότι μια κοινωνία στην οποία οί γυναίκες θα παντρεύονται μετά τα 36 χρόνια είναι καταδικασμένη να σβύση από άγονία, πράγμα πού ασφαλώς δέν θα έξένιζε τον Πλάτωνα.

ΜομνοΛοειδείς ρενυησε ις % 0

Πλάτων

Γ 15 25 35 ^5 Χρόνια

Σχ. 8. Κατανομή τών γεννήσεων μογγολοειδών παιδιών μέ τήν ηλικία τής μητέρας.

— 23 —

Τήν" απάντηση στο δεύτερο ερώτημα (38) τη βρίσκουμε, αν όχι με με­

γάλη ακρίβεια, τουλάχιστον κατά προσέγγιση στο σχήμα 8, πού δείχνει τήν κατανομή μιας ώρισμένης κατηγορίας ανικάνων παιδιών (μογγολο­

ειδή) με τήν ηλικία τής μητέρας· είναι καταπληκτικό ότι το μέγιστο της κατανομής εϊναι στα 36 χρόνια περίπου.

Δείχτης θνησιμότητας °/οο

60 ­

50 ­η 40 -

30

20 -

\0 -

U1

12 16 20 24 Χρόνια

Σχ. 9. Δείκτης θνησιμότητας ανικάνων σαν συνάρτηση τής ηλικίας τους.

Μπορούμε επίσης να σχηματίσουμε μια ίδέα όσον άφορα το τρίτο ερώτημα, κυτάζοντας το σχήμα 9, πού δίνει το δείχτη τής θνησιμότητας των ανικάνων παιδιών με τήν ηλικία τους. Ή θνησιμότητα τών παιδιών αυτών είναι μεγάλη μέχρι τα 5 χρόνια και ελαττώνεται σιγά ­ σιγά για να σταθερο­

ποιηθή γύρω άπό τα 12 χρόνια* πάντως είναι πολύ μεγαλύτερη άπό τή γενική θνησιμότητα τών κανονικών παιδιών πού παριστάνεται στο ίδιο σχήμα με μια διακεκομμένη γραμμή.

Βλέπουμε λοιπόν ότι τα παιδιά αυτά έχουν λίγες ελπίδες να ζήσουν ύστερα άπό τα 20 χρόνια.

Τό σχήμα 10 μας δίνει ακόμα μία πληροφορία όσον άφορα τό διανοη­

τικό πηλίκον τών παιδιών αυτών, δηλαδή τό διανοητικό τους επίπεδο σύμ­

— 24 —

φωνα με την ηλικία τους. Το σχήμα δείχνει ότι το διανοητικό επίπεδο τών παιδιών αυτών δεν ξεπερνάει ποτέ (σε οποιαδήποτε ηλικία) τα 50% του διανοητικοϋ επιπέδου τών κανονικών παιδιών.

η Διανοητικό πηΛίκον παιδιών ανικάνων %

ι ι 1 }

0 5 \0 )5 20 Χρόνια Σχ. 10. Τό διανοητικό επίπεδο τών ανικάνων

παιδιών σύμφωνα με την ηλικία τους.

Ό Πλάτων υποστηρίζει ακόμα ότι τα παιδιά αυτά είναι επικίνδυνα, αν κατά τύχη πάρουν τήν αρχή στα χέρια τους. Όποιος θυμάται τα ηρωικά χρόνια τοΟ 1930- 1945 και τους ήρωες τους Χίτλερ, Στάλιν, Χιροχίτο (για να μή μνημονεύσουμαι παρά μόνο τους μεγάλους αρχηγούς τής Νέας Τάξης), δεν θα μας αρνηθούν τή συμφωνία τους με τα λεγόμενα τοΟ Πλάτωνος.

- 25 —

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α

(1) Ίδε π.χ. Α. D i è s , Le Nombre de Platon, essai d'exégèse et d'Histoire. Paris 1936. Ή εργασία αυτή περιέχει πλήρη βιβλιογραφία τοϋ θέματος μέχρι τοϋ 1936, έκτος από μερικές παραλείψεις. Ή προτεινόμενη λύση βρήκε τή θέση της στον Ε. C h a m b r y, PLATON, oeuvres complètes. Tome VII — 2e Partie. La République (Livres VIII­X). Éd. Les Belles Lettres. Paris 1964.

(2) F r i d a v o n E h r e n f e l s , Zur Deutung der Platonischen «Hochzeitszahl. Arch. Gesch. d. Philosophie 44, 240 (1962).

(3) Π ρ ό κ λ ο υ Λ ι κ ί ο υ , Υπόμνημα εις τήν Πολιτείαν Πλάτωνος. Έκδ. Kroll. Τόμος II.

(4) F. H u l t s c h , Excursus εις τήν προηγούμενη έκδοση και Zeitschr. d. Mathem. 22, 41 (1882).

(5) P. T a n n e r y , Mémoires Scientifiques I. (6) T h . H. M a r t i n , Rev. Archeol. 13, 257 (1857). (7) J a m e s A d a m , Plato's Republic. Oxford 1908. (8) M. D e n k i n g e r , Rev. des Études Grecques 68, 38 (1955). (9) Π.χ. G. K a f k a , Philologus 73, 109 (1914) κλπ.

(10) A. G. L a i r d , Plato's Geometrical Number and the Comment of Proclus. Ma­

dison, Wisconsin 1918. (11) T h o m a s L. H e a t h , A History of Greek mathematics I, 306. Oxford 1921. (12) Δηλαδή : θα μας βάλουν τα δυο πόδια σ' ενα παπούτσι. (13) ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς , Πολιτικών. Έκδ. Bekker, σελ. 1316. (14) Π λ ο υ τ ά ρ χ ο υ , Περί τής έν Τιμαίω ψυχογονίας 1017 γ'. ( 1 5 ) Ί α μ β λ ί χ ο υ τ ή ς Κ ο ί λ η ς Σ υ ρ ί α ς , Θεολογούμενα 'Αριθμητικής. "Εκδ.

de Falco, σ. 30 : ή πεντάς γάμος έξ άρρενος και θήλεος. 'Επίσης ή πεντάς άνικία (σελ. 34) και δικαιοσύνη (σελ. 37) κλπ. Π λ ο υ τ ά ρ χ ο υ , Περί τοϋ ΕΙ τοϋ έν Δελφοΐς. 388 : γάμον οί Πυθαγόρειοι

προσείπον. Θ έ ω ν Σ μ υ ρ ν α ί ο ς , σελ. 102 κλπ. (16) Προηγούμενη έκδοση, σελ. 17, καθώς και

Ί α μ β λ ί χ ο υ, Εις τήν Νικόμαχου Άριθμητικήν Είσαγωγήν. Έκδ. Pistelli, σελ. 32 και 83.

Ν ι κ ό μ α χ ο υ Γ ε ρ α σ η ν ο Ο , 'Αριθμητική Εισαγωγή. Έκδ. Hoche, II, 39. Θ έ ω ν ο ς Σ μ υ ρ ν α ί ο υ , Περί τών κατά τό μαθηματικόν χρησίμων εις τήν

Πλάτωνος άνάγνωσιν. Έκδ. Hiller, σελ. 45. (17) Π λ ά τ ω ν ο ς , Τίμαιος. Έκδ. Estienne, σελ. 31 Β. (18) Θεολογ. 'Αριθμ., σελ. 52. (19) Ή σύγχυση προέρχεται πιθανόν από τον Ί ά μ β λ ι χ ο , Θεολογ. 'Αριθμ., σ. 51 :

ή εξάς γονιμότης επταμήνων και έννεαμήνων και μάλλον... (20) α') Π λ ά τ ω ν ο ς , Πολιτεία 528 D κλπ.

β') Ί α μ β λ ί χ ο υ, Θεολογ. 'Αριθμ., σ. 51 : ό 35 έξάδι αυξηθείς δηλ. 35 Χ 6 = 210. ό 45 έξάδι αυξηθείς δηλ. 45 Χ 6 = 270.

γ') Ν ι κ ό μ α χ ο υ , 'Αριθμ. Είσαγ. II. 106 : έκαστος δε κύβος ηύξημένος ων έξ έκαστου τετραγώνου...

δ') Ί α μ β λ ί χ ου, Εις Νικομ. 'Αριθμ. Είσαγ., σελ. 97 : πάς δέ κύβος τή έαυτοϋ πλευρςί αυξηθείς τετράγωνον ποιεί δηλ. α3 Χ α = (α2)2. Καθώς και τό σχό­

λιο σελ. 137 : αυξηθείς αντί τοϋ πολλαπλασιασθείς.

— 26 —

ε') Θ έ ω ν Σ μ υ ρ ν α ί ο ς , σελ. 9 : μετά δέ τούτους τους τρις ηύξημένους και τή στερεοί φύσει ομοίους.

(21) α') Π λ ά τ ω ν ο ς , Θεαίτητος, σελ. 147 D : Περί δυνάμεων τι ήμίν Θεόδωρος όδε έγραφε...—Θεαίτητος, σελ. 147 Ε : τον μέν δυνάμενον ίσον ίσάκις γίγνεσθαι...—Ειδικότερα: Θεαίτητος, σ. 148 Β : "Οσαι μέν γραμμαί τον ίσόπλευρον και έπίπεδον αριθμόν τετραγωνίζουσι, μήκος ώρισάμεθα, όσαι δέ τον έτερομήκη, δυνάμεις, ώς μήκει μέν μη συμμέτρους έκείναις, τοις δ' έπι­

πέδοις, α δύνανται. β') Π λ ά τ ω ν ο ς , Τίμαιος 31c: αριθμών τριών είτε όγκων είτε δυνάμεων... γ') Π ρ ό κ λ ο υ , Εις Πολιτείαν... II 36 : δυνάμενοι ποιοΰσαι τετραγώνους, δυνα­

στευόμεναι δέ άπ' εκείνων των δυνάμεων ( ) των τετραγώνων. (22) Ίδε προηγούμενο χωρίο Πρόκλου και

' Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ Ά φ ρ ο δ ι σ ι έ ώ ς , Σχόλια εις Άριστοτέλην ελληνικά : C.A.G. Έκδ. Άκαδ. Βερολίνου (Hayduck), σελ. 75 : Άνικίαν δέ φασιν υπό τών Πυθαγορείων λέγεσθαι τήν πεντάδα· τούτο δέ ότι τών ορθογωνίων τριγώνων τών εχόντων όητάς τάς πλευράς πρώτον έστι τών περιεχουσών όρθήν γωνίαν πλευρών ή μέν τριών, ή δέ τεσσάρων, ή δέ υποτείνουσα πέντε. Έπεί τοίνυν ή ύποτείνουσα ίσον δύναται άμφοτέραις άμα, δια τοϋτο ή μέν δυναμένη καλείται αί δέ καταδυναστευόμε­

ναι, και εστί πέντε. Τήν δέ πεντάδα άνικίαν ελεγον ώς μη νικωμένην, άλλ' άήττητον καί κρατούσαν. ('Υπογραμμίζω εγώ).

(23) Ε ύ κ λ ε ί δ ο υ , Στοιχεία Ι. "Ορος ιδ' : Σχήμα έστιν το ύπό τίνος ή τίνων όρων περι­

εχόμενον.—"Ορος γ ' : Γραμμής δέ πέρατα σημεία. — "Ορος ς' : Επιφανείας δέ πέρατα γραμμαί.

(24) Ν ι κ ό μ α χ ο υ , 'Αριθμ. Είσαγ. II. 145 : ώς ό κύβος αρμονία. "Οταν τοίνυν δύο όρων άκρων, τριχή διαστατών αμφοτέρων, είτε ΐσάκις ϊσων ίσάκις, ίνα κύβος ή, ή ίσάκις, ίσων άνισάκις, ίνα ή δοκίδες ή πλινθίδες ώσιν, είτε άνισάκις άνισων άνισάκις, ίνα σκαληνοί. κλπ. — Επίσης II. 135: γεωμετρικήν δέ άρμονίαν φασί τον κύβον από τοΰ κατά τα τρία διαστήματα ήρμόσθαι ίσάκις ίσα ίσάκις· έν γαρ παντί κύβω ήδε ή μεσότης ένοπτρίζεται, πλευραί μέν γαρ παντός κύβου ιβ, γωνίαι δέ η, επί­

πεδα δέ ς· μεσότης άρα ό η τών ς καί τών ιβ κατά τήν άρμονικήν... (25) α') Ν ι κ ό μ α χ ο υ , 'Αριθμ. Είσαγ. Ι. 49 : ό έχων έν έαυτώ τον συγκρινόμενον

όλον καί μόριον αύτοϋ εν τι. β') Ί α μ β λ ί χ ο υ, Θεολογ. 'Αριθμ. 63. γ') Ί α μ β λ ί χ ο υ, Είς Νικομ. 'Αριθμ. Είσαγ. 40. δ') Θ έ ω ν Σ μ υ ρ ν α ί ο ς , . . .είς Πλάτωνος άνάγνωσιν, σελ. 74, 93, 107.

(26) Ν ι κ ό μ α χ ο υ , 'Αριθμ. Είσαγ. II. 129: Πλατωνικόν θεώρημα­ οι μέν γαρ επί­

πεδοι μιφ μεσότητι συνέχονται πάντως, οί δέ στερεοί δυσίν άνάλογον κειμέναις... πάλιν δύο κύβων συνεχών δύο μόνοι ευρίσκονται άνάλογον μέσοι όροι κατά τήν γεωμετρικήν άναλογίαν, πλείονες δέ ουδέποτε­ τρία άρα διαστήματα, εν μέν τό μεταξύ τών μέσων προς αλλήλους, δύο δέ τά μεταξύ τών άκρων προς τους μέσους εκατέ­

ρωθεν. .. (27) Σύμφωνα μέ τον ορισμό του Ν ι κ ό μ α χ ο υ ('Αριθμ. Είσαγ. II. 108) καί τοΰ Θ έ ω­

ν ο ς (. . . είς Πλάτωνος άνάγνωσιν, σ. 29) οί προμήκεις είναι της μορφής α. (α + β) καί οί έτερομήκεις τής μορφής α. (α + 1). Συμφωνεί καί ό Ί ά μ β λ ι χ ο ς (Είς Νικομ. 'Αριθμ. Είσαγ., σελ. 83) καί ό Π ρ ό κ λ ο ς (Είς Πολιτείαν, σ. 37) καί έπο­

μένοις). Μπορούμε λοιπόν αν είμαστε βιαστικοί να πούμε ότι πρόκειται για μια αβλεψία τοΰ Πλάτωνος ή, μέ τόν Martin, ότι ή φράση αυτή είναι grammaticale­

ment juste et mathématiquement fausse. M' όλα ταύτα οί όροι «προμήκη» καί «ίσο­

— 27 —

μήκη» καθώς καί «έτερομήκη» έχρησιμοποιήθηκαν (Θεαίτητος, σ. 148) πρώτα από τόν Πλάτωνα μέ διαφορετική σημασία (ετυμολογία) από τον Θέωνα καί Νικόμαχο. (Ίδε επίσης S t e p h a n u s , Thesaurus Graecae Linguae). "Ιδε επίσης Δ ι ο γ έ ­

ν ο υ ς Λ α έ ρ τ ι ο υ , Πλάτων 3, 24. (28) Ί α μ β λ ί χ ο υ, 'Αριθμ. Είσαγ., σελ. 93 : έν γαρ τέτταρσιν όροις το τριχή διαστα­

τόν. — Επίσης σελ. 98 : Τεσσάρων αναλόγων όντων, έάν ό πρώτος κύβος ή καί ό τέταρτος κύβος έσται.

(29) Πολύ σωστά λοιπόν ό Πρόκλος (σημ. 3) καί κακώς οί Hultsch, Adam, Dies κλπ. πολλαπλασιάζουν αντί νά προσθέσουν.

(30) Πράγματι οί αρχαίοι άρχιζαν άπό το λόγο μέ τόν μεγαλύτερο αριθμητή (καί μικρό­

τερο παρονομαστή) γιατί ή μουσική κλίμακα ήταν κατιούσα καί όχι άνιοϋσα όπως ή δική μας. "Ιδε π.χ. 'Αριστοτέλης, σ. 1057 a22, Θέων Σμυρναίος, σελ. 113 καί Ε. Σταμάτης, Πλάτων 18, 257 (1966).

(31) Ξνμπας προϋποθέτει αναμφισβήτητα πρόσθεση καί όχι πολλαπλασιασμό, όπως π.χ. Τ ά μ β λ ι χ ο ς, Θεολογ. 'Αριθμ., σελ. 45 κλπ.

(32) Ί ά μ β λ ι χ ο ς, Εις Νικομ. 'Αριθμ. Εϊσαγ., σελ. 83, 13 : . . . καί τούτο φησιν ό θειό­

τατος Πλάτων παριδόντας τους τής Πολιτείας αύτοϋ άρχοντας καί άρχουσας... τους γάμους φύρδειν άναμίξειν, άφ' ών οί φαύλοι γενόμενοι εκγονοι...

(33) Α. A h i v e r s , Zahl und Klang bei Platon. Noctes Romanae 6, 11 (1952). (34) 'Ανάλογα σχήματα δίνει ό Πρόκλος (Νεστόριος καί Πατέριος;) κ' ένας ανώνυμος

σχολιαστής του (σελ. 324) καθώς καί ό Χ α λ κ ί δ ι ο ς στην έκδοση του Λατινι­

κού Πλάτωνος τοΰ R. Klibansky: Plato Latinus. IV. Timaeus a C h a 1 c i d i ο translatus commentarioque instructus. Έκδ. J. H. Waszink, London ­ Leiden 1962, στο κεφάλαιο De Genitura Mundi, ειδικότερα σελ. 66.

(35) Ό αριθμός 216 είναι επίσης μέσος ανάλογος μεταξύ τών 64 καί 729 πού είναι ταυτό­

χρονα κύβοι καί τετράγωνοι (64 = 43 = 82; 729 = 93 = 272 επομένως ό 63 είναι μέσος ανάλογος 43 : 63 = 6s : 93).

Ί α μ β λ ί χ ο υ, Θεολογ. 'Αριθμ., σελ. 54 : ό αριθμός 6 κατά τόν Πυθαγορι­

κον Άρισταΐον είναι τέτοιος ώστε «ού δυνατόν εύρεΐν έτερον αριθμόν τών τής ψυχής αρμονίας λόγων πάντων έπιδεκτικόν». Ό κύβος εκφράζει λοιπόν τήν ψυχική αρμονία καί ή ψυχή είναι επίσης, όπως ή Γη, θείον γεννητόν. 'Εξ άλλου (σελ. 46) ό κύβος «κατά τόν εξ φαντάζεται... συγκεφαλαίωμα υπάρχει κύβου άμα καί τών κατ' ένέργειαν έκατέρων τοΰ 1 καί τοΰ 8 καί τοΰ 27 ό 36» (δηλ. 36 = Ι3 + 23 + 38), καί (σελ. 47) «κατά εξάδα ό τής ψυχής κυβισμός». 'Ακόμα «ή εξάς φίλωσις, ειρήνη, κόσμος· καί γαρ ό κόσμος, ώσπερ ό 6, έξ εναντίων (δηλ. αρτίου καί περιττού 2 x 3 = 6 κατά πολλαπλασιασμόν) πολλάκις ώφθη συνεστώς καθ' άρμονίαν» καί «Θάλεια δια τήν τών έτερων άρμονίαν. Δια δέ τήν τοΰ κόσμου κατά τήν εξάδα τελειότητα ή τοΰ δημιουργήσαντος θεοΰ αρετή έξαδική δικαίως ένομίσθη» (σελ. 48­50).

Π λ ο υ τ ά ρ χ ο υ , Περί "Ισιδος καί Όσίριδος, 382 : «ή δέ καλούμενη τετρα­

κτύς, τα εξ καί τριάκοντα, μέγιστος ήν όρκος, ως τεθρνληται, καί κόσμος ώνόμα­

σται, τεσσάρων μεν αρτίων τών πρώτων, τεσσάρων δέ περιττών είς ταύτα συντιθε­

μένων, αποτελούμενος». 'Επίσης στο Περί τοΰ ΕΙ τοΰ έν Δελφοΐς, 388 καί άλλαχοΰ. Καλώς λοιπόν ό J. Adam θεωρεί τόν 216 ώς «θείω γεννητω» αριθμόν, κάκι­

στα δέ ό Dies τόν διαγράφει τελείως, σέ μια παράξενη προσπάθεια ενότητας καί παρ' όλη τή διαφορά πού ό Πλάτων βάζει μεταξύ «θείου γεννητοΰ» καί «ανθρω­

πείου γεννητοΰ». Μα σύμφωνα μέ τή φρασεολογία τοΰ Πλάτωνος ό αριθμός αυτός

— 28 —

παριστάνει μια χρονική περίοδο, πρέπει λοιπόν να έκφρασθή σέ μονάδες χρόνου (ήμερες, χρόνια...)· Ώστε δεν πρόκειται απλώς περί του αφηρημένου άριθμοϋ 216, γιατί οΰτε 216 ήμερες ούτε 216 χρόνια έχουν καμμιά ιδιαίτερη κυκλική σημα­

σία. Προφανώς ό Πλάτων μιλάει για τον κύκλο τοϋ 'Ηρακλείτου πού είχε 18.000 χρόνια (216 Χ ΙΟ3), πολλαπλασιάζοντας τον αριθμό 63 (=216) έπί ΙΟ3 =(1.000)· ξέρουμε έξ άλλου ότι 10 = 1 + 2 + 3 + 4 εϊναι ή πολυθρύλητη τετρακτύς τοΰ Πυθαγόρα και δέν είναι καθόλου παράξενο αν ό Πλάτων τήν χρησιμοποιή έδώ (10 ήταν ό πιο τέλειος αριθμός). Τελικά ό αριθμός 216 παριστάνει τον πυθμένα τοΰ 18.000. Πδε Ά έ τ ι ο ς, Diels ­ Kranz, Fragm. Vorsokr. I. 394, 20).

(36) V i c t ο r C o u s i n , Platon Oeuvres Χ. 325 (1834). (37) Τα δεδομένα προέρχονται άπό τό Annuaire Statistique de la France (1968). (38) C. L é v y , Les Jeunes handicapés mentaux. Dans Travaux et Documents. Cahier

n° 57. Paris 1970.

ΑΘΩ Γ. ΤΣΟΥΤΣΟΥ 'Αντιπροέδρου τοϋ Συμβουλίου τής Επικρατείας

Η ΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΙΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΧΕΡΣΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΤΗΣ 15 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1821

1. Ή Συνέλευσις των Σαλώνων. — Ό υπέρ ανεξαρτησίας άγων τής Ελλάδος, ό άρξάμενος κατά Μάρτιον του 1821, συνωδεύετο ήδη άπο τών πρώτων μηνών αύτοϋ ύπο τών προσπαθειών τών αγωνιζομένων ελλήνων προς διοργάνωσιν ελευθέρας πολιτείας και θέσπισιν αναλόγου πολιτεύματος. Όμοϋ μετά της άποτινάξεως του ζυγοϋ της απεχθούς δουλείας, ή άποκατά­

στασις ελευθέρας πολιτείας ήρχετο να άποδείξη τήν συνέχειαν της πολι­

τειακής παραδόσεως και της ιστορικής ένότητος τοϋ έλληνικοΟ έθνους δια μέσου τών αίώνων. 'Αλλεπάλληλοι πολιτικαί ένέργειαι ελαβον χώραν προς ίδρυσιν του νέου Κράτους και όργάνωσιν τών αναγκαίων θεσμών αύτοϋ, ίνα όλοκληρωθή το έργον τής Εθνεγερσίας.

Κατά τήν διάρκειαν τοϋ πρώτου έτους τής Επαναστάσεως, èv μέσω τών φλογών, τών μαχών, τών θυσιών και τών ηρωισμών, και πριν ή συνέλ­

θη ή πρώτη έν Έπιδαύρω 'Εθνική Συνέλευσις, ήτις σκοπόν είχε να κατάρ­

τιση καταστατικον χάρτην πανελλήνιον, εμφανίζονται προσπάθειαι το­

πικού χαρακτήρος προς προσωρινήν όργάνωσιν τής αγωνιζομένης χώρας. Αί προσπάθειαι αύται, άντιστοιχοϋσαι είς τάς μεγάλας γεωγραφικός διαι­

ρέσεις τής Ελλάδος, άνεφέροντο είς τήν Πελοπόννησον, εις τήν περι­

οχήν τής άποκληθείσης Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, είς τήν περιοχήν τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος και είς τάς νήσους. 'Αντίστοιχοι συνελεύ­

σεις αντιπροσώπων τοϋ Έθνους, κατέληξαν είς τα γνωστά ιστορικής ση­

μασίας κείμενα, ήτοι τον Όργανισμόν τής Πελοποννησιακής Γερουσίας, τον Όργανισμόν τής Γερουσίας τής Δυτικής Ελλάδος και τήν έπιγραφο­

μένην : Νομικήν Διάταξιν τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, ή Όργανι­

σμόν τοϋ 'Αρείου Πάγου, έκ τής ονομασίας τοϋ σώματος τό όποιον ίδρυσε, δηλαδή τής Γερουσίας τής 'Ανατολικής Ελλάδος *.

1. Το κείμενον τής Νομικής Διατάξεως διέλαβεν ό ' Α ν δ ρ έ α ς Μ ά μ ο υ κ α ς είς τήν γνωστήν συλλογήν του : Τα κατά τήν άναγέννησιν τής Ελλάδος, ήτοι Συλλογή

— 30 —

Μετά τάς πρώτας εν Πελοποννήσφ όργανωτικάς προσπάθειας, δια της συστάσεως της Μεσσηνιακής Γερουσίας και μετά ταϋτα της Πελοπον­

νησιακής Γερουσίας υπό τής Συνελεύσεως των Καλτεζων, ή άφιξις κατά Ίούνιον του 1821 του Δημητρίου Ύψηλάντου, ως εκπροσώπου τής 'Αρχής, ήτοι τής Φιλικής Εταιρείας, εδωσεν άφορμήν εις νέας όργανωτικάς ενερ­

γείας. Έκ τής Στέρεας Ελλάδος προσήλθε προς τον Δημήτριον Ύψηλάν­

την εις Τρίκορφα παρά τήν Τρίπολιν ό επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος, ό μετέπειτα 'Αττικής, αναζητών ένίσχυσιν προς όργάνωσιν των επαρχιών τής Στερεάς Ελλάδος 1. Ό Δημήτριος Υψηλάντης ώρισε προς τοϋτο τον προς αυτόν εν τω μεταξύ έλθόντα Άλέξανδρον Μαυροκορδατον, όστις εν συνεχεία μεταβάς είς Βυτίναν συνηντήθη μετά του Θεοδώρου Νέγρη και Κ. Καρατζά, και όμοϋ άπηύθυνον τήν από 25 Αυγούστου 1821 έγκύ­

κλιον προς τάς επαρχίας τής Στερεάς περί συγκλήσεως τοπικών συνελεύ­

σεων εν Άμφίσση και Μεσολογγίω. Προς τοϋτο ελεγον εν αυτή : «Να συνέλθη ό Ιερός Κλήρος, οί στρατηγοί τής Πατρίδος, οί προχρηματίσαν­

τες και οί παρόντες προεστώτες και οί γνωστοί πεπαιδευμένοι και συσκε­

φθέντες να εκλέξετε δια ψήφων (αν άλλως δεν συμφωνήσετε) δύο μεταξύ σας ανθρώπους, τίμιους και ειδήμονας τής εσωτερικής καταστάσεως τής επαρχίας.. .». Τοιουτοτρόπως προεβλέπετο ή συγκρότησις ούτως είπείν του εκλογικού σώματος. Ώ ς ημερομηνία τής συνελεύσεως ώρίζετο ή 14 Σεπτεμβρίου.

Δεν πρόκειται να μνημονεύσωμεν ενταύθα τάς πολιτικάς συνθήκας τάς κρατούσας έν Ελλάδι κατά τήν σύγκλησιν τών τοπικών εκείνων συνελεύ­

σεων, ώς έκ τής υπάρξεως ετεροκλήτων παραγόντων έπηρεαζόντων τήν πορείαν τής εθνικής ζωής και δή τών προκρίτων, τών στρατιωτικών και

τών περί τήν άναγεννωμένην 'Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επισήμων πράξεων, από τοϋ 1821 μέχρι τέλους τοϋ 1832, έν Πειραιεΐ, τόμος Α', 1839, σελ. 43 έπ. Προσφάτως άνεδημοσιεύθη τό κείμενον ταύτης είς : Η λ ί α Κ υ ρ ι α κ ο ­

π ο ύ λ ο υ , Τα συντάγματα τής Ελλάδος, 'Αθήναι, Έθνικόν Τυπογραφεϊον 1960, σελ. 640­658. — ' Α π ο σ τ ό λ ο υ Δ α σ κ α λ ά κ η , Οί τοπικοί οργανισμοί τής επαναστά­

σεως τοϋ 1821 και το πολίτευμα τής 'Επιδαύρου, 1966. — Διαφοράς τοϋ δημοσιευθέντος υπό τοϋ Μάμουκα κειμένου προς το περιλαμβανόμενον εις τήν συλλογή ν Orelli, σημειοΐ ό Δ η μ . Π ε τ ρ α κ ά κ ο ς , Κοινοβουλευτική 'Ιστορία τής Ελλάδος, τόμ. Α', σελ. 71. — Χειρόγραφον άντίγραφον σώζεται έν τή 'Εθνική Βιβλιοθήκη υπ' αριθ. 4326.

1. Ίδε ' Α ν δ ρ έ ο υ Μ ά μ ο υ κ α , ενθ' άν., σελ. 40. — Ί ω. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, Δοκίμιον ιστορικόν περί τής ελληνικής επαναστάσεως, τόμ. Δ', σελ. 192, 328, 457, 458. — Κα ρ. Μ έ ν δ ε λ σ ο ν ­ Β α ρ θ ό λ δ η , 'Ιστορία τής 'Ελλάδος, μετάφρασις Άγγ. Βλάχου, τόμ. Α', σελ. 335. — Σ π υ ρ. Τ ρ ι κ ο ύ π η , 'Ιστορία τής 'Ελληνικής επανα­

στάσεως, τόμ. Β', σελ. 119.— Πρβλ. Άρχεΐον Μαυροκορδάτου, τόμ. 1, σελ. 59, 63.— Γ ε ω ρ γ . Δ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ , Ή διοικητική όργάνωσις κατά τήν Έλλην. Έπανά­

στασιν, 1966, σελ. 62 έπ.

— 31 —

των είς την άγωνιζομένην Ελλάδα έλθόντων Φαναριωτών. Μεταξύ τών τελευταίων τούτων προεϊχεν ό Δημήτριος Υψηλάντης, φερόμενος ώς πλη­

ρεξούσιος τοϋ Γενικού 'Επιτρόπου, ήτοι τοΰ αδελφού του 'Αλεξάνδρου, προκαλέσας τήν άντίδρασιν τών προκρίτων, φοβηθέντων έγκαθίδρυσιν της εξουσίας αύτοΰ. Ό Μαυροκορδάτος και ό Νέγρης, Κάστωρ και Πολυ­

δεύκης, ώς τους παρομοιάζει ό Φιλήμων, σπεύσαντες και αυτοί μετ' ενθου­

σιασμού ϊνα εργασθούν υπέρ της επαναστάσεως, ήδύναντο πλέον να δρά­

σουν ευχερώς περί τα πολιτικά είς τήν Στερεάν Ελλάδα, έχοντες και διαθέ­

σιμον προς τούτο χρόνον, καθ' όσον ό μεν Νέγρης ουδόλως άνεμειγνύετο είς τα πολεμικά, ό δε Μαυροκορδάτος έν μέρει μόνον. 'Οπλαρχηγοί και πρόκριτοι ευμενώς διέκειντο προς τήν όργανωτικήν προσπάθειαν αμφο­

τέρων τούτων, σύν τοις άλλοις, εϊτε διότι έπεθύμουν τήν καταστολήν ή περιορισμόν της μαχαιροκρατίας, είτε διότι έκολακεύοντο ότι θα ήδύναντο να άρξουν πολιτικώς. Έν τούτοις δεν έλειψε και ή κατά τών Φαναριωτών δυσπιστία, τήν οποίαν έξέφραζεν ό 'Οδυσσεύς 'Ανδρούτσος, γογγύζων ότι : «αυτοί οι καλαμαράδες θα μας φαν το κεφάλι μια μέρα», μαντεύων τήν τραγικήν μοίραν του '.

Ό Μαυροκορδάτος και ό Νέγρης κατηυθύνθησαν είς τα Σάλωνα ("Αμφισσαν) και τό Μεσολόγγιον και απεφάσισαν όπως ό πρώτος άναλάβη τήν ήγεσίαν της Δυτικής και ό δεύτερος της 'Ανατολικής Στέρεας Ελλά­

δος. Ό Μαυροκορδάτος επέτυχε τήν σύγκλησιν τοπικής συνελεύσεως έν Μεσολογγίω, ήτις έψήφισε τήν 9ην Νοεμβρίου 1821 τον Όργανισμόν τής Δυτικής Χέρσου Ελλάδος 2. Ό Νέγρης έλθών εις τα Σάλωνα, τήν πόλιν ήτις πρώτη εΐχεν υψώσει τήν σημαίαν τοΰ αγώνος είς τήν Άνατολικήν Ρούμελην, επέτυχε μετά τίνα καθυστέρησιν λόγω ιδίως τής μεσολαβησά­

σης καταστροφής τοΰ Γαλαξειδίου τήν συγκρότησιν τής συνελεύσεως, ήτις τήν 15η ν Νοεμβρίου 1821 ενέκρινε τήν καλούμενη ν «Νομικήν Διάταξιν τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος».

Ή περιοχή τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, είς τήν οποίαν άφεώρα ή Νομική Διάταξις, ήτο λίαν εκτεταμένη, περιλαμβάνουσα ού μόνον τμήμα τής Στερεάς Ελλάδος, άλλα και πέραν ταύτης περιοχάς, ώς προκύπτει εκ τών μετασχόντων πληρεξουσίων, οϊτινες προήρχοντο και έξ Ευβοίας, εκ Θεσσαλίας, έξ 'Αγράφων και έξ αυτής τής Μακεδονίας, μολονότι ή εκπροσώπησις τών διαφόρων περιοχών δέν ήτο και τόσον πιστή, ό ίδιος δε ό Νέγρης, προερχόμενος έκ Κωνσταντινουπόλεως, έφέρετο ώς πληρε­

ξούσιος Λαμίας και Μπουδονίτσας.

1. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ενθ' άν., σελ. 124, 335. — Μ έ νδ ε λ σ ο ν ­ Β α ρ θ ό λ δ η, ενθ' αν., σελ. 336.

2. ΤΙδε το κείμενον τούτου είς Ά. Μ ά μ ο υ κ α, ενθ' αν., σελ. 26.

/

— 32 —

Τα δύο στοιχεία της ήγέτιδος τότε τάξεως, οι οπλαρχηγοί και οί πρού­

χοντες, άπήρτισαν κυρίως την συνέλευσιν έκείνην, ώστε εμφανίζεται και ενταύθα εκείνο το όποιον σημειοί ό Σπυρίδων Τρικούπης ι: «παρά τα όσα εγράφησαν κατά τών δύο τάξεων, τών προεστώτων και καπετάνων, ό άγων της Ελλάδος ήτο κυρίως έργον τών δύο τούτων τάξεων, διότι αύται, άγου­

σαι και φέρουσαι τον λαόν, μετεχειρίσθησαν την δύναμίν των έπ' άγαθώ της Πατρίδος». Εις το κείμενον της Νομικής Διατάξεως, τό δημοσιευθέν εις τήν συλλογήν 'Ανδρέου Μάμουκα, φέρονται υπογράψαντες ταύτην 73 εν όλω πληρεξούσιοι. Μεταξύ τούτων κατελέγοντο τρεις επίσκοποι : Ό Ταλαντίου Νεόφυτος, ό Μπουδονίτσης Διονύσιος και ό Λιδωρικίου Ίωαν­

νίκιος. 'Επίσης πλείστοι γνωστοί οπλαρχηγοί της Στέρεας ώς ό 'Οδυσσεύς 'Ανδρούτσος, ό Πανουριδς, ό Γκούρας, ό Μπουσγος και προύχοντες δια­

φόρων πόλεων, ώς οί 'Ιωάννης Λογοθέτης, 'Ιωάννης Φίλωνος, Λάμπρος Νάκου, 'Αναστάσιος Άναγνώστου, Πανάγος Λογοθέτης, 'Αθανάσιος Τζοΰτζος, Γεώργιος Αίνιάν κ.ά. Ούτοι έδωσαν έν αρχή τον άκόλουθον όρκον : «Ήμεϊς οί συνελθόντες εις ταύτην τήν υπέρ του κοινή συμφέρον­

τος τή Πατρίδι συνέλευσιν τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, όρκιζό­

μεθα εις τό όνομα τής ύπερουσίου Τριάδος και τής ίερας ημών Πατρίδος να δουλεύσωμεν με πίστιν και είλικρίνειαν και να προβάλωμεν εις το ιερόν τοϋτο συνέδριον μόνα τα συμφέροντα τή Πατρίδι, χωρίς ίδιαίτερον συμ­

φέρον κέρδους ή φιλοτιμίας ή φιλοδοξίας* έπικατάρατοι δε αν έπ' εναντίας πράξωμεν και τής πατρίδος ανάξιοι». Μετά δε τήν ψήφισιν του κειμένου και προ τών υπογραφών σημειοϋται έτερος δοθείς όρκος περιλαμβάνων «εύπείθειαν εις τήν παροϋσαν Νομικήν Διάταξιν και συμφωνίαν μεταξύ μας και μεταξύ όλων τών αδελφών μας ελλήνων.. .».

Έκ πάντων τών εκεί παραστάντων, προέχουσαν θέσιν είχεν ό Θεόδω­

ρος Νέγρης, έκ τών νέων πεπαιδευμένων ελλήνων, όστις τοποθετηθείς υπό τής Πύλης εις τήν έν Παρισίοις όθωμανικήν πρεσβείαν και μεταβαίνων εις τήν θέσιν του έκ Κωνσταντινουπόλεως, άπεβιβάσθη εις τήν Ελλάδα, αναμειχθείς έκτοτε δραστηρίως εις τήν διεύθυνσιν του 'Αγώνος και άναλα­

βών ανώτατα αξιώματα. 'Απομακρυνθείς όμως αυτών περιήλθεν είς πενίαν και απέθανε προώρως εις Ναύπλιον κατά Νοέμβριον τοϋ 1824. Ή πολυ­

μάθεια του μαρτυρεΐται ύπό πάντων. Ό Φιλήμων σκιαγραφών αυτόν ανα­

φέρει ότι : « Ό άνήρ ούτος όσω έμυώπαζε φυσικώς, τόσω όξυδέρκει διανοη­

τικώς" δσην δυσμορφίαν προσώπου και σώματος, ραιβοσκελής ων, τόσον είχε τό έπαγωγόν ευφυούς και άοκνου ραδιουργίας* άλλα τό ελάττωμα τοϋ βιάζειν και ουχί περιμένειν τα πράγματα, κατεβίβαζεν αυτόν από τής θέσεως

1. Σ π υ ρ . Τ ρ ι κ ο ύ π η , ένθ' άν., σελ. 31.

— 33 —

ην ήξίου» *. Πράγματι περί τοϋ χαρακτήρος του διετυποϋντο πολλαί επι­

φυλάξεις. Ό Εμμανουήλ Ξάνθος γράφων προς τον Διονύσιον Ρώμαν λέγει ότι ούτος ήτο : «Ή ρίζα όλων των κακών και το όργανον και ζιζάνιον τοϋ παντός»2. Ό δε 'Οδυσσεύς εις όξυτάτην και αυτόχρημα ύβριστικήν προς αυτόν έπιστολήν γράφει : «Έσύ είσαι εκείνος όπου αφάνισες το γένος όσον έδυνήθης, έσύ μ' ολας σου τάς τεχνουργίας έκαμες να κατατρέξη ό εις τον άλλον . . .» 3 . Το Βουλευτικόν όμως τον έτίμησεν ως : «άξιον της εύνοιας και ύπολήψεως παντός τοϋ Γένους» 4. Ό δε Νικόλαος Δραγούμης λέγει περί αύτοΰ ότι : «ηύπόρει μαθήσεως και φύσεως δεξιάς, άλλα και φιλοπονίας ου της τυχούσης και φιλοτιμίας ενθέρμου έθρυλεΐτο κάτοχος»5.

Είς αυτόν οφείλεται ή εμπεριστατωμένη διατύπωσις και ή θεωρητική πληρότης της Νομικής Διατάξεως ", ως μαρτυρεΐται και εν αύτω τω έπι­

λόγω αυτής : «Ή 'Ανατολική Χέρσος Ελλάς, μετά τής δυνατής επιστασίας μελετήσασα και ακριβώς έπεξεργασθεϊσα τήν παροΰσαν Νομικήν Διάτα­

ξιν, προβληθεΐσαν παρά του πατριώτου Νέγρη, αύτοθελήτως εγκρίνει και κοινή γνώμη τής πόλεως και τής έξω χώρας έκαστης τών επαρχιών αποδέχεται αυτήν». Ούτω το δνομά του αναφέρεται εις το έπίσημον τής συνελεύσεως κείμενον.

2. Σπουδαιότης τής Νομικής Διατάξεως. — 'Ενώ οί άλλοι τοπικοί οργανισμοί περιωρίζοντο εις τάς χρησίμους δια τήν τοπικήν διοίκησιν απαραιτήτους διατάξεις, ή Νομική Διάταξις έπεξετάθη εις παντοία θέματα λειτουργίας τής κρατικής μηχανής, εις διατάξεις εύρυτέρας σημασίας και αρχάς πολιτειακός δια το όλον έλληνικόν έθνος. Ούτω δικαίως ελέχθη ότι δύναται να θεωρηθή ώς ό πρώτος πολιτειακός οργανισμός τοϋ νεωτέ­

ρου ελληνισμού 7. Ό Νέγρης έφιλοδόξησεν όπως πρώτος θέση τάς βάσεις ελληνικού πολιτεύματος, καλλιεργών ενδεχομένως και τήν μελλοντικήν προσωπικήν του έπιβολήν, άλλα το όλον έργον του έπεσκίασεν ή έν γένει πολιτική δρασις και πολυπραγμοσύνη του. Είναι όμως πλέον καιρός, ώς

1. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ενθ' αν., σελ. 188. 2. Ιστορικόν Άρχεΐον Δίον. Ρώμα, τόμ. Α', 1901, σελ. 103. 3. 'Ιστορικόν 'Αρχεΐον 'Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, έκδιδόμενον υπό Έ μ μ.

Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , τόμ. Α', 1963, σελ. 351. 4. 'Αρχεία τής Ελληνικής Παλιγγενεσίας μέχρι τής εγκαταστάσεως τής βασιλείας,

έκδοσις Βουλής των Ελλήνων, σελ. 53. 5. Ν ι κ . Δ ρ α γ ο ύ μ η , 'Ιστορικοί αναμνήσεις, 1925, Α', σελ. 3. — Πρβλ. Μ έ ν ­

δ ε λ σ ο ν ­ Β α ρ θ ό λ δ η , ένθ' όν., σελ. 334. 6. Ά λ εξ. Σ β ώ λ ο υ , Τά πρώτα ελληνικά πολιτεύματα και ή έπίδρασις τής

γαλλικής επαναστάσεως, Έφημερίς Ελλήνων Νομικών, Β', 1935, σελ. 740. 7. Ά π. Δ α σ κ α λ ά κ η , Οί τοπικοί οργανισμοί τής επαναστάσεως τοϋ 1821

κτλ. σελ. 65. 3

— 34 —

αναφέρει ό καθηγητής 'Απόστολος Δασκαλάκης, «να άποκατασταθή δια της ιστορίας ή μνήμη του ανθρώπου αύτοϋ, ό όποιος ύπήρξεν ό θεμελιωτής των πολιτικών ελευθεριών του ελληνικού λαοϋ, ως συντάκτης του οργανι­

σμού της 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος και κύριος συντελεστής του πολι­

τεύματος της 'Επιδαύρου και άρχιγραμματεύς της συνελεύσεως του "Αστρους, συγχρόνως δε ώς πρώτος πρόεδρος υπουργικού συμβουλίου και πρώτος υπουργός τών Εξωτερικών, θέσας τάς βάσεις κρατικής υποστάσεως της αναγεννηθεί ση ς Ελλάδος».

Έν τούτοις εις τήν κατάρτισιν τής Νομικής Διατάξεως φαίνεται λίαν πιθανόν ότι συνέβαλον και άλλα μέλη τής Συνελεύσεως τών Σαλώνων, ή δε ψήφισις αυτής δεν έγένετο έν μια και μόνη ήμερα, ής τήν χρονολογίαν φέρει και ήτις ήτο δήθεν ή πρώτη ήμερα τής συγκλήσεως τής Συνελεύ­

σεως αυτής, ήτοι ή 15 Νοεμβρίου 1821 1. Ή έν συνεργασία και εις μακρο­

τέραν διάρκειαν χρόνου κατάρτισις τής Νομικής Διατάξεως συνάγεται, νομίζομεν, έκ τών εξής : Π ρ ώ τ ο ν , εις τήν συνέλευσιν έκείνην μετέ­

σχον και λίαν μορφωμένοι άνθρωποι, αληθείς διδάσκαλοι του Γένους, ώς ό "Ανθιμος Γαζής, ό Γρηγόριος Κωνσταντας, ό 'Ιωάννης Σκανδαλίδης, ό Γεώργιος Αινιάν, οϊτινες δέν φαίνεται πιθανόν ότι παρέμειναν σιωπη­

λοί. Δ ε ύ τ ε ρ ο ν , έν αύτω τω κειμένω τοϋ προλόγου, όστις συνετάχθη μεν υπό τοϋ Νέγρη, άπηγγέλθη δέ υπό τοϋ επισκόπου Ταλαντίου κατά τήν μαρτυρίαν τοϋ Μάμουκα, τονίζεται : «'Από όσα εχω να σας προβάλω τίποτε παρακαλώ να μή δεχθήτε, προτοϋ ακριβώς εξετάζοντες να διαφιλο­

νικήσετε, άλλα με ειλικρινή φιλογένειαν και άδελφικήν είρήνην». Έν τέλει δέ εις αποστροφή ν προς τους πληρεξουσίους, περιλαμβανομένη ν εις τήν συλλογήν Μάμουκα μετά το πέρας του κειμένου τής Νομικής Διατάξεως, αναφέρεται : «Κύριοι! συνήλθετε εις συνέλευσιν κοινώς και κατ' ιδίαν, έμελετήσατε, διεφιλονικήσατε, έσυμφωνήσατε, παρεδέχθητε τήν παροΰ­

σαν Νομικήν Διάταξιν και έπεκυρώσατε». Επομένως, όσον και αν αμφι­

σβήτηση τις τήν άκρίβειαν τών δηλώσεων τούτων, λίαν κατηγορηματικώς βεβαιοϋται ή γενομένη συνεργασία, ώστε να μή καθίσταται πιστευτόν δτι ελειψεν αύτη εντελώς. Τ ρ ί τ ο ν , ό 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος 2,

1. Πεπλανημένως ό Ά . Γ ο ύ δ α ς (Βιοί παράλληλοι, τόμ. Α', σελ. 399), αναφέρει ότι ώς ήμέραν ενάρξεως τών. εργασιών τής συνελεύσεως τών Σαλώνων «ό Πουκεβήλ σημειοΐ τήν 15ην Δεκεμβρίου, συμπίπτουσαν προς τήν καθ' ημάς 3 Δεκεμβρίου». Πρά­

γματι το χωρίον τοϋ Πουκεβήλ, το όποιον ό Γούδας μνημονεύει είς σελίδα 397, άφορφ εις τήν έν Έπιδαύρω συνελθοϋσαν συνέλευσιν κατά τήν 15 Δεκεμβρίου 1821, τήν προπαρα­

σκευάσασαν τήν έθνικήν συνέλευσιν, ήτις κατήρτισε το Σύνταγμα τής Επιδαύρου. 2. "Ιδε δύο έπιστολάς τοϋ Άλ. Μαυροκορδάτου, δημοσιευθείσας είς τήν χειρό­

γραφον εφημερίδα «Ό Αχελώος». Ό τύπος είς τον Αγώνα, επιμέλεια Αϊ Κ α τ ε ρ ί ν η ς Κ ο υ μ α ρ ι α ν ο ϋ , 1971, τόμ. Α', σελ. 30, 32.

— 35 —

γράφων εκ Μεσολογγίου προς την εν Σαλώνοις συνέλευσιν καί προς τους προκρίτους της Πελοποννήσου από της 4ης Νοεμβρίου 1821, προϋποθέτει ώς γεγονός ότι ή συνέλευσις αΰτη έχει ήδη συνέλθει, δηλαδή άρκετάς ημέρας προ της χρονολογίας της Νομικής Διατάξεως.

Τ έ τ α ρ τ ο ν , Ό έλβετος φιλέλλην Ordii, εις το κατά το 1822 εκ­

δοθέν βιβλίον του ι, πληροφορεί ότι : « Ό 'Οργανισμός του Αρείου Πάγου άπέρρευσεν από τοϋ λαοΰ. Καπετάνιοι, πολεμισταί, ποιμένες, κατήλθον των ορέων, κατέλυον συνήθως περί τους εξακόσιους προ του φρουρίου των Σαλώνων, ϊνα πεισθώσι και δώσωσι τήν ψήφον των εις τον όργανι­

σμόν, όστις θα περιείχε τον σπόρον της μελλοντικής πολιτικής ευτυχίας. Ευθύς ώς οι πληρεξούσιοι συνέτασσον εν τμήμα, έφέρετο προ τής Συνε­

λεύσεως, όπου άνεγιγνώσκετο παράγραφος προς παράγραφον και εϊτα ένεκρίνετο. Τέλος άνεγνώσθη το όλον κείμενον και άνεκηρύχθη ώς θεμελιώδης νόμος ύπό τα δάκρυα των γεροντότερων, οΐτινες ουδέποτε ήλπιζον ότι θα έπέζων τοιαύτης ημέρας, και υπό τάς ζητωκραυγάς των νεωτέρων». Είναι πράγματι πιθανόν ότι και άλλοι πολλοί πλην των ύπο­

γραψάντων πληρεξουσίων είχον συρρεύσει και παρηκολούθουν το έργον τής συνελεύσεως και ότι τινές των παραστάντων δεν υπέγραψαν ή δέν ήδύναντο να υπογράψουν.

Έκ του όλου ιστορικού τής συγκλήσεως τής συνελεύσεως εκείνης και τής παραλλήλως συνελθούσης έν Μεσολογγίω ύπό τον Μαυροκορδατον, συνάγεται ότι αί συνελεύσεις αύται σκοπόν είχον να προπαρασκευάσουν τήν γενική ν συνέλευσιν του "Εθνους και συνήρχοντο έν συνειδήσει δτι άπετέλουν τμήματα του "Εθνους. Ούτως έν τω προλόγω τής Νομικής Δια­

τάξεως δηλοϋται : «Πρώτη μας εργασία ήτον νά προσκαλέσωμεν τάς επαρ­

χίας εις γενικάς συνελεύσεις... Ή Πατρίς φωνάζει πανταχόθεν το όγλη­

γορώτερον διοίκησιν νά συστήσωμεν. Δια τούτο και ή Δυτική Χέρσος Ελλάς συνέλευσιν ήδη συγκροτεί και ή Πελοπόννησος ϊσως τώρα και νά τήν έτελείωσε».

Έξ άλλου τα τοπικά αυτά κείμενα σκοπόν είχον τήν προσωρινήν ρύ­

θμισιν τής διοικήσεως προς εύόδωσιν τοΰ έργου τής απελευθερώσεως τής χώρας. Έν τω μνησθέντι προλόγω προστίθεται : «Δύο πρωτίστους άνάγκας εχομεν σήμερον ό κατά τής θηριώδους ορμής τοϋ τυράννου πόλεμος νά ευδόκιμη και έθνος νά σχηματίσωμεν μία και των δύο ή θεραπεία ή ανά­

λογος είναι Διοίκησις.. . Αΰτη έχει νά σύνδεση και τάς επαρχίας μας, ώστε νά μορφωθή έθνος έλληνικόν άνεξάρτητον καί νά ήμπορέση νά παρησια­

σθή καί προς τους χριστιανούς βασιλείς ογλήγορα, νά έκθεση τα δίκαια μας, τα αδιαφιλονίκητα δίκαια μας, νά έκχυση τοϋ ίκέτου τα δάκρυα, νά

1. Τήν περικοπήν αναφέρει ό Δ. Π ε τ ρ α κ ά κ ο ς , ëv9' άν., Α', σελ. 269, σημ. 22.

— 36 —

κινήση την εοσπλαγχνίαν των και να κατορθώσωμεν εΰτακτον βασίλειον να συστήσωμεν, δια την εύτυχίαν τών επερχομένων καν γενεών της Ελλά­

δος». Εις το τέλος του προλόγου τούτου αναφέρεται ή ακόλουθος ωραία σύστασις : «'Αδελφοί, εν ακόμη εχω να σας εϊπω· ενδοξότερα φιλοτιμία δεν είναι άπό τον πατριωτισμόν».

Οί παλαιότεροι ΐδίως ιστορικοί δι' οξυτάτων χαρακτηρισμών και κρι­

τικής εντυπωσιακής, περιέλουσαν τήν Νομικήν Διάταξιν, καί τον συντά­

κτην αυτής Θεόδωρον Νέγρην. Οΰτως αποκαλούν ταύτην : ό Σπυρίδων Τρικούπης «πολιτικόν πανδέκτην, αν όχι και πολιτικόν κυκεώνα» 1. Ό 'Ιωάννης Φιλήμων «χλαμύδα άνδρικήν δια τής οποίας ό Νέγρης περιέ­

βαλε παιδίον μονοετές» καί «Βαβυλωνίαν νομοθετικής πυργοποιίας του Νέγρου» 2. Ό Νικόλαος Δραγούμης «συρφετόν ετερογενών ή κυριολεκτι­

κώτερον παρδαλωτών, άμα δε καί παραβόλων διατάξεων»3. Ό Μένδελ­

σον ­ Βαρθόλδη λέγει : « Ό Νέγρης δεν κατώρθωσε να άποφύγη τον πει­

ρασμόν τής επιδείξεως πνεύματος καί συνταγματικών γνώσεων καί κατε­

σκεύασε Σύνταγμα άρμόζον εις τήν Άνατολικήν Ελλάδα, όσον καί εις τήν Νεάπολιν ή τήν Πορτογαλίαν» 4.

Ή Νομική Διάταξις μεθ' ικανής πρωτοτυπίας επί κεφαλής τής 'Ανατο­

λικής Χέρσου Ελλάδος έταξε συλλογικόν όργανον, όπερ άπεκάλεσεν "Αρειον Πάγον. Ή ονομασία αύτη κατεκρίθη, θεωρηθείσα ώς «ανοίκειος» 5, διότι «"Αρειον Πάγον εϊχον οί αρχαίοι "Ελληνες εις τάς 'Αθήνας, άλλ' ήτο δικαστική αρχή καί ουχί διοικητική»(!. Ό Σπυρίδων Τρικούπης επι­

λέγει : «'Αλλ' επρεπεν ακατάλληλος οργανισμός να λάβη καί άκατάλλη­

λον κλήσιν». "Ετεροι έθεώρησαν τον ορον τούτον ουχί σκόπιμον πολι­

τικώς, λόγω τών μοναρχικών αντιλήψεων, αϊτινες έκράτουν τότε εις τήν Εύρώπην. Εις έπιστολήν του Κ. Πολυχρονιάδη προς τον Γεώργιον Πραΐ­

δην αναφέρεται : «Άκούομεν ότι εις τήν 'Ηπειρωτικήν Ελλάδα εισάγετε φοβερά εις τους ευρωπαίους βασιλείς ονόματα. Δέν εύρήκατε άνυποπτό­

τερα ονόματα άπό τό του 'Αρείου Πάγου ; Τοΰτο είναι άγνώριστον είς τον λαόν μας καί ημπορεί να μας δείξη εις τους ευρωπαίους δυνατούς ώς φίλους τής άκρατου δημοκρατίας» 7.

1. Σ. Τ ρ ι κ ο ύ π η , ενθ' άν., Β', σελ. 78. 2. Ί . Φ ι λ ή μ ο ν ό ς, ενθ' άν., Δ', 336, 340. 3. Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , ενθ' αν., σελ. 161. 4. Μ έ ν δ ε λ σ ο ν ­ Β α ρ θ ό λ δ η , ενθ' άν., σελ. 336. — Πρβλ. τα μνημονευό­

μενα είς Γ. Δ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ, ενθ' άν., σελ. 69. 5. Δ ί ο ν . Σ ο υ ρ μ ε λ ή , 'Ιστορία τών 'Αθηνών, σελ. 36. 6. 'Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21 επιμέλεια Έ μ μ . Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η ,

12, Κάρπου Παπαδοπούλου : 'Οδυσσεύς 'Ανδρούτσος, σελ. 58, σημ. 1. 7. Ιστορικόν Άρχεϊον Άλ. Μαυροκορδάτου, ενθ' άν., 1, σελ. 132.

— 37 —

Πασαι αί κρίσεις αύται είναι, νομίζομεν, έσφαλμέναι. Ό Άρειος Πάγος εις τάς αρχαίας 'Αθήνας κατά την διάρκειαν της μακροχρονίου εξελίξεως του θεσμού, συνεκέντρωσε και διοικητικάς αρμοδιότητας και γενικωτέ­

ρας προσέφερεν εις την πόλιν υπηρεσίας. 'Ιδία κατά την είσβολήν των Περσών οί άρεοπαγΐται κατώρθωσαν να συγκρατήσουν τους πολίτας καί να εξοπλίσουν τα πλοία, δι' ών επετεύχθη ή νίκη της Σαλαμίνος. Επομένως δεν ήτο τόσον ανοίκειος και ακατάλληλος ο τίτλος της ιδρυθείσης εν τη* 'Ανατολική Ελλάδι αρχής, το μόνον δε τό όποιον θα ήδύνατο να παρα­

τήρηση τις είναι ότι ούτος, ώς ελέχθη προσφυώς, υπήρξε «πομπώδης καί ηχηρός» *, τούτο δε δέον να ένταχθή εις τό όλον πνεύμα συνδέσεως προς το παρελθόν. 'Αλλά καί ώς δείγμα άκρατου δημοκρατίας δεν θα ήδύνατο να κατηγορηθή ο τίτλος ούτος εκ λόγων σκοπιμότητος, καθ' δσον ό αρχαίος Άρειος Πάγος προήλθεν εκ του αριστοκρατικού πολιτεύματος καί πολ­

λάκις εδέχθη τάς επιθέσεις τών δημοκρατικών 2. 'Από τής απόψεως τοΰ τόσον έπικριθέντος περιεχομένου αυτής, ή

Νομική Διάταξις σκοπεί πράγματι να περιλάβη κατά βάσιν ου μόνον τήν δημοσίαν όργάνωσιν, άλλα τό εν γένει δίκαιον τής έλευθερωθείσης χώρας, ώς έκ τούτου δε εμφανίζεται αύτη μακρά καί σχοινοτενής. Το έργον δμως τούτο τής Νομικής Διατάξεως δικαιολογείται έκ τών συνθηκών τάς οποίας άντεμετώπιζε. Ή έπανάστασις εΐχεν ώς συνέπειαν τήν κατάργησιν τής οθω­

μανικής κυριαρχίας, καί μετ' αυτής τοΰ πολιτικού καί διοικητικού συστή­

ματος καί τής εν γένει ισχυούσης εννόμου τάξεως. Δεν επρόκειτο περί θεσπίσεως απλώς καταστατικού χάρτου ή συνταγματικών ελευθεριών, άλλα περί τής εθνικής απελευθερώσεως. Ετίθετο πρόβλημα δημιουργίας έξ ύπαρχής νέας εννόμου τάξεως καί θεσπίσεως νέου δικαίου. Τοΰ εκτεταμένου τούτου νομικού έργου εσχον συνείδησιν οί συντάκται τής Νομικής Διατά­

ξεως, ην ακριβώς άπεκάλεσαν ούτω ύποδηλοΰντες προφανώς τήν δι' αυτής σκοπουμένην έγκαθίδρυσιν εννόμου τάξεως εν γένει. Συνεπώς δέν αρμό­

ζουν αί κρίσεις τοΰ 'Ιωάννου Φιλήμονος, αποδίδοντος τό έργον τούτο εις «έλεεινήν δοκησισοφίαν περί τό νομοθετεΐν, διότι αντί νά περιορισθή εις τον όργανισμόν ενός τοπικού συστήματος, μετεμορφώθη εις πανδέκτην κλπ.»3, άλλα δέον άπό νομικής πλευράς τα μάλιστα νά έκτιμηθή.

Δέν εϊναι άνεξήγητον τό ότι ή Νομική Διάταξις πέραν τών δημοσίου δικαίου διατάξεων έπεξετάθη καί είς τό ίδιωτικόν δίκαιον, διότι καί τούτο ήτο άπαραίτητον δια τήν οίκοδόμησιν τής νέας εννόμου τάξεως. Ουχί

1. Μ έ ν δ ε λ σ ο ν ­ Β α ρ τ ό λ δ η , ενθ' άν., σελ. 337. 2. "Ιδε προχείρως Ά . Ά ρ β α ν ι τ ό π ο υ λ ο ν, είς Έγκυκλοπαιδικον λεξικόν

Ελευθερουδάκη, τόμ. Β', σελ. 420. 3. Ί . Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ενθ' άν., σελ. 340.

- 38 —

λοιπόν παρεκβάσεις και πυργοποιία νομοθετική κατά την εκφρασιν του Φιλήμονος χαρακτηρίζουν το κείμενον τοϋτο, άλλα συγκέντρωσις και στοιχειώδης διατύπωσις της απαιτουμένης ύλης προς έγκαθίδρυσιν πλή­

ρους συστήματος δικαίου. Είναι αληθές ότι εν τή φροντίδι της ρυθμίσεως ποικίλων θεμάτων ή

Νομική Διάταξις θέτει κανόνας επί ζητημάτων πανελληνίου σημασίας, άτινα έδει να ρυθμισθούν υπό της 'Εθνικής Βουλής, περί της οποίας ούχ ήττον προβλέπει ή ιδία, καθορίζουσα καί τήν αρμοδιότητα ταύτης. Εις τοιαύτην ρύθμισιν προβαίνει λόγω ακριβώς της μή υπάρξεως ακόμη 'Εθνι­

κής Βουλής, ϊνα διακρίνη τα θέματα, άτινα θέλουν ανήκει εις ταύτην, άπό εκείνων άτινα ανατίθενται εις τήν τοπικήν έξουσίαν του Αρείου Πάγου. Προς αποφυγήν δε ενδεχομένης συγκρούσεως προς τα μελλοντικώς περί της 'Εθνικής Βουλής όρισθησόμενα, διατηρεί τήν έπιφύλαξιν τής ισχύος τών άπό τοΰδε οριζομένων, έφ' όσον ήθελεν άποδεχθή ταΰτα καί ή Εθνική Βουλή. Έξ άλλου, ώς ορίζεται εις τάς τελικάς διατάξεις τάς περιληφθείσας εις το «Άποπλήρωμα», δια τών οποίων μετριάζονται συμπληρούμενα τα εις τα εξ Τμήματα τής Νομικής Διατάξεως οριζόμενα, ή κοινή τοϋ "Εθνους συνέλευσις, δηλαδή συντακτική, δύναται τα πάντα να μεταβάλη, ή 'Εθνική δε Βουλή δύναται να ρύθμιση διαφόρως ώρισμένα γενικής σημασίας θέ­

ματα. Δέν δύναται αύτη να αλλοίωση τον Όργανισμόν τοϋ 'Αρείου Πάγου καί τήν νομικήν σχέσιν μεταξύ έκαστης τών επαρχιών καί αύτοϋ, ενώ δύναται να μεταβάλη έτερα θέματα άφορώντα είς αυτήν τήν Έθνικήν Βουλήν καί τα γενικά τοϋ Έθνους συμφέροντα.

Δια τής μεθόδου ταύτης ή διοργάνωσις τής Ελλάδος βαίνει εκ τών άκρων προς το κέντρον 1. 'Αναγνωρίζεται ή ανάγκη τοϋ μέλλοντος να ύπαρξη κοινού πολιτεύματος, ώς καί τής κεντρικής κυβερνήσεως, διατη­

ρείται δμως ή ιδιομορφία τής Διοικήσεως κατά περιφερείας, αϊτινες διετέ­

λεσαν έπί μακρόν υπό άνομοίας διοικητικάς καί κοινωνικάς συνθήκας, καί αΐτινες παραμένουν ύπό εύρεϊαν αύτοδιοίκησιν άνταποκρινομένην καί εις τό λίαν άνεπτυγμένον τοπικιστικόν πνεϋμα 2. Το ούτω καθιερούμενον σύστημα ομοιάζει προς σύστημα όμοσπονδιακόν, κατά το όποιον ώρισμέ­

ναι μεν έξουσίαι ανατίθενται είς τό κέντρον, ετεραι δέ επιφυλάσσονται είς τα κατ' ιδίαν κράτη ­ μέλη, ύπό τίνων δέ έθεωρήθη ότι κατά τό σύστημα τοϋτο ή 'Ανατολική Ελλάς καθίστατο άνεξάρτητον κράτος 3. Είναι όμως πρόδηλον ότι τοιαύτη πρόθεσις δέν ύφίστατο, άλλ' έπεδιώκετο ή εφαρμογή ευρείας αυτοδιοικήσεως, συνεπαγόμενης, θα έλέγομεν σήμερον, ΰπαρξιν

1. Ί . Φ ι λ ή μ ο ν ο ς , ενθ' αν., σελ. 334. 2. Πρβλ. Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ , Σύγχρονος ιστορία τών ελλήνων, τόμ. Α', σελ. 48. 3. Μ έ ν δ ε λ σ ο ν ­ Β α ρ θ ό λ δ η , ενθ' αν., σελ. 337.

— 39 —

ιδίας νομικής προσωπικότητος, ή όργάνωσις της οποίας προηγεΐτο χρονι­

κώς της δημιουργίας της κεντρικής αρχής κατά τρόπον αληθώς πρωτότυπον, κατά τον όποιον εκ των περιφερειών άρχεται ή όργάνωσις του συνόλου.

3. Περιεχόμενον της Νομικής Διατάξεως. — Ή Νομική Διάταξις περιέχει σπουδαία στοιχεία πολιτειακής οργανώσεως και νομικής ρυθμί­

σεως, τα όποια δια πρώτην φοράν απαντώνται εις νομικόν κείμενον τής άπελευθερουμένης Ελλάδος. Τινά τούτων υπήρξαν εφήμερα, έτερα όμως επέζησαν και εσχον μακράν έπίδρασιν επί τής μετά ταϋτα ελληνικής εν­

νόμου τάξεως μέχρι και τής σήμερον. Οΰτως αναγνωρίζει ρητώς τήν Άνατολικήν του Χρίστου Έκκλησίαν

ως επικρατούσαν θρησκείαν τής Ελλάδος, τήν σημερινήν γλώσσαν ως τήν επικρατούσαν γλώσσαν αυτής. Καθιεροι τήν αρχήν τής ίσότητος και περιέχει διακήρυξιν τών ατομικών «δικαιωμάτων και χρεών του ελληνος». 'Αποτελεί το πρώτον συνταγματικον κείμενον, το όποιον προβλέπει τήν έγκαθίδρυσιν τής βασιλείας. Καθιεροι τους αστικούς νόμους τών βυζαν­

τινών αυτοκρατόρων, εισάγει δε τον έμπορικόν κώδικα τής Γαλλίας. Λαμ­

βάνει πρόνοιαν δια τους διαφόρους κλάδους τής Διοικήσεως, τήν οικονο­

μικήν, πνευματικήν και ήθικήν προαγωγήν του λαοΰ. Το κείμενον τής Νομικής Διατάξεως φέρει εν αρχή ως έμβλημα τό

πλατωνικόν ρητόν : «Νόμος κύριος έγένετο βασιλεύς ανθρώπων άλλ' ούκ άνθρωποι τύραννοι νόμων» 1. Διαιρείται είς 6 τμήματα, εκαστον δε τμήμα εις κεφάλαια, πλην τμήματα τίνα δεν περιέχουν ειμή εν και μόνον «κεφά­

λαιον πρώτον». Τα κεφάλαια υποδιαιρούνται είς παραγράφους και εδάφια. Έν τέλει ακολουθεί «άποπλήρωμα» ήτοι συμπλήρωμα, όπερ περιέχει μετα­

βατικός και τελικάς διατάξεις. Έν αρχή, είς το τμήμα Α', ρυθμίζονται τα θέματα τής ιθαγενείας, χαρα­

κτηρίζονται δε ώς «έλληνες» όσοι κάτοικοι τής Ελλάδος πιστεύουν είς Χριστόν, ώς «μέτοικοι» όσοι δέν πιστεύουν εις Χριστόν, συνεπώς καί οι Τούρκοι, καί ώς «ξένοι» όσοι χριστιανοί κάτοικοι τής Ελλάδος εχουσιν εντός τής Ελλάδος ξένα ύπουργήματα καί ξένην ύπεράσπισιν. Ή ελληνική ιθαγένεια αποκτάται δια τής γεννήσεως ή δια πολιτογραφήσεως. Μετ' ευ­

ρείας περί τής ισότητος αντιλήψεως ορίζεται δτι : «Μέτοικος διαφοράν δέν έχει καμμίαν άπό τον έλληνα ώς προς τους νόμους καί τήν ένέργειαν αυτών». Έξ άλλου ορίζεται δτι ή Ελλάς δέχεται πάσας τάς θρησκείας καί

1. Μ. Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ , Το άρχαΐον έμβλημα τής Νομικής Διατάξεως τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος είναι γνήσιον ή νόθον. Έράνιον προς Γ. Μαριδάκην, τόμ. Α', σελ. 325 έπ. Ή ύπο το έμβλημα παραπομπή σημειοϋται ευκρινώς είς το σωζόμενον χειρόγραφον κείμενον τής Νομικής Διατάξεως έν τή 'Εθνική Βιβλιοθήκη ύπ' αριθ. 4326.

— 40 —

γλώσσας και δεν εμποδίζει κατ' ούδένα τρόπον τάς τελετάς και την χρήσιν αυτών, καίτοι, ώς ελέχθη, προβλέπεται ή επικρατούσα θρησκεία και γλώσ­

σα. Ώ ς «σημερινή γλώσσα», επικρατούσα, προφανώς νοείται εκείνη, εις ην συνετάχθη ή Νομική Διάταξις και είς ην περαιτέρω προβλέπεται μετά­

φρασις της βυζαντινής νομοθεσίας τών Βασιλικών. Κατά τάς διατάξεις του άποπληρώματος τα περί μετοίκων και ξένων θα ισχύουν δταν άποδεχθή ταύτα ή Εθνική Βουλή.

Έ ν συνεχεία περιλαμβάνεται ή διακήρυξις δικαιωμάτων και χρεών του ελληνος. Ή λέξις μάλιστα περί χρεών, λέγεται ότι έσκανδάλισε τότε πολλούς, ώς αναφέρει ό Γούδας, έκλαβόντας ταύτην ώς σημαίνουσαν όφειλήν χρηματικήν ι. Ενταύθα κατόπιν δεοντολογικής εισαγωγής περί τών αγαθών τής ασφαλείας και τής ανεξαρτησίας τών πολιτών, αναγρά­

φονται εις δύο στήλας άφ' ενός τα δικαιώματα και αφ' έτερου τα αντίστοι­

χα χρέη, δηλαδή υποχρεώσεις τών ελλήνων, κατά το σύστημα τής γαλλικής διακηρύξεως τοϋ 1795, μνημονεύονται όμως όλιγώτερα εκείνης δικαιώ­

ματα αναφερόμενα κυρίως είς τήν ισότητα, τήν προσωπικήν, οικονομικήν και πνευματικήν έλευθερίαν2. Ούτως ορίζεται : α') Ό έλλην είναι ανεξάρ­

τητος» και αντιστοίχως «ό έλλην χρεωστεΐ εύπείθειαν είς τους νόμους». β') Ό ελλην είναι με όλους όμοιος ενώπιον τών νόμων χωρίς καμμίαν

έξαίρεσιν. — Ό ελλην χρεωστεΐ να δέχεται όλους τους έλληνας ενώπιον τών νόμων ώς ομοίους του.

γ') Ό ελλην ημπορεί να κάμη όσα οι νόμοι δεν έμποδίζουσιν. — Ό ελλην χρεωστεΐ να άπέχη άπό όσα οί νόμοι έμποδίζουσιν κ.ο.κ.

Κατά τον έβδομον ορον τής διακηρύξεως : « Ό ελλην θέλει οί νόμοι να φυλάττωνται εις άπαντα τον χρόνον αναλλοίωτοι». Διατυπουμένης ούτω αρχής τοϋ αρχαίου ελληνικού δικαίου περί αμεταβλήτου τών νόμων3.

Περαιτέρω διαγράφεται ό πολιτικός οργανισμός, αποτελούμενος έν πρώτοις εκ τής Εθνικής Βουλής ώς πανελληνίου οργάνου, ήτις χαρακτηρί­

ζεται ώς: «τό κέντρον τής Ελλάδος και ό τοποτηρητής του έσομένου βασι­

λέως, τον όποιον ή Ελλάς έχει να ζητήση άπό τήν χριστιανικήν Εύρώπην και τον όποιον άφοΰ καθυποβάλη είς τους εθνικούς νόμους της, οποίους αν κοινώς άποδεχθή, έχει να άναγνωρίζη μονάρχην της». Ή φράσις μάλιστα αύτη αναγράφεται δίς, είς διάφορα χωρία τής Διατάξεως. Ή πρόβλεψις αυτή άνταπεκρίνετο εις έπιθυμίαν τής κοινής γνώμης, άποβλεπούσης είς τήν ελευσιν ήγεμόνος· «πότε θα μας έλθη ό αφέντης» ήρώτων απ' άκρου εις

1. Γ ο ύ δ α , ενθ' άν., τόμ. Τ', σελ. 303. 2. Ά λ ε ξ. Σ β ώ λ ο υ , ενθ' άν., σελ. 743. 3. Π. Π ο υ λ ί τ σ α . Ή ελληνική έπανάστασις και ή πολιτειακή ιδέα και σύν­

ταξις, Πρακτικά 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τόμ. 25 (1950) σελ. 160.

— 41 —

άκρον τής Ελλάδος κατά το 1821, ώς και κατά το 1863 ι. Άλλα τον ηγε­

μόνα ή Νομική Διάταξις ήθελεν ουχί ώς απόλυτον μονάρχην, άλλ' ώς συνταγματικόν βασιλέα, άποδεχόμενον σύνταγμα ύπό τύπον του έν τη επιστήμη καλουμένου συντάγματος ­ συναλλάγματος, συναπτομένου μεταξύ του λαοΰ και τοΰ μονάρχου, οίον λ.χ. εχαρακτηρίζετο το Σύνταγμα του 18442. Ή αρχή της διακρίσεως των εξουσιών δεν καθιεροϋται.

Μετά τήν Βουλήν και ώς κεφαλή της 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος τίθεται ό Άρειος Πάγος, αποτελούμενος εκ 12 ελλήνων, εκ των οποίων οί πλείονες πρέπει να είναι ίκανώς πεπαιδευμένοι. Ούτος διαιρείται εις δύο τμήματα : τον κυρίως Άρειον Πάγον, όργανον Κυβερνήσεως και τό Κριτήριον του 'Αρείου Πάγου, όπερ αποτελεί τό άνώτατον δικαστήριον. Εις εκαστον των τμημάτων, εκτός των εξ μελών αύτου, διορίζεται και εις πρόεδρος. Κοιναί συνεδριάσεις τών δύο τμημάτων προβλέπονται εις σοβα­

ράς περιπτώσεις, ότε προεδρεύει ό εϊς πρόεδρος αναλόγως της περιπτώσεως, του έτερου μετέχοντος ώς μέλους. Ό Άρειος Πάγος ορίζεται ώς τό μέσον της ενώσεως, δηλ. ό συνδετικός κρίκος έκαστης επαρχίας με τήν Έθνικήν Βουλήν. 'Ανήκει εις τούτον ή επιμέλεια τών θεμάτων της δημοσίας διοι­

κήσεως, ώς τών στρατιωτικών, τών δημοσιονομικών, της 'Αστυνομίας, της παιδείας, τής δημοσίας υγείας κ.ά., άτινα περιγράφονται λεπτομερώς. Εις τούτον ανήκει τό δικαίωμα κυρώσεως τής εκλογής τών παραστατών έκαστης επαρχίας εις τήν Έθνικήν Βουλήν.

Δια περιέργου διατάξεως άπεκλείετο εϊς τήν Έθνικήν Βουλήν, εις τήν οποίαν άνεγνωρίζετο ή γενική διεύθυνσις του κατά ξηράν και θάλασ­

σαν πολέμου, όπως άποστείλη στρατεύματα εις τήν Άνατολικήν Χέρσον Ελλάδα, άνευ συγκαταθέσεως τοΟ 'Αρείου Πάγου, ενώ ό Άρειος Πάγος ήδύνατο να φέρη στρατεύματα τόσον ενδοθεν, όσον και έξωθεν του "Εθνους. Ή διάταξις αύτη κατεκρίθη δικαίως ώς διασπώσα τον αγώνα. 'Αποτελεί ενδειξιν εντόνου τοπικισμού, άλλα και δυσπιστίας προς άλλα μέρη τής Ελλάδος, τήν οποίαν φαίνεται ετρεφεν ό Νέγρης, προσπαθών να σταθερο­

ποίηση τήν έξουσίαν του εις τό τμήμα εκείνο τής Στερεάς 3. Ή θητεία τών μελών τοΰ 'Αρείου Πάγου ώρίζετο ενιαύσιος, έξελέγοντο

δε ταύτα υπό τής συνελεύσεως τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, χωρίς να προβλέπεται όμως ή μελλοντική σύγκλησις αυτής.

Εις τήν Νομική ν Διάταξιν απαντώνται τα δύο χαρακτηριστικά τών

1. Μ έ ν δ ε λ σ ο ν ­ Β α ρ θ ό λ δ η , ενθ' αν., τόμ. Α', σελ. 341. 2. Κ ω ν σ τ . Γ ε ω ρ γ ο π ο ύ λ ο υ , Στοιχεία συνταγματικού δικαίου, τόμ. Α',

1971, σελ. 194. 3. Δ ί ο ν . Κ ό κ κ ι ν ο υ , Ή ελληνική έπανάστασις, Γ' εκδοσις, τόμ. Δ', σελ.

34. — Γ. Δ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ , ενθ' αν., σελ. 71.

— 42 —

πρώτων ελληνικών πολιτευμάτων, ήτοι ή προσωρινότης των άρχων και το πολυμελές αυτών. Ταϋτα έθεωρήθησαν ως σοβαρά μειονεκτήματα, παρεμ­

ποδίζοντα τήν δημιουργίαν ενιαίας και ισχυράς εκτελεστικής εξουσίας, δυναμένης να δράση ταχέως και άποτελεσματικώς προς έπιτυχίαν του αγώνος. Το πολυμελές ακολουθεί το παράδειγμα τών έν Γαλλία υπό τής Συμβατικής Συνελεύσεως ψηφισθέντων πολιτευμάτων τοΰ 1793 και 1795. Το ένιαύσιον συνεχίζει το προηγούμενον τών έπί τουρκοκρατίας δημαιρε­

σιών ι. 'Αμφότερα εμφανίζονται ώς άρχαί δημοκρατικαί, κατά βάθος όμως ίκανοποίουν τους προύχοντας, φοβούμενους μήπως τις εξ αυτών απόκτηση περισσοτέραν τών άλλων ίσχύν. Ούτως, ώς παρετηρήθη, εισήχθη δημο­

κρατική αρχή δια τον όλιγαρχικόν φθόνον2. Τήν προσωρινότητα τών άρχων κατέκρινε τελικώς και αυτός ό Νέγρης εις άρθρον του χρονολογούμενον άπό 9 'Οκτωβρίου 1824, δηλαδή ολίγον προ του θανάτου του, το όποιον ϊσως αποτελεί το κύκνειόν του άσμα, εφ' όσον άλλωστε έν αύτω ομολογεί ότι ή κατάστασις τής υγείας του τον αναγκάζει εις όλιγολογίαν. Εις τό άρθρον τοϋτο μεταξύ άλλων αναφέρει : «Εις έθνη τα όποια, άποπτύσσαντα προ ολίγου τον χαλινόν τής δουλείας, παραφέρονται ακόμη, φανταζόμενα έλευθερίαν τήν άναρχίαν και τα όποια γογγύζουσιν εις του νόμου τήν παρουσίαν, ένθυμούμενα τήν προτέραν δουλείαν, νομίζω ότι συμφέρει ή πολυχρόνιος διανομή τών αυτών διοικητών πολλά περισσότερον άπό τήν ένιαύσιον».

Τήν 17ην Νοεμβρίου εξελέγησαν ύπό τής συνελεύσεως τών Σαλώνων τά πρώτα μέλη του 'Αρείου Πάγου, και συγχρόνως έπεκυρώθησαν τά ονό­

ματα τών απεσταλμένων εις τήν έν Πελοποννήσω μέλλουσαν να συνέλθη Έθνικήν συνέλευσιν. Δια τό πρώτον διάστημα τής προεδρίας εις τό πολι­

τικόν τμήμα ώρίσθη ό Θεόδωρος Νέγρης, εις δε τό Δικανικόν ό επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος.

Ή περιφερειακή διοίκησιςΑ ώργανώθη κατ' επαρχίας, τών οποίων διεφυλάχθη ή αυτοτέλεια, εις εκάστη ν δέ έξ αυτών προεβλέφθησαν πλείο­

νες προεστώτες, ίνα διευθύνουν καθ' ομάδας τους διαφόρους διοικητικούς κλάδους αποκαλούμενους ύπουργήματα. Επίσης εις έκάστην έπαρχίαν προ­

εβλέφθη εν δικαστή ριον ώς γενικόν Κριτή ριον, τών αποφάσεων του οποίου έκτελεστικόν όργανον είναι ό Καπετάνιος, και μερικώτερα Κριτήρια εις τά χωρία. Οί κλάδοι τής Διοικήσεως ώρίσθησαν ώς έξης : Τά δοσίματα (φόροι), ή κάσσα (ταμείον), τά μαγαζιά, τά πολεμικά, τά εθνικά κτήματα, ή άστυ­

1. Σ π υ ρ . Τ ρ ι κ ο ύ π η , ενθ' αν., Β', σελ. 72. 2. Ν. Ν. Σ α ρ ι π ό λ ο υ, Έλλ. Συνταγματικον δίκαιον, Β' εκδ., τόμ. Α', σελ.

20. — Μ έ ν δ ε λ σ ο ν ­ Β α ρ θ ό λ δ η , ενθ' αν., τόμ. Α', σελ. 342. 3. "Ιδε αναλυτικώς Γ. Δ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ , ενθ' αν., σελ. 72 έπ., 134 έπ.

— 43 —

νομία, και καθωρίσθησαν αί αντίστοιχοι αρμοδιότητες των προεστώτων. Οί προεστώτες εις την Κάσσαν λ.χ. σύν τοις άλλοις «έχουν την πρόνοιαν να μη λείψωσιν αί τροφαί τών κατοίκων και στρατιωτών καί όλα τα πολε­

μικά εφόδια, οίον όπλα, μπαρούτι, μολύβι, στορνάρια κλπ.». Ή επαρχία είχε καί στρατόν υπό ϊδιον καπετανον, όστις έξελέγετο, ένεκρίνετο ύπό του 'Αρείου Πάγου καί διωρίζετο υπό της Εθνικής Βουλής, άποτελών στρατη­

γόν τής Ελλάδος. Κατ' άπόκλισιν τής καθιερουμένης ίσότητος δια τήν κατάληψιν τών αξιωμάτων, καθ' ην «όλοι οί έλληνες εις όλα τα αξιώματα καί τιμάς εχουσι το αυτό δικαίωμα* δοτή ρ δε τούτων μόνη εκάστου ή άξιό­

της», διετηρεϊτο το επί τουρκοκρατίας σύστημα του κληρονομητοΰ του αξιώματος του καπετάνιου, του οποίου ό πρωτότοκος υιός ελάμβανε τήν θέσιν τοϋ πατρός. Τοϋτο ήτο παραχώρησις προς τους στρατιωτικούς, οϊ­

τινες δμως έξηρτώντο εκ τοϋ 'Αρείου Πάγου, έχοντος τήν ανωτάτη ν διοί­

κησιν τών πολεμικών επιχειρήσεων, μή προβλεπομένου αρχιστρατήγου. Αί άστυνομικαί άρχαί θα κατήρτιζον μητρώον τοϋ πληθυσμού, επί

τη βάσει τοϋ οποίου θα έγίνετο ή έπιστράτευσις τών αρρένων εις τάς επαρ­

χίας, ηλικίας άπό 14 εως 60 ετών. Τοπική διοίκησις υπήρχε καί εις εκα­

στον χωρίον δι' Ιδίων προεστώτων. Αί διατάξεις περί διοικήσεως προσηρ­

μόζοντο προς τήν προϋφισταμένην δημοτικήν παράδοσιν. Εις τό κεφάλαιον τό τιτλοφορούμενον «Κοινωνικά», άναφερόμενον

εις το άστικόν δίκαιον, ορίζεται εν αρχή : «Οί κοινωνικοί νόμοι σήμερον δεν προσδιορίζονται» καί εν συνεχεία : «Οί κοινωνικοί νόμοι τών αει­

μνήστων χριστιανών αυτοκρατόρων τής Ελλάδος μόνοι ίσχύουσι κατά τό παρόν εις τήν Άνατολικήν Χέρσον Ελλάδα». Οϋτως επικρατεί υπό τήν έπίδρασιν τών φαναριωτών καί τοϋ κλήρου ή επίσημος βυζαντινή παρά­

δοσις, εφ' όσον άλλωστε τό βυζαντινόν δίκαιον έξηκολούθησε βασικώς καί μετά τήν πτώσιν τοϋ Βυζαντίου να διέπη τάς ΐδιωτικάς σχέσεις τών ελ­

λήνων 1. Τό δίκαιον τοϋτο χαρακτηρίζεται ώς τό δίκαιον τών αειμνήστων χριστιανών αυτοκρατόρων τής Ελλάδος, διακηρυσσομένης, έπ' ευκαιρία τής αναγεννήσεως τής κρατικής υποστάσεως, τής συνεχείας τοϋ έλληνικοΰ δικαίου καί μέσφ αύτοϋ τοϋ ιστορικού βίου του "Εθνους. Τό έν Έπιδαύρω μετ' ολίγον ψηφισθέν Σύνταγμα τής Ελλάδος εδωκεν επίσης προσωρι­

νήν ισχύν εις τους νόμους τών αειμνήστων χριστιανών ημών αύτοκρατό­

τόρων, τελικώς δέ τό δ/μα τής 23 Φεβρουαρίου 1835 καθιέρωσε τους πολι­

τικούς νόμους τών βυζαντινών αυτοκρατόρων τους περιεχόμενους εις τήν

1. R e g e l s b e r g e r , Γενικαί άρχαί τοϋ δικαίου τών πανδεκτών, Β' εκδ. τόμ. Α', μετάφρασις Μαριδάκη, σελ. 48. — Ν ι κ . Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ , Γενεσις καί άνέλι­

ξις τοϋ έλληνικοΰ δικαίου, μέχρι τοϋ Άστικοΰ Κωδικός, Έφημ. Έλλ. Άλλοδ. Νομολο­

γίας, τόμ. 67 (1951), σελ. 16 έπ.

— 44 —

Έξάβιβλον του 'Αρμενοπούλου, έπιφυλαχθείσης της ισχύος των εν τω μεταξύ δημιουργηθέντων εθίμων. Και το καθεστώς τούτο διετηρήθη κατά βάσιν μέχρι του προσφάτου ελληνικού 'Αστικού Κωδικός.

Πέραν της ιστορικής ταύτης διακηρύξεως, ή Νομική Διάταξις έλαβε τήν πρόνοιαν, μή πραγματοποιηθεΐσαν βεβαίως, όπως ό "Αρειος Πάγος «φροντίση να μεταφέρη εις τήν σημερινήν έλληνικήν γλώσσαν τούτο το μέρος τών Βασιλικών, προσδιορίζων τάς αντιφάσεις κατά το κοινώς συμφε­

ρώτερον». Το έργον δε τούτο ανέθετε κατά πρώτον λόγον εις τους αρχιερείς τών επαρχιών, χάριν όμως της ομοιομορφίας τοΰ δικαίου καθ' άπασαν τήν Ελλάδα προσετίθετο : «"Αν ή Εθνική Βουλή λάβη τήν περί τούτου φρον­

τίδα, ô "Αρειος Πάγος παύει φροντίζων». Εις το έπόμενον κεφάλαιον περί «Δοσιμάτων» το θέμα της φορολογίας

άνεγνωρίζετο ότι δέον να τύχη πανελληνίου ρυθμίσεως, προς το παρόν όμως τάς οίκονομικάς επιβαρύνσεις τών επαρχιών θα καθώριζεν ό "Αρειος Πάγος, τα δε δοσίματα θα ήσαν ανάλογα προς τήν άτομικήν έκαστου περι­

ουσίαν και θα έβάρυνον γενικώς πασαν τάξιν ανθρώπων και αυτά τα ιερά μοναστήρια, μετόχια και εκκλησίας. Ούτω καθιεροΰντο αί άρχαί της ΐσό­

τητος και της καθολικότητος εν τή φορολογία. Το πέμπτον τμήμα είναι άφιερωμένον εις τήν στρατιωτικήν όργάνωσιν,

πάντες δε οί στρατεύσιμοι κατατάσσονται εις είκοσιπενταρχίας, πεντη­

κονταρχίας και έκατονταρχίας. Το τελευταίο ν τμήμα, το έκτον, επιγράφεται «Δικανικά, κολαστικά,

αγρονομικά, θαλάσσια και εμπορικά». Πρόκειται περί τών αντιστοίχων κλάδων τοΰ δικαίου, περί τών οποίων ορίζεται βασικώς ότι : «'Από τα αυτά Βασιλικά να γίνη και τούτων ή εκλογή». Προβλέπεται δε ή κατάρτισις και της συλλογής τούτων δια τών αρχιερέων και τοΰ 'Αρείου Πάγου, έκτος αν ή 'Εθνική Βουλή φροντίση περί αυτών. Ειδικώς ώς προς τα εμπορικά εισά­

γεται ό Εμπορικός Κώδιξ τής Γαλλίας, «αν και ή ελληνική Βουλή δέχεται αυτόν», όστις μερικώς ισχύει μέχρι σήμερον.

Εις τό τελευταΐον μέρος τής Νομικής Διατάξεως, τό καλούμενον άπο­

πλήρωμα, γίνεται λόγος περί τοΰ ιερού κλήρου, περί τοΰ οποίου θέλουν ισχύει τα διαταχθησόμενα ύπό τής 'Εθνικής Βουλής. Τονίζεται ότι έκαστη επαρχία δέον κατά τό δυνατόν να μή διαφέρη από τάς λοιπάς τής Ελλάδος. 'Επί τών γενικωτέρων θεμάτων επιφυλάσσεται, ώς ελέχθη ήδη, ή άρμοδιό­

της τής 'Εθνικής Βουλής, ήτις θέλει αποφασίσει καί δια τους μισθούς τών διαφόρων αξιωμάτων. Μετριάζεται ούτως ή αυτόνομος ρύθμισις πολλών θεμάτων, φαίνεται δέ ότι ακριβώς τό άποπλήρωμα προσετέθη υπό τής Συνελεύσεως προς συμπλήρωσιν και διόρθωσιν τών προηγουμένων διατά­

ξεων. Επίσης προβλέπεται ότι καί άλλαι έπαρχίαι μή μετασχοΰσαι εις τήν συνέλευσιν τών Σαλώνων δύνανται να συνδεθούν καί να υπογράψουν

— 45 —

την Νομικήν Διάταξιν. Αντιστρόφως δσαι έπαρχίαι της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και των νήσων του Αιγαίου συνδέονται προς τήν Άνατολι­

κήν Χέρσον Ελλάδα, διαφυλάττουν το δικαίωμα ν' άποδεσμευθοΰν ταύτης, να συστήσουν ΐδιαίτερον δεσμόν, όταν καταλύσουν τέλειον τήν τυραν­

νίαν, και να συνδεθούν εθνικώς προς τήν δλην Ελλάδα. Εις τήν συλλογήν τοΰ Μάμουκα περιλαμβάνεται, ως ελέχθη, εν τέλει

προσφώνησις προς τους παραστάντας πληρεξουσίους, τήν οποίαν προ­

δήλως έξεφώνησεν ό προεδρεύσας της συνελεύσεως επίσκοπος Ταλαν­

τίου, δια της οποίας διατυποϋνται ώρισμέναι συστάσεις και προστίθεται ότι δέον να ειπούν προς τους εντολείς των, ότι εν είναι το κυριώτερον : «Με ένθουσιασμον να άκολουθώσι τον πόλεμον. Είναι ανάγκη ακόμη να πολεμήσωμεν εις τήν Θεσσαλίαν εχομεν πολλάς επαρχίας ελευθέρας και πολλάς εις τα όπλα, καθώς και είς τήν Μακεδονίαν και είναι δίκαιον να τρέξωμεν είς βοήθειαν τών αδελφών μας εκείνων, διότι όσον ζημιώνεται εντεύθεν ή τυραννία τόσον βιαιοτέρα εκπίπτει εις τάς κεφάλας εκείνων». Ούτως έκτος της νομικής αξίας εϊχε και ίδιαιτέραν πολιτικήν σημασίαν το έργον της συνελεύσεως τών Σαλώνων, διότι αύτη επεχείρησε να συγκέν­

τρωση και τήν φωνήν τών εκ Θεσσαλίας και Μακεδονίας ελλήνων και έστρεψε προς τα έκεΐ τήν προσοχήν τοΰ αγωνιζομένου "Εθνους, καλούσα τούτο εις άπελευθέρωσιν και τών τμημάτων εκείνων της ελληνικής γης, ήτις τήν εποχήν εκείνη ν δεν ήδυνήθη δυστυχώς να ευδοκίμηση.

4. 'Εφαρμογή τής Νομικής Διατάξεως. — Ούτως έχουσα εν γενικαΐς γραμμαΐς ή Νομική Διάταξις, ούτε πλήρως ούτε επί μακρόν κατώρθωσε να έφαρμοσθή. Το αμέσως επακολουθήσαν προσωρινόν πολίτευμα της Επι­

δαύρου, ψηφισθέν ύπό της πρώτης εθνικής συνελεύσεως τήν Ιην 'Ιανουα­

ρίου 1822, διετήρησε τάς Γερουσίας και τον "Αρειον Πάγον, ύπήγαγεν όμως τάς τοπικάς ταύτας αρχάς είς τήν κεντρικήν ή ύπερτάτην διοίκησιν, ώστε έκ της θεσπίσεως τοΰ πανελληνίου Συντάγματος έπηρεάσθη σοβαρώς ή ισχύς της Νομικής Διατάξεως. Έξ άλλου, αί συνθήκαι τοΰ πολέμου και αί κατά τόπους ως έκ τούτου δυσχέρειαι, αί κατά κακήν τύχην άναπτυχθεΐσαι έριδες και ιδία ή σύγκρουσις μεταξύ τοΰ 'Αρείου Πάγου καί τοΰ διασημό­

τερου τών οπλαρχηγών της 'Ανατολικής Στερεάς 'Οδυσσέως 'Ανδρού­

τσου παρημπόδισαν σοβαρώς τήν λειτουργίαν τοΰ καθεστώτος τοΰ 'Αρείου Πάγου. Έφ' όσον πολιτικοί άνδρες άνελάμβανον τήν διεύθυνσιν στρατιωτι­

κών πραγμάτων ήτο άφευκτος ή τοιαύτη ρήξις, ώς άλλωστε καί εκείνη μεταξύ Δημ. Ύψηλάντου καί Μαυροκορδάτου.

Παρά ταύτα ή Νομική Διάταξις καί έφαρμογήν, έστω καί ατελή, εσχε καί αποτελέσματα ωφέλιμα παρήγαγε. 'Εκ τών πρώτων ενεργειών ό "Αρειος Πάγος άπεπειράθη να συνάψη δάνειον είς τήν άλλοδαπήν, έκδήλωσις

— 46 —

και τοϋτο ιδίας νομικής προσωπικότητος, πλην ανεπιτυχώς. 'Απηύθυνε πρόσκλησιν προς τους έλληνας του εξωτερικού, ϊνα προσέλθουν εϊς τον αγώνα, ώς και προς τάς φιλάνθρωπους γερμανικάς εταιρείας, ίνα αποστεί­

λουν επικούρους εις την Ελλάδα. Προέβη, επικαλούμενος άπόφασιν της υπέρτατης Εθνικής Βουλής, εις έκδοσιν πράξεως, ρυθμιζούσης τα της διοι­

κήσεως έκαστης επαρχίας κατά διάφορον τής Νομικής Διατάξεως τρόπον δια τής καθιερώσεως τής νέας αρχής τών «εφόρων», κατά την υπό τής Φιλικής Εταιρείας εισαχθεΐσαν όρολογίαν, αντί τών «προεστώτων». Περί τα τέλη 'Ιανουαρίου 1822 ό "Αρειος Πάγος έρχεται εις τάς 'Αθήνας, δίδει εις τους αθηναίους τον άνάλογον όργανισμόν, πολιτικόν και στρατιωτικόν, ώς και εις τάς αλλάς επαρχίας, και εκλέγονται οι νέοι άξιωματοϋχοι τής διοικήσεως 1.

Ποίαν ευμενή άπήχησιν εΐχεν έπί τοϋ φρονήματος τών αγωνιζομένων ελλήνων ό διορισμός τών νέων ελληνικών αρχών, μαρτυρεί ό Σουρμελής λέγων : «Πόσον άραγε ύψωσε το φρόνημα τών αθηναίων ό νέος ούτος οργα­

νισμός! Πρώτη ν φοράν άκούουσι, βλέπουσι, δέχονται όργανισμόν, διάτα­

ξιν, αξίωμα. Ταύτα είσίν αί άπαρχαί τής ελευθερίας. Πόσον το τοιούτον αύξησε τήν προθυμίαν, έμεγάλυνε την ψυχήν και διεκαθάρισε τήν διάνοιαν. Δεν γνωρίζονται πλέον οι χριστιανοί αθηναίοι, αν ήσαν εκείνοι οί μέχρι χθες προσκυνοΰντες τον βάρβαρον. Γεννάται άμιλλα τού καλού μεταξύ των. Και φιλοτιμούνται ποίος να ύπερβή τον άλλον είς το φιλόπατρι» ­.

Ό "Αρειος Πάγος δεν είχε σταθεράν τήν εδραν, άλλ' ήτο, ώς άπεκλή­

θη, αρχή «περιπατητική», μεταβαίνουσα από τόπου εις τόπον άνά τήν Άνατολικήν Στερεάν και τήν Εΰβοιαν. Εις εγγραφον του 'Αρείου Πάγου εκ Λίμνης Ευβοίας τής 5 Μαρτίου 1822 αναφέρεται : «Ή μετάβασις ημών ήτον αναγκαία, επειδή τα πάντα εύρίσκοντο εις άταξίαν. "Εφοροι δεν ύπήρ­

χον, οί καπιτάνοι δεν έγνώριζον τα χρέη των, οί στρατιώται δεν ήξευρον είς ποίον να ύπακούσωσι και ό κόσμος έδιοικείτο κατά τύχην. "Επρεπε λοιπόν να περιέλθωμεν τάς επαρχίας, να συστήσωμεν τάς εφορίας και να διατάξωμεν τά τε πολιτικά και στρατιωτικά ώς τα διετάξαμεν» 3. Πολλάκις τα μέλη τού 'Αρείου Πάγου ένήργουν και μεμονωμένως είς διαφόρους άπο­

1. Ά . Μ ά μ ο υ κ α , ενθ' άν., τόμ. Α', σελ. 98 έπ. Εις τάς διαφόρους επαρχίας εκλέγονται ούτω οί νέοι αξιωματούχοι τής Διοικήσεως, ώς λ.χ. είς τήν έπαρχίαν Λεβα­

δείας κατά περισωθέν εγγραφον συνταγέν έν Διστόμω τήν 11 Φεβρουαρίου 1822 διορί­

ζονται οί έφοροι είς τα διάφορα ύπουργήματα : ό Ίωαννούλης Νάκος είς το ύπούργημα το Πολιτικόν, ό 'Αθανάσιος Τζοϋτζος είς το ύπούργημα τών Οικονομικών, ό 'Αθανάσιος Οικονόμου είς το τής 'Αστυνομίας κ.ο.κ. ' Ι α κ ώ β ο υ Β ι σ β ί ζ η , Ή πολιτική δικαιο­

σύνη κατά τήν έλληνικήν έπανάστασιν, 1941, σελ. 220. 2. Δ ί ο ν . Σ ο υ ρ μ ε λ ή , ενθ' άν., σελ. 35. 3. 'Αρχεία τής ελληνικής παλιγγενεσίας, ενθ' άν., σελ. 488.

— 47 —

στολάς, αυτός δε ό "Αρειος Πάγος συνεδρίαζε και έξέδιδεν αποφάσεις δια του ήμίσεος ή και ολιγωτέρων ετι τών μελών του* «Έμείναμεν μόνον οί τρεις, ώς βλέπετε, αναφέρεται εις εν εγγραφον, δι' ού διαβιβάζεται ή παραί­

τησις τοϋ 'Οδυσσέως, ενεργούντες και φροντίζοντες νύκτα και ημέρα περί των συμφερόντων τη Πατρίδι».

Πάντως ό "Αρειος Πάγος ήσκησε και τα διοικητικά και τα δικαστικά του καθήκοντα. Αι σωζόμεναι πράξεις του μαρτυρούν περί τούτου. Εις δι­

καστικήν του άπόφασιν, άνατρέπουσαν άπόφασιν των εφόρων, δι' ης κατε­

δικάζοντο δύο πολϊται άγοράσαντες τράταν να επιστρέψουν ταύτην εις τον πωλητήν, διότι δεν ήδυνήθησαν να εξοφλήσουν όλόκληρον το τί­

μημα, ο "Αρειος Πάγος κρίνει ώς έξης : «Παρόμοια άπόφασις αδικεί τους ειρημένους χρεωστάς προφανέστατα. Ό Μάρτιος τοϋ 1821 έματαίωσε σκο­

πούς, ανέτρεψε σχέδια και τό παν εις παντελή άταξίαν ένέβαλεν δεκατριών μηνών πόλεμος έτάραξε τό πανελλήνιον και έβίασε και αυτούς τους ευκατά­

στατους να λησμονήσουν τα χρέη τους» 1. Ούτως έπέτρεψεν εις τους άγο­

ραστάς να διατηρήσουν την τράταν και παρέσχεν εις αυτούς προθε­

σμίαν προς έξόφλησιν τοϋ υπολοίπου τιμήματος, λόγω προφανώς ανωτέ­

ρας βίας. 'Από τοϋ δευτέρου εξαμήνου τοϋ 1822 ή εξουσία τοϋ 'Αρείου Πάγου

παραλύει. Εις διάφορα έγγραφα ομολογείται ότι δεν εισακούεται πλέον εις επαρχίας ώς της Λεβαδείας, Ταλαντίου, Θηβών 2 και εις αύτάς τάς 'Αθή­

νας, όπου ή κατά Σεπτέμβριον τοϋ 1822 συνελθοΰσα συνέλευσις ύπό τήν έπιρροήν τοϋ 'Οδυσσέως 'Ανδρούτσου προέβη εις κατάργησιν αύτοΰ3. Τυπικώς πάσαι αί τοπικαί γερουσίαι κατηργήθησαν δια τοϋ ψηφίσματος τής έν "Αστρει Β' 'Εθνικής Συνελεύσεως της 1ης Μαρτίου 1823, διότι έθεω­

ρήθησαν ώς «επιβλαβείς δια τήν πρόοδον της δημοσίου οικονομίας», δηλαδή της εθνικής διοικήσεως 4.

Ή αρχή τοϋ 'Αρείου Πάγου ενόσω διήρκει έπάλαισε κατά πολλών και διαφόρων εμποδίων. Ώς εις εγγραφον του ομολογείται : «Έλλειψις τροφών, στέρησις πολεμικών εφοδίων, ένδεια όπλων κατατυραννοϋσι τάς περισσοτέρας επαρχίας» δ. Εις έτερον δε αναφέρεται : « Ό "Αρειος Πάγος χωρίς χρήματα προβλέπει ζωοτροφίας, πληρώνει ναύλους, αγοράζει πο­

1. Δ ί ο ν . Β ι σ β ί ζ η , ενθ' αν., σελ. 226 αριθ. 22. 2. Άρχεΐον Μαυροκορδάτου, τόμ. Α', σελ. 241. 3. 'Αρχεία ελληνικής παλιγγενεσίας, ενθ' αν., σελ. 501, 502. — Εθνική Βιβλιο­

θήκη, Άρχεΐον χειρογράφων, έγγραφα υπ' αριθ. 4395, 4398. 4. Ά . Μ ά μ ο υ κ α , ένθ' άν., τόμ. Β', σελ. 61, 92. — Ν. Ν. Σαριπόλου, ενθ'αν.,

σελ. 21, 22. 5. "Εγγραφον από 25 Φεβρουαρίου 1822, 'Αρχεία εθνικής παλιγγενεσίας, ενθ' όν.,

σελ. 488.

Ι -

- 48 —

λεμικά εφόδια, συστήνει απέναντι του Ζητουνίου και Πατρατσικίου στρα­

τόπεδα και διασκορπισθέντα τα συνάζει» ι. Τάς δυσχέρειας τοϋ 'Αρείου Πάγου μαρτυρεί έπεισόδιον συμβάν έν

τω προσώπω τοϋ διακεκριμένου μέλους αύτοΟ 'Ανθίμου Γαζή, όστις άπήχθη παρ' αύστριακοϋ τίνος, απαιτούντος τήν έξόφλησιν αγορασθέντος υπό τοϋ 'Αρείου Πάγου αραβοσίτου και μετήχθη δι' αύστριακοϋ πλοίου εις Σμύρνην, όπου κατώρθωσε να άπελευθερωθή 2.

Είναι αληθές, ότι ή Νομική Διάταξις, ώς ήτο συντεταγμένη, ουχί ευχερώς ήδύνατο να τύχη εφαρμογής εις χώραν εύρισκομένην εις τήν έπα­

ναστατικήν έκείνην άναστάτωσιν, διεξάγουσαν άπεγνωσμένον αγώνα υπάρξεως και ύποκειμένην εις αμέσους εκ τοϋ έχθροϋ κινδύνους. Ώ ς εκ τούτου ή λεπτολόγος ρύθμισις και ή νομική εμβρίθεια της Νομικής Διατά­

ξεως ολίγον άνταπεκρίθη εις τάς πολιτικάς άνάγκας τών περιστάσεων, αϊτινες άπήτουν κυρίως πρακτικόν πνεΰμα και εϋστοχον χρησιμοποίησιν τών επιτόπιων δυνάμεων. Τάς δυσχέρειας επέτειναν διάφοροι ακατάλληλοι χειρισμοί και δυσμενείς εκβάσεις τών πολεμικών επιχειρήσεων.

'Ανεξαρτήτως όμως τών συνθηκών εκείνων τοϋ φοβεροΰ πολέμου και τών έξημμένων παθών, ή Νομική Διάταξις, ώς το πρώτον συστηματικόν και λεπτομερές νομικόν κείμενον τής άπελευθερουμένης Ελλάδος, περι­

ποιεί τιμήν εις τήν έλληνικήν σκέψιν και αποτελεί έργον, όπερ σήμερον δυνάμεθα να άτενίσωμεν μετά θαυμασμοΰ. 'Αποτελεί μίαν επί πλέον άπό­

δειξιν ότι το έλληνικόν πνεϋμα κατώρθωσε να υπερνίκηση το σκότος τής φρικώδους δουλείας και να διατήρηση τάς ακτίνας τής παιδείας, τής επι­

στήμης, τής διανοήσεως. Κατώρθωσε να άναδείξη διδασκάλους και λογίους και ανθρώπους πολυμαθεΐς, οϊτινες κατά τους χρόνους τής επαναστάσεως προσέφερον τα φώτα των, ώς οι πάντες τό αίμα των.

Ή έκδήλωσις τής πολιτειακής ιδέας καί ή θεμελίωσις πολιτεύματος έλληνικοϋ μετά τήν εναρξιν τοϋ αγώνος άποτινάξεως τής μακράς καί στυγνής δουλείας, άποτελοϋν δείγμα ηθικής καί πνευματικής έξάρσεως δια τους μόλις εξερχόμενους τοϋ ζοφεροΰ ζυγοΰ έλληνας. Είς τήν πολιτικήν ίστο­

ρίαν τής νεωτέρας Ελλάδος ή Νομική Διάταξις τών Σαλώνων προβάλλει ώς μνημεΐον ιδιαιτέρας αξίας καί δια τήν πρωτοτυπίαν καί πληρότητα αυτής καί δια τάς ανθρωπιστικός καί προοδευτικός ιδέας της. Δεν ήξιζε τό έργον τοϋτο τάς κατηγορίας, τάς λοιδορίας καί τάς ειρωνείας τών ιστορικών. Ά π ' εναντίας δέον να άναγνωρισθή καί έκτιμηθή δεόντως ή ιστορική, πο­

λιτική, νομική καί εθνική τούτου σημασία.

1. Έγγραφον από 11 'Απριλίου 1822, ενθ' άν., σελ. 493. 2. Επιστολή Γρηγορίου Κωνσταντδ, από 27 Αυγούστου 1822, Γ ο ύ δ α, ενθ'άν.,

τόμ. Α', σελ. 333, 362, 363.

ΑΧΙΛΛΕΩΣ ΤΑΓΑΡΗ Στρατηγού έ.ά.

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΑΥΤΟΣ Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ...

Ό σύγχρονος ερευνών στοχαστής ακολουθών την Άριστοτέλειον ρήσιν «είς πάσαν ζήτησιν της 'Αληθείας, δέον όλον θεωρήσαι και μή τι μέρος μόνον», ποδηγετούμενος «άπό την δίψαν του άγνωστου και την ίεράν φλόγα της έρεύνης», ώς διδάσκει ό Κλώντ Μπερνάρ, και άπηλλαγμένος τών δεσμών της κονιορτοποιήσεως της επιστήμης είς άπειρίαν ασύνδε­

των εξειδικεύσεων, αί όποϊαι, κατά τον Φίλιπ Φράνκ «δημιουργούν αμύη­

τους επιστήμονας δια τήν ολότητα της επιστημονικής Αληθείας», πρέπει να άτενίζη τα μεγάλα προβλήματα της άνθρωπότητος ύπό τήν ώλοκληρω­

μένην των μορφήν και να προσπαθή να είσδυση είς τήν ούσίαν των, με σκοπόν τήν συμβολήν του είς τήν όρθήν έπίλυσίν των.

"Εν μέγα σύγχρονον πρόβλημα, το μέγιστον, εΐναι ό ανθρώπινος πολι­

τισμός. Τυχαΐον δημιούργημα της ανθρωπινής διανοίας, σμιλευθέν, όμως, άκαταπονήτως, άλλα τυφλώς, άπό της εποχής του «homo sapiens», συμπί­

πτει με αυτήν ταύτην τήν ΰπαρξιν και τήν ούσίαν της άνθρωπότητος. Έν τούτοις, ενώ θεωρείται πολύτιμος και απαραίτητος σύντροφος τοΰ έλλό­

γου φορέως του, του άνθρωπου, και μέγα δημιούργημα τούτου, δια το όποιον αισθάνεται αυτός ύπερηφάνειαν μέχρις αλαζονείας, παραμένει εις μέγας άγνωστος, άγνωστος εις τήν τυχαίαν και άνερμάτιστον δομήν του και ιδίως άγνωστος και επικίνδυνος είς τάς επιδράσεις του επί της μοίρας της άνθρω­

πότητος. Ουδείς σκοπός ποδηγετεί τήν ώφελιμιστικήν άνάπτυξιν τοΰ πολιτι­

σμού και ουδέν σχέδιον, ορθόν ή ου, καθορίζει τό περιεχόμενόν του. 'Οπωσ­

δήποτε τό άνθρώπινον τούτο κατασκεύασμα δέν έξησφάλισε, μέχρι τοΰδε, τήν πραγματικήν εύδαιμονίαν είς τους δημιουργούς του, άλλα, αντιθέτως, προήγαγεν άφορήτως τήν δράσιν τοΰ κακοΰ με τους ακατάπαυστους πολέ­

μους, εξ ών οί τελευταίοι ήσαν άπιθάνως τρομακτικοί, λόγω της θυσίας, ασκόπως, πολλών δεκάδων εκατομμυρίων ανθρωπίνων υπάρξεων, αθώων θυμάτων επί τοΰ καταχθονίου βωμοΰ ακόρεστων συμφερόντων, ανισόρ­

ροπων ιδεολογιών, σαδιστικής εκμεταλλεύσεως συνανθρώπων κλπ. 4

— 50 —

Ή θεωρηθείσα παρήγορος άνθησις του πνεύματος παλαιότερον, και της τεχνοκρατίας σήμερον, δεν κατώρθωσε να απάλειψη τάς κακάς συνε­

πείας μιας τυφλής καθολικής ανθρωπινής πολιτιστικής δραστηριότητος. Παρ' όλον ότι ό άνθρωπος κατώρθωσε να άποκολληθή της Γης και να έφεύρη τήν πυρηνενέργειαν, εξακολουθεί να άγνοή τήν συνθετικήν ύφήν τοΰ πο­

λιτισμού του, όστις εξελίσσεται άνευ λογικών κατευθύνσεων, άναπτύσσων τερατογόνους δυνάμεις ή συνεπείας, ώς είναι τα κοσμογονικά μέσα κατα­

στροφής (δια τον νέον καθολικώς άφανιστικόν πόλεμο ν), ή θεοποίησις του συμφέροντος, ή μόλυνσις του πλανήτου, ό άπανθρωπισμός δι' επανό­

δου εις τήν άγρίαν κατάστασιν τής ζούγκλας κλπ. Ό Ζάν Ροστάν λέγει ότι άνήκομεν εις ενα άγονον κόσμον, συνεπεία

τής ανερμάτιστου πολιτιστικής εξελίξεως, ό όποιος έχει καθηλωθή και άκινητήσει, και έχει στερέψει εις ό,τι άφορα τάς ανανεωτικός του δυνατό­

τητας. Ό πολιτισμός, συνεχίζει, αδυνατεί να καλλιτερεύση τον άνθρωπον, ai γνώσεις, ό στοχασμός και ή πνευματική πειθαρχία απεδείχθη ότι μόνον έπιφανειακώς επιδρούν εις τούτον. Δια τον άνθρωπον αυτόν, τον μεγάλον τραγωδόν του γηΐνου προσκηνίου καί δημιουργόν, άλλα καί θύμα τοΰ παραλόγου πολιτισμού του, ό αυτός στοχαστής λέγει ότι καμμία πρόοδος του, καί μετά πολλάς ετι χιλιετίας, δεν θα αύξηση επωφελώς τήν άνθρωπί­

νην ένδοσκόπησιν τό περιβάλλον καί ό πολιτισμός δεν είναι εκείνα τα όποια νομίζει ό άνθρωπος, όστις πάσχει άπό παραλήρημα εις τήν αισθητη­

ριακήν του άντίληψιν. Θεωροϋμεν τον άνθρωπον ώς εν θαύμα, αλλ' απεδείχθη ότι είναι εν

θαύμα άνευ ενδιαφέροντος. Έφ' όσον όμως τον θεωρήσωμεν άνευ σημασίας, τότε καί ή άνθρωπότης με τον περίεργον πολιτισμόν της είναι άνευ σημα­

σίας. Καί ό Πώλ Σαρτρ αποφαίνεται δια τον άμέθοδον σμιλευτήν τοΰ πο­

λιτισμού μας : «ό άνθρωπος είναι εν ανωφελές πάθος»· ό δε Πώλ Κλωντέλ υποστηρίζει : «ό άνθρωπος εις τήν ίστορίαν του ουδέν επαναφέρει εις τον ορθόν δρόμον, άλλ' άπαντα συνεχίζονται κακώς, ώς κακώς ήρχισαν». Καί ό Άρθουρ Κραϊστλερ συμπεραίνει : «ό άνθρωπος επιτυγχάνει πως εις τήν κυριαρχίαν του έπί τής φύσεως, άλλ' είναι ανίδεος σμιλευτής τών προβλη­

μάτων, λαμβανομένων ώς συνιστωσών τοΰ πολιτισμού του». Σοφαί διάνοιαι, ώς ό Πασκάλ, ό Σαρντέν, ό Ντοστογιέφσκυ κ.ά., εστρά­

φησαν προς τήν θρησκευτικήν πίστιν δι' άμβλυνσιν τοΰ κακού περιεχομέ­

νου τοΰ πολιτισμού, ένώ άλλοι, ώς ό Δαρβίνος, ό Χαΐκελ, ό Λέ Νταντέκ, προσεπάθησαν να εξυγιάνουν τον πολιτισμόν δια θεοποιήσεως τής ύλης. Παρά τάς επιμελείς προσπάθειας τών εκλεκτών πεφωτισμένων, προς δη­

μιουργίαν ώφελιμιστικώς υγιούς πολιτισμού, ούτος αδιάφορος ήκολού­

θησε καί ακολουθεί τήν παρανοϊκήν πορείαν του, εν μέσφ ερειπίων καί οδύνης.

— 51 —

Πρό τίνων γενεών ό φιλόσοφος Τζ. Βίκο προέβλεψεν : «Ή κοινωνία δια του πολιτισμού της βαίνει προς πλήρη έκβαρβαρισμόν, λόγω του υλισμού, του έγωϊσμοΰ και της κοινωνικής δυσαρμονίας, άτινα οδη­

γούν εις τήν πνευματικήν φθοράν και τήν έξαγρίωσιν». Πράγματι ή κοινωνία έγκαθίδρυσεν εν καθεστώς ισχύος, πλούτου και ιδιότυπου δικαιο­

σύνης, μέ φορείς τους ολίγους, έναντι τών οποίων αί τεράστιαι, άλλ' ανί­

σχυροι, μαζαι τών ενδεών προβάλλουν μίαν άπεγνωσμένην άμφισβήτησιν δια δημιουργίας ιδεολογιών, θρησκειών, φιλοσοφικών θεωριών κλπ., πίπτουσαι θύματα εκμεταλλευτών των ταγών, οϊτινες τάς περιβάλλουν δια νέων δεσμών.

Και σύγχρονοι στοχασταί επισημαίνουν. Ό Τζών Ούώλ : «Διανύομεν μίαν χειρίστην ίστορικήν περίοδον, τήν άπειλητικωτέραν άπό της γενέ­

σεως της άνθρωπότητος». Οι Ρ. Φόξ και Λ. Τάϊγκερ : «Ή άνθρωπότης ου­

δέποτε αντιμετώπισε τόσον θανάσιμον κίνδυνον, ώς ό σημερινός». Και ό Ούίλ Ντάγκλας : «Μία τών θλιβερών συνεπειών τής αποτυχίας τοϋ πολι­

τισμού μας είναι ή ανταρσία τών νέων ούτοι είναι άνευ ιδανικών και κατα­

κλύζονται από εν έντονώτατον συναίσθημα ματαιότητος­ τοϋτο τους οδηγεί προς τήν άρνησιν τών αξιών και τοϋ καθήκοντος και προς τον πρωτογο­

νισμό ν, τήν ήδονολατρείαν και τήν βίαν». Και ερωτάται : Οι νέοι έχουν άντιληφθή ότι ή ανεξαρτησία των ώς ατόμων πρέπει να ευρίσκεται εν αρμο­

νία μέ τάς υποχρεώσεις των ώς πολιτών, προς αποφυγήν τής αναρχίας, ή τής τυραννίας; 'Ασφαλώς όχι. 'Αγνοούν ότι ή αρμονία αύτη, μεταξύ τής αποδοτικής συνεργασίας καί τής εύαρέστου άλλα αύτοπεριοριζομένης προ­

σωπικής ελευθερίας είναι λεπτότατου χειρισμού. Ή συνεργασία απαιτεί εποικοδομητικούς συμβιβασμούς, αρμόνικας διακυμάνσεις δράσεων καί ύπακοήν, ή δε ορθή προσωπική ανεξαρτησία, πίστιν καί υγιείς αρχάς, ύπομονήν, πειθώ καί μόρφωσιν. Τ' ανωτέρω απαιτούν συνεχές καί δυσχερές έργον καί μακράν έμπειρίαν ταύτα δέ ύπό τήν καθοδήγησιν, τήν επιμελή καί σαφή, τής ωρίμου γενεάς. 'Αλλ' οί σύγχρονοι νέοι, κατά μέγα ποσο­

στόν, ουδόλως προβαίνουν εις λογικάς αναλύσεις, ώς ή ανωτέρω. Καί ούτω τους άστοχήσαντας σημερινούς φορείς του πολιτισμού θα διαδεχθούν ανερμάτιστοι καί ανώριμοι φορείς, μέ συνέπειαν τήν περαιτέρω έξαθλίωσιν καί τέλος τήν καταβαράθρωσιν τοϋ ήδη άνιάτως ασθενούς συγχρόνου πολι­

τισμού. 'Αλλά ούτε καί τα ώργανωμένα σύνολα, ώς είναι τα κράτη καί οί παντο­

ειδείς γενικοί οργανισμοί, δύνανται να επιδράσουν πράγματι έξυγιαντικώς επί τοϋ συγχρόνου πολιτιστικού τερατουργήματος. Ώ ς υποστηρίζει ό Μπ. Ντε Ζουβενέλ, υφίσταται σήμερον εν άλυτον πρόβλημα εις τάς σχέσεις κράτους καί πολίτου, όπερ συνδέεται άρρήκτως μέ τήν προκύπτουσαν εκ τοϋ χαώδους πολιτισμού διαρκώς άνερμάτιστον καί άπίθανον μεταβολήν

— 52 —

τής δομής τών κοινωνιών. Τοΰτο δύναται να έρμηνευθή ώς έξης : Τα κράτη ασχολούνται καλοπροαιρέτως με την έπίλυσιν πολύπλοκων κοινωνικών προβλημάτων, προς βελτίωσιν μιας ταχύτατα μεταβαλλόμενης κοινωνίας, ών τάς λύσεις δέχονται οί απροσάρμοστοι πολΐται ώς πιέσεις, δι' άς δυσα­

νασχετούν. Τα κράτη, ώς ατελείς εισέτι οργανισμοί, δυνατόν να κάμουν λάθη, τών οποίων αί κακαί συνέπειαι αυξάνονται ώς χιονοστιβάς, ήτις επιπίπτει έπί τών πολιτών, τών οποίων, ούτω ή κακή προδιάθεσις κατά τών κρατών αυξάνει. Ταύτα διαθέτουν τήν έξουσίαν, εν όργανον λεπτότατου χειρισμού, ή οποία έφ' δσον χειρίζεται υπό τών φορέων της εν δυσαρμο­

νία προς τήν πραγματικότητα και προς τον ορθόν προγραμματισμόν ωφε­

λίμων εξελίξεων, συναντά τήν άντίδρασιν τών πολιτών, οί όποιοι πλειστά­

κις, εκ ποικίλων λόγων, εϊναι απροσάρμοστοι εις τάς μεταβολάς και αγνοούν τον ορθόν ρόλον των. Ή σχεσιακή αύτη αντιδικία κράτους ­ πολιτών δημιουργεί ενα φαΰλον κύκλον δράσεων και αντιδράσεων, εις βάρος πάν­

τοτε της ωφελίμου δομής τοΰ πολιτισμού και τών ορθών πολιτιστικών ανελίξεων.

Οί έρευνηταί τών συγχρόνων πολιτιστικών φαινομένων διαπιστώνουν, ότι ό αποτυχών πολιτισμός μας μας οδηγεί προς ενα νέον «βιβλικόν κατα­

κλυσμόν», ουχί ούρανογενή μέ καταρράκτας εξ ύδατος, άλλ' άνθρωπογενή μέ αποπνικτικούς χείμαρρους εγωισμού και άγριότητος, προερχομένους έκ τών ταπεινών ενστίκτων τοΰ έξαγριωθέντος άνθρωπου, και συμφορών εκ τών παρανοϊκών κατασκευασμάτων του.

Έτεροι έρευνηταί, ώς ό Κ. Γιάσπερς, υποστηρίζουν ότι ή εποχή μας διαμορφοΰται εις μίαν νέαν «άξονικήν έποχήν» τοΰ πολιτισμού (ώς ήτο και εκείνη της κλασσικής αρχαιότητος) καθ' ην θα δημιουργηθή είς νέος μέγας πολιτιστικός άξων, περί τον όποιον θα ύφανθή εις υγιής εκσυγχρο­

νισμένος πολιτισμός, όστις και θα επικράτηση εύδαιμόνως μελλοντικώς. Έτεροι στοχασταί, ώς ό Ζάν Φρ. Ρεβέλ, ομιλούν περί δικαιολογημένης αμφισβητήσεως τών πατροπαράδοτων αξιών, και ό Έμ. Μεστέν περί δη­

μιουργίας νέων τεχνοκρατικών άξιων, αϊτινες θα εξαλείψουν πάσας τάς παλαιάς ήθικάς αξίας (! . . .) Είς τους αισιόδοξους όμως τούτους στοχαστάς τίθεται το ερώτημα : Προκειμένης μιας τοιαύτης κοσμογονικής αλλαγής, θα έπρεπε να είναι ήδη ετοιμον εν διάδοχον σχήμα, ύγιέστατον, όρθολο­

γικόν και ώφέλιμον, προς άντικατάστασιν τοΰ αποτυχόντος έφθαρμένου πολιτισμού μας' π ο ύ ευρίσκεται όμως τοΰτο; Μήπως είς τα κοινόβια άντρα κολάσεως τών «χίππυς», όπου επικρατούν ή διαφθορά, το κτηνώδες σέξ, ή άποχαυνωτική άποβλάκωσις, τα ναρκωτικά, ή δυσωδία και το τερα­

τώδες έγκλημα; Μήπως εις τήν παγεράν άδιαφορίαν τής κρατούσης τα ηνία τοΰ συγχρόνου πεπτωκότος πολιτισμοΰ γενεάς τών παλιμπαίδων ηδονι­

στών ή τυχόν άλλαχοΰ; 'Ασφαλώς δχι. Κατόπιν τούτου μήπως πρέπει να

— 53 —

σύμφωνη σωμέ ν με τους κασσανδρείους προφήτας ενός νέου άφανιστικοϋ κατακλυσμού; Έκτος εάν έλπίσωμεν εις μίαν ριζική ν «έπανάστασιν» πνευ­

ματικών ανακαινιστών, ρωμαλέων πρωτοπόρων μιας νέας πνευματικής 'Αναγεννήσεως, ή οποία θα δώση νέον Φως, σωστικόν, εις τήν σκοτεινήν νύκτα τήν οποίαν διανύομεν.

Ι. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ, δ.ί.

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΟΥ ΗΣΙΟΔΟΥ*

Εις την πλουσίαν βιβλιογραφίαν, άφορώσαν εϊς τήν ίατρικήν του Όμηρου, (Θ' π.Χ. αιών) ι, ακολουθεί πενιχρά τοιαύτη, προκειμένου περί Ησιόδου (Η' π.Χ. αιών), αναφερομένου εν τη ιστορία των επιστημών ώς πατρός του διδακτικού έπους, ποιητου, πλην άλλων, του γνησιωτέρου θεω­

ρουμένου και τιτλοφορουμένου "Εργα και Ήμέραι, έν φ περιγράφονται ό οικιακός βίος, ή γεωργία, ή ναυσιπλοΐα, ήμερομηνίαι τυχηραί και ατυ­

χείς κ.τ.τ., τών οποίων ό πυρήν ανάγεται εις προγενεστέρας του Η' π.Χ. αιώνος έποχάς 2. Παρά ταϋτα, τ' όνομα τοϋ δευτέρου δέν είναι παντελώς στεΐρον δια τον ιστορικόν της ιατρικής, διότι μέρη τοϋ έργου του είναι άξια ιδιαιτέρας προσοχής 3· άλλως τε, όπου ό καθ' ήμέραν βίος περιγρά­

φεται, εκεί ή ιστορία τής ιατρικής άρύεται ενδιαφέρουσας πληροφορίας 4. Και ή αύτη βιβλιογραφική πτωχεία διατρέχει τήν περίοδον τών κυκλικών και πρεσβυτέρων λυρικών ποιητών, καίτοι ό μελετητής τών δέλτων τής ιστορίας τής τέχνης τοϋ Άσκληπιοΰ ανευρίσκει αξιόλογους πληροφορίας κατ' αυτήν 5, μέχρι τής ανατολής τοϋ Ç" π.Χ. αιώνος, δτε ή ιατρική άρχεται εκπροσωπούμενη ώς επιστήμη μετά τής ενσωματώσεως τών βιολογικών και ιατρικών προβλημάτων εντός τοϋ πλαισίου τών πρωίμων συστημάτων τής Ελληνικής φυσικής φιλοσοφίας 6. Άλλ ' ας μη λησμονώμεν τών από Θ' μέχρι Ζ' π.Χ. αιώνων άκμασάντων και διασήμων καταστάντων θεραπευ­

* 'Ομιλία γενομένη έν τφ «Παρνασσφ» τήν 22/2/1972. 1. Η. Si g e r ì st , History of Medicine, vol, II, p. 35­39. Ed. Oxford Univer­

sity Press, 1961. 2. G. S a r t ο n, Introduction to the History of Science, vol. I, p. 57. Ed. Carne­

gie Institution of Washington, 1953. 3. C. D a r e m b e r g , État de la Médecine entre Homère et Hippocrate, p. 2.

Ed. Didier, Paris 1869. 4. Ι. Ν. Λ ά μ π α σ η ς , 'Ιστορικοί Ίατρικαί Μελέται, τόμ. Α', σ. 15. Έκδ. Εται­

ρείας Κυκλαδικών Μελετών. 'Αθήναι 1966. 5. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, α') Ή 'Ιατρική τοϋ Σόλωνος. «Πλάτων», 19:37­38,

1967. β') Ή 'Ιατρική 'Αρχιλόχου τοϋ Παρίου, «Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελε­

τών», 7 : 671, 1968. 6. Μ. C o h e n and I. D r a b k i n , A Source Book in Greek Science, p. 467.

Ed. Harvard University Press, 1963.

— 55 —

των του Θρακός Ζαλμόξιδος 1, είσαγαγόντος την ψυχοσωματικήν ιατρικήν, ώς ό Σωκράτης πληροφορεί, ότι έδιδάχθη ταύτη ν υπό τίνος Ζαλμοξίδου, δτε έλαβε μέρος εις την μάχην της Ποτίδαιας εν ετει 423 π.Χ.a* των Σκυθών Άβάριθος και Τοξάριδος, ών ό πρώτος, ιερεύς του Υπερβορείου 'Απόλ­

λωνος, προήδρευσε του εν 'Αθήναις κατά πυθόχρηστον συγκληθέντος παγκοσμίου ιατρικού συνεδρίου, κατά την γ' ολυμπιάδα (768 ­ 765 π.Χ.), προς λήψιν μέτρων δια την κατάπαυσιν τού άνά τήν οίκουμένην ένσκή­

ψαντος λοιμού, καί ό δεύτερος έδίδαξε τον Σόλωνα (460 ­ 558 π.Χ.) τήν ιατρικήν καί, μετά πάροδον πλέον τού αιώνος, κατά τον μέγαν λοιμόν τών 'Αθηνών, εμφανισθέντα τώ 430 π.Χ., το πνεύμα αυτού παρουσιάσθη εν ένυπνίφ εις τήν σύζυγον αρεοπαγίτου καί συνέστησε τα δέοντα προς άπο­

μάκρυνσιν της βροτολοιγοΰ νόσου 3· τών Κρητών Θαλήτα καί Έπιμενί­

δου, ών ό εις άπήλλαξε τήν Σπάρτην τού κατασχόντος αυτήν λοιμού καί έδίδαξε τον Λυκοΰργον, περί τω 884 π.Χ., τήν τέχνην τού νομοθετεϊν, καί ο έτερος έκάθηρε τήν πόλιν τών 'Αθηνών φθίνοντος τού Ζ' π.Χ. αιώνος του Κυλωνείου άγους καί έδίδαξε τον Σόλωνα τήν νομοθεσίαν, τήν άκεστορίαν καί τήν έκλέπτυνσιν τών ιερουργιών 4.

Έκ τών αρχαίων συγγραφέων, τών αναφερομένων εις τον Ήσίοδον, έν οίς οι Ηρόδοτος, Παυσανίας, Σουΐδας, Τζέτζης, μόνον ό Πλούταρχος (τέλη τού Α' καί άρχαί τού Β' μ.Χ. αιώνος), ό Γαληνός (δεύτερον ήμισυ τού Β' μ.Χ. αιώνος) καί ό 'Αθηναίος (πρώτον ήμισυ τού Γ' μ.Χ. αιώνος) άναγράφουσιν ΐατρικάς απόψεις αύτοΰ. Ό Πλούταρχος μάλιστα, τον απο­

καλεί ΐατρόν καί λέγει : «Ιατρικός γαρ 'Ησίοδος ών δήλος εστίν, ουκ άμε­

λώς ουδέ απείρως περί διαίτης, και κράσεως οϊνον, και αρετής ύδατος, και γυναικών διαλεγόμενος, και συνουσίας καιρού και βρεφών καθίσεως» 5 . Ό

1. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς, α') Ζάλμοξις, ό Θρ<?ξ Μυσταγωγος καί 'Ιατρός, «'Ιατρι­

κά Χρονικά», 3 : 4 ­ 5 , 1964. β') Αί Ά ρ χ α ί της Βαλκανικής 'Ιατρικής Τέχνης, «'Ιατρικά Χρονικά», 6 : 12, 1966.

2. Π λ ά τ ω ν : . . .ώσπερ οφθαλμούς ανεν κεφαλής ου δει έπιχειρειν ίάσθαι ουδέ κεφαλήν άνευ σώματος, όντως ουδέ σώμα ανεν ψνχής. . . δτι το δλον άγνοοΐεν ου δέον τήν έπιμέλειαν ποιεισθαι, ου μή καλώς έχοντος αδύνατον εϊη το μέρος εϋ εχειν πάντα γαρ έκ της ψνχής ώρμήσθαι και τα κακά και τα αγαθά τώ σώματι καί παντι τω άνθρώπω. . . θεραπεύεσθαι δε τήν ψνχήν έπωδαΐς τισι, τάς δ' έπωδάς ταύτας τονς λόγονς είναι τους καλούς, εκ δέ τών τοιούτων λόγων έν τα'ις ψνχαΐς σωφροσύνην έγγίγνεσθαι, ής έγγενο­

μένης και παρούσης ράδιον ήδη εϊναι τήν νγίειαν έν τη κεφαλή καί τω αλλω σώματι πο­

ρίζειν. (Χαρμίδης, 156e­157b, Hermann. Ed. Teubneri, Lipsiae 1859). 3. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς, α') Οι Σκύθαι 'Ιατροί, «'Ιατρικά Χρονικά», 3 : 2 , 1964.

β') Αι Άρχα ί τής Βαλκανικής 'Ιατρικής Τέχνης, ενθ' άνωτ. 4. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς, α') Έπιμενίδης, ό Ποιητής, ό Χρησμοδότης, ό Θερα­

πευτής, «Παρνασσός», 5 : 1 , 1963. β') Ή Κρητική Μύησις, «Ίλισσός», 14 : 75 ­ 76,1969. 5. Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς , 'Ηθικά. Τών Ε π τ ά Σοφών Συμπόσιον, 158 Α ­ C, Dûbner.

Ed. Firmin Didot, Parisiis 1868.

— 56 —

αυτός, προκειμένου περί διαίτης, επεξηγεί ότι, καίτοι ό 'Ησίοδος είναι «ό πρώτος Έπιμενίδη σπέρματα της τροφής ταύτης παράσχων, και ζητεΐν ό διδάξας, δσον εν μαλάχη τε και ασφοδέλω μέγ' δνειαρ», εν τούτοις τον θεωρεί «ουκ άπαινέτην όντα της φειδοϋς αεί και προς τα λιτότατα των όψων ώς ήδιστα παρακαλεϊν ημάς; αγαθή μεν γαρ ή μαλάχη βρωθήναι, γλυκύς δε ό άνθέρικος' τα δέ άλιμα ταντα και άδιψα (ράρ/^ακα μάλλον ή σιτ'ια πννθάνομαι, και μέλι και τνρόν τίνα βαρβαρικον δέχεσθαι, και σπέρματα πάμπολλα των (ουκ) εύπορίστων» ι. Κατά Γαληνόν, (('Ησίοδος μεν ουν εοικεν επαινεϊν τον άσφόδελφον εν οΐς φησιν ούδ' δσον εν μαλάχη τε και ασφοδέλω μέγ' ονειαρ. 'Εγώ δ' οϊδα δια λιμον άγροίκους τινάς εψήσεσί τε πλείοσι και άποβρέξεσιν εν νδατι γλνκεΐ μόλις αυτήν εδώδιμον εργασαμένους' ή γε μήν δύναμις και ταύτης της ρίζης εστίν εκφραστική τ ε καί λεπτνντική, καθάπερ και ή τον δρακόντειου' διό και τον άσπάραγον αυτού τοϊς ίκτεριώδεις διδόασί τίνες, ώς μέγιστον ϊαμα»2. Καί άλλαχοΰ ­ «των δ' εξ 'Ησιόδου παραγραφέντων υπό Χρυσίππου, πάμπολλων καί αυτών όντων αρκέσει μοι δυοιν ή τριών επιμνη­

σθήναι παραδειγμάτων ένεκα' τοϋδε γαρ άέξετο θυμός évi στήθεσσι φίλοισν οίον évi στήθεσσι χόλον θνμαλγέ' έχουσα' πάντων εν στήθεσσι άέξετο θυμός άγήνωρ»3. Ό 'Αθηναίος, ομιλών περί μαλαχών, μνημονεύει του Η σ ι ό δ ε ι ο υ στίχου «ούδ' δσον εν μαλάχη τε και ασφοδέλω μέγ* δνειαρ» 4, καί περί πό­

σεως οϊνου γράφει* «τοσαϋτα οίνολογήσαντος, ήτοι περί οίνων είπόντος, λα­

φύσσοντος οίνων ονόματα, ου χαίρει τω πω ματ ι, εκ πρώτης εθισθείς ανατρο­

φής νδροποτείν. (Ηδν γάρ εστ' εν δαιτι και είλαπίνη τεθαλυίη τέρπεσθαι μύθοισιν, επήν δαιτός κορέσωνται, 'Ησίοδος εν τη Μελαμποδία φησίν» 5, καί «'Ησίοδος μέν, ώ εταίροι, παραινεί' τρις ύδατος προχέειν, τό δε τέταρτον Ιέμεν οϊνου» (ί· άλλαχοϋ δ' αναφερόμενος είς αυτόν, λέγει ­ «υγεία δέ καλεί­

ται ή διδομένη εν ταϊς θυσίαις μάζα, ίνα άπογεύσωνται, και 'Ησίοδος δε μαζάν τιν άμολγαίαν καλεί' μάζα τ άμολγαίη γάλα τ ' αιγών σβεννυμενάων, τήν ποιμενικήν λέγων και άκμαίαν άμολγός γαρ τό άκμαιότατον» 7 καί, ακόμη, «'Ησίοδος δ' εν τω δευτέρω Μελαμποδίας συν τω π σκύπφον λέγει' τω δε Μάρης θοός άγγελος ήλθε δι' οικον. πλήσας δ' άργύρεον σκύπφον φέρε, δώκε δ' άνακτι, καί πάλιν και τότε μάντις μεν δεσμόν βοός αϊνυτο

1. Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς , ενθ' άνωτ. 2. Γ α λ η ν ό ς , Περί Τροφών Δυνάμεως Β', τόμ. Τ', σ. 652, Kuhn. Ed. Cnoblo­

chii, Lipsiae 1823. 3. Γ α λ η ν ό ς , Περί των Ιπποκράτους καί Πλάτωνος Δογμάτων Γ', τόμ. Ε',

σ. 300, Kuhn. 4. ' Α θ η ν α ί ο ς , Δειπνοσοφισταί, Β' 58d. Dindorf. Ed. Weidmann, Lipsiae 1827. 5. Α θ η ν α ί ο ς , ενθ' άνωτ., Β', 40f, Dindorf. 6. ' Α θ η ν α ί ο ς , ενθ' άνωτ., Γ, 426c, Dindorf. 7. ' Α θ η ν α ί ο ς , ενθ' άνωτ., Γ', 115a, Dindorf.

— 57 —

χερσίν, "Ιφικλος δ' επί νώτ επεμαίετο, τω δ' επ' όπισθεν, σκνπφον έχων έτέργ], ετέρη δε σκήπτρον άείρας, εστειχεν Φύλακος, καϊ évi δμώεσσιν εειπεν» 1.

Ό Ησίοδος, ομιλών περί μαλάχης και άσφοδέλου, τάσσεται κατά της πλεονεξίας και υπέρ της ολιγάρκειας, εφ' όσον και ή μαλάχη και ό άσφό­

δελος, εν τη εύτελεία των, είναι βοτάναι ωφέλιμοι και τονωτικαί2. Την λιτότητα ό Έπιμενίδης δέν έδιδάχθη μόνον έκ τών Ησιόδειων έπων, αλλά, σύν τη ριζοτομία, τη μελέτη τών θεραπευτικών ιδιοτήτων τών βοτάνων τ.ε., και υπό τών Κουρητών και Ίδαίων Δακτύλων, δαιμόνων εύρετών τών χρησίμων τεχνών και επιτηδευμάτων, κατά την έπί μακρόν χρόνον παρα­

μονήν του εν τω Ίδαίω άντρω* ούτος, εισέτι, έπήνει είδος τι σκίλλης, κλη­

θείσης Έπιμενιδείου, και έλαβε παρά τών Νυμφών, εντός χηλής βοός φυ­

λασσομένην, ούσίαν τινά μαγικήν, ή λήψις τής οποίας εις έλαχίστην πο­

σότητα διετήρει αυτόν επί μακρόν άλιμον και άδιψον 8. Όσον άφορα εις την Έπιμενίδειον σκίλλαν, τό όξος ταύτης έλάμβανεν ό Πυθαγόρας καί, χάρις εις αυτό, εζησεν ετη μακρά εν υγεία και διετή ρήσε την πνευματικήν διαύγειαν εις προκεχωρημένον γήρας 4­ καί δια τάς Νύμφας, θά προέκειτο περί τών Ωρών Θαλλοΰς, Αύξοϋς καί Καρπούς, αϊτινες, άφ' ου, πλην του Έπιμενίδου, τον μάντιν καί θεραπευτήν Άρισταΐον, κατά Πίνδαρον, «νέκταρ εν χείλεσσι και άμβροσίαν στάξοισι Θήσονταί τέ νιν άθάνατον 5, θά έγνώ­

ριζαν τά μυστικά τής παρασκευής θαυματουργών τροφών καί ΐαμάτων. Ό άσφόδελος, πλην τής χρησιμότητας του ώς τροφής τοΰ πτωχού, έν ώρα λιμού ϊδία, έχει, ώς εϊπομεν, τονωτικάς ιδιότητας, έφ' όσον «φύλλα έχων πράσω μεγάλω όμοια, κανλον δε λεΐον, έχοντα επ άκρον άνθος, καλονμε­

νον άνθερικόν ρίζαι δε νπεισιν επιμήκεις στρογγνλαι, βαλάνοις δμοιαι, δρι­

μεΐαι κατά την γεϋσιν, και την δύναμιν θερμαντικαί» 6· καί ή μαλάχη, ώς αφέψημα είναι μαλακτική, «ο δε ζωμός σνν ταΐς ρίζαις βοηθεϊ έψόμενος πάσι τοις θανασίμοις» '.

1. ' Α θ η ν α ί ο ς , ενθ' άνωτ., ΙΑ', 198b, Dindorf. 2. Η σ ί ο δ ο ς , "Εργα καί Ήμέραι, 40­41, Sittl. "Εκδ. Δαπάνη Χ. Ζωγράφου,

Αθήναι 1889. «Νήπιοι, ουδέ ϊσααιν, δσφ πλέον ήμισυ παντός, ονδ" όσον êv μαλάχη τε και άσφοδέλω μεγ' δνειαρ».

3. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Έπιμενίδης, ό Ποιητής, ό Χρησμοδότης, ό Θεραπευ­

τής, ενθ' άνωτ. 4. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Πυθαγόρας, ό Ιδρυτής Φιλοσοφικής καί 'Ιατρικής

Σχολής, «Ελληνική Ιατρική», 32 : 9, 1963. 5. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ό Κυρηναίος Μάντις ­ 'Ιατρός Άρισταΐος καί ό Λοιμός

τών Κυκλάδων, «Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών», τόμ. Ε', 1965. 6. Δ ι ο σ κ ο ρ ί δ η ς , Περί "Υλης 'Ιατρικής Β', ρσθ', Kuhn. Ed. Cnoblochii,

Lipsiae, 1829. 7. Δ ι ο σ κ ο ρ ί δ η ς , ενθ' άνωτ., Β', ρμδ', Kuhn.

— 58 —

'Αλλ' ώς εϊδομεν, ό Ησίοδος δεν είναι επαινετής πάντοτε της φει­

δους, διότι, κατ' αυτόν, χωρίς να παραμελήται ή οικιακή οικονομία προς αποφυγήν της πείνης ι, είναι έπιθυμητόν το υπό σκιάν, παρά δροσεράν πηγήν και ύπό τήν πνοήν τοϋ Ζέφυρου γεϋμα εξ άρτου (ή ζύμης μετά γάλα­

κτος, είδους τραχανά), γάλακτος αίγών μετά τον άπογαλακτισμόν τών ερι­

φίων, κρέατος άτοκου ποηφάγου δαμαλίδος και εριφίων νεογέννητων καί σπινθηρίζοντος οίνου εις άραίωσιν δια τριών μερών ύδατος2. 'Ενταύθα είναι χαρακτηριστική ή περί κράσεως οϊνου σύστασις, καθώς και ή περί αποφυγής ρυπάνσεως τών πηγών και ποταμών 3, ανταποκρινόμενη εις τους συγχρόνους κανόνας τής υγιεινής. Καί τήν ρύπανσιν του ύδατος θεωρεί αμάρτημα, τιμωρούμενον υπό τών θεών, όπως καί τήν κάθισιν βρεφών επί βωμών, τάφων καί ήρφων, δια να μή σπιλώσωσιν άποπατοϋντα τους ιερούς τούτους χώρους 4. Ό συνδυασμός καθαριότητος καί ευσέβειας 5 είναι ένδει­

1. Η σ ί ο δ ο ς : ΕΙ γάρ κεν καί σμικρόν επί σμικρφ καταθεϊο καί θάμα τοϋτ έρδοις, τάχα κεν μέγα καί το γένοιτο, δς δ' επ εόντι φέρει, δ δ' άλνξεται αϊθοπα λιμόν.

(Έργα καί Ήμέραι, 261 ­ 263, Sittl). 2. Η σ ί ο δ ο ς : Εϊη πετραίη τ ε σκιή και βίβλινος οίνος

μάζα τ' άμολγαίη γάλα τ' αιγών σβεννυμενάων καί βοος νλοφάγοιο κρέας μήπω τετοκνίης πρωτογόνων τ' έρίφων επι δ' αϊθομα πινέμεν οϊνον, εν σκιη έζόμενον, κεκορημένον ήτορ έδωδής, άντίον άκραέος Ζέφυρου τρέψαντα πρόσωπα, κρήνης τ' αίενάον καί άπορρύτου, ητ άθόλωτος, τρις ύδατος προχέειν, το δέ τέταρτον Ιέμεν οϊνον.

(Έργα καί ήμέραι, 589 ­ 596, Sittl). 3. Η σ ί ο δ ο ς : Μηδέ ποτ' αίενάων ποταμών καλλίρροον νδωρ

ποσσι περάν, πριν γ* εϋξη Ιδών ες καλά ρέεθρα, χείρας νιψάμενος πολνηράτφ νδατι λευκώ' δς ποταμόν διαβή, κακότητ ιδε χείρας ανιπτος, τω δέ θεοί νεμεσώσι και άλγεα δώκαν όπίσσω.

Μηδέ ποτ' εν προχοης ποταμών άλαδε προρεόντων μηδ' επι κρηνάων ούρείν, μάλα δ' εξαλέασθαι.

(Έργα καί Ήμέραι, 737­741 , 757­758, Sittl). 4. Η σ ί ο δ ο ς : Μηδ' επ' άκινήτοισι καθίζειν, ου γαρ αμεινον,

παϊδα δυωδεκαταιον, δτ άνέρ' άνήνορα ποιεί, μηδέ δωδεκάμηνον ϊσον καί τοϋτο τέτνκται.

(Έργα καί Ήμέραι, 750 ­ 752, Sittl). 5. Η σ ί ο δ ο ς : Μηδέ ποτ' εξ ήοϋς Διΐ λείβειν αϊθοπα οϊνον

χερσιν άνίπτοισιν μηδ' άλλοις άθανάτοισΐ' ου γάρ τοίγε κλνονσιν, άποπτνουσι δέ τ' αράς.

(Έργα καί Ήμέραι, 724 ­ 726, Sittl).

— 59 —

κτικος της εποχής του Ησιόδου, καθ' ην ή θεοκρατική άντίληψις και ή υγιεινή συνεβάδιζον. Οι θεοί, ώς θα ϊδωμεν, πέμπουσι τάς νόσους προς κολασμον των θνητών, αλλ' ό καθαρός το σώμα και τήν ψυχήν τυγχάνει της θείας εύνοιας και δυσκόλως υπό λοιμικοΰ πάθους προσβάλλεται. Ή δ' ευσέβεια ήτο ό κύριος παράγων επιτεύξεως σωματικής και ψυχικής καθάρ­

σεως. Ταύτης απόρροια υπήρξαν τα ιερά τοΰ 'Αμφιάραου, του Τροφωνίου καί, κυρίως, του 'Ασκληπιού, τ' 'Ασκληπιεία, όπου, κατόπιν καθαρτικής προετοιμασίας, ό ικέτης εν τω άβάτω τοΰ ναοϋ και εν έγκοιμήσει διατελών έβλεπε τον ίαματικόν θεόν 1. Επίσης, κατά τους πρώτους Χριστιανικούς αιώνας, οί μαθηταί τοΰ Σωτήρος και οί ίαματικαί άγιοι δια θείας χάριτος εθεράπευον τους κάμνοντας 2 καί ή προσδοκία της θαυματουργού θεραπείας ύπό τής Θεοτόκου δεν επαυσεν υφισταμένη μέχρι σήμερον δια τους πιστούς.

Προκειμένου περί ύδατος, είναι τοΰτο, κατά τον Ήσίοδον, κοσμογο­

νικόν στοιχεΐον έκ δε τής μείξεως αύτοΰ μετά τής γής έπλάσθη ό άνθρω­

πος, όπως καί παρ' Όμήρω έδοξάζετο 3, έχων λαλιάν, σωματική ν ρώμη ν καί θεϊκήν μορφήν 4. "Ας προστεθή ότι τό ύδωρ είναι το μοναδικόν στοι­

χεΐον, κατά Θαλήν, εξ ου τα πάντα προέρχονται δ· ή πρώτη υγρασία τής γής, εξ ής προήλθεν ή ζωή, κατ' Άναξίμανδρον, καί ή έξέλιξις τοΰ άνθρω­

που εξ άλλοειδοΰς τίνος ζφου, παραπλήσιου προς τον ίχθύν "■ τό μετά τής γής γενεσιουργόν αίτιον τών πάντων, κατά Ξενοφάνην 7, τον άρνητήν τοΰ κενοΰ, τής κινήσεως, τής μαντικής, τής μετεμψυχώσεως καί τών άνθρωπο­

μόρφων θεών8. 'Ενταύθα βλέπομεν έτερον συνδυασμόν δεισιδαιμονίας (ύπό

1. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Θεοί καί "Ηρωες 'Ιατροί παρ' Άρχαίοις , «Παρνασσός», 9 : 2, 1967.

2. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Ή 'Ιατρική τής Καινής Διαθήκης, «'Ιατρικά Χρονικά», 5 : 2 , 1965.

3. "Ο μ η ρ ο ς : 'Αλλ' νμείς μεν πάντες ϋδωρ καί γαία γένοισθε. (Ίλιάδος Η, στ. 99, Mazon. Ed. Les Belles Lettres, Paris, 1955).

4. Η σ ί ο δ ο ς : ΓαΙαν ήδει φνρειν, εν δ' ανθρώπου θέμεν ανδήν καί σθένος, άθανάτ^ς δε θεαΐς εις ώπα ειακειν.

(Έργα καί Ήμέραί, 61 ­ 62, Siiti).

5. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Οί Μιλήσιοι, Πρόδρομοι τής Επιστημονικής 'Ιατρικής σκέψεως, «Ελληνική Ιατρική», 32 : 3, 1963.

6. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , ενθ' άνωτ. Ό Θαλής καί ό 'Αναξίμανδρος ήκμασαν κατά τον Τ ' π.Χ. αιώνα. Ό πρώτος υπήρξε πρεσβύτερος τήν ήλικίαν καί διδάσκαλος τοϋ δευτέρου.

7. Η. D i e l s , Fragmente der Vorsokratiker, vol. I, p. 136. Ed. Weidmann, Berlin 1951. , (Γη και ϋδωρ πάντ εσθ' δαα γίνονται ηδε φύονται.

Πάντες γαρ γαίης τε και νδατος εκγενόμεθα). 8. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ξενοφάνης ό Φιλόσοφος καί Βιολόγος, «Ίλισσός», 11 :

41, 1966. Ούτος ήκμασε κατά τον Τ ' π.Χ. αιώνα.

— 60 —

την εννοιαν της ευσέβειας και φόβου θεοϋ) μετά τής μεταφυσικής θεωρή­

σεως καί, ακόμη, μετά των προλήψεων, προκειμένου περί ευνοϊκών και δυσμενών ημερών δια τάς γεωργικάς καί ναυτικάς εργασίας, τον γάμον, τήν γέννησιν άρρενος ή θήλεος ι· καί ό Ησίοδος καταλήγει λέγων ευτυχής καί μακάριος όστις, γνωρίζων πάντα ταϋτα, εργάζεται μή δίδων αφορμή ν δυσαρέσκειας εις τους αθανάτους θεούς, συμβουλεύεται τους οιωνούς καί αποφεύγει το αμάρτημα2.

Κατά τήν ψυχολογίαν τοΰ Ησιόδου : Αι φρένες εχουσι τήν συναι­

σθηματικήν εννοιαν, προκειμένου περί της οργής 3 του Διός, όταν ό Προ­

μηθεύς έκλεψε τό πυρ, καί τήν νοητικήν, συνάμα, εφ' όσον διέπραξε τήν κλοπήν ταύτην, έξαπατήσας 4 τον θεόν τήν νοητικήν, επίσης, όταν συμ­

βουλεύη, ό Ησίοδος τον Πέρσην, να έντυπωθή τάς περί ναυσιπλοΐας οδη­

γίας καί συμβουλάς αύτοϋ 5. Ό νους έχει τήν γνωστικήν σημασίαν, εφ' όσον οί άνθρωποι εξ αγνοίας ΰ διαπράττουσι σφάλματα, καί τήν ήθικήν, διότι τό πρόσωπον δέν πρέπει να διαψεύδη τήν σκέψιν 7. Τό ήτορ, ή καρδία, υπονοεί τήν ίκανοποίησιν της αίσθήσεως της πείνης καί τήν εκ της ευω­

χίας εύχάριστον διάθεσιν8. "Ας έπιτραπή να διευκρινηθή, ότι ή πείνα, ή δίψα, ό κόρος, τό άλγος κ.τ.τ., όσα άφορώσιν εις τό σώμα, καλούνται αισθή­

σεις· έν φ ή χαρά, ή λύπη, ή αγάπη, τό μίσος κ.τ.τ., όσα ανταποκρίνονται εις τό θυμικόν, ονομάζονται αισθήματα* επομένως, ή συχνάκις άπαντώσα εκφρασις «τό αίσθημα της πείνης» είναι σφαλερά. Ό ίμερος ενταύθα δέν σημαίνει τήν ερωτική ν έπιθυμίαν, τον πόθον, άλλα τήν αγάπη ν προς τήν θάλασσαν 9, προς τό κερδοφόρον τοΰ ναυτικού επάγγελμα. Ή ψυχή έχει

1. ' Η σ ί ο δ ο ς , Έ ρ γ α καί Ήμέραι, 765­821, Sittl. 2. Η σ ί ο δ ο ς : Τάων ευδαίμων τε καί όλβιος ΰς τάδε πάντα

είδώς εργάζηται αναίτιος άθανάτοισι. "Ορνιθας κρίνων και νπερβασίας άλεείνων.

("Εργα καί Ήμέραι, 826­828, Sittl). 3. Η σ ί ο δ ο ς : . . . χολωσάμενος φρεσί. . .

("Εργα καί Ήμέραι, 47, Sittl). 4. Η σ ί ο δ ο ς : ....φρένας νπεροπεύαας. . .

("Εργα καί Ήμέραι, 55, Sittl). 5. Η σ ί ο δ ο ς : Τάδε πάντα κατά φρεσίν, ως αγορεύω.

("Εργα καί Ήμέραι, 688, Sittl). 6. Η σ ί ο δ ο ς : . . Λιδρείγισι νόοιο

(Έργα καί Ήμέραι, 685, Sittl). 7. Η σ ί ο δ ο ς : Μή τι νόον κατελεγχέτο είδος

(Έργα καί Ήμέραι, 714, Sittl). 8. Η σ ί ο δ ο ς : ...κεκορημένον ήτορ εδωδής.

("Εργα καί Ήμέραι, 593, Sittl). 9. Η σ ί ο δ ο ς : Ναντιλίης δνσπεμφέλον ίμερος αίρει.

(Έργα καί Ήμέραι, 618, Sittl).

την εννοιαν της ζωής και εις τήν περίπτωσιν, ενταύθα, της αποκτήσεως χρημάτων, τα όποια οί δυστυχείς θνητοί ταυτίζουσι προς τον βίον 1, σφαλ­

λόμενοι. Ό θυμός, εις τον όποιον συχνάκις αναφέρεται, έχει τήν άμφιθυ­

μικήν εννοιαν τής ικανοποιήσεως δια το καλόν, έναντι των εξ αύτοϋ επακολουθών κακών2, όπως εις τήν περίπτωσιν τοϋ έκ τής ύπό του Προμηθέως παροχής τοϋ πυρός εις τους ανθρώπους προκύψαντος αγα­

θού, έναντι τών υπό τοϋ τιμωρού Διός πεμφθέντων δεινών τήν συναισθη­

ματικήν, επίσης, σημασίαν, ποικίλων αποχρώσεων, τής αμεριμνησίας3, τοϋ θάρρους 4, τής κουφότητος 5, τής απελπισίας τοϋ ανέργου 6, τής απα­

ρέσκειας 7, τοϋ ψυχοφθόρου τής δυσθυμίας του πένητος 8· μετά τοϋ ήτο­

ρος, τήν αυτήν, όπως τής ευφροσύνης τοϋ δίδοντος και τών τύψεων τοϋ άρπαγος9, αλλά, μετά τής καρδίας, έδρας συναισθηματικής, τήν νοητι­

κήν 10. Ό Ησίοδος, ως βλέπομεν, καίτοι γνωρίζει τήν διαφοράν μεταξύ συναισθηματικών και νοητικών λειτουργιών, ως και τάς σχέσεις αυτών, εν τούτοις ή ορολογία αύτοϋ είναι συγκεχυμένη· τό δε παρατιθέμενον χωρίον είναι χαράκτη ριστικόν :

Ου γαρ εμώ θνμώ κεχαρισμένος εστίν, άρπακτός' χαλεπώς κε φνγοις κακόν άλλα νν καίτοι

1. Η σ ί ο δ ο ς : Χρήματα γαρ ψυχή πέλεται δειλο'ισι βροτοΐσι. (Έργα καί Ήμέραι, 686, Sittl).

2. Η σ ί ο δ ο ς : Τέρπονται κατά θνμόν έόν κακόν άμφαγαπώντες. (Έργα καί Ήμέραι, 58, Sittl).

3. Η σ ί ο δ ο ς : . . . άκηδέα θνμον έχοντες. (Έργα καί Ήμέραι, 112, 170, Sittl).

4. Η σ ί ο δ ο ς : . . . κρατεόφρονα θνμόν. (Έργα καί Ήμέραι, 147, Sittl).

5. Η σ ί ο δ ο ς : ...άεσίφρονα θνμόν. (Έργα καί Ήμέραι, 315, 335, Sittl).

6. Η σ ί ο δ ο ς : Πολλά δ' άεργος άνήρ, κενεήν επί ελπίδα μίμνων, χρηίζων βιότοιο, κακά προελέξατο θνμώ' έλπϊς δ' ουκ αγαθή κεχρημένον άνδρα κομίζει.

(Έργα καί Ήμέραι, 498 ­ 500, Sittl). 7. Η σ ί ο δ ο ς : Ον γαρ εμώ θνμώ κεχαρισμένος εστίν.

(Έργα καί Ήμέραι, 683, Sittl). 8. Η σ ί ο δ ο ς : Μηδέ ποτ' ονλομένην πενίην θνμοφθόρον άνδρί.

(Έργα καί Ήμέραι, 717, Sittl). 9. Η σ ί ο δ ο ς : Χαίρει τω δώρφ καί τέρπεται δν κατά θνμόν

δς δέ κεν αυτός εληται άναιδείηφι πιθήαας, καί τ ε σμικρόν έόν, τό γ' επάχνωσεν φίλον ήτορ.

(Έργα καί Ήμέραι, 358 ­ 360, Sittl). 10. Η σ ί ο δ ο ς : "Ως κέ τοι Ίλαον κραδίην καί θνμόν εχωσιν.

(Έργα καί Ήμέραι, 340, Sittl).

— 62 —

άνθρωποι ρέζονσιν άιδρεί?]οΊ νόοιο' χρήματα γαρ ψνχή πέλεται δειλοΐσι βροτοϊσιι.

Ή Ήσιοδική διδασκαλία περί ευσέβειας, ειλικρίνειας, συμπεριφοράς, εργα­

σίας, οικιακού βίου κ.τ.τ. περιέχει ικανά στοιχεία ηθικής, όμως αγνοεί τα περί αθανασίας της ψυχής, θεωρούσα ταύτην απλώς ως ζωτικον στοιχεΐον. Το αυτό παρατηρείται παρ' Όμήρω, όπου ή ψυχή, ώς ζωτική δύναμις, αποθνήσκοντος του άνθρωπου, εξέρχεται δια του στόματος ή δια του τραύ­

ματος 2 και εν τω "Αιδι, ώς σκιά, ώς εϊδωλον, διατηρεί άνευ συνειδήσεως τήν μορφήν τοΰ σώματοςs και λαμβάνει πρόσκαιρον συνείδησιν, όταν ποτισθή δι' αίματος4, και τοις πρεσβυτέροις λυρικοίς ποιηταΐς, όπως παρ' Άρχιλόχφ (Ζ' π.Χ. αιών)5. Αι περί αθανασίας τής ψυχής δοξασίαι έδιδάχθησαν υπό των μεγάλων μυστών Όρφέως και Πυθαγόρου, δι' αυτό και φέρονται ώς Όρφικο ­ Πυθαγόρειοι τοιαϋται εν τή σχετική βιβλιογρα­

φία 6· αύται απαντώνται, επίσης, παρά τοις εν τω Ίδαίω άντρω μυουμένοις Κρησίν 7.

'Από τάς εν τοις πρόσθεν άναγραφείσας πληροφορίας τών αρχαίων συγγραφέων, εις τήν ΐατρικήν του Ησιόδου άφορώσας, παραμένει το εκ του δευτέρου τής Μελαμποδείας περί Ίφίκλου απόσπασμα. Το έργον τούτο, άποδιδόμενον εις τον Ήσίοδον και έκ τριών μερών συνιστάμενον, ήτο

1. Η σ ί ο δ ο ς , "Εργα και Ήμέραι, 683 ­ 686, Siiti). 2. "Ο μ η ρ ο ς : . . .Ψνχή δέ κατ' ούταμένην ώτειλήν

εσαντ επειγομένη.

Τοϊο δ' άμα ψυχήν τ ε και εγχεος εξέρυσ' αίχμήν. (Ίλιάδος Ξ, 518­519, Π, 505, Mazon).

3. "Ο μ η ρ ο ς : "Ηλθε δ' επί ψυχή Πατροκλήος δειλοΐο, πάντ' αύτω μέγεθος τ ε και όμματα κάλ' εοικνϊα, και φωνήν, και τοϊα περί χροΐ εϊματα εατο.

Ψνχή και εϊδωλον, άταρ φρένες ουκ ενι πάμπαν. (Ίλιάδος Ψ, 65­67 , 104, Mazon).

4. "Ο μ η ρ ο ς : "Ηλυθε και πίεν αίμα κελαινεψές· αντίκα δ' εγνω.

Ουκ εϊων πίνειν άμα πάσας αίμα κελαινόν. ('Οδύσσειας λ, 153, 232, Bérard. Ed. Les Belles Lettres, Paris, 1924).

5. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ή ' Ι α τ ρ ι κ ή 'Αρχιλόχου τοϋ Παρίου, ενθ' άνωτ. {Ψυχήν <5' έξεσάωσα. Άπόσπ. 13. F . L a s s a i r e et Α. B o n n a r d , Archiloque. Fragments, p. 5. Ed. Les Belles Lettres, Paris, 1958).

6. a. J. M a r q u é s ­ R i v i è r e , Histoire des Doctrines Esotériques, pp. 74­

90. Ed. Payot, Paris 1940. b. T. C o m p e r z , The Greek Thinkers, vol. I, pp. 123­

147. Trad. L. Magnus. Ed. Murray, London 1949. 7. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ή Κρητική Μύησις, ενθ' άνωτ.

— 63 —

£πος μαντικόν, του οποίου αποσπάσματα μόνον διεσώθησαν. Έν τω δευ­

τέρω πραγματεύεται περί του περίφημου μάντεως και θεραπευτοϋ Μελάμ­

ποδος (ΙΔ' π.Χ. αιών), θεραπεύσαντος τον "Ιφικλον, υίόν του βασιλέως της εν Θεσσαλία Φυλακής Φυλάκου, πάσχοντα εκ γενετησίου άνικανότητος *, καί, έν τω έν λόγφ άποσπάσματι, περιγράφει το τελετουργικόν της προη­

γηθείσης της θεραπείας τοΰ Ίφίκλου θυσίας, καθ' ην ό Μελάμπους προη­

γείται, κρατών άπό σχοινιού βοϋν, ό "Ιφικλος έπεται καί ακολουθεί ό πατήρ αύτοϋ Φύλακος, κρατών δια της μιας χειρός άργυροϋν κύπελον πλήρες οϊνου, προσκομισθέν ύπό του ώκύποδος αγγελιαφόρου Μάρου, καί δια τής άλλης το βασιλικόν σκήπτρον αύτοϋ 2. Ό Μελάμπους έθεράπευσεν ακόμη τάς θυγατέρας του βασιλέως τής Τίρυνθος Προίτου, τάς Προιτίδας3, ύπό μανίας καταληφθείσας καί κατάντησάσας ψωριώσας καί φαλάκρας, ώς έν διασωθεΐσιν άποσπάσμασι τών εις αυτόν, τον Ήσίοδον, αποδιδόμενων Ήοιών ιστορείται5.

Ό Ησίοδος, πλην τών υποδείξεων τών αρχαίων συγγραφέων, Πλουτάρ­

χου, Γαληνού καί Αθηναίου, περί ών ανωτέρω, ομιλεί περί λοιμών, επιδη­

μικών νόσων, πεμπομένων, ώς έν τοις πρόσθεν εϊπομεν, υπό τών τιμωρών θεών. Έν προκειμένω, ό Ζευς, εξαπατηθείς ύπό τοΰ Προμηθέως, απεφάσισε να πέμψη εις τους ανθρώπους ολέθρια πάθη δ καί, δταν ή Πανδώρα αφήρεσε το πώμα τοΰ πίθου, έσκόρπισε τήν συμφοράν 6· ούτως, έν φ προηγουμένως οί άνθρωποι εζων βίον άπηλλαγμένον θλίψεων καί επίπονων νόσων 7, τήν

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Μελάμπους, ό Μάντις καί Θεραπευτής, «Παρνασσός», 9 : 1 , 1967. (Ένθα λεπτομέρειαι περί τής ύπό τοΰ Μελάμποδος θεραπείας τοΰ Ίφίκλου).

2. ' Α θ η ν α ί ο ς , ενθ' άνωτ., ΙΑ', 198b, Dindorf. Επίσης καί παρά Κ. S i i t i , Ησιόδου τα "Απαντα, σσ. 613 ­ 614.

3. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Μελάμπους, ό Μάντις καί Θεραπευτής, ενθ' άνωτ. ("Οπου λεπτομέρειαι περί τής ύπό του Μελάμποδος θεραπείας τών Προιτίδων).

4. Η σ ί ο δ ο ς : Εϊνεκα μαχλοδύνης στυγερής τέρεν ώλεσαν άνθος.

Και γάρ σφιν κεφαλήσι κάτα κνύον aivòv εχενε· άλφος γαρ χρόα πάντα κατέσχεθεν, εν δε νν χαΐται ερρεον εκ κεφαλέων, ψιλσΰτο ôè καλά κάρηνα.

(Άποσπ. 37 καί 38. Κ. S i t i 1, ενθ' άνωτ., σ. 574). 5. Η σ ί ο δ ο ς : "Οττι μιν εξαπάτησε Προμηθεύς άγκνλομήτης'

'τοννεκ' αρ' άνθρώποισιν εμήσατο κήδεα λνγρά. ("Εργα καί Ήμέραι, 48 ­ 49, Sittl).

6. Η σ ί ο δ ο ς : Αλλά γυνή χείρεσσι πίθοθ μέγα πώμ' άφελοϋσα εσκέδασ· άνθρώποισι δ' εμήσατο κήδεα λνγρά.

(Έργα καί Ήμέραι, 94 ­ 95, Sittl). 7. Η σ ί ο δ ο ς : Πρίν μέν γάρ ζώεσκον επί χθονί φυλ' ανθρώπων

νόσφιν άτερ τε κακών και ατερ χαλεποϊο πόνοιο νονσων τ ' άργαλέων, ah' άνδράσι γήρας έδωκαν.

(Έργα καί Ήμέραι, 90 ­ 92, Sittl).

— 64 —

έπομένην από της άστοχου πράξεως της Πανδώρας έξέφυγαν τ' αγαθά τών χειρών αυτών, ή γη και ή θάλασσα έπλήσθησαν απείρων και άφατων κακών, νόσοι επέρχονται αυτομάτως ημέρας και νυκτός, προκαλοϋσαι τον πόνον και την όδύνην εις τους θνητούς \ Ό Ζευς, επίσης, προς κολασμόν τών αδίκων, εξ ουρανού άπεργαζόμενος μεγάλην συμφοράν, έξαποστέλλει λιμόν και λοιμόν οι άνθρωποι καταβάλλονται και χάνονται, αί γυναίκες δεν γεν­

νώσιν, αί οικίαι έρημοϋνται και καταστρέφονται2. Την εκ θεών πρόκλη­

σιν τών νόσων πιστεύει και ό Όμηρος, περιγράφων εν Ίλιάδι έπιδη­

μίαν εκ της οργής του 'Απόλλωνος, διότι ό 'Αγαμέμνων δεν εδέχθη την προσφοράν του Χρύσου, ιερέως του θεοϋ τούτου, όπως εξαγόραση την αί­

χμάλωτον θυγατέρα αύτοΰ, άλλα τον απέπεμψε σκαιώς 3. Κατά τον Σόλωνα, επίσης, ή μοίρα τών θνητών είναι πρόξενος του καλοϋ και τοϋ κακοϋ, δώρων υπό τών θεών πεμπομένων, τα όποια δεν είναι δυνατόν ν' άποφύγωμεν4. 'Αλλ' ό Ησίοδος, παρά τον τιμωρόν Δία, αναφέρει και τους ιαματικούς θεούς καί ήρωας ιατρούς, Παιώνα, Χείρωνα, Άσκληπιόν.

Ούτος διαχωρίζει τον Παιώνα, ΐατρόν τών θεών παρ' Όμήρω, θερα­

πεύσαντα τους τραυματισθέντας "Αιδην και "Αρην 5, τοϋ εύρέτου καί πά­

τρωνος τής ιατρικής καί θεραπευτοϋ τών βαρέως νοσούντων ή τραυματι­

σθέντων 'Απόλλωνος, θεωρών αυτόν, ως ό Σόλων 6, γνώστην απάντων τών ίαμάτων7. Ό Παιών, υπέρτατη έννοια τοϋ ιδσθαι, δεν έλατρεύθη υπό τών

t . ' Η σ ί ο δ ο ς : "Αλλα δέ μνρία λυγρά κατ' ανθρώπους άλάληται· πλείη μεν γαρ γαία κακών πλείη δε Θάλασσα. Νοΰσοι δ' άνθρώποισιν έφ' ήμερη, αϊ δ' επί ννκτΐ αυτόματοι φοιτώσι κακά θνητοϊσι φέρουσαι.

(Έργα καί Ήμέραι, 100­104, Siiti). 2. Η σ ί ο δ ο ς : Τοίσιν δ' ούρανόθεν μέγ' έπήγαγε πήμα Κρονίων,

λιμόν δμοϋ και λοιμόν, άποφθιννουσι δε λαοί' ουδέ γυναίκες τίκτουσιν, μιννθουσι δέ οίκοι.

(Έργα καί Ήμέραι, 242 ­ 244, Sittl). 3. "Ο μ η ρ ο ς : Λητοϋς καί Διός υιός' ό γαρ βασιλήι χολωθείς

νοΰσον άνά στρατον ώρσε κακήν, όλέκοντο δέ λαοί, οϋνεκα τον Χρύσην ήτίμασεν άρητήρα Άτρείδης. . .

(Ίλιάδος Α, στ. 9 ­ 1 2 , Mazon). 4. Σ ό λ ω ν : Μοίρα δέ τοι θνητοϊσι κακόν φέρει ήδέ καί έσθλόν

δώρα δ' αφυκτα θεών γίγνεται αθανάτων. (Τ. B e r g k , Anthologia Lyrica. Solon, fragni. 13, p. 17. Ed. Teubneri, Lipsiae 1833).

5. 1. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Παιών, ό 'Ιατρός τών θεών, «Πλάτων». Δημοσιεύεται προσεχώς.

6. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Ή 'Ιατρική τοϋ Σόλωνος, ενθ' άνωτ. 7. Η σ ί ο δ ο ς : ΕΙ μη 'Απόλλων Φοίβος ύπέκ θανάτοιο σαώση

ή καί Παιήων, δς πάντων φάρμακα οϊδε. ('Απόσπασμα 179, σ. 624, Sittl).

— 65 —

θνητών, δι' αυτό και παρά τοις μεταγενεστέροις συγγραφεΰσι δεν μνημο­

νεύεται συνήθως ώς ιδία όντότης, άλλ' ώς επώνυμος θεών και ηρώων ια­

τρών ι. Τό εις τον ίδιον άποδιδόμενον έπος, ύπο τον τίτλον Χείρωνος Ύπο­

θήκαι, τοϋ οποίου ή αρχή μόνον διεσώθη 2, έγράφη χάριν διδασκαλίας τοϋ Άχιλλέως, μαθητεύσαντος μετά τοϋ αρχηγού της 'Αργοναυτικής εκ­

στρατείας'Ιάσονος, κατά τήν αυτήν μαρτυρίαν3, παρά τω σοφώ Κενταύρω, διδάξαντι τήν μουσικήν, άστρονομικήν, κυνηγετικήν, πολεμικήν, νομοθε­

τική ν και ΐατρικήν τέχνη ν τους επικούς ήρωας, τών οποίων όνομαστικόν κατάλογον δίδει ό Ξενοφών εν τω Κυνηγετικώ 4. Ό αυτός αναφέρεται και είς τήν παράδοσιν, καθ' ην ό 'Ασκληπιός έκεραυνώθη υπό του Διός, διότι δέν ήρκεϊτο εις τήν θεραπείαν τών πασχόντων, άλλα δια της τέχνης αύτοϋ ήγειρε και νεκρούς ακόμη δ. "Εξοχος ιατρός και πατήρ τών έξοχων επίσης ιατρών Μαχάονος και Ποδαλειρίου, παρ' Όμήρω, έλατρεύθη, όντως, μετά τον εκ κεραυνού θάνατον αυτού, κατά τάς παλαιοτάτας Αιγαίας δοξασίας τής θεοποιήσεως τών κεραυνωθέντων, περισσότερον και τοΰ πατρός αυτού 'Απόλλωνος και τοΰ διδασκάλου αυτού Χείρωνος. Επώνυμοι ναοί, τ' 'Ασκλη­

πιεία, κείμενα εις περιοχάς υγιεινός, πλησίον πηγών και πλούσιας βλα­

στήσεως, καθιστώσας εύχάριστον τήν διαμονήν τών πασχόντων, ανέρ­

χονται εις τριακόσια, όπου προσέφευγον ούτοι, οί πάσχοντες, άπό τών μεθ' "Ομηρον χρόνων καί, ιστορικώς, τουλάχιστον άπό τοΰ Ç' π.Χ. μέχρι τοΰ Δ' μ.Χ. αιώνος, δτε ή Χριστιανική θρησκεία έπεκράτησεν. Ή φήμη δέ τοΰ θεοϋ τούτου υπήρξε τοιαύτη, ώστε όχι μόνον οί ιερείς αυτού, άλλα καί οί περί τήν ΐατρικήν ασχολούμενοι ίδιώται ν' άποκαλώνται Άκληπιάδαι, τής ονομασίας ταύτης λαβούσης εύρεϊαν εννοιαν. Οί ίδρυ­

ταί τών ιατρικών σχολών τής αρχαιότητος, ώς τής Κνίδου, Κώ, Κυρήνης, Ρόδου, έδιδάχθησαν τα πρώτα γράμματα ύπό τοΰ ιερατείου τών 'Ασκλη­

πιείων καί μετ' αύτοΰ καί μετά τών φιλοσόφων ­ ιατρών καί τών γυμνα­

1. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Παιών, ό 'Ιατρός τών Θεών, ενθ' άνωτ. 2. Η σ ί ο δ ο ς : Εν νυν μοι τάδ' έκαστα μετά φρεσΐ πευκαλίμγ\σι

φράζεσθαι' πρώτον μεν, οτ αν δόμον είσαφίκηαι, ερδειν Ιερά καλά θεοϊς αίειγενέτ^σι.

('Απόσπασμα 172, σ. 622, Siiti). 3. Η σ ί ο δ ο ς : Αϊβων δς τέκεθ' υίον Ίήσονα, ποιμένα λαών,

δν Χίρων εθρεψ' évi Πηλίω νλήεντι. ('Απόσπασμα 17, σ. 568, Sittl).

4. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Χείρων, ό Κένταυρος 'Ιατρός, «Πλάτων», 2 2 : 4 3 , 1970. 5. Η σ ί ο δ ο ς : Πατήρ ανδρών τε θεών τε

χώαατ ', απ' Ονλύμπου δε βαλών ψιλόεντι κεραννώ εκτανε, Λητοίδαο φίλον συν θνμον όρίνων.

('Απόσπασμα 58, σ. 579). 5

— 66 —

στων ­ Ιατρών φκοδόμησαν το σεπτόν της τέχνης τοϋ ΐασθαι έργαστήριον *. Κατά τάς βιολογικάς απόψεις τοϋ Ησιόδου, εάν θα ήτο δυνατόν να

χρησιμοποιηθή ό δρος ούτος, τό πρώτον γένος τών ανθρώπων, τό χρυσοΰν, συνίστατο έκ συμποσιαζομένων αειθαλών, εύτυχούντων, άγηράστων, μακα­

ρίως θνησκόντων και άποβαινόντων άγαθοποιών δαιμόνων φυλάκων τών θνητών2. Πρόκειται περί της πρωτογόνου λατρείας τών άναμαρτήτων θεω­

ρουμένων και θαυμαζομένων νεκρών προγόνων, τών καθ' ύπνους δρωμέ­

νων (animismus)3 υπό τών έπιγιγνομένων δοξασίας ονειρικής, καθ' ήν πέραν τοΟ φθαρτού σώματος παρατηρείται ή ΰπαρξις του ειδώλου, τοϋ φαντάσματος, ένδεικτικοΰ της μετά θάνατον ζωής. Ή τοιαύτη δ' αρχέγο­

νος δυϊκότης (dualismus) σώματος ­ ψυχής έχει βαθύτατα εν τω υποσυ­

νείδητα) έδραζομένας τάς ρίζας καί, είτε υπερβατική αρχή, είτε απλώς μορφή ενεργείας θεωρηθή ή δευτέρα έννοια, δεν παύει μέχρι σήμερον ν' άπασχολή τήν άνθρωπίνην σκέψιν 4. Τό δεύτερον γένος, τό άργυροΰν, χειρότερον τοϋ προηγουμένου, άνετρέφετο έπί ενα αιώνα ύπό τής σεβά­

σμιας μητρός αύτοϋ και έπ' ολίγον εζη τήν νεότητα, πλήρη ταλαιπωριών, λόγω ασεβείας 5 καί, έν φ οι τοϋ χρυσοΰ γένους μετά θάνατον άπέβαινον έπιχθόνιοι άγαθοποιοί δαίμονες, αυτοί, οι τοϋ άργυροΰ, «νποχθόνιοι μά­

καρες θνητοϊς» ώνομάζοντο6. Ένταϋθα είναι σαφής ό περί μητριαρχίας υπαινιγμός, 'έλκων τήν προέλευσιν έκ τής έν Κρήτη λατρείας τής Μεγάλης

1. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς, Ίστορικαί Ίατρικαί Μελέται, τόμ. Β', σσ. 12­13 . Έ κ δ . Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 'Αθήναι 1968.

2. Η σ ί ο δ ο ς : "Ως τ ε θεοί δ' εζωον άκηδέα θυμον έχοντες νόσφιν ατερ τε πόνων καί διζνος' ουδέ τι δειλόν γήρας έπήν, αεί δε πόδας και χείρας όμοιοι τέρποντ' εν θαλίησι κακών εκτοαθεν απάντων θνήσκον δ' ως θ' νπνω δεδμημένοί' έσθλά δέ πάντα τοϊσιν εην . . . Αντάρ επει δη τοϋτο γένος κατά γαία κάλυψε, τοί μεν δαίμονες είσι Α ιός μεγάλου δια βούλας εσθλοί, έπιχθόνιοι, φύλακες θνητών ανθρώπων.

ΓΕργα καί Ήμέραι, 112­117, 121­123, Sittl). 3. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Το Ψυχολογικό ν'Υπόστρωμα τών Ελληνικών Λατρειών,

Θεσμών καί Μυήσεων, «'Ακαδημαϊκή Ιατρική», 4 : 142, 1951. 4. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Ίστορικαί Ίατρικαί Μελέται, τόμ. Β' σ. 7, ëv0' άνωτ. 5. Η σ ί ο δ ο ς : 'Αλλ' εκατόν μεν παις ετεα παρά μητέρι κεδνή

έτρέφετ' άτάλλων, μέγα νήπιος, φ évi οίκω' αλλ' δτ άνηβήσαι τε και ήβης μέτρον ϊκοιτο, πανρίδιον ζώεσκον έπί χρόνον, αλγε' έχοντες

.. ,ούδ' άθανάτοις θεραπεύειν. ΓΕργα καί Ήμέραι, 130­133, 135, Siiti).

6. Η σ ί ο δ ο ς , Έργα καί Ήμέραι, 140 ­141, Sittl.

— 67 —

Μητρός της παλαιολιθικής και νεολιθικής εποχής, τροφού και θεότητος τής γονιμότητος, των γεννήσεων, τής τύχης και του θανάτου, ή οποία, συν τη παρακμή του Μινωικού πολιτισμού, παύει να κατέχη την πρωτοκαθεδρίαν και αντικαθίσταται ύπο τής Ρέας, μητρός του Διός ­ πατρός θεών και αν­

θρώπων, παραδιδούσης δια τής γεννήσεως ταύτης την ήγετικήν θέσιν του θήλεος εις το άρρεν καί, οΰτως, είσερχόμεθα από τής μητριαρχίας εις τήν πατριαρχίαν 1. "Ας σημειωθή, ότι ή μακρά παιδική ηλικία συμβολίζει τήν νηπιακήν ανωριμότητα καί οι έν θνητοΐς μάκαρες αντιδιαστέλλονται τών μακάρων θεών, τών αθανάτων. Το τρίτον γένος, το χαλκοϋν, ήτο πολεμο­

χαρές και οι εις τοϋτο ανήκοντες, αντί ν' ασχολούνται εις τήν καλλιέργειαν τής γής, έγένοντο πρόξενοι καταστροφών, δια τών χάλκινων όπλων δεν έγνώριζον τον σίδηρον καί μετά θάνατον εις λήθην περιέπιπτον2. Ούτοι έκ­

προσωποϋσι τήν βίαν καί ελλειψιν ευγενούς κινήτρου, εφ' όσον προέκειτο περί τών πρώτων ανθρώπων τής εποχής του χαλκού, εις τήν οποίαν δια­

δέχεται τό τέταρτον γένος, τών ηρώων τοΰ Θηβαϊκού καί Τρωικού κύκλου τών θεογεννήτων καί ανωτέρων τήν ψυχήν καί τό σώμα3, εκπροσωπούν τήν ωριμότητα τής χάλκινης περιόδου. Όντως, οι ήρωες τών επικών χρό­

νων έξεπροσώπουν τήν έξιδανίκευσιν τών ανθρωπίνων παρορμήσεων, δια τής έξυμνήσεως τών προτερημάτων καί τής δικαιολογίας τών ελαττωμάτων. Ούτοι, ώς άνδραγαθήσαντες έν ζωή, μετέβαινον μετά θάνατον εις τάς νή­

σους τών μακάρων 4, τάς υπό τοΰ Πινδάρου ύμνησθείσας 5, όπου «εν σνμ­

1. Ι. Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Ή Κρητική Μύησις, ενθ' άνωτ. 2. Η σ ί ο δ ο ς : . . ,δεινόν τε καί δβριμον οίσιν "Αρηος

εργ' εμελεν στενόεντα καί νβριες­ ουδέ τι σΐτον ήσθιον . . .

τών δ' ην χάλκεα μεν τενχεα, χάλκεοι δε τε οίκοι, χαλκω δ' είργάζοντο . . .

βήσαν ες ενρώεντα δόμον κρνερον Άίδαο νώνυμοι. . .

(Έργα καί Ήμέραι, 145­147, 150­151, 153­154, Siiti). 3. Η σ ί ο δ ο ς : Ζευς Κρονίδης ποίησε δικαιότερον και αρειον,

ανδρών ηρώων θείον γένος, οι καλέονται ημίθεοι. . .

ΓΕργα καί Ήμέραι, 158­160, Sittl). 4. Η σ ί ο δ ο ς : Καί τ οι μεν ναίουσιν άκηδέα θνμον έχοντες

εν μακάρων νήσοισι παρ' Ώκεανον βαθνδίνην. ΓΕργα καί Ήμέραι, 170­171, Sittl).

5. Π ί ν δ α ρ ο ς : "Ενθα μακάρων \ νάσον ώκεανίδες \ Αϋραι περιπνέουσιν αν\θεμα δε χρνσοϋ φλέγει, \ τα μεν χερσόθεν, απ ά\γλαών δενδρέων, | ϋδωρ δ' άλλα φέρβει, \ δρμοισι τών χέρας ανα\πλέκοντι και οτεφάνοις. ('Ολύμπια Β', 128­136, Huntingford. Ed. Cadell et Davies, Londini, 1821).

— 68 —

ποσίω οσίων εατεφανωμένοι», κατά τους 'Ορφικούς, θ' άπολαύσωσι τής άγήρω μακαριότητος 1. Το πέμπτον γένος, το σιδηρούν, ύπο των φροντί­

δων και τοϋ καμάτου ημέρας τε και νυκτός φθειρόμενον 2, 'έχει καταδικα­

σθή εις έξολόθρευσιν, δια τής γεννήσεως πολιών την κόμην τέκνων, μή ομοιαζόντων εις τους γεννήτορας 3, ένεκα τής εγκαταλείψεως τών γερόν­

των γονέων, της δολιότητος και των αδίκων πράξεων αύτοϋ4. Πρό­

κειται περί τής εποχής τής επιβολής τοϋ σιδήρου έναντι τοϋ χαλ­

κοϋ, συντελεσάσης εις τήν παρακμήν τοϋ Μινωϊκοϋ και Μυκηναϊκοΰ πολιτισμοϋ και θεωρούμενης, παρ' αύτοϋ, περιόδου παρακμής τοϋ αν­

θρωπίνου γένους* έξ ού και ή γέννησις τεράτων, προοιωνιζομένη έπι­

κειμένας συμφοράς δια τους ανθρώπους· και τών κακών τούτων, ως πι­

στεύει, ;δέν υπάρχει θεραπεία5. Έν αντιθέσει προς τον Άναξίμανδρον, δοξάζοντα τήν προέλευσιν τοϋ ανθρώπου έξ άλλοειδοϋς τίνος ζφου, παραπλήσιου προς τον ΐχθύν 6, και τον Έμπεδοκλέα, θεωροΰντα τον άν­

θρωπον προελθόντα έκ τής εις τεσσάρας περιόδους εξελίξεως ατελέ­

στερων οργανισμών7, ό Ησίοδος, ύπο τον πέπλον τοϋ συμβολισμοΰ, δέχεται έποχάς ακμής και παρακμής τοϋ ανθρωπίνου γένους. Επειδή δ' ό λόγος περί βιολογικών απόψεων τοϋ Ησιόδου, ας άναφερθή ό έν Άσπίδι Ηρακλέους, επει άποδιδομένω εις αυτόν, μνημονευόμενος τοκετός τής 'Αλκμήνης διδύμων αδελφών, τοϋ Ηρακλέους, έκ συνευρέσεως αυτής μετά τοϋ Διός, καί τοϋ Ίφικλέους, έκ συνουσίας μετά τοϋ συζύγου αυτής Άμφι­

1. Ένθ' άνωτ., ή περί 'Ορφικών βιβλιογραφική υποσημείωσης. 2. Η σ ί ο δ ο ς : . . .ουδέ ποτ' ημαρ

πανσονται καμάτου και όιζνος, ουδέ τινι νύκτωρ. ΓΕργα καί 'Ημεροι, 176 ­177, Siiti).

3. Η σ ί ο δ ο ς : Εϋτ' αν γεινόμενοι πολιοκρόταφοι τελέθωσιν ουδέ πατήρ παίδεσιν ομοίως ουδέ τι παίδες.

ΓΕργα καί Ήμέραι, 181­182, Sittl). 4. Η σ ί ο δ ο ς : . . .ουδέ κεν οϊ γε

γηράντεσσι τοκεϋσιν από θρεπτήρια δοΐεν.

ουδέ τις εύόρκου χάρις εσσεται οϋτε δικαίου οϋτ' αγαθόν, μάλλον δέ κακών ρεκτήρα και νβριν.

ΓΕργα καί Ήμέραι, 187­188, 190­191, Sittl). 5. Η σ ί ο δ ο ς : . . .τα δέ λείψεται αλγεα λνγρά

θνητοϊς άνθρώποισΐ' κακοΰ δ' ουκ εσσεται αλκή. ΓΕργα καί Ήμέραι, 200­201, Sittl).

6. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Οί Μιλήσιοι, Πρόδρομοι τής Επιστημονικής Σκέψεως, 6νθ* άνωτ.

7. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Εμπεδοκλής, ό Άκραγαντϊνος Φιλόσοφος καί 'Ιατρός, δνθ' άνωτ.

— 69 —

τρύονος· δι' αυτό ό έκ θεοϋ ήτο ανώτερος τοϋ έκ γενναίου, άλλα θνητοϋ πατρός χ.

Περαίνοντες, εχομεν να παρατηρήσωμεν, ότι συγγραφείς αξιόλογοι τοϋ παρελθόντος και τοϋ παρόντος αίώνος, όχι μόνον έπιτομάς, άλλα καί πολύτομους πραγματείας έπί τής ίστορίας τής Ιατρικής έκπονήσαντες, είτε άγνοοΰσι τον Ήσίοδον, είτε παρεμπιπτόντως τό £ργον αύτοΰ άναφέ-

ρουσι, μη άφιεροϋντες ίδιον κεφάλαιο ν. Και δμως, ή μεθ' "Ομηρο ν καί μέχρι τών πρεσβυτέρων λυρικών περίοδος θά ήτο έστερημένη πληροφοριών περί τής τέχνης τοΰ ίασθαι τών Ελλήνων, έάν δεν ύπήρχον τα επη τοϋ Ησιόδου, έκ τών οποίων ήρύσθημεν δσα ανωτέρω διελάβομεν. Δι' αυτό, ώς νομίζομεν, ή παροϋσα μελέτη πληροί εν κενόν έν τής Ελληνική ίατρική γραμματεία.

1. Η σ ί ο δ ο ς : Τον μεν χειρότερον, τον δ' αϋ μέγ' άμείνονα φώτα, δεινόν τε κρατερόν τε, βίην Ήρακληείην, τον μεν ύποδμηθεϊσα κελαινεφέι Κρονίωνι, αύτάρ Ίφικλήα σορυσσόω Άμφιτρνωνι κεκριμένην γενεήν τον μεν βροτω άνδρί μιγεϊαα, τον δε Δά Κρονίωνι, θεών σημάντορι πάντων.

(Ασπίς Ηρακλέους, 51 - 56, Sittl).

ΜΙΧΑΗΛ Β. ΚΑΤΣΑΝΗ Φιλολόγου

Ο ΠΤΗΤΙΚΟΙ ΜΥΘΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΝ

Ό πτητικός μϋθος, ώς αφετηρία και ύπόθεσις λογοτεχνικής παραγω­

γής, παρά την άκτινοβολίαν και τήν, βαθύτατα, ιδεαλιστικήν αύτοϋ φύσιν, κατέχει, ιδία όσον άφορα εις τήν ποίησιν, περιωρισμένην θέσιν εις τήν εύρεΐαν πνευματικήν πορείαν του νέου ελληνισμού.

Τήν ψυχολογικήν έρμηνείαν του φαινομένου αποπειράται ό Κ. Ου­

ρανής ι προβάλλων ώς αϊτια τον φ ό β ο ν, το ΰ ψ ο ς και τον ϊ λ ι γ­

γ ο ν, προσθέτων συγχρόνως ότι, κατ' αντίθεσιν προς τήν ποίησιν, ή πεζογραφία «εγκολπώθηκε, αμέσως, το αεροπλάνο.. .»2 .

Πρώτος ό κορυφαίος πνευματικός άνήρ της νεωτέρας Ελλάδος, ό 'Αδα­

μάντιος Κοραής3 (1764­1833) εντυπωσιάζεται εκ των εν Γαλλία υποτυ­

πωδώς αεροπορικών πειραματισμών και εις έπιστολήν γραφεΐσαν τήν ΙΟην Αυγούστου 1786 αναφέρει περί τίνος σφαίρας εις τον Πρωτοψάλ­

την, ήτις « . . . α φ ή ν ο υ σ α τ ή ν γ ή ν κ α ι τ α ε ν τ η γ ή, ί π τ α ­

τ α ι ε ι ς τ ο ν ο ύ ρ α ν ό ν ! » 4 :

<<Έκ Μονπελλίου, τη 10η Αυγούστου 1786. Κυριακή εσπέρας γράφω' και άγκαλά έπρεπε να ετοιμασθώ δια τήν

άκρόασιν των μαθημάτων της αϋριον, έκρινα με δλον τοϋτο εϋλογον να σηκωθώ αϋριον πρωΐτερον και να δαπάνησαν τήν παροϋσαν εσπέραν εις το να ανα­

παύσω τήν περιεργιαν σου. "Ακου λοιπόν. Αι σημερινοί διατριβαι και συνομιλίαι και σοφών και Ιδιωτών ϋλην

εχουσι τήν ν ε αν ε υ ρ ε σ ι ν του ονομαζόμενου Μογγολ-

φιέρου. Αυτός ο ευτυχής άνθρωπος, οδηγούμενος περισσότερον από το αυτο­

ί. Κ. Ο ύ ρ ά ν η , 'Από τον 'Ατλαντικό στή μαύρη θάλασσα, σελ. 312. 2. Α υ τ ό θ ι , σελ. 310. 3. Ά δ. Κ ο ρ α ή, Έπιστολαί προς Πρωτοψάλτη ν, εισαγωγή, σημειώσεις και επι­

μέλεια Λ. Ι. Βρανούση, 'Αθήναι 1959, σσ. 20­22. 4. Αυτόθι, σελ. 20.

_ 71 —

ματον, πάρεξ από σοφίαν του, εϋρηκεν εύρημα δχι μόνον περίεργον, αλλ" ίσως και ωφελείας πρόξενον με τον καιρόν : μίαν μεγάλην σφαΐραν, κατεσκευα­

σμένην από ύφασμα μεταξωτδν ή καΐ από χαρτίον άπλοϋν, την γεμίζει άπα εν είδος αέρος ονομαζόμενου φλογιστοϋ (τον οποίον την φύσιν δια να εξη­

γήσω, έπρεπε να εχω μιας εβδομάδος εύκαιρίαν και ε'ικοσιτέσσαρα τετρά­

δια χαρτίον) ή και εξαραιοϊ μόνον τον περιεχόμενον εις την σφαΐραν αέρα δια τον πνρός. Ευθύς όταν εξαραιωθη ο περιεχόμενος εις την σφαΐραν αήρ, ή σφαίρα γίνεται πλέον ακατάσχετος και άφήνοναα την γην και τα εν τη γη, Ιπταται προς τον ονρανον και διατρίβει είς τα μετέωρα, μέχρις οϋ, γεμισθεϊσα πάλιν από τον άτμοσφαιρικον κοινον αέρα, τον οποίον πνέομεν, καταβαίνει είς την γην.

Ό ρηθεϊς Μογγολφιέρος, παραγενόμενος είς Παρίσιον, το παρελθόν θέρος, εκοινώνησεν αυτήν τον την εϋρεσιν είς την εκεΐσε Άκαδημίαν. Οι φνσικοί τον Παρισίον έκαμαν διάφορα πειράματα με διαφόρους σφαίρας, αϊ όποϊαι δλαι ευτυχώς άνέβησαν είς τοσούτον νψος, ώστε να γενώσιν αόρατοι είς τους οφθαλμούς τριακοσίων χιλιάδων θεατών. Α εν ήρκέσθησαν είς αυτό, άλλ' ετόλ­

μησαν καί να άναβώσιν όμον με την σφαΐραν δύο περίφημοι φυσικοί, δ Κά­

ρολος και δ Ροβέρτος' οι δποΐοι, οχι μόνον άνέβησαν εις ϋψος εννέα χιλιάδων ποδών, ώστε να μη διακρίνωσι, πλέον, τα εν τη γη, μήτε πόλεις, μήτε πολί­

χνια, (ή γη εφαίνετο είς αυτούς, ως λέγονσιν, ένας Ογκος, αληθώς, «αόρατος και άκατασκεύαστος»), αλλ' εμακρύνθησαν από το Παρίσιον εννέα λεύγας γαλλικός, είς δύο, σχεδόν, ωρών διάστημα' ταχύτης, με την δποίαν δεν δύναται να σνγκριθη μήτε αύτη τών ορνίθων ή πτήσις. Αύτη ή απροσδόκητος εϋρε­

σις κατεγράφη εις τους κώδικας της 'Ακαδημίας, εις τα αρχεία της Βασι­

λείας και εδόθη είς δλην την Εύρώπην. Ό εύρετής ετιμήθη παρά τον Μονάρχον με δωρήματα και με τον τίτλον

της ευγενείας. Και δεν εμεινεν άλλο, παρά το να ευρέθη και δ τρόπος του να πηδαλιουχήται ή σφαίρα και να κατευθύνεται δπον θέλει δ αναβάτης, καθώς εις την θάλασσαν τα πλοία και τότε θέλει πλέωσιν εν αέρι οι άνθρωποι καθώς και επί θαλάσσης! Αντήν την δεντέραν ενρεσιν πολλοί την θέλονσιν αδύνα­

τον, άλλοι την νομίζονσι δννατήν, ώς και την πρώτην. Ώς τόσον ή 'Ακαδημία τον Λονγδούνον εκήρνξε βραβεΐον, γρόσια τετρακόσια, δι' εκείνον, δστις ήθελεν ενρει τον τρόπον να πηδαλιονχη αντά τα εναέρια πλοία. Ό κύριος Κάρολος αναφέρει, δτι είς αυτό το ύπερβολικδν νψος ευρισκόμενος ήσθάνθη τοσούτον ψύχος, ώστε να πέση άπδ τάς χείρας του δ κάλαμος, τον δποΐον εκράτει δια να σημείωση τάς μετεωρολογικάς παρατηρήσεις.

Αυτή ή ενρεσις εδωκεν άφορμήν είς πολλά γελοιώδη συμβεβηκότα' διότι εις πολλά χωρία, δπου κατέβαινον αϊ σφαΐραι, βλέποντες οι κάτοικοι (άνθρω­

ποι άγροικοι και μηδεμίαν εϊδησιν έχοντες κατ αρχάς τοΰ τοιούτου) τοι­

ούτους υπερμεγέθεις όγκους καταβαίνοντας κατά της κεφαλής των και διευ­

— 72 —

θννομένονς υπ ανθρώπων, έντρομοι και καταπεπληγμένοι, εφευγον σταυρο­

κοπούμενοι, ως υπό δαιμόνων ελαυνόμενοι. Καϊ τοϋτο σε το λέγω, δια να μην εκπλαγής, αν με ίδής καμμίαν ήμέραν καταβαίνοντα επί σφαίρας εις το δώμα σου! Πολλοί πρίγκιπες εκ του βασιλικού γένους ηθέλησαν να άναβώσιν, άλλα δεν τους άφήκεν δ βασιλεύς δια τον ενδεχόμενον κίνδυνον. Αι ώφέλειαι τάς οποίας προσδοκώσιν εξ αυτής της ευρέσεως, ει μεν ευρέθη δ τρόπος της πηδαλιουχίας, είναι το να κάμνωσι πολλάς δδοιπορίας, ή μάλλον ειπείν αερο­

πορίας, εις βραχύτατον διάστημα καιρού, το όποϊον συμβάλλει πολύ εις το να συντάμη τον χρόνον τών δσα γίνονται δια ταχυδρόμων αλλά και αν αυτός δ τρόπος δεν εύρεθή, αυτό θέλει χρησιμεύσει πάντοτε (καθώς φαντάζονται, ευλόγως ή άλόγως δεν ήξεύρω), εις νυκτερινά σημεία από στρατοπέδου εις στρατόπεδον εις καιρόν πολέμου, εις πολιορκίας τειχών και τά λοιπά. ΚαΧ εις καιρόν ειρήνης και εις τάς μετεωρολογικάς τών φυσικών παρατηρήσεις.

"Εχω και άλλα περισσότερα νά σε ειπώ, άλλα βλέπω το χαρτίον ήδη πλήρες και τον ϋπνον, δστις πολιορκεί τους οφθαλμούς μου. . .» ι.

Τοϋ πτητικού μύθου ποιείται μνείαν και ο 'Ανδρέας Κ ά λ β ο ς 2 (1792­

1876) εις την γνωστή ν εις Σάμον φδήν. Ούτος, άφοϋ τονίση δτι οί δειλοί είναι ανάξιοι τοϋ άγαθοϋ της ελευθερίας, ή οποία «θέλει τόλμην και άρε­

τήν» συμπεραίνει δτι « α υ τ ή έ π τ έ ρ ω σ ε τ ο ν "Ι κ ά ρ ο ν » :

(α ) θέλει άρετήν και τόλμην ή ελευθερία

(β') Αύτη (και δ μϋθος κρύπτει νουν αληθείας) έπτέρωσε τον "Ιχαρον καί αν έπεσεν ό πτερωθείς και επνίγη θαλασσωμένος

(Υ) άφ' υψηλά όμως έπεσε, και άπέθανεν ελεύθερος

1. Ά δ. Κ ο ρ α ή , Έπιστολαί προς τον πρωτοψάλτην, εισαγωγή, σημειώσεις και επιμέλεια Λ. Ι. Βρανούση, 'Αθήναι 1959, σσ. 20­22.

2. ' Α ν δ ρ έ ο υ Κ ά λ β ο υ , 'φδή εις Σάμον, στροφαί : α', β' και γ'.

— 73 —

Την εν Ίωαννίνοις, εν ετει 1803, άποτυχοΰσαν προσπάθειαν άνυψώ­

σεως ά ε ρ ο σ τ α τ ι κ ή ς σ φ α ί ρ α ς υπό του Παχώμη κατά μίμησιν αναλόγων έν Ευρώπη κινήσεων κατειρωνεύεται, μετ' ιδιαζούσης δηκτικό­

τητος, ό προεπαναστατικός ποιητής 'Ιωάννης Βηλαράς ι (1771 ­ 1823) εις τό, ύπό τον τίτλον «Ά ε ρ ο π ο ρ ι κ ή σ φ α ί ρ α » , μακροσκελέστατον ποίημα του.

Ούτος, όχι μόνον τήν σχετικήν έμπειρίαν περί τα «εναέρια» τοΟ Παχώμη και τήν φιλότιμον, έστω και κατ' εντολήν τοΟ Βεζύρη τών 'Ιωαν­

νίνων, απόφασιν τούτου όπως πειραματισθή έπί ελληνικού εδάφους επί της είς τήν πράξιν θεμελιώσεως της αεροπλοΐας, ουδόλως έξετίμησε, καθ' ην έποχήν μάλιστα και αυτά τα Ευρωπαϊκά κράτη εύρίσκοντο άπό πλευράς αεροπορικής κινήσεως είς νηπιακήν ήλικίαν, άλλ' όλως αντιστρόφως ό ιατρός ­ ποιητής πλήττει τήν ευγενή άγωνιστικήν διάθεσιν τών πρωτο­

πόρων τής αεροπορίας και άνευ άποχρώντος λόγου σκώπτει και èv τή ουσία διαπομπεύει πρόσωπα μοχθοϋντα δια τήν πραγμάτωσιν κενοφανών μεν, άλλα προφητικών θεωριών έπί τών οποίων στηρίζεται τό μεγαλείο ν τοΟ συγχρόνου «διαστημικού πολιτισμού»:

Που είσθε κόσμος; σνναθροισθήτε! Δράμετ ευθέως και μην άργήτε. Μικροί, μεγάλοι, νέοι, γερόντοι, φτωχοί και πλούσιοι, λαοί κι άρχόντοι, κουτσοί, αόμματοι και κρατημένοι, υγιείς κι άρρωστοι σακατεμένοι. Τρεχάτε γλήγορα, τρεχάτε, λέγω, τι αν δεν προφθάσετ εγώ δεν φταίγω. 'Ελάτε δλοι, κανείς μη μείνη τ' δ,τι θα γένη, ποτέ δεν γίνη. Τοϋ περίφημου πολλά Βλανσιάρου ευτυχισμένων Γάλλων Ίχάρον μέλλει να Ιδήτε και Γουλφουνιέρου ζηλωτην μέγαν, Σεράκου, χαίρουΐ χαίρου Σεράκου, τ' είναι παιδί σου κ ή δόξα δλη εϊν' εδική σου. "Ικαρος νέος με νέον τρόπον θέλει πετάξει σ' τούτον τον τόπον. Τρεχάτε, κόσμος, ως πότ αργείτε; Νά ή παράταξις, συναθροισθητε !

1. ' Ιωάννου Βηλαρά, Άπαντα, επιμέλεια Γεωργίου Άχιλ. Βαβαρέτου, 'Αθήναι, σσ. 57­61.

— 74 —

Νά κι δ Παχώμης με γλνκύν ήθος γλήγορα, γλήγορα πάντων προβαίνει και εις τους ώμους τον το βάρος φέρνει.

Ό Γιώργης "Αρτης στο δεξί χέρι 'ένα καλάθι γεμάτο φέρει. Ό Κοντογιάννης είς το κεφάλι γεμάτο κάρβουνα ένα μαγκάλι. Δέκ άλλοι βλάχοι άκολονθοϋσι και δ καθένας κάτι βαστονσι· τριχιές, παλούκια, τσαπιά και φτυάρια, περόνια, αρίδες, χονδρά σκεπάρια, ασκιά με πίσσα και με κατράμι και δύο ζαλίκια λιανό καλάμι, δλα χρεώδη δια την αφαΐραν, πού θα πηγαίνη χειμάρρου πέραν, πλήθος. . . παιδάκια τους τριγυρίζουν.

"Άιντε νά δοϋμε άϊντεστ ακόμη τη σαμανδούρα 1 τον κυρ Π αχώ μη.

Με τά σχοινιά 2 καλά δεμένη νά τήν βαστοϋσιν ασφαλισμένη. ΚαΙ με τους σπόγγους γερά τη δένουν, ωσάν τσιαντήρι τήν εξαπλώνουν.

Τέλος φουσκώνουν αυτή τή σφαίρα. Τότ δ Παχώμης τον Κουτογιάννη κράζει ν à φέρη ένα. . . τηγάνι, κατράμι, πίσσα και σαμψακίζι, θειάφι, κροκίδια, ρακήν γεμίζει φωτιά τονς δίνει κ ενθνς πηγαίνει υπό τήν σφαϊραν και τ άποθένει. Ύψονται ή φλόγα ανδρειωμένη και κατ' ευθείαν στή σφαίρα μπαίνει.

Γυρίζει ή σφαίρα δλ' άνω κάτω κ εύθυς ανάφτει. . . Άνακατώνοντ' ευθύς οι βλάχοι,

1. σαμαδούρα = χαρταετός. 2. σχοινιά, δηλ. ή σφαίρα.

— 75 —

πηδούν, φωνάζουν σαν οι βάτραχοι —Ίου λάϊ α άρντι! χ τι αμαρτία! Τον κυρ ΙΤαχώμη τι αδικία ! Ή σφαίρα άναψε, άναψ' εκάη καλό ξημέρωμα, σαν κάη, ας πάη. . . » 2.

«Τό αεροπλάνο το πολιτογράφησε στην ελληνική ποίηση ό στίχος του Κωστή Παλαμά3 (1859­1943). Οι κορφές των βουνών άντικρύζουν πρώτες τον ήλιο και τα χρυσοπερίχυτα φτερά τών αετών και τών αεροπλά­

νων . . . Και ήτανε φυσικό, ή κορυφή του εμμέτρου λόγου ν' άντικρύση και νά χαιρετίση πρώτη αυτή το θαΰμα του αιώνος, τον άνθρωπο πού αιωρείται μεταξύ ουρανού και γής και ταξιδεύει στα πλάτη, σαν τους γερανούς, σαν τα σαΐνια και τα σύγνεφα...», γράφει ό Σπύρος Μέλας4.

'Εμπνευσμένος από το σύνθημα τοΰ Schiller «.. .Τόλμα νά πλανάς τον εαυτό σου και όνειρα νά πλέκης. . . », το αισιόδοξον πνεύμα, το θάρρος και τήν αύταπάρνησιν τών επιδόξων φρουρών τοΰ Ελληνικού Ουρανού επιδίδεται εις τήν, ύπό τύπον στιχομυθίας, σύνθεσίν του «το ά ε ρ ο­

π λ ά ν ο», εις ην και διαφαίνονται ή φιλοσοφική θεώρησις τοΰ ποιητοΰ, όσον άφορα εις το μέλλον τοΰ αεροσκάφους ώς :

. . . για κάποιο θάμα φντρωμα νέου κόσμου ή για μια πλάση που θα χαλάση;

(«Τό αεροπλάνο», σελ. 67) Δια νά πρόσθεση προσέτι :

./Va το το δρνιο! Τών άγέρηδων τα σπλάχνα άργοτρυπάει πετάει και πάει. . . με τα στοιχεία και τ αστρικά να πάρη Άπαρτα κάστρα μέσα από τ & α τ ρ α / . .

(«Τό αεροπλάνο», σελ. 67)

Ό θαυμασμός δια τήν επί τών εναέριων στοιχείων επιβολήν τοΰ άν­

θρωπου πραγματωθεΐσαν εν τω προσώπω τοΰ 'Ικάρου συμβολίζοντος μυθι­

κάς θυσίας και δάφνας τοΰ Ελληνισμού.

1. Ιοϋ λάϊ σ' αρντί — ώϊμένα καίγεται ! 2. ' Ι ω ά ν ν ο υ Β η λ α ρ ά , Ή Άεροστατική σφαίρα, "Απαντα, επιμέλεια Γ.

Άχ. Βαβαρέτου, 'Αθήναι, σσ. 57­61. 3. Κ ω σ τ ή Π α λ α μ ά , Το αεροπλάνο, "Απαντα, τόμ. 7ος, β' εκδοσις, Μπίρη,

σσ. 63 ­ 77. 4. Σ π ύ ρ ο υ Μ ε λ ά , 'Ακαδημαϊκού, 'Αεροπορική ποίησις, γαλάζια φτερά,

'Αθήναι, 1953, σσ. 7 ­ 8.

— 76 —

'Ως : Χαρά στον άνθρωπο! Χαρά κι' απ δλονς πρώτα στον "Ικαρο άψήφιστα που ύψώθη φτεροπλάστης. . .

(«Το αεροπλάνο», σελ. 72)

Και τέλος ή άκφραινής και αίωνία αγάπη τοϋ Παλαμά προς τους «άε­

ροναύτας» τους θρυλικούς «καραβοκύρηδες τ' ουρανού», τους χειριστάς.

Ώ ς : Καραβοκύρη τ' ουρανού σ' άγάπησ' άεροναύτη... («Το αεροπλάνο», σελ. 69)

Ό βόμβος των υπέρ τοϋ Ελλαδικού χώρου πλανωμένων χειριστών δια τών πρωτογόνων και λίαν επικινδύνων αεροσκαφών ήτο φυσικώτατον να συγκίνηση και να έμπνευση τον Μεσολογγίτην ποιητήν τοϋ «Τάκη Πλούμα», τον Μιλτιάδη ν Μαλακάσην * (1869­1943).

Ούτως εις το έκ τριών στροφών όμώνυμον πόνημα του ό «Αεροπό­

ρος» « . . .υψώνει παθητικό τραγούδι στον Πιλότο. . .» :

Ακόμα πιο ψηλά κ απ τους αετούς, κι ακόμα ψηλότερ απ' τα νέφη,

που να μην ξεχωρίζ" ή γης το μάτι εκεϊθε ώς στρέφει παρά σα σβώλος χώμα...

Ψηλότερα δλο να πετάς, νους και καρδιά ν' αγγίζεις τον ουρανό με τ' άστρα,

και σα ν' αφήνεις το κορμί, μέσ στη αιθέρια πάστρα σαν πέτρα να λαμπίζεις.

Σα διαμαντόπετρα στο φώς το χρυσάφι της μέρας κι ενώ θα κατεβαίνεις,

ύμνος Πινδαρικός ν' άχεϊ δόξας ευτυχισμένης δλος ό γύρω αέρας. . .

Αί πρώται νϊκαι τών Ελλήνων 'Ικάρων ευρίσκουν τον Σωτήρη ν Σκί­

πην (1881 ­ 1953) νέον, τριάκοντα δύο, μόλις, ετών και ώλοκληρωμένον ποιητήν.

Τό έπίμαχον, παγκόσμιον, θέμα της υποταγής του διαστήματος υπό τήν άνθρωπίνην βούλησιν και της άποκαλύψεως νέων, ουρανίων οδών, προς πνευματικήν Μνωσιν τών ανθρώπων, δια του μηδενισμού τών αποστά­

σεων, προβληματίζει, βαθύτατα, και οδηγεί τον ποιητήν είς φιλοσοφικήν άγωνίαν.

"Εκτοτε, αποκτά βιώματα, παρατηρεί πάσαν έξέλιξιν και ωριμάζει ό ίδιος, άπό κοινού, μετά τού προβλήματος.

1. Μ. Μ α λ α κ ά σ η , 'Αεροπόρος, "Απαντα, τόμ. α', 'Αθήνα, σσ. 198­199.

— 77 —

Και επιχειρεί, ακριβώς, την σύνθεσιν του «Αεροπόρου» \ δτε πλέον ή αεροπορική ιστορία του έθνους (1912 ­ 1930) αποτελεί επιστημονική ν και τεχνικήν πράξιν τελεσθεΐσαν και επιβληθεΐσαν του χρόνου και ουχί άπλοϋν ρομαντικόν φαινόμενον μεταγεγραμμένον εκ της αλλοδαπής.

Ό «Αεροπόρος» του Σκίπη, ποίημα εκ δώδεκα στροφών, απεικονίζει το ίδεολογικόν «πιστεύω» του δημιουργού περί τήν άεροπορικήν κοσμο­

θεωρίαν, άλλα και ΰμνον αληθή προς το «δεινότερον» τών όντων τον άνθρωπον και δή τον άεροπόρον.

fH προαιώνια ανησυχία τοϋ ανθρώπου, — το 'Αεροπλάνο ! με υψώνει επάνω από τή γη και γίνομαι "ψυχή του. Σβύνει σε λίγο δ θόρυβος τών πόλεων διαβαίνω καΐ στους αιθέρες δεν ακούω πάρεξ τη μηχανή του. . .

(Ό «Αεροπόρος», στρ. 1η)

Δέονται άητοι στο διάβαμα και για δημιουργό τους μ' υμνολογούν με τις στριγγες φωνές τους! Το μαντύα κι εγώ το συννέφιο μου τότε φοράω και μοιάζω, Θεός των που μιαν άγνωστη τους διαλαλώ θρησκεία

( Ό «Αεροπόρος», στρ. 2α)

Μ' αργά 'νε πιά. Τα οράματα τ' άγρια και τα θεσπέσια φορτίο μοϋγιναν βαρύ. Και ξέρω πώς τα βύθη μ ενός απ' τών 'Ωκεανών που αγνάντεψα από τα ϋψη θεναβρω, νέος "Ικαρος, τήν ποθητή μου λήθη.

(Ό «Αεροπόρος», στρ. 12η)

« Ό Ά ν θ ρ ω π ο ς μέ τ α φ τ ε ρ ά » αποτελεί τον τίτλον τοϋ χρο­

νογραφήματος τοϋ Σκίπη, δ όποιος πλην τών τραγουδιών του « Ό αεροπό­

ρος» και «Το τραγούδι τοϋ Αεροπόρου»2 αποφασίζει να καλλιεργήση τήν άεροπορικήν λογοτεχνίαν και άπό σκοπιάς πεζογραφίας3, άπό τών στηλών τοϋ 'Αθηναϊκού τύπου, ύπογραμμίζων, χαράκτη ριστικώς :

«Είδα κι εγώ ενα Ονειρο. Ειταν, λέει, το έτος 1983 κι' εϊμουν νέος, μόλις είκοσι πέντε χρονών. Κι' δμως είχα ήδη γυρίσει δλο τον κόσμο πετών­

τας, σαν τεράστιο πουλί, επάνω άπό θάλασσες και βουνά. 'Απλούστατα είχε

1. Σ ω τ ή ρ η Σ κ ί π η , Ό αεροπόρος, Κολχίδες, 'Αθήνα, 1930, σσ. 22­24. 2. Σ ω τ ή ρ η Σ κ ί π η , Το τραγούδι τοϋ 'Αεροπόρου, περ. «'Αεροπλοΐα», τόμ.

III, τευχ. 60­61, 'Αθήναι 1934, σελ. 186. 3. Σ ω τ ή ρ η Σ κ ί π η , Ό άνθρωπος μέ τα φτερά, περ. «'Αεροπλοΐα», τόμ. III,

τεϋχ. 57, 'Αθήνα, 1933, σελ. 132.

— 78 —

γίνει ή έφενρεσις τών φτερών τον άνθρωπου, που τα είχε δοκιμάσει πρώτος ο "Ι κάρο ς, άλλα πάρα πολύ πρόωρα, και τον έφαγαν τα "ψάρια. Τώρα τα φτερά ôèv τα κολλούσε ο άνθρωπος επάνω τον με κερί — τ'ι παιδικά παραμύθια μας αραδιάζει ή μυθολογία! — για νά λνώση άπο τις πρώτες αχτίδες τού ήλιον. Τά φτερά τού άνθρώπον εΐταν ενα μικρό μηχάνημα, σαν μια μικροσκοπική φωτογραφική μηχανή, πού χωρούσε και μέσα στην τσέπη τον κι όταν ήθελε νά πετάξη την έβγαζε, τήν τοποθετούσε στο μέσον τού στήθονς τον, πατούσε ενα ηλεκτρικό κονμπάκι και, δνο φτερούγες τεράστιες άνοιγαν και τον έσή­

κωναν στα νψη, σά λέλεκα. Το αεροπλάνο πλέον είχε καταντήσει άχρηστο. Είχε τήν Ιδια άξια πού έχει σήμερα το αμάξι με τά άλογα. Κανένας

πια δε το μεταχειριζότανε. Τι νά το κάνη εν δσω πετούσε άπ δπου κι αν βρισκόταν με το απλούστερο μέσον κι επήγαινε οπού ήθελε, μέσα σε λίγες ώρες;

"Ολη τή νύχτα τήν περνούσα λ.χ. στις παριζιάνικες μπονάτ και το πρωί στην ώρα μον βρισκόμονν στο γραφείο μον. ΚαΙ για το βράδν, έπαιρνα το τηλέφωνο — γιατί υπήρχε τηλεφωνική γραμμή μ' δλα τά σημεία τού κόσμου, — και τηλεφωνούσα σε μια Βιεννέζα φίλη μον πώς θά περάσω άπο τήν ταρά­

τσα τού σπιτιού της νά τήν πάρω για νά πάμε νά διασκεδάσονμε στο Μόναχο. "Επρεπε νάνε έτοιμη στην ώρα της, με το κοντάκι τών φτερών τοποθετημένο στο στήθος της, για νά πατήση το ηλεκτρικό τον κονμπάκι και νά πετάξη αμέσως μαζύ μου για νά μή χάσουμε ούτε λεπτό. Θά φιλιόμασταν πετώντας επάνω άπο τά καμπαναριά τού Άγιου Στεφάνου. "Ολη ή ζωή τών πόλεων, άλλως τε, ήταν στον αέρα. Αι είσοδοι τών σπιτιών δεν ήταν δπως τώρα άπο τους δρόμους, άλλα άπο τά κεραμίδια. Είχαμε μεταβληθή δλοι οι άνθρωποι σε πουλιά, εκτός άπο μερικούς γέρους και γρηες πού ζούσαν με τις αναμνήσεις τού παρελθόντος, δηλαδή με τή ζωή τών αυτοκινήτων και τών αεροπλάνων, πφ! Καταλαβαίνει κάνεις εύκολα δτι οι δροι της ζωής είχαν μεταβληθή άρδην. (Τι ωραία πού είναι ή λέξις άρδην!)

Οι σημερινοί πρωτοπόροι στις τέχνες, στή φιλολογία, στο θέατρο φαινόν­

τουσαν αστείοι για τή δειλία τους. Κι' δλοι οι κόποι πού είχε καταβάλει ό Φώτος Πολίτης στο 'Εθνικό Θέατρο πήγαν χαμένοι. Το θέατρο, το μελό­

δραμα κι' δλα τά θεάματα συνέβαιναν στον αέρα. Παρευρέθηκα στην πιο απίθανη παράστασι, μέσα στα σύννεφα. Είδα

μπαλλέτα γυναικών απερίγραπτα. Ένόμιζα πώς άνοιξαν οι ουρανοί κι οι άγγελοι κατέβηκαν επάνω άπο τις σκέπες τών σπιτιών για νά χορέψουν ενα­

έριους χορούς ή για νά τραγουδήσουν εν χορώ το τραγούδι τού Μπάρμπα ­

Γιάννη τού κανατά της εποχής! "Εξαφνα, δμως, είδα πώς το ηλεκτρικό κουμπάκι τού κουτιού μου δε

λειτουργούσε πιά. Τού κάκου το πατούσα με δύναμι. Είχε πάθει κάποια βλάβη κι άρχισα νά πέφτω, χωρίς νά μπορώ νά διευθύνω τον εαντό μον.

— 79 —

Και μέσα στον ύπνο μου έμπηξα τις φωνές. Έξύπνησα κατατρομαγμένος στο κρεββάτι μου και σιγά σιγά εκατάλαβα πώς όΤ αυτά δεν εΐταν παρά ενα όνειρο. Άλλα ποιος το ξέρει, αν, μετά πενήντα χρόνια, δηλαδή το 1983, δε γίνουν πραγματικότης; Μακάριοι λοιπόν όσοι δεν εγεννήθηκαν ακόμα».

Τον προώρως και άδοκήτως θανόντα πρωτοπόρον "Ελληνα άεροπόρον Άλέξανδρον Καραμανλάκην — έπνίγη πεσόντος του αεροσκάφους εις τον Κορινθιακόν την 29ην Αυγούστου 1912 — θρηνολογεΐ ό 'Ιωάννης Πο­

λέμης (1862­1920). Έντονος πένθιμος λυρισμός και βαθύτατα στοχαστική άπόδοσις τοΰ

δημοσίου αισθήματος επί τω πρώτω αεροπορικά» δυστυχήματι χαρακτηρί­

ζουν τήν μοναδικήν, εξ εξ στίχων, άφιερωμένην προς τον Καραμανλάκην στροφήν.

'Ακένωτος συναισθηματισμός και έκπλήττουσα φαντασία είναι τα κατ' εξοχήν γνωρίσματα του υπό τον τίτλον «Και δός μου τον άφτέρουγο...» μονόστροφον ποίημα του Πολέμη :

Σ' έπαιρνε απάνω ο ουρανός, μα ή γη πού σ' αγαπούσε και κάβε τόσο σ" έχανε και πάντα σ εποβοϋσε, απ' τη σκληρή τή θάλασσα εζήτησε βοήθεια κι' έτσι της ε ιπε : — Πάρε τον μες στα πλατειά σου στήθεια, κόψε του τα πλατειά φτερά πού με λαχτάρα ανοίγει και δός μου τον άφτέρουγο ν à μή μοϋ ξαναφύγει. . . ι.

Ειρηνοποιός και τιμωρός άμα πλανώμενος άνά τα νέφη και τους αστέ­

ρας είναι δια τον Γεώργιον Δροσίνην (1859­ 1951) ό αεροπόρος. Τα «χεροκάμωτα φτερά» ιστορούν, έμμέτρως, τήν παμπαλαίαν τάσιν

του άνθρωπου να άνέλθη εις τό διάστημα και τήν θριαμβευτικήν, επί τών ήμερων μας, παρουσίαν του είς τήν περιοχήν του Ουρανίου χώρου.

Πίστις βαθεΐα εις φιλοσοφίαν περί Ουρανού και αινιγματική απορία δια τον διφυα προορισμόν του αεροσκάφους ώς ωφελιμιστικού και εξον­

τωτικού δια τήν ανθρωπότητα μέσου χαρακτηρίζουν τάς αεροπορικός από­

ψεις τοΰ Δροσίνη.

α' Ξανάγεται ό άνθρωπος, άντριεύει, διαβαίνει τ άπατα νερά, μ' άλυωτα χιόνια γειτονεύει μά ή γη, στενή, δεν τον χωρά.

1. Ι. Π ο λ έ μ η , «Καί δός μου τον άφτέρουγο», Γαλάζια φτερά, σελ. 32, 'Αθήνα, 1953.

— 80 —

β' Σύγκορμος λαχταρά ν' άνέβη στα ουράνια δεύτερη φορά, κι ώ θανμα! — απλώνει και σαλεύει τα χεροκάμωτα φτερά.

y' Και πότε ελιόκλαδα κρατώντας και νέφη κι άστρα χαιρετώντας Ειρήνης μηνυτής πετά.

δ' Και πότε αρχάγγελος θανάτου στο αίμα βαφτίζει τα φτερά του και πύρινη ρομφαία κρατά 1.

Ό ά ε ρ ό λ ι θ ο ς , «εναερίου ναυαγίου λείψανον» 2, αποτελεί την οίκο­

νομίαν τοΰ μύθου του έξ είκοσι επτά ολοκλήρων στροφών απαρτιζό­

μενου υπό τον τίτλο ν «Εις άερόλιθον» ποιήματος τοΰ Σίφνιου ποιητοΰ 'Αριστομένους Προβελεγγίου (1850­1935).

Πρόκειται περί του μοναδικού εις τήν σφαΐραν τής αεροπορικής λογο­

τεχνίας ποιήματος συντεθειμένου εις καθαρεύουσαν. Μολονότι δε τοϋτο δεν ανήκει, φύσει, είς τον κύκλον τών έργων τών

ύμνούντων τήν άεροπορικήν ΐδέαν, έν τούτοις σκοπεύει είς τον αυτόν στό­

χον, τής δια του μηδενισμού τών αποστάσεων έρεύνης τοΰ υπέρ τήν γήν στε­

ρεώματος, έπί τω σκοπώ τής ανθρωπινής ευημερίας, δπερ αποτελεί το δόγμα και τον άμετακίνητον στόχον του υψηλού προορισμού τής αεροπορίας.

Ή κατωτέρω τρίτη στροφή είναι λίαν αποκαλυπτική :

"Αχ, πόσα ιδεώδη, πόσους πόθους μας, οιτινες μας ύψοϋν είς τα ουράνια, προς καλλιτέρων κόσμων άναζήτησιν συντρίβ' ή τοΰ μετάλλου σου αφάνεια. . . 3.

'Ακάματος και επίλεκτος σκαπανεύς τής νεοελληνικής λογοτεχνίας και φιλολογικής κριτικής ό κ. Γεώργιος Καλαματιανός προωθεί τήν άερο­

1. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Δ ρ ο σ ί ν η , Τα χεροκάμωτα φτερά, Γαλάζια φτερά, σελ. 14. 'Αθήνα, 1953.

2. ' Α ρ ι σ τ ο μ έ ν ο υ ς Π ρ ο β ε λ ε γ γ ί ο υ , Είς Άερόλιθον, ποιήματα, έν 'Αθή­ναις, 1896, σσ. 63­69.

3. Αυτόθι, σελ. 63.

— 81 —

πορικήν λογοτεχνίαν και δια τοΰ αναμφισβήτητου ποιητικού ταλάντου του καθιστά κοινωνούς τους μελετητάς της ποιήσεώς του όλων των ωραίων πνευματικών συγκινήσεων πού ζη. Πατριωτικός παλμός, εσωτερική δομή και δύναμις τελείας διερμηνείας υψηλών οραματισμών χαρακτηρίζουν το εκ τεσσάρων στροφών «Στους αεροπόρους μας»1 τιτλοφορημένον και άφιερωμένον ποίημα του ώς και το έτερον «Αεροπόρος» ­ «χαρισμένο», άπό το ϊδιον, «στους Λάκωνες αεροπόρους».

Αί παρατιθέμεναι στροφαί όμιλοΰν εύγλωττότερον περί της δυναμι­

κής παρουσίας αύτοϋ εις τα «αεροπορικά γράμματα» αλλά και της ακραι­

φνούς αγάπης προς τους «πυρπολητάς τοϋ ουρανού» τοΰ ευγενούς λογοτέ­

χνου και κορυφαίου εκπαιδευτικού.

α' 'Ακούστε τα φτερά τους πώς σχίζουν τον αγέρα, χαρά μας ή χαρά τους μες στη γαλάζια μέρα,

β' Τραγούδια πολυβόλο τον ύμνο τον ανδρείο, για τους δειλούς εΐν' δλο τοϋ φόβου σου το κρύο.

Υ Κι' ή βόμβα αστροπελέκι παιχνίδι τοΰ λεβέντη, μόνο ο δειλός δε στέκει μες στο δικό σου γλέντι.

δ' 'Ακούστε τα φτερά τους πώς σχίζουν τον αγέρα, χαρά σου είν' ή χαρά τους, 'Ελλάδα μας, μητέρα. . .

1. Γ ι ώ ρ γ ο υ Κ α λ α μ α τ ι α ν ο ύ , Στους αεροπόρους μας, «Γαλάζια φτερά», 'Αθήνα 1953, σελ. 20.

2. Γ ι ώ ρ γ ο υ Κ α λ α μ α τ ι α ν ο ύ , «Ό Αεροπόρος» όνειρα και καϋμοί, 'Αθήνα, 1936, σελ. 16.

6

— 82 —

Με δακρύβρεχτους οφθαλμούς ή δημιουργός τής παραδοσιακής ποιή­

σεως και θριαμβεύτρια του στιχουργικού αγωνίσματος Διαλεχτή Ζευγώλη μοιρολογεί τον πρώτον "Αγγλον άεροπόρον, όστις, κατά το πρότυπον του Βύρωνος, επεσεν, αγωνιζόμενος, δια τήν Ελλάδα.

Ό πένθιμος λυρισμός τής εκ Νάξου ποιήτριας και ή δια των στί­

χων διαφαινομένη έπαξία έκτίμησις τής θυσίας του Βρεττανοϋ ήρωος υπενθυμίζουν ανάλογους στίχους του Σολωμού :, δι' ών εκφράζεται ή ευγνωμοσύνη τοΟ έθνους προς τον ευγενή φιλέλληνα, παραλλήλως δε καθιστούν τήν εμμετρον νεκρολογίαν τήν άφιερωμένην «Στον "Αγγλο αεροπόρο πού έσκοτώθηκε πολεμώντας στην Ελλάδα»2 αριστούργημα, όντως, του κύκλου τής αεροπορικής λογοτεχνίας.

(α) Πώς να σε τραγουδήσω εγώ, νεκρέ μου, ξένε μου ευγενικέ, γλυκέ αδελφέ μου, με μάτια γαλανά, χρυσά μαλλιά; τής 'Αθήνας σε δέχτηκε το χώμα με στοργή περισσή θερμή αγκαλιά, για το γεμάτο σφρίγος νέο σου σώμα.

(γ) Ευγενικέ νεκρέ, κοιμάσαι ωραία, κοιμάσαι αγωνιστής και λυτρωτής με τή γνώμη τοϋ χρέους σου στην ιδέα και γύρω απ' το ξανθό σου το κεφάλι αθανασίας στεφάνι σοϋ έχει βάλει ό γαλανός ουρανός τής 'Αττικής.

(δ) *Ηλθες απ τήν γλυκεία σου τήν πατρίδα πριν τής σκλαβιάς μας ζώση ή άλυσσίδα να τή σύντριψης, περήφανε αετέ. μα το βόλι σε κάρφωσε τοϋ χάρου κι έπεσες στην πατρίδα τοϋ Ίκάρον σύντροφε συ τοϋ Μπάϋρον εκλεκτέ.

1. Δ. Σολωμού , Εις το θάνατο τοϋ Λόρδου Μπάιρον, Βασική βιβλιοθήκη, τόμ. 15ος, επιμέλεια N.B. Τωμαδάκη, σελ. 45 και Δ. Σολωμού, "Απαντα, τόμ. Α', επιμέλεια ­ σημειώσεις Λίνου Πολίτη, β' έκδοση, 1961, σελ. 101.

2. Δ ι α λ ε χ τ ή ς Ζ ε υ γ ώ λ η , Στον Άγγλο αεροπόρο πού έσκοτώθηκε πολε­μώντας στην Ελλάδα, έφημ. «'Αθηναϊκά Νέα», 24 ­11 ­ 40.

3. Αυτόθι, στροφαί : α', γ', δ'.

- 83 —

Τον αίώνιον "Ικαρον «. . .πού τοϋφυγε ή ζωή μες στις ουράνιες στρά­

τες. . .», πού «άψήλωσε, πολύ, κατά το φως και τον ήλιο και απαρνήθηκε τη γη» θρηνεί, δια του «επιτύμβιου», ό Ιάκωβος Καμπανέλλης.

Ύμνος και θρήνος! Φιλοσοφικός θαυμασμός και επιγραμματική, έκ του φυσικού, άποτύ­

πωσις των ακατάλυτων ιδεών τής τολμώσης τήν άναμέτρησιν προς τα αδάμαστα στοιχεία τής φύσεως Ελληνικής ψυχής :

Άψήλωσες, πολύ, ώ "Ικαρε, κατά το φως, κατά τον ήλιο, τή γη τήν απαρνήθηκες, δεν άφησες μ' αυτήν παρά φτερούγες και κερί πού τα μοιρολογάει δ ήλιος κάθε αυγή, κάθε βράδυ, καθώς άπ' τα ουράνια βασίλεια ψηλώνει και σκύβει αναζητώντας τον Δαίδαλο. . . ι.

Το άφοβον άνθρωπον, τον άεροπόρον, υμνούν εισέτι με ύπερηφά­

νειαν και άγάπην σειρά επίλεκτων εργατών τής νεοελληνικής στιχουργι­

κής, ως οι Δημ. Γιαννουκάκης, Φώτος Γιοφύλλης, Γιώργος Δελής, Κώστας Ζαφείρης, Νίκος Κιούσης, Νίκος Λέφας, 'Αντώνης Μουλόπουλος, Μάνος Ρούσσος, Π. Τσίνης και Δημήτρης Λούκας.

Τήν «Ουρανία σκεπή» τής πατρίδος τής αγωνιζομένης κατά τών ορδών τοΰ 'Ιταλικού φασισμού δοξάζει, δια τοΰ στίχου, ό εμπνευσμένος βάρδος τοΰ πτητικού μύθου Νίκος Σφυρόερας.

Είναι ή εποχή, καθ' ην οι ημίθεοι φρουροί τού Ελληνικού Ουρανού εξαπολύουν άπο τών ολυμπίων δωμάτων τους κεραυνούς των και οί «ρομαν­

τικοί» περιπατηταί τής βορειοηπειρωτικής γής περίφοβοι, κατάπληκτοι, έντρομοι και πανικόβλητοι δοκιμάζουν τήν κόλασιν τοΰ πυρός τών ελλη­

νικών φτερών. Φύσις κατ' εξοχήν ποιητική, ό Νίκος Σφυρόερας τραγουδει συγκεκι­

νημένος τους μαχητάς τών Ελληνικών αιθέρων, τα επίλεκτα τέκνα τοΰ Ελληνικού λαού.

1. Ι α κ ώ β ο υ Κ α μ π α ν έ λ λ η , Επιτύμβιο, «Γαλάζια φτερά», 'Αθήνα, 1953, σελ. 21.

— 84 —

Ή «Προσευχή για τους νέους Ίκαρους» 1 είναι το δημοφιλέστερον ποίημα του αεροπορικού λογοτεχνικού χώρου, όπερ και καθιερώνει τον Σφυρόεραν ώς τον ΰπατον των ποιητών του αεροπορικού κύκλου. Ή κατω­

τέρω, εις τεσσάρας στροφάς, «Προσευχή» αποτελεί, όντως, μνημεΐον του εμμέτρου λόγου :

Θεέ μου, τα νέα αυτά παράτολμα παιδιά, που ξεκινάνε τόσο νέα για τα αιθέρια, με το μεθύσι ενός 'Ικάρου στην καρδιά, στα δυνατά Σου κράτησε τα χέρια.

Έσύ πού ανοίγεις τα φτερά των αετών, καί προς τα ουράνια Σου οδηγάς το πέταγμα τους, μάθε τους πάνω από πελάγη και στεριές τα νεανικά ν' άνοίγουνε φτερά τους.

Παληο είναι τ' όνομα πού φέρνουν καί τρανή κληρονομιά πάνω στους ώμους των βαραίνει, και μια πατρίδα ήρωομάνα, γαλανή, απ' τα γαλάζια τους φτερά σκεπή προσμένει.

Δώσε τους τόλμη ν' άντικρύζουνε τρηλά τον κάθε εχθρό και στην ουράνια τους τήν πάλη τήν νίκη πάντα να κερδίζουν κι απαλά γύρνα τους δλους προς τή βάσι τους και πάλι.

Τα «Αεροπορικά» του Κώστα Ούράνη, μέρος τοϋ έργου «'Από τον 'Ατλαντικό στή Μαύρη Θάλασσα» καί ύπό τους υποτίτλους «Αθήνα ­ Πα­

ρίσι», «Ένω ή 'Αθήνα κοιμάται», «'Από τον Άξιο στο Δούναβη», «Πάνω άπό τις απέραντες Αύστροουγγρικές πεδιάδες», «Πράγα ή πόλη, όπου έπλη­

ξα», «Πράγα ­ Παρίσι», «Τα εναέρια ταξίδια» καί τα «Μέσα μεταφοράς στην ποίηση», συνθέτουν τάς εντυπώσεις καί αναμνήσεις του συγγραφέως έκ τών αεροπορικών ταξιδιών του.

Συμπέρασμα :

Έκ τών ανωτέρω καταφαίνεται ότι ό πτητικός μΰθος ώς κίνητρον εμ­

πνεύσεως και γενεσιουργόν κύτταρον λογοτεχνικής δημιουργίας εκπρο­

σωπείται υπό επίλεκτου αντιπροσωπείας τοϋ ελληνικού πνεύματος.

1. Ν ί κ ο υ Σ φ υ ρ ό ε ρ α , Προσευχή για τους νέους 'Ικάρους, «Γαλάζια φτερά», 'Αθήνα 1953, σελ. 34.

— 85 —

Ή ερμηνεία του ελλείποντος όγκου και της έντυπωσιαζούσης μάζης δεν δύναται, μόνον, να άναχθη εις τήν σφαΐραν της ψυχολογίας Χ, ώς δια­

τείνεται ό Ούράνης, άλλα και εις τήν νεαράν ίστορίαν της ημεδαπής αερο­

πορίας ώς ουσιαστικής άσπίδος του έθνους και επαναστατικής μεθόδου επικοινωνίας και μεταφοράς.

Ώ ς ποσοτική παρουσία ή αεροπορική λογοτεχνία είναι, αναμφισβη­

τήτως, δυσανάλογος προς τήν γενικωτέραν πληθωρικήν, τυγχάνει όμως επιβλητική εις αισθητικήν αρτιότητα, πηγαίαν παρουσίασιν και υποβάλ­

λοντα συναισθηματισμόν. Ό πτητικός μΰθος, ώς λογοτεχνική ύπόθεσις, συναρπάζει και συγκινεί. Τήν μνήμην αύτοϋ παραδίδει εις τους έπιγιγνομένους ή κλασσική παρά­

δοσις, ϊνα επιτελή εις τό διηνεκές δ,τι καί οί μΰθοι Θηβαϊκός, 'Αργοναυ­

τικός και Τρωικός δια τήν άρχαίαν τραγωδίαν 2. Και ύπό τήν σκιάν και τό όραμα των Μινωικών ανακτόρων, τών οποίων

οί φιλελεύθεροι άεροπλόοι δραπέται επεβλήθησαν τών στοιχείων της φύ­

σεως, θητεύοντες εις τήν ιδέαν του υψίστου ανθρωπίνου αγαθού, της ελευ­

θερίας, ή ηύρον, τακέντος του κηροϋ, τραγικόν θάνατον πρωτοποροΰντες, αί μοΰσαι θα εμπνέουν και θα κινούν τους ποιητικούς καλάμους τών υμνωδών καί τών συγχρόνων 'Ικάρων, οϊτινες τολμούν εις τάς ημέρας μας, πιστεύοντες, δογματικώς, εις τήν αΐωνίαν ρήσιν του ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς

'Αλλ' εις και μόνος και τέλειος ούτος ουρανός εστίν! 3

1. Κ. Ο ύ ρ ά ν η , 'Από τον 'Ατλαντικό στη μαύρη θάλασσα, σελ. 312. 2. Α. Γ ε ω ρ γ ο π α π α δ ά κ ο υ , Ελληνική γραμματολογία, Θεσσαλονίκη 1968,

σελ. 106. 3. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς , Περί Ουρανού, Α, θ 30.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Σ. ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑ

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΚΝΗΣ ΣΕ ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ ΑΠΟ ΤΗ ΣΧΟΛΗ ΣΥΜΗΣ

Σέ μελέτη μου με τον τίτλο «Κατάλογος χειρογράφων προερχομένων εκ της Σχολής Σύμης» * περιέγραψα δεκατρείς κώδικες του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα, πού βρέθηκαν στο 'Αναγνωστήριο ή «Αίγλη» τής Σύμης. Επίσης έκανα μνεία τριών άλλων κωδίκων, πού έχουν γραφή τήνϊδια εποχή, προέρχονται, όπως εκείνοι, άπο το ϊδιο αξιό­

λογο εκπαιδευτικό κέντρο του Γένους μας τής προεπαναστατικής εποχής, τή Σχολή τής Σύμης 2, και βρίσκονται στο τμήμα τών χειρογράφων τής 'Εθνικής Βιβλιοθήκης με αριθμούς καταχωρίσεως 2908, 2909 και 29103.

Σκοπός τής νέας αυτής μελέτης μου δεν είναι να συμπληρώσω την πα­

λαιότερη με τήν περιγραφή τών τριών κωδίκων τής 'Εθνικής Βιβλιοθήκης 4, άλλα να παρουσιάσω ενα μικρό κείμενο του κώδικα αριθ. 2909. "Ομως για να μπόρεση ό αναγνώστης να κατατοπισθή καλύτερα στο θέμα, με το όποιο θα τον απασχολήσω, σημειώνω πώς ό κώδικας αυτός, όπως άλλωστε καί οί άλλοι δύο με τους αριθμούς 2908 καί 2910, είναι μαθηματάριο και πώς όλα τα κείμενα, πού περιέχει (αρχαία, πατερικά, βυζαντινά καί μεταβυζαντινά), εκτός άπο αυτό πού θα παρουσιάσω, είναι ερμηνευμένα με «τήν ψυχαγωγική μέθοδο»5. Σημειώνω ακόμη πώς ό κωδικογράφος είναι ένας καί πώς ή συστάχωση τών κειμένων έχει γίνει χωρίς καμιά βάση κατατάξεως τους. Γι' αυτό βλέπομε πατερικά κείμενα να τα ακολουθούν αρχαία, αυτά πάλι πατερικά, εκείνα κείμενα βυζαντινών λογίων καί αυτά πάλι αρχαία, πατε­

ί. Δημοσιεύθηκε στό περιοδ. Ελληνικά, τ. 23ος, σσ. 38­56. 2. Είναι περισσότερο γνωστή μέ τήν επωνυμία Σχολή τής 'Αγίας Μαρίνας, επειδή

στεγαζόταν καί λειτουργούσε στα κελλιά τής ομώνυμης μονής. 3. Πρβλ. Ά λ ε ξ. Σ. Κ α ρ α ν ι κ ό λ α , Κατάλογος χειρογράφων προερχομένων

εκ τής Σχολής Σύμης, Ελληνικά, τ. 23ος, σ. 38. 4. 'Ισχύει ό λόγος, πού μέ έκαμε να τήν παραλείψω τότε. "Οτι δηλαδή έχει όλοκλη­

ρωθή ή περιγραφή τών κωδίκων τής Εθνικής Βιβλιοθήκης, όσων δέν είναι καταλογο­

γραφημένοι, επομένως καί τών τριών αυτών, μέ τήν επίβλεψη του Α. Πολίτη, καί ότι δέν θα άργήση να δημοσιευθή ό σχετικός Κατάλογος.

5. Παράδειγμα «διαστίχου ψυχαγωγικής ερμηνείας» βλ. εις : Ά ν τ. Ί σ η γ ό ν η, 'Ιστορία τής Παιδείας, 'Αθήναι 1964, σ. 207.

— 87 —

ρικά και μεταβυζαντινά. Για τον ίδιο λόγο, ενώ προηγείται κείμενο, πού έχει γραφή το έτος 1806, ακολουθεί άλλο του έτους 1803, αυτό άλλο τοϋ 1807 και εκείνο του 1804.

Το κείμενο, πού παρουσιάζω, βρίσκεται στο φύλλο 49 r και πιάνει 15 στίχους. Είναι άτιτλο καί δεν έχει καμιά ένδειξη για το συγγραφέα ή το ευρύτερο κείμενο, άπό δπου προέρχεται. Μάλιστα επειδή το φύλλο αυτό δεν εϊχε περιθώριο προς τα δεξιά, όπως είχαν όλα τα άλλα φύλλα τοϋ κώδι­

κα, με τη συστάχωση των κειμένων καί το ξάκρισμα τοϋ σταχωμένου κώ­

δικα, έχουν κοπή άπό το τέλος κάθε στίχου τοϋ φύλλου αύτοϋ, εκτός άπό τον τελευταίο καί τον πρώτο, συλλαβές λέξεων ή ολόκληρη λέξη. Για το λόγο αυτό, στην αποκατάσταση του κειμένου, τις συλλαβές ή τις λέξεις, πού συμπληρώνω, τίς βάζω μέσα σε αγκύλες.

Παραθέτω το κείμενο αποκαταστημένο :

"Ιτνς, νιος ην Τηρέως και Πρόκνης της εαυτόν γαμέτης. Πανδίων, ό των 'Αθηναίων βασιλεύς, Πρόκνην την εαντον θνγατέρα εις γάμ[ον] δίδωσι τω Τηρεί Θρακών δυναστεύοντι. Ό δε μετά τονς γάμονς άφικν[εϊται] προς Θράκην μετά Πρόκνης, εξ ης εσχεν "Ιτνν. Μετά δε χρόν[ον ίκα­J vòv ποθονσης την άδελφήν Φιλομήλαν της Πρόκνης ιδειν, δ [Τηρενς] Άθήναζε άπελθών καί λαβών καθ' όδον αντην διεκόρ[εναε] και την γλώτταν αντής άπέτεμεν, μη δήλα θείη τα πρα[χθέν­] τα Πρόκνη. Ου μην αλλ' νφαίνονσα δια γραμμάτων ε[γνώρι­] σε το σνμβάν. Πρόκνη μεν ούν μαθονσα την συμφοράν [σφά­] ξαύα τον νιον "Ιτνν, είς βρώσιν παρέθηκε τω Τηρεί. Ό δε [Τηρενς] εδίωκεν αντάς ξίφει, ποϋ πον φθεγγόμενος. Φιλομήλα μεν δη [Τη­J ρενς ην βοώσα τω φόβω. Πρόκνη δε τον "Ιτνν θρηνούσα "Ιτ[νν] ελεεινώς εφθεγγετο. Τον δέ Διός ελεονντος, η μεν Πρόκνη εις [άηδό­J να, ή δέ Φιλομήλα είς χελιδόνα μεταβληθείσαι, ετι γε μην [και] Τηρενς εις εποπα, ταύτα φθέγγονται μέχρι καί ννν έκαστος.

Δέν χρειάζεται βέβαια μεγάλη αρχαιογνωστική κατάρτιση, για να συμ­

περάνη κανείς πώς τό κείμενο αυτό αναφέρεται στην τραγική ιστορία των δύο αδελφών Πρόκνης καί Φιλομήλας, τό μΰθο πού εξιστορεί ό 'Απολλό­

δωρος ό γραμματικός στή Βιβλιοθήκη του 1. Για να άποδειχθή ή όρθό­

1. Για το συγγραφέα της Βιβλιοθήκης καί τίς αμφισβητήσεις τίς σχετικές μέ τήν ταύτιση του μέ τον 'Απολλόδωρο, τον επιφανή γραμματικό, πού έζησε γύρω στα 140 (180­109) π.Χ., γιο τοϋ Άσκληπιάδη, μαθητή τοϋ γραμματικού Άριστάρχου καί των Στωικών φιλοσόφων Παναραίτου τοϋ Ροδίου καί Διογένη τοϋ Βαβυλωνίου, βλ. : Ε. C l a v i e r , 'Απολλοδώρου τοϋ 'Αθηναίου Βιβλιοθήκη, Traduction nouvelle, Paris 1805' C a r . R o b e r t , De Apollodori Bibliotheca, Berolini MDCCCLXXIII (1873) καί J. G. F r a z e r , Apollodorus the Library, London εκδ. 1961.

— 88 —

τητα της παρατηρήσεως αυτής, άλλα και να μπόρεση ό αναγνώστης να παρακολούθηση τα συμπεράσματα άπο τή σύγκριση των δύο κειμένων, του κειμένου του κώδικα 2909, από τή Σχολή τής Σύμης, αύτοϋ πού παρουσιάζω, και του κειμένου τής Βιβλιοθήκης του 'Απολλοδώρου, παραθέτω και το κείμενο τής Βιβλιοθήκης (III, ΙΔ', 8). Το παίρνω άπο τον Α' τόμο, σ. 386 τής εκδόσεως Ε. Clavier.

Πανδίων δε γήμας Ζευξίππην τής μητρός την άδελφήν, θυγατέρας μεν ετέκνωσε Πρόκνην και Φιλομήλαν παΐδας δε δίδυμους Έρεχθέα και Βούτην. Πολέμου δέ εξαναστάντος προς Λάβδακον περί γης δρων, επεκαλέσατο βοη­

θον εκ Θράκης Τηρέα τον "Αρεος1 και τον πόλεμον συν αύτω κατορθώσας, έδωκε Τηρεί προς γάμον την εαυτού θυγατέρα Πρόκνην. rO δέ, εκ ταύτης γεννήσας παΐδα "Ιτυν, και Φιλομήλας ερασθείς, έφθειρε και ταύτην, ειπών τεθνάναι Πρόκνην, κρυπτών επί των χωρίων. Αύθις δε γήμας Φιλομήλαν, συνηυνάζετο, και την γλώσσαν εξέτεμεν αυτής. Ή δε ύφήνασα εν πέπλω γράμματα, δια τούτων έμήνυϋε Πρόκνη τάς Ιδίας συμφοράς. Ή δέ, άναζη­

τήσασα τήν άδελφήν, κτείνει τον παΐδα "Ιτυν, και καθεψήσασα, Τηρεί δεϊπνον άγνοοϋντι προτίθησί' και μετά τής αδελφής δια ταχέως έφυγε. Τηρευς δε αισθό­

μενος, άρπάϋας πέλεκυν, εδίωκεν. ΑΙ δέ, εν Δαυλία τής Φωκίδος γινόμεναι περικατάληπτοι, θεοϊς εύχονται άπορνεωθήναι. Και Πρόκνη μεν γίνεται αηδών Φιλομήλα δε χελιδών. Άπορνεοϋται δέ και Τηρεύς, και γίνεται εποψ.

Πριν προχωρήσω στή σύγκριση των δύο κειμένων, σημειώνω πώς στις επάλληλες εκδόσεις τής Βιβλιοθήκης ι ό μύθος για τον Τηρέα, τήν Πρόκνη καί τή Φιλομήλα είναι σχεδόν απόλυτα όμοιος. Οι κάποιες δια­

φορές, πού παρουσιάζονται σέ μερικές άπό αυτές, είναι δευτερεύουσας ση­

μασίας. Σημειώνω τις ακόλουθες : Ό "Αγγλος καθηγητής Frazer, ακολουθώντας τό Βατικανό κώδικα

1. Παραθέτω μερικές άπο τις εκδόσεις αυτές : C h r . G. H e y n e , Apollodori Athe­

niensis Bibliothecae libri très, Gottingae 1803· E. C l a v i e r , ενθ' αν.· R i c h . W a g n e r , Mythographi Graeci, τόμ. A' Apollodori Bibliotheca, Lipsiae MDCCCXCIV (1894), νεώτερη έκδοση : Leipzig 1926, ανατύπωση Stuttgart 1965· I m m a n u e l i s B e k k e r i , Apollodori Bibliotheca, εν Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubne­

riana, Lipsiae MDCCCLIV (1854)· J. G. F r a z e r , ενθ' άν.· Εκδοτικού Οίκου Δημη­

τράκου, 'Απολλοδώρου Βιβλιοθήκη, εκδοσις στερεότυπος (προς χρήσιν των μαθητών), 'Αθήναι 1935· Π ύ ρ ρ ο υ Π ε τ ρ ί δ ο υ , 'Απολλοδώρου Βιβλιοθήκη, Κείμενον­μετά­

φρασις ­ σχόλια, Έκδοσις Ίω. και Π. Ζαχαροπούλου, 'Αθήναι 1939 καί Ί ω . Μ. Χ α­

τ ζ η φ ώ τ η , 'Απολλοδώρου Βιβλιοθήκη, μετάφρασις ­ σχόλια, "Εκδοσις Βιβλιοθήκης των 'Ελλήνων, 'Αθήναι 1971. Για τό μϋθο τής Πρόκνης είδικώτερα, βλ. G. M é a u ­

t i s, Procné, έν Mythes inconnus de la Grèce antique, Paris 1944, p. 82 ­ 90 καί I. C a z­

z a n i g a, La saga di Itis nella tradizione litteraria e mitograf ica greco ­ romana, I ­ II Mi­

lano 1950­1951.

— 89 —

950, γράφει πολέμου ενστάντος αντί πολέμου εξαναστάντος, πού έχουν οί άλλοι κώδικες. Και πρέπει να δεχθούμε πώς ή γραφή αύτη είναι πιο πετυχημένη, άφοϋ το ενστάς λέγεται για απειλή πολέμου ή για πόλεμο, πού μόλις έχει έκραγή. Επίσης, ακολουθώντας και πάλι τό Βατικανό κώ­

δικα, γράφει δια τάχους έφυγε αντί δια ταχέος, δια ταχέως, ή δια ταχέων έφευγε άλλων εκδόσεων. Ό ϊδιος "Αγγλος μεταφραστής και σχολιαστής της Βιβλιοθήκης γράφει παρατίθησι, και Τηρεύς δε αίσθόμενος αντί προτί­

θησι και αίσθόμενος δέ Τηρεύς άλλων εκδόσεων. Ό δέ Hercher παραλείπει τις φράσεις είπών τεθνάναι Πρόκνην και αύθις δε γήμας συνηυνάζετοι, πράγμα πού κάνει τή διήγηση να κερδίζη σε σαφήνεια.

ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ­ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συγκρίνοντας τό κείμενο της Βιβλιοθήκης του 'Απολλοδώρου με τό κείμενο τοϋ κώδικα 2909 από τή Σχολή της Σύμης, διαπιστώνομε βέβαια πώς και τα δύο αυτά κείμενα αναφέρονται στον ϊδιο μύθο και επί πλέον πώς ή ύλη τοϋ μύθου στις γενικές της γραμμές είναι ϊδια και στα δύο, όμως βρίσκομε πώς ανάμεσα τους υπάρχουν και βασικές διαφορές. Σέ τρόπο μάλιστα, ώστε τό κείμενο τοΰ κώδικα 2909 να φαίνεται ώς παραλλαγή τοϋ μύθου. Συγκεκριμένα, οί διαφορές αυτές είναι οί ακόλουθες :

1. Στο κείμενο τοΰ κώδικα άπό τή Σχολή της Σύμης ή διήγηση περιο­

ρίζεται μόνο στα κύρια πρόσωπα τοϋ μύθου, στο βασιλέα της Θράκης Τηρέα, στις δύο τραγικές αδελφές, κόρες τοΰ βασιλιά των 'Αθηνών Παν­

δίονα, Πρόκνη και Φιλομήλα και στον άτυχο "Ιτυ, τό γιο της Πρόκνης και τοΰ Τηρέα. 'Αντίθετα στο κείμενο της Βιβλιοθήκης γίνεται λόγος και για άλλα πρόσωπα και πράγματα. Είδικώτερα, προτάσσεται ή γενεαλογία των πρωταγωνιστών τοΰ μύθου και επί πλέον δίνεται ή εξήγηση, γιατί ό βασιλιάς τών "Αθηνών δίνει τήν κόρη του σύζυγο στο βασιλιά της Θράκης.

2. Στο κείμενο της Βιβλιοθήκης ό Τηρέας παρουσιάζεται μέ τό τσε­

κούρι στο χέρι να κυνηγάη τις δύο αδελφές, όταν κατάλαβε τήν τραγικό­

τητα της θέσεως του, να τοΰ παραθέσουν για δείπνο τα κρέατα τοΰ μοναχο­

γιοΰ του. "Ομως στο κείμενο τοΰ κώδικα της Σχολής της Σύμης ή σχετική εικόνα θέλει τον Τηρέα να κρατάη ξίφος.

Ή δεύτερη αυτή άποψη δέν είναι αστήρικτη. "Ετσι τον παρουσιάζει και ό Άχιλλεύς Τάτιος στο κεφ. 5 τοΰ Λόγου Ε' «Τών κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα». Συγκεκριμένα, ό 'Αλεξανδρινός αυτός μυθιστοριο­

γράφος αναλύοντας τή σχετική ζωγραφιά, για τήν οποία μιλάει στο κεφ.

1. J. G. F r a z e r , ενθ' άν., τόμ. Β', σ. 100.

— 90 —

3 του ϊδιου Λόγου του, λέγει πώς ό Τηρέας κατάλαβε ποιο ήταν το περιε­

χόμενο του δείπνου, πού του παρέθεσαν οι δύο γυναίκες [Πρόκνη και Φιλομήλα] και πώς γνωρίσας μαίνεται καΐ σπάται το ξίφος και επί τάς γυναί­

κας τρέχει. Άλλα και ό Όβίδιος (Μεταμορφώσεις VI, στ. 666) με γυμνό ξίφος θέλει τον Τηρέα να καταδιώκη τις δύο θυγατέρες του Πανδίονα.

3. Στο κείμενο της Βιβλιοθήκης τό τέλος της τραγωδίας τοποθετείται στη Δαύλια της Φωκίδας. Τή λεπτομέρεια αυτή για τον τόπο, όπου ό Τηρέας, κυνηγώντας τις δύο αδελφές, τις ανακάλυψε, τήν παρασιωπά τό κείμενο του κώδικα από τή Σχολή της Σύμης. Όμως και ή παράλειψη αυτή δεν είναι χωρίς σημασία. Ή εξήγηση πρέπει, νομίζω, να άναζητηθή στο γεγονός πώς στους αρχαίους συγγραφείς υπάρχουν αντιλεγόμενα χωρία σχετικά μέ τον τόπο, όπου έγινε ή μιαρή και ανόσια πράξη και σέ επέκταση, με τον τόπο, όπου ό τραγικός πατέρας κυνηγώντας ανακάλυψε τις τραγικές και ανόσιες αδελφές.

Ειδικώτερα, ό Θουκυδίδης (βιβλ. Π, παραγρ. 29) λέγει πώς ό Τηρέας του μύθου δεν έχει σχέση μέ τον Τήρη, τον ιδρυτή του βασιλείου των Όδρυσσών, πού άπλωσε τό κράτος του στο περισσότερο μέρος της Θρά­

κης, και πώς ό Τηρέας αυτός ωκει εν Δαυλία ι της Φωκίδος νυν καλούμενης yiyg.Kaì προσθέτει πώς το έργον το περί τον "Ιτυν al γυναίκες [Πρόκνη και Φιλομήλα] εν τη γη ταύτη [εν Δαυλία] έπραξαν. Για να δικαιολόγηση μάλιστα ό 'Αθηναίος ιστορικός τήν άποψη του αυτή, πού ερχόταν σέ αντί­

θεση μέ άλλες γνώμες, προσθέτει πώς «λογικό άλλωστε είναι ό Πανδίων να πάντρευε τήν κόρη του σέ τόπο πλησιόχωρο, για να αλληλοϋποστηρί­

ζονται γαμπρός και πεθερός, παρά στή χώρα των Όδρυσσών, πού απέχει πολλές ήμερες δρόμο από τήν Αθήνα».

Άλλα και ό Στράβων, άφοϋ καθορίζει που βρίσκεται ή Δαύλια a, προσ­

θέτει πώς έκεϊ Τηρέα τον Θράκα φασι δυνάστευσαν και τα περί Φιλομήλαν και Πρόκνην εκεί μυθεύουσι. Στή Δαύλια της Φωκίδας τοποθετεί τήν τρα­

γική ιστορία της Πρόκνης και τοϋ Τηρέα και ô γραμματικός Κόνων (διή­

γησις λα'). Επίσης ό Παυσανίας στα Φωκικά του (παραγρ. 4, έδ. 8­9) μιλώντας για τή Δαύλια της Φωκίδας, λέγει πώς ενταύθα εν τη ΔαυλίΟι παραθεΐναι τω Τηρεί τον παϊδα αϊ γυναίκες λέγονται και προσθέτει πώς στή Δαύλια υπάρχει αρχαίος ναός και άγαλμα της Αθηνάς και πώς το ετι πα­

λαιότερον ξόανον [της θεάς] λέγουσιν έπαγαγέσθαι Πρόκνην εξ Αθηνών. Τοις συγγραφείς αυτούς φαίνεται πώς ακολουθεί και ό Νόννος ό Πανοπολί­

της (Διονυσιακά Δ, 320).

1. "Ομηρος μεν οΰν Δαυλίδα ειπεν, οί δε ύστερον Δαυλίαν (Στράβων Θ 3. 13). 2. "Ετι. δε μάλλον εν τγ\ μεσογαία μετά Δελφούς ώς προς τήν εω ΔανλΙς πολίχνιον

(Στράβων Θ 3. 13).

­ 91 —

4. Στο κείμενο της Βιβλιοθήκης ό μΰθος τελειώνει μέ την άπορνέωση διώκτου και διωκομένων. Στο σημείο αυτό το κείμενο από τη Σχολή της Σύμης συμφωνεί μέ το κείμενο του κώδικα της Βιβλιοθήκης, άφοϋ και στα δύο κείμενα οι τρεις πρωταγωνισταί του μύθου μεταμορφώνονται σέ πουλιά, ή Πρόκνη σέ αηδόνι, ή Φιλομήλα σέ χελιδόνι και ό Τηρέας σέ έποπα ι. "Ομως το κείμενο τοΰ κώδικα άπό τή Σχολή Σύμης δέν περιορί­

ζεται να άναφέρη τήν άπορνέωση των τραγικών ηρώων του μύθου, αλλά προσθέτει και δύο άλλα στοιχεία. Μνημονεύει τί, θρηνολογοΰσες, έλε­

γαν κατά τή φυγή τους οί δύο αδελφές και τί έλεγε ό διώκτης τους. Και επί πλέον προσθέτει πώς τα τρία αυτά πρόσωπα μετά τήν άπορνέωση τους ταύτα φθέγγονται ετι και νυν.

Τα δύο αυτά πρόσθετα στοιχεία του κειμένου άπό τή Σχολή Σύμης δέν εΐναι νεώτερη επινόηση και προσθήκη στον παλαιό μύθο. Γιατί τήν άποψη πώς διωκόμενες και διώκτης έλεγαν λέξεις, πού απηχούσαν τήν ψυχική τους δοκιμασία (θλίψη και μεταμέλεια οί δύο αδελφές για τήν ανό­

σια πράξη τους, τό πρώτο μίασμα σέ τραπέζι φαγητού ανθρώπων, όπως τή χαρακτηρίζει ό Παυσανίας 2, άλλα και φόβο για τις συνέπειες πού τις ανέμεναν, ό δέ Τηρέας άφατο πένθος άλλα και οργή και επιθυμία για εκδί­

κηση) και επί πλέον πώς καθένα άπό τα τραγικά αυτά πρόσωπα τοΰ μύθου διατήρησαν τα συναισθήματα τους και όταν μεταμορφώθηκαν σέ πουλιά, τή βρίσκομε σέ ποιητές και πεζογράφους, προγενέστερους και μεταγενέ­

στερους τοΰ Απολλοδώρου. Σημειώνω μερικούς. Ό Αισχύλος (Αγαμέμνων, στ. 1142­1145), όταν ή Κασσάνδρα, προμαν­

τεύοντας τό φόνο τοΰ 'Αγαμέμνονα και τό δικό της, θρηνολογή, τό θρήνο της τον παρομοιάζει μέ τα αδιάκοπα κλάματα της ξανθιάς άηδόνας, που κλαίοντας κλαίει πάντα τον "Ιτνν "Ιτν σ δλη σ' δλη τήν πικραμένη τή ζωή της3. Και ό Σοφοκλής (Ηλέκτρα, στ. 147­ 149), όταν ή ήρωΐδα τοΰ δράματος θρηνή και κόπτεται για τό φόνο τοΰ πατέρα της, το πικρόχολο αηδόνι, το πουλί το περίτρομο, που θρηνά δίχοις τέλος για τον "Ιτν i, της φέρνει στή μνήμη. 'Επίσης ό γραμματικός Κόνων (διήγησις λα') λέγει πώς και μετά τή μεταμόρφωση τους σέ πουλιά οί δύο αδελφές αδοναι δια παντός τάς τότε

1. Ό λατΐνος γραμματικός των χρόνων τοϋ Αυγούστου C. J u l i u s H y g i n u s στο μϋθο του αριθ. 45 μέ τίτλο Philomela παρουσιάζει τον Τηρέα να μεταμορφώνεται σε γεράκι και όχι σέ τσαλαπετεινό (εποπα) και επί πλέον αντιστρέφει τή μεταμόρφωση των δύο αδελφών, της Πρόκνης σέ χελιδόνι καί της Φιλομήλας σέ αηδόνι. Τήν ίδια αντι­

στροφή κάνει καί ό Σ έ ρ β ι ο ς ό γραμματικός στα σχόλια του στο Βιργίλιο (Εκλο­

γές 6, 78). 2. Φωκικά 4, 8 : Καί άνθρώποις των επί τραπέζι/ μιασμάτων τοϋτο ήρξε. 3. Άπό τή μετάφραση τοϋ Ι. Ν. Γ ρ υ π ά ρ η . 4. Άπό τή μετάφραση τοϋ Έ μ μ . Β ι κ έ τ ο υ.

— 92 —

συμφοράς καί ούδ' εν ορνισιν αυτός φασι πεπαϋσθαι της οργής, άλλ' εποπες αεί χελιδόνας και άηδόνας διώκονσι. Ό δε 'Ιωάννης Τζέτζης τελειώνει τη ρμβ' ιστορία του (Χιλιάδες, VII στ. 459 ­ 479) με τους ακόλουθους τρεις στίχους, όπως ακριβώς και στο κείμενο του κώδικα άπο τη Σχολή της Σύμης :

Και Πρόκνη μεν οδύρεται τον "Ιτυν τον νίέα, ή Φιλομήλα δε φησι, γλώτταν Τηρεύς αφεΐλεν που που δε ταύτας ερευνών λέγει Τηρεύς συχνάκις.

Άλλα και ό Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος (Σχόλια στην 'Οδύσσεια, ραψωδία τ, στ. 518, σ. 1875) λέγει πώς και [Φιλομήλα] συχνά τον Τηρέα ύποτραυλάζουσα κατά στόμα προφέρει, αηδών δέ τον "Ιτυν του μέ­

λους προβάλλεται. Τηρεύς δε εις εποπα μορφωθείς πού άρα εισίν αναφωνεί συχνά.

5. Τέλος υπάρχει μία ακόμη βασική διαφορά ανάμεσα στα δύο αυτά κείμενα. Ή διαφορά αυτή βρίσκεται στή δομή τοϋ μύθου καί στον τρόπο προσφοράς τοϋ ύλικοΰ του. Συγκεκριμένα, στο κείμενο τοϋ κώδικα 2909 άπό τή Σχολή της Σύμης ή αφήγηση προχωρεί στρωτά, χωρίς χάσματα ή άλματα καί κάθε επόμενη ενέργεια ακολουθεί λογικά τήν προηγούμενη. Το ϊδιο όμως δεν μπορεί να ύποστηριχθή καί για τό κείμενο της Βιβλιο­

θήκης. Γιατί υπάρχουν ενέργειες, πού δεν έρχονται, όπως θα περίμενε κα­

νείς, ώς επακόλουθα άλλων, πού προηγούνται. "Ετσι ή διήγηση χάνει σε συνοχή καί ενάργεια. Αυτός άλλωστε ό λόγος έκαμε τον Hercher, όπως γράφω καί παραπάνω, να προτείνη τήν απάλειψη των φράσεων : ειπών τεθνάναι Πρόκνην καί αύθις δε γήμας συνηυνάζετο.

Στή συνέχεια θα επιχειρήσω να καταλήξω σε συμπεράσματα για τήν προέλευση τοϋ κειμένου, πού παρουσιάζω, καί επί πλέον να εξηγήσω τις διαφορές ανάμεσα στο κείμενο αυτό καί στο κείμενο της Βιβλιοθήκης τοϋ 'Απολλοδώρου.

"Οπως εχω ειπεί στην αρχή, ό κώδικας 2909 είναι μαθηματάριο καί περιέχει κείμενα αρχαίων Ελλήνων ποιητών καί πεζογράφων καθώς καί πατέρων της Εκκλησίας, άσματικούς κανόνες καί άλλα κείμενα, ποιητικά καί πεζά, βυζαντινών καί μεταβυζαντινών λογίων, πού διδάχθηκαν στή Σχολή Σύμης τα πρώτα χρόνια τοϋ 19ου αιώνα Χ. Είπα ακόμη πώς ανάμεσα

1. Τα κείμενα αυτά είναι : 'Αγίων Πατέρων, 'Αποφθεγμάτων Απανθίσματα. Αντω­

νίου Βυζαντίου, Χρηστοήθεια. Βαβρίου τοϋ "Ελληνος, Τετράστιχα. Γενναδίου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Στίχοι κατά στοιχεΐον. Γρηγορίου τοϋ Θεολόγου, Στίχοι κατά στοιχεΐον. Διογένους, 'Αποφθέγματα. Θεμίστιου, Περί φιλίας. Θεοδώρου Προδρόμου, Γαλεομυομαχία καί Τετράστιχα. Θεοστηρίκτου μονάχου, Ό κανών εις τήν ύπεραγίαν Θεοτόκον. 'Ιγνατίου διακόνου τοϋ γραμματικοϋ. Στίχοι κατ' άλφάβητον. 'Ιγνατίου σκευο­

— 93 —

στα κείμενα αυτά βρίσκεται και το κείμενο πού παρουσιάζω και έπί πλέον πώς όλα αυτά τα κείμενα εΐναι γραμμένα από τον ϊδιο κωδικογράφο. "Ομως ενώ δλα τα άλλα εΐναι ερμηνευμένα με «την ψυχαγωγική μέθοδο», αυτό πού παρουσιάζω, αποτελεί εξαίρεση και είναι ανερμήνευτο.

Με βάση τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με τις παρατηρήσεις μου άπό τή σύγκριση τών δύο κειμένων, τοϋ κειμένου του κώδικα 2909 και τοϋ κειμένου της Βιβλιοθήκης τοϋ 'Απολλοδώρου, μπορώ, νομίζω, να δια­

τυπώσω τις ακόλουθες σκέψεις : Το κείμενο, πού παρουσιάζω από τον κώδικα 2909, πρέπει να διδάχθηκε στή Σχολή της Σύμης κατά τον ϊδιο κύκλο σπουδών, πού διδάχθηκαν και τα άλλα κείμενα τοϋ ϊδιου κώδικα. Όμως χωρίς το κείμενο αυτό να άποτελή τμήμα της διδασκόμενης ύλης στή Σχολή αυτή, όπως πρέπει να συνέβαινε με τα άλλα κείμενα. Γιατί αν πραγματικά περιλαμβανόταν στο πρόγραμμα διδασκαλίας της Σχολής Σύμης και το κείμενο αυτό, πρέπει να δεχθούμε πώς δεν θά διδασκόταν μόνο αυτό άπό δλη τή Βιβλιοθήκη τοϋ 'Απολλοδώρου άλλα και άλλα τμή­

ματα της. 'Αλλά τό κείμενο τοϋ 'Απολλοδώρου, ολόκληρο ή αποσπασμα­

τικά, δεν φαίνεται να διδασκόταν στή Σχολή της Σύμης, άφοΰ δεν περιλαμ­

βάνεται σέ κανένα άπό τους γνωστούς κώδικες ­ μαθηματάρια, πού προ­

έρχονται άπό τή Σχολή αυτή 1. Έξ άλλου αν διδασκόταν συστηματικά, θά μας παραδινόταν ερμηνευμένο, δπως όλα τα άλλα κείμενα τοϋ κώδικα.

Διδάχθηκε λοιπόν στή Σχολή της Σύμης τό κείμενο αυτό τοϋ κώδικα 2909, ό μϋθος της Πρόκνης, της Φιλομήλας και τοϋ Τηρέα, άλλα έκτος προγράμματος, όπως θά λέγαμε σήμερα. Πιθανώτατα για άσκηση τών μα­

θητών στην ερμηνεία άγνωστου αρχαίου κειμένου ή στή μεταφορά νεοελ­

ληνικοΰ κειμένου σέ αρχαίο λόγο. Όμως ό διδάσκαλος της Σχολής Σύμης, πού τό δίδαξε, εΐχε υπ' όψη τις φραστικές αδυναμίες του μύθου τοϋ 'Απολ­

λοδώρου καί τα ζητήματα, πού ήταν πιθανόν οί αδυναμίες αυτές να τοϋ δημιουργήσουν κατά τή διδασκαλία. Είχε ακόμη ύπ" όψη τα σημεία τοϋ κειμένου τοϋ 'Απολλοδώρου, τά οποία δεν συμφωνούσαν μέ άλλα κείμενα, αρχαία καί μεταγενέστερα, πού πραγματεύονταν τον ίδιο μϋθο. Γι" αυτό καί φρόντισε νά διατύπωση το μϋθο, ώστε να εΐναι απαλλαγμένος άπό τις φραστικές αδυναμίες, πού παρουσιάζει τό κείμενο τοϋ 'Απολλοδώρου, εξασφαλίζοντας έτσι τή συνοχή καί τήν ενάργεια, πού λείπουν άπό εκείνο.

ψνλακος της μεγάλης 'Εκκλησίας, Παραίνεσις τοις νέοις κατά στοιχεΐον. 'Ιωάννου τοΰ Δαμάσκηνου, Ό κανών εις τήν ανάστασιν τοΰ Κυρίου. Κοσμά τοϋ μελωδού, Οί κανόνες : Εις τήν γέννησιν τοϋ Χρίστου, Τών Θεοφανείων, Εις τήν ύπαπαντήν του Κυρίου, Της Πεντηκοστής, Εις τήν ΰψωσιν τοΰ Σταύρου. "Ομήρου, Βατραχομυομαχία. Πυθαγόρον, Χρυσά επη. Σόλωνος, Ελεγείων γνωμικά. Φωκυλίδου, Ποίημα νουθετικόν.

1. Βλ. τήν περιγραφή τών κωδίκων εις Ά λ ε ξ. Σ. Κ α ρ α ν ι κ ό λ α, ενθ'αν., σ. 42 κέξ.

— 94 —

Έπί πλέον φρόντισε να άντικαταστήση όσα στοιχεία του κειμένου του 'Απολλοδώρου, κατά τη γνώμη του, δεν ανταποκρίνονταν στην παράδοση και να πρόσθεση όσα άλλα θα παρουσίαζαν το μΰθο πληρέστερο. "Ετσι καταλήγω σ' ένα δεύτερο συμπέρασμα, πώς το κείμενο πού παρουσιάζω, δέν είναι κάποια παλαιά παραλλαγή τοΰ μύθου της Πρόκνης, της Φιλο­

μήλας και τοΰ Τηρέα, άλλα διδασκαλικό δημιούργημα, πού απέβλεπε σέ διδακτικούς σκοπούς.

Τέλος πρέπει, νομίζω, να προσθέσω πώς το κείμενο αυτό, όπως μας παραδόθηκε διατυπωμένο από τό διδάσκαλο της Σχολής της Σύμης, απο­

δεικνύει πώς ό διδάσκαλος αυτός είχε άρτια γλωσσική και φιλολογική συγκρότηση. Θα έλεγα και διαίσθηση παιδαγωγική, αν δέν με εμπόδιζε τό περιεχόμενο του μύθου· διότι αυτή ακριβώς ή διαίσθηση του έπρεπε να τον άποτρέψη να διδάξη κείμενο με περιεχόμενο ιδιαίτερα ειδεχθές, πού φυσικό ήταν να προκαλέση φρίκη και κατάθλιψη στους μαθητάς. Τό γεγονός ότι απέβλεπε σέ σκοπούς γλωσσικούς δέν είναι, νομίζω, αρκετή δικαιολογία για τήν προσφορά του. Προσθέτω ακόμη πώς τό κείμενο αυτό είναι μια επί πλέον απόδειξη του ύψηλοΰ μορφωτικού επιπέδου της Σχολής της Σύμης, άφοΰ ή μόρφωση των μαθητών της είχε άνατεθή σέ διδασκάλους μέ τόσο άρτιο γλωσσικό και επιστημονικό οπλισμό.

Σημειώνω πώς τα τελευταία χρόνια τοΰ 18ου αιώνα και τα πρώτα τοΰ 19ου Σχολάρχης στή Σχολή τής Σύμης ήταν ό ιερομόναχος Γεράσιμος ό Κερκυραίος. Μαθητής του, πρώτα στην Ελληνική Σχολή Καΐρου και έπειτα στή Σχολή Σύμης, όταν καταργήθηκε ή Σχολή Καΐρου, ήταν και ό πολύς Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος ι, γεγονός πού αποδεικνύει, νομίζω, τήν άρτια συγκρότηση καί γενικά τή διδασκαλική προσωπικότητα τοΰ ιερο­

μόναχου Γερασίμου. Τό όνομα του ώς διδασκάλου στή Σχολή Σύμης μας τό παραδίδουν οί

κώδικες 2909 και 2910 τής Εθνικής Βιβλιοθήκης καί 1 καί 13 τοΰ 'Ανα­

γνωστηρίου ή «Αϊγλη» τής Σύμης, μέ ενα βιβλιογραφικό σημείωμα ό κα­

θένας 2. Μάλιστα τα σημειώματα των κωδίκων 2910 καί 1 είναι χρονολο­

1. Βλ. Γ. Γ ε ν ν α δ ί ο υ , Βιογραφία Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου, έν Ξενοφώντος Κύρου Παιδεία καί Κύρου Άνάβασις μεταφρασθεΐσαι καί δια σημειώσεων έξηγηθεϊσαι υπό Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου, έν 'Αθήναις 1845, τόμ. Α', σ. οζ' καί Ξ ε ν ο φ. Ά ν α ­

σ τ α σ ι ά δ ο υ (=Ίωάννου Γενναδίου), Γεωργίου Γενναδίου βίος, έργα, έπιστολαί, έν Παρισίοις 1926, τόμ. Β', σ. 447.

2. Τό βιβλιογραφικό σημείωμα του κώδικα 2909, αύτοΰ πού περιέχει καί τό κεί­

μενο πού παρουσιάζω, βρίσκεται στο φ. 68r καί κλείει τή Γαλεομυομαχία του Θεοδώρου Προδρόμου μέ τους ακόλουθους δωδεκασύλλαβους ιαμβικούς στίχους : Γραφθεϊσα δε καλώς δια χειρός Μιχάλη \\ εν τω μουσείω τής των Συμαίων χώρας [| διδασκάλου τε δντος τοΰ Γερασίμου \\ τοΰ εκ Κερκύρας άναλάμψαντος ήδη || δν ό Κύριος αιωνίως στηρίζοι. Τό

— 95 —

γημένα. Tò ενα έχει χρονολογία : 25 Φεβρουαρίου 1793 και το άλλο : στ' 'Ιουνίου 1802. Είναι δηλαδή αποδεδειγμένο πώς ό αξιόλογος αυτός διδά­

σκαλος δίδαξε το λιγώτερο τή δεκαετία 1793 ­ 1802 στη Σχολή της Σύμης, την περίφημη Σχολή της 'Αγίας Μαρίνας, πού το πρόγραμμα των μαθη­

μάτων της, δπως φαίνεται από κώδικες της, πού περισώθηκαν, ήταν ευθυ­

γραμμισμένο με τα προγράμματα σπουδών των πιο φημισμένων εκπαιδευ­

τικών κέντρων τοΰ δούλου Γένους της προεπαναστατικής εποχής ι.

σημείωμα τοϋ κώδικα 2910 βρίσκεται στή σ. 816 και μέ αυτό κλείει ό λόγος εις τα "Αγια Φώτα τών Επιφανειών τοΰ Γρηγορίου τοϋ Θεολόγου. Για τα σημειώματα τών κωδίκων 1 και 13 βλ. Ά λ ε ξ. Σ. Κ α ρ α ν ι κ ό λ α, ενθ' αν., σσ. 44 και 55.

1. Παραδίδεται ή πληροφορία, ατεκμηρίωτη όμως, πώς τή σχολαρχία της Σχολής Σύμης ανέλαβε ό ιερομόναχος Γεράσιμος το έτος 1781. Τήν παρέχει ό αείμνηστος για­τρός Π α ν α γ ι ώ τ η ς Σ κ ι α θ ί τ η ς στή σ. 380 ανέκδοτου έργου του μέ τίτλο «'Ιστο­ρικά Σύμης».

EDOARDO TADDEO Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΝΕΑ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙ ΔΑΝΤΟΥ

Μεταξύ των βασικών δια τήν μελέτην της ιταλικής φιλολογίας βοη­

θημάτων εν τών πλέον σημαντικών και πλουσίων εις πληροφοριακά στοι­

χεία, και ήδη ώς εκ τής ηλικίας του διάσημον, είναι ή «Φιλολογική 'Ιστο­

ρία τής Ιταλίας» τών εκδόσεων Francesco Vallardi τοϋ Μιλάνου. Ή εν λόγω σειρά, ή οποία ήρχισεν εκδιδομένη τό έτος 1898 εν μέσω τοϋ κλί­

ματος τής «ιστορικής μεθόδου», αφιερώνει ενα ογκώδη τόμον — ενίοτε και δύο — εις ενα εκαστον τών αιώνων τής 'Ιταλικής γραμματείας, αναθέ­

τουσα τήν σύνταξίν του εις ύπεύθυνον και σοβαρόν μελετητή ν έκ τών πλέον ειδικών επί τοϋ θέματος. Είναι μία έγγύησις αρμοδιότητος, τήν οποίαν δυσκόλως θα ήδύναντο να παράσχουν ίστορίαι τής λογοτεχνίας όφειλό­

μεναι εις τήν γραφίδα ενός και μόνον συγγραφέως. Έξ άλλου, ανά δύο ή τρεις περίπου δεκαετίας έκαστος τόμος άντικαθίστατο ύπό μιας νέας εκδόσεως, ή οποία έπραγματοποιεΐτο έξ ολοκλήρου άπό τήν αρχήν, με τήν έπιμέλειαν τοϋ αύτοϋ ή καί ετέρου μελετητοϋ, εις τρόπον ώστε ή σειρά να παραμένη πάντοτε ενημερωμένη έναντι τής συνεχοΰς προόδου τών σπουδών.

Εις τον Δάντην Άλιγκιέρι, μοναδική έξαίρεσις, δια λόγους δυναμένους να έννοηθοΰν ευκόλως, άφιεροϋτο πάντοτε ένας ιδιαίτερος τόμος. Ό Ni­

cola Zingarelli ήτο εκείνος ό όποιος άπό τοϋ έτους 1899 μέχρι το έτος 1903 έδημοσίευσε τον πρώτον Δάντην, τον όποιον τό έτος 1931 αυτός ό ίδιος αντικατέστησε μέ δύο τόμους υπό τον τίτλον : Ό βίος, οι χρόνοι και τα έργα τον Δάντον, τόμοι οί όποιοι εν συνεχεία άνετυπώθησαν πολλάκις. Τό έργον αυτό επί μακρόν χρόνον διετήρησε τήν ΐσχύν του ώς βοήθημα χάρις εις τό πλήθος τών εν αύτω συγκεντρωμένων στοιχείων ώς καί τών ύπ' αύτοϋ άντιμετωπισθέντων προβλημάτων. Τό έτος 1950 ­ 51 ό Mario Apollonio εϊς τό έργον του Δάντης ­ Ιστορία τής Κωμωδίας συμφώνως προς τήν εν γένει νοοτροπίαν του ώς μελετητοϋ, επέλεξε και ήκολούθησε τήν όδόν τής θρησκευτικό ­ μυστικιστικής ερμηνείας τοϋ Δάντου, μέ προσφυγήν είτε εις όξυτάτας διεισδυτικός αναλύσεις, είτε εις απολύτως προσωπικός.

— 97 ­

Μετά πάροδον εικοσαετίας ό Aldo Vallone, καθηγητής της ιταλικής φιλολογίας εις το Πανεπιστήμιον του Μπάρι, μας έδωκε ενα νέον Δάντην ι. Έξέλιπεν ήδη ή γενεά τών Μ. Barbi και των E . G . Parodi, τών G. Vandelli και Β. Nardi, και τόσων άλλων λαμπρών μελετητών, δια τους οποίους ό Δάντης ήτο το μόνον ή το βασικόν άντικείμενον άφωσιωμένου ερευνητι­

κού έργου μιας ολοκλήρου ζωής, και ό Vallone σήμερα είναι ένας άπό τους ελαχίστους, οι όποιοι δύνανται να φέρουν το όνομα του «δαντιστου». Σχοινοτενής θα ήτο ή άπαρίθμησις τών δημοσιευμάτων, δια μέσου τών οποίων ό Vallone ετοίμασε το έδαφος δια τήν παροϋσαν πληρέστατη ν μονο­

γραφίαν χρέος μας είναι, εν τούτοις, να μνημονεύσωμεν μερικάς τουλά­

χιστον έκ τών σημαντικωτέρων, όπως : Ή έννοια της άριστοκρατικότητος και τής ευγενείας άπό τών προβηγκιανών μέχρι τον Δάντου (Παλέρμον 1950), 'Αριστοκρατικότης και ευγένεια κατά τήν Άναγέννησιν ("Αστι 1955), Μελέται επί της «Θείας Κωμωδίας» (Φλωρεντία 1955), Μελέται επί του Μεσαιωνικού Δάντου (Φλωρεντία 1965), Ή πρόζα της «Νέας Ζώης» (Φλω­

ρεντία 1963), Ή πρόζα τοϋ «Συμποσίου» (Φλωρεντία 1967), Δαντικαι ερευ­

ναι (Λέτσε 1967), Νέα δαντικά αναγνώσματα (Φλωρεντία 1968)· θα άναφέ­

ρωμεν ωσαύτως τάς μελετάς επί τής δαντικής κριτικής κατά τους αιώνας Κ", ΙΖ', IH', ΙΘ', ώς και κατά τον παρόντα αιώνα, καθώς επίσης τάς «αναγνώσεις» επί μέρους ασμάτων τής Θείας Κωμωδίας. Πλέον τών είκοσι ετών εργασίας, τα όποια κατέστησαν τον συγγραφέα απολύτως κύριον του θέματος του άπό πάσης απόψεως, ώξυναν και έλέπτυναν τα όργανα τής έρεύνης του.

Πάμπολα και διόλου εύκολα εις τήν λύσιν των ήσαν τα προβλήματα τα όποια ώφειλε να αντιμετώπιση ό συγγραφεύς, προπάντων έναντι τής κριτικής παραγωγής, ή οποία δια μέσου τών αιώνων έχει λάβει διαστάσεις ασύλληπτους. Πρωτίστως έπρεπε να συγκεράση τους πρακτικούς σκοπούς ενός εγχειριδίου, οί όποιοι είναι : παροχή λεπτομερών πληροφοριών δυναμένων να αντληθούν ευκόλως, εκθεσις τής παρούσης καταστάσεως τών διαφόρων προβλημάτων, και όργάνωσις τής ύλης πέριξ ώρισμένων κεντρικών ιδεών. Ό συγγραφεύς επέτυχε, διότι εις ολίγας σελίδας (ai όποΐαι δυνατόν να φανούν ώς λίαν συνοπτικαί, δέον όμως όπως ληφθή υπ' όψει τό πλήθος τών έν ύπομνήματι σημειώσεων) συνεκέντρωσε άπαντα τα άφορώντα εις τήν βιογραφίαν του Δάντου στοιχεία και προέβη εις μελέτην έξονυχιστικήν τών έργων, τα οποία άνελύθησαν άπό πάσης από­

ψεως. Ούτω, δια να περιορισθώμεν εις μίαν σύντομον σύγκρισιν, ενώ ό Zingarelli είχε συλλάβει τό όλον έργον του ώς δοκουμενταρισμένην βιο­

1. Α. Val lone , Dante, F. Vallardi, «Storia Letteraria d'Italia», Milano 1971, pp. XI ­ 628.

7

— 98 —

γραφίαν καί εϊχε αφιερώσει τα πρώτα κεφάλαια εις τα θέματα : "Η κοινότης καί ό λαός της Φλωρεντίας, "Η προ τοϋ Δάντον φλωρεντινή παιδεία, Οι Άλιγκιέρι, ό Vallone αρχίζει μέ έναν Πρόλογον, όπου καθορίζει ώρισμέ­

νας αρχάς μεθόδου και διακρίνει χρονικώς τρεις σταθμούς εις τήν πνευ­

ματικήν ζωήν του μεγάλου φλωρεντινού, συνεχίζει μέ L'uomo di Dante e Dante uomo, ένθα ή βιογραφία θα έλεγε κανείς γεννάται ώς απόρροια της ηθικής αντιλήψεως καί αμέσως κατόπιν περνά εις τήν μελέτην τών £ργων, πράγμα το όποιον, άλλωστε, εϊχεν αρχίσει ήδη άπό τάς πρώτας σελίδας. Εις τήν πλέον σύγχρονον ταύτην διάταξιν καί διάρθρωσιν της ύλης θα πρέπη να ιδωμεν άντικατοπτριζομένην τήν μείωσιν του περί τάς φιλολογικός έρευνας ενδιαφέροντος, αί όποΐαι στρέφονται εις τήν «προϊ­

στορίαν» τοϋ συγγραφέως καί του £ργου του καί δεν έχουν στενήν σχέσιν προς τα κείμενα.

Μία άλλη δυσκολία, τήν οποίαν είχε να αντιμετώπιση ό Vallone, ήτο να συνταύτιση ίστορίαν τής γενικής κατά τον μεσαίωνα παιδείας, ίστο­

ρίαν τής ατομικής παιδείας τοϋ Δάντου καί κριτικήν άνάλυσιν τών έργων. Ό Vallone υπερπηδά καί τήν δυσκολίαν αυτήν. Εξετάζει τάς δύο πρώτας απόψεις ουχί κατά τρόπον αφηρημένο ν, άλλα κατά τήν συγκεκριμένη ν αυτών έκδήλωσιν εις τα θεωρητικά καί ποιητικά έργα τοϋ Δάντου. Εις έπίρρωσιν τών όσων υποστηρίζει προβαίνει εις ύφολογικήν άνάλυσιν έν άπολύτω συναρτήσει. Δύναται κανείς να εΐπη ότι έχρησιμοποιήθησαν άπαντες οί τρόποι φιλολογικής έρεύνης : άπό τήν μελέτην τών βασικών ηθικών καί θρησκευτικών άρχων, τήν μελέτην τών πηγών καί τής χειρο­

γράφου παραδόσεως, μέχρι τήν συγκριτικήν ίστορίαν ώρισμένων λέξεων, τήν έφαρμογήν τών κανόνων τοϋ συντακτικοΰ καί τήν έπιδίωξιν τής θεμα­

τικής καί συντακτικής ένότητος. Φιλολογία καί κριτική άλληλοσυμπλη­

ροϋνται. Ή μελέτη τών εξωτερικών στοιχείων δέν διαχωρίζεται άπό εκείνη ν τών ΐδεών. 'Απεδείχθη προφανώς άσκοπος ή κατηγορία περί έκλεκτισμοΰ* τήν άπηύθυνον συνήθως τήν έποχήν τοϋ ίδεαλισμοΰ τοϋ Croce εναντίον εκείνου ô όποιος θα άπετόλμα να καταφυγή είς ανάλογους μεθόδους πολ­

λαπλής έρεύνης. Δέν είναι φιλοσοφία ή φιλολογική έρευνα. Βασικόν προτέρημα του Vallone είναι ότι τό βιβλίον του το έθεμε­

λίωσε έπί μιας απολύτως καθωρισμένης ερμηνείας τής προσωπικότητος τοϋ Δάντου. Ή ερμηνεία αυτή έξαγγέλεται ήδη άπό τήν αρχήν καί εις αυτήν κατατείνει μέ συνέπειαν πάσα έπί μέρους διαπραγμάτευσις. Λογική καί θρησκευτική πίστις είς τον Δάντην είναι αλληλένδετοι. Ή λογική αποδεικνύει τήν τελειοτάτην δομήν τοϋ σύμπαντος καί οδηγεί κατά συνέ­

πειαν είς τον Θεόν ή πίστις εγγυάται είς τα νοήματα τής λογικής από­

λυτον βεβαιότητα. Ή εγκόσμιος ζωή είναι τό πεδίον το όποιον προσφέ­

ρεται είς τήν δημιουργικότητα τοϋ άνθρωπου. Ό τελευταίος αυτός θα

— 99 —

δυνηθώ να προσέγγιση την έπίγειον εύτυχίαν δι' ορθής χρήσεως τών ικα­

νοτήτων του. Έάν το παρόν εϊναι άπαίσιον, λόγω της ηθικής και κοινω­

νικής αναρχίας, ή οποία επικρατεί εις τήν ανθρωπότητα, λαμπρόν ήτο το παρελθόν, δτε επρυτάνευσαν ομόνοια, άπλότης ηθών και ευγένεια και λαμπρόν θα εϊναι τό μέλλον, ότε Κράτος και Εκκλησία θα αναλάβουν εκ νέου να ποδηγετήσουν τους ανθρώπους συμφώνως προς τάς αρχάς τής δικαιοσύνης. Ή κατάκτησις τής γνώσεως καθιστά τον άνθρωπον περισ­

σότερον καλόν, κοινωνικώτερον, και με έπίγνωσιν του Θεοΰ τον οδηγεί εις τήν πρόοδον. Ή θρησκευτικότης του Δάντου, συνεπώς, δεν εϊναι μυστι­

κιστικού χαράκτηρος, αλλά πνευματικού, εδράζεται στερρώς επί του προ­

βλήματος τής επιγείου δικαιοσύνης. Ή ερμηνεία αυτή δεν εϊναι απολύτως νέα. "Εχει μάλιστα λαμπράς

ρίζας εις τάς μελετάς τοΰ ΙΘ' αιώνος, καθώς και του ιδικού μας. Δια πρώτην όμως φοράν τίθεται ώς βάσις δια μίαν καθολικήν του όλου δαντικοϋ έργου μελέτην. Έχει τό προσόν ότι εισάγεται δι' αυτής κατ' απόλυτον δικαίωμα ή μελέτη τών ιδεών του ποιητου εις τήν μελέτην τής ποιήσεώς του (έναντι τής θέσεως του Benedetto Croce) και προσφέρει τήν καλυτέραν βάσιν δια τήν πυκνήν συνύφανσιν σχέσεων, ή οποία έρχεται να συνάψη τα μικρό­

τερα έργα προς τό μέγα ποίημα. (Τό πλήθος τών απηχήσεων και τών παραλ­

ληλισμών μεταξύ τών διαφόρων έργων εϊναι εκ τών μεγαλυτέρων προσόν­

των του παρόντος τόμου). Βαδίζων ακολούθως επί τα ϊχνη του διδασκάλου του Bruno Nardi, ό

Vallone τονίζει τήν σημασίαν τήν οποίαν εσχον αί πολιτικαί θεωρίαι τών βασιλέων του Οίκου τής Σουηβίας, ιδία του Φρειδερίκου Β' και του Μαν­

φρέδου, εις τήν διαμόρφωσιν τής πολιτικής και φιλοσοφικής σκέψεως του Δάντου : ή άπ' ευθείας προέλευσις τοΰ Κράτους άπό τον Θεόν, ή εναντίον τής Παπωσύνης κατηγορία περί σφετερισμού τής πολιτικής εξουσίας, ή άποθέωσις τής λογικής του άνθρωπου, ή μόρφωσις, τιθεμένη ώς θεμέλιον τοϋ κοινωνικού βίου, εϊναι νοήματα κοινά τόσον εις εκείνους όσον και είς τον Δάντην. Αυτός εϊναι και ό λόγος τής σαφούς προτιμήσεως, τήν οποίαν εκδηλώνει ό ποιητής είς τήν Θείαν Κωμωοίαν προς τον Οίκον τής Σουηβίας.

Αί βασικαϊ γραμμαί τής βιογραφίας, τής προσωπικότητος και τών έργων τοϋ Δάντου δεν διαφέρουν ουσιωδώς τών ήδη γνωστών, καθ' όσον ή έρευνα και ό έλεγχος τών δοκουμέντων έγένοντο άπό μελετητάς τής εποχής τής «ιστορικής μεθόδου» και τής φιλοσοφικής σχολής και ήδη ώρισμένα συμπεράσματα δύνανται να θεωρηθούν ώς οριστικά. Έν τούτοις ô συγγρα­

φεύς δι' £καστον θέμα εξετάζει τάς διαφόρους προταθείσας γνώμας ιστο­

ρικώς καί, μέ τήν σειράν του, λαμβάνει θέσιν με διακριτικότητα και αΐσθη­

σιν μέτρου.

— 100 —

Ούτω, παραδείγματος χάριν, ό Vallone δεν επιμένει πολύ έπί του προ­

βλήματος το όποιον άλλοτε είχε συζητηθή ευρύτατα, εν σχέσει προς τάς γυναικείας μορφάς τάς οποίας ήγάπησε και ύμνησε ό Δάντης (τα διάφορα ονόματα θα πρέπη να ήσαν senhals, ψευδώνυμα). Είναι της γνώμης ότι οι λεγόμενοι «πετρώδεις» στίχοι, σαφής μαρτυρία δι' εν πάθος βραχύ και εντονον, είναι θεωρητικής υφής (όπως έπίστευε δια μερικάς εξ αυτών ήδη ό Barbi) : ή γυναίκα θα πρέπη να είναι ή φιλοσοφία.

Συνεπής προς τήν εν γένει έρμηνείαν του, ό Vallone θέτει ëva σαφή διαχωρισμόν μεταξύ τής νεανικής παραγωγής (ερωτικοί στίχοι καί Νέα Ζωή, 1283 ­ 1293), ένθα κυριαρχούν φιλολογικόν ενδιαφέρον καί «ή μαγεία μιας μνήμης, ή οποία αρέσκεται να άνακαλή» (σ. 380) καί τής όλης μετέ­

πειτα παραγωγής, όπου εντείνεται όλονέν περισσότερον ή ηθική καί κοι­

νωνική αποστολή του καί τό όνειρον άναμορφώσεως τής άνθρωπότητος. Εις τό μέσον, μεταξύ φιλοσοφικών μελετών καί θεωρητικών στίχων, ϊσταται τό άποφασιστικόν γεγονός τής ζωής του Δάντου : ή καταδίκη του εις έξο­

ρίαν (1302). Ίδιαιτέραν σημασίαν εις τήν πνευματικήν ίστορίαν τοϋ ποιητοΰ απο­

κτούν αί πραγματεΐαι {De vulgari eloquentia καί Convino, 1304­1307) προς τάς οποίας θα ήθελε ό Vallone να πλησίαση χρονικώς τήν Μοναρ­

χίαν, τήν οποίαν άλλοι μελετηταί κατατάσσουν είς μίαν πολύ μεταγενε­

στέραν περίοδον. Τοιουτοτρόπως αί τρεις πραγματεΐαι θα είχον κοινήν τήν γένεσιν καί θα άντεστοίχουν εις τα τρία εϊδη τής φιλοσοφίας: rationalis, naturalis, moralis. Πλησιέστατα προς αύτάς ή Κόλασις, τό μόνον μέρος τής Θείας Κωμωδίας, τό όποιον, κατά τήν γνώμην του συγγραφέως, θα πρέπη να έπερατώθη εντός του έτους 1313 (άλλοι μελετηταί εντός τοΰ έτους εκείνου τοποθετούν καί τό Καθαρτήριον).

Έπί τη βάσει ενός συστήματος ηθικών, πολιτικών εκφραστικών καί θρησκευτικών άρχων, σαφώς καθωρισμένων καί βαθύτατα βιωμένων, ότε ό ποιητής ήτο είς θέσιν να τάς μετάλλαξη εις «ήθικήν δύναμιν, κινούσαν ιδέας καί γεγονότα, είς τό κέντρον τού πνεύματος καί τής πίστεως» (σ. 105), καί είς ούσίαν ποιητικήν, έγεννήθη ή Θεία Κωμωδία, «τό έργον τό όποιον περισσότερον παντός άλλου έχει ενα πυρήνα, μίαν έσωτερικήν φλόγα καί τό όποιον ήθέλησεν ό ποιητής να φροντίση καί ώς προς τα εξωτερικά καί μορφικά στοιχεία» (σ. 306)· όραμα καί προφητεία, ένθα κορυφοΰται ή αγωνία δια τήν σωτηρίαν τής άνθρωπότητος.

Άναφορικώς προς τό πρόβλημα τοΰ άλληγορισμοΰ, τό όποιον ενταύθα έμελετήθη υπό τήν διπλήν μεσαιωνικήν του παράδοσιν, κλασσικήν ­ λαϊ­

κήν καί βιβλικήν ­ έκκλησιαστικήν, ό Vallone δέχεται τήν βασικήν άλλη­

γορίαν τοΰ ποιήματος καί τήν άλληγορικήν έρμηνείαν τοΰ Βιργιλίου καί τής Βεατρίκης, τήν οποίαν ήρνεΐτο ό Nardi. Ά π ό αισθητικής πλευράς

— 101 —

απορρίπτει την a priori καταδίκην του εκφραστικού αύτοΰ τρόπου, τον όποιον θεωρεί ίκανόν να άποδώση ποιητικώς έκεΐ όπου λαμβάνει θέσιν και άξίαν συμβόλου. Είς το σημεΐον αυτό θα ήτο δυνατόν να είναι κανείς περισσότερον διεξοδικός* όπως θα ήτο δυνατόν να αναμένη κανείς ότι είς τον Παράδεισον, ως ποίησιν της γνώσεως, της αρμονικής δομής του σύμπαντος και τής ανόδου τής ψυχής είς τον Θεόν μέχρι τής τελικής εξο­

μοιώσεως, θα άφιεροϋτο μία περισσότερον διεισδυτική προσοχή. Γενικώ­

κώτερον, δύναται να παρατήρηση κανείς ότι, όπως ήτο έπόμενον να συμβή, ή ιδεολογική τοποθέτησις έχει ώς αποτέλεσμα να περάση είς δευτέραν μοιραν πάν ό,τι άφορα είς τήν άξιολόγησιν τής ποιήσεως και τό πέρασμα άπό τήν καθαράν, άλλα ίσχνήν ποίησιν του dolce stil novo εις τήν πλέον σύνθετον και ώριμον τής Κωμωδίας.

Είς τήν λατινική ν του Δάντου, ή οποία επιτέλους άνελύθη και έμελε­

τήθη τό πρώτον είς τάς σχέσεις της προς τήν Κωμωδίαν, άφιερώθη εν κεφάλαιον τό όποιον έχαρακτηρίσθη ώς «εν των περισσότερον πυκνών και ταυτοχρόνως περισσότερον εντυπωσιακών και εποικοδομητικών του βιβλίου».

Τό "Ανθος, στιχούργημα έκ 232 σονέττων, είς έλευθέραν άπόδοσιν έκ τοϋ Roman de la Rose, άκρως αμφισβητούμενης πατρότητος, αποδίδεται είς τον Δάντην και χρονολογείται μεταξύ τών ετών 1290­ 1292. Είς τους λόγους τους οποίους εξέθεσε προσφάτως ό G. Contini, ό Vallone προσθέτει ότι εν έργον όπως τό "Ανθος, εμπνεύσεως σαφώς κοσμικής, αισθησιακής, άντιθρησκευτικής, δυνατόν να ανταποκρίνεται εις τήν κατ' εξοχήν έξωτερι­

κήν πλευράν τοϋ δαντικοϋ ρασιοναλισμού εις μίαν περίοδον κρίσεως καί, κατά συνέπειαν, δεν δύναται νά τοποθετηθή χρονικώς ειμή κατά τήν περί­

φημον «λοξοδρόμησιν», μεταξύ τοϋ θανάτου τής Βεατρίκης καί τής πρό­

ζας τής Νέας Ζώης. «Κριτική έμβάθυνσις εκπληκτικής όξυνοίας», όπως έγραψε ό G. Barberi Squarotti.

Ό σ ο ν άφορα είς τήν γνησιότητα τής 'Επιστολής είς Cangrande della Scala καί τής Quaestio de situ et forma. . ., δια τήν πρώτην ό συγγραφεύς δεν εκφράζεται, παραπέμπει εις τον Barbi, ό όποιος τείνει προς τήν άνα­

γνώρισιν, καί δια τήν δευτέραν απορρίπτει πάσαν άμφισβήτησιν, εις τρόπον ώστε εμφανίζεται καί πάλιν με ιδίαν γνώμην έναντι τοϋ Nardi, ό όποιος άνενδοιάστως έχαρακτήριζεν αμφότερα τα έργα ψευδή. Προφανώς άφοΰ εδέχθη τήν άλληγορικήν έρμηνείαν, έπαυσε να ύπάρχη καί ό βασικός λόγος ό όποιος ώδήγει είς τήν άμφισβήτησιν τής γνησιότητος τής Επιστολής, ένθα ό ίδιος ό Δάντης αναγνωρίζει τήν άλληγορικήν σημασίαν τής Κωμωδίας.

Άλλα καί δια τό πλήθος τών πινάκων καί τών βιβλιογραφικών του στοιχείων ό Δάντης αυτός τοϋ Aldo Vallone είναι ενδεικτικός μιας σημαν­

— 102 —

τικής προόδου, ή οποία συνετελέσθη εις τον τομέα τών δαντικών σπουδών καθώς και εις τον τομέα τών μεσαιωνικών γραμμάτων. Δικαίως λοιπόν λαμβάνει θέσιν παραπλεύρως τών δύο μεγαλυτέρων έργων, τα όποια άφιε­

ρώθησαν κατά τα τελευταία έτη εις τον μεγάλον ίταλόν ποιητήν : την κρι­

τικήν εκδοσιν τής Commedia secondo ΐantica vulgata, τοϋ Giorgio Pe­

trocchi, και την Enciclopedia Dantesca, εις πέντε τόμους, εκδοσιν τοϋ 'Ινστιτούτου της 'Ιταλικής 'Εγκυκλοπαίδειας, μετά της οποίας, άλλωστε, συνειργάσθη ό ίδιος ό Vallone.

Ό πνευματικός κόσμος της Ελλάδος, ό όποιος έδειξε πάντοτε δια τον Δάντην βαθύ ενδιαφέρον και το 1965 έώρτασε με επισημότητα την έβδο­

μη ν εκατονταετηρίδα από της γεννήσεως του, θα δεχθή ευμενώς τον πα­

ρόντα τόμον. (Μετάφρασις της ' Ε σ π ε ρ ί α ς Κ α π ό γ λ ο υ )

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητοδ Πανεπιστημίου

ΜΙΑ ΙΤΑΛΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΡΗΤΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ : Η «FEDRA» ΤΟΥ FRANCESCO BOZZA*

Παρά τάς σημαντικάς έρευνας και προόδους, τάς γενομένας κατά τα τελευταία έτη είς την μελέτην της ιστορίας της Νεοελληνικής λογοτεχνίας, παραμένουν ακόμη κεφάλαια, τα όποια ή ουδόλως εΐλκυσαν την προσοχήν ή μόνον κατ' ελάχιστον άπησχόλησαν τους μελετητάς μέχρι σήμερον.

Πρόκειται έν τούτοις περί σημαντικών εκδηλώσεων τής νεωτέρας Γραμματείας μας, τών οποίων ή αξία αποβαίνει πολύ σπουδαιότερα, άν ληφθούν υπ' όψιν το μεν ή πενιχρότης τής κατά τους μακρούς χρόνους τής Τουρκοκρατίας λογοτεχνικής μας παραγωγής, το δε αί υπό τραγικάς πολι­

τικάς συνθήκας καταβληθεΐσαι σύντονοι προσπάθειαι προς διατήρησιν τής ελληνικής πνευματικής παραδόσεως ι.

'Ιδιαιτέρως σημαντικά μεταξύ τών κεφαλαίων τούτων είναι και τα έξης : α') Ή από τής αλώσεως τής Βασιλίδος πλούσια πνευματική καΐ εθνική

δρασις τών Ελλήνων τής διασποράς έν τή Δύσει και τώ Βορρςί. β') Αί είς εύρεΐαν κλίμακα μεταφράσεις ξένων λογοτεχνικών και επι­

στημονικών έργων, μάλιστα δε από δυτικών πρωτοτύπων. γ') Ή ξενόφωνος ελληνική φιλολογία, Ιδία είς τάς Κοινότητας του έξω

Ελληνισμού. δ') Ή υπό Ελλήνων λογίων συγγραφή λογοτεχνικών και άλλων έργων

εις ξένας γλώσσας 2. Περί τής πρώτης κατηγορίας έχουν ήδη ίκανά γραφή και πολλαΐ έρευ­

ναι έχουν κατά καιρούς γίνει ύπό ξένων και Ελλήνων μελετητών. Έν τού­

τοις ούτε τό όλον θέμα τής υπό τών μεταβυζαντινών λογίων τής διασποράς

* Άνακοίνωσις εις το Β' Διεθνές Κρητολογικόν Συνέδριον. 1. Ή παρατιθεμένη σύντομος εισαγωγή αποτελεί περίληψιν εκτενεστέρας μελέτης. 2. Περί τίνων άλλων — επίσης σημαντικών — κεφαλαίων τής νεοελληνικής Γραμ­

ματείας θα γίνη λόγος έν τή ευρύτερα μελέτη.

— 104 —

ασκηθείσης επιδράσεως έχει ακόμη τεθή έπί τών πραγματικών αύτοϋ βάσεων, οΰτε το πλουσιώτατον συγγραφικόν ύλικόν, το κατεσπαρμένον εις δημο­

σίας και ίδιωτικάς βιβλιοθήκας, ώς και εις αρχεία, έχει ακόμη συγκεν­

τρωθή και μελετηθή 1. Ή δευτέρα κατηγορία περιλαμβάνει τάς πολυπληθείς — καί εις καθα­

ρεύουσαν και εις δημώδη λόγον — μεταφράσεις δυτικών, μάλιστα δε ιτα­

λικών έργων, εϊτε άπό λογίους Φαναριώτας εϊτε άπό λογοτέχνας τών ένε­

τοκρατουμένων ελληνικών επαρχιών. Αί μεταφράσεις αύται, έκτος του γεγονότος δτι αποτελούν ασφαλή μαρτυρίαν περί της βαθυτέρας γνωριμίας τών κυριωτέρων έργων της Δύσεως, ήσκησαν, ουχί σπανίως, καί εύρεΐαν έπίδρασιν επί της διαμορφώσεως της νεωτέρας ελληνικής Γραμματείας 2. "Αξιον ιδιαιτέρας μνείας είναι το γεγονός ότι δια τών ελληνικών τούτων μεταφράσεων πολλά τοιαύτα έργα κατέστησαν γνωστά καί εις τον λοιπόν βαλκανικόν χώρον3. Παρίσταται, επομένως, ανάγκη όπως αί μεταφράσεις αύται — τών οποίων καί ή καθαρώς γλωσσική έρευνα έχει μέγα ενδιαφέρον — συγκεντρωθούν καί μελετηθούν συστηματικώς.

Πολύ όλιγώτερον έχει μελετηθή ή τρίτη κατηγορία, τής ξενόγλωσσου καί ξενογραμμάτου ελληνικής φιλολογίας. 'Υπό τον δρον τούτον περιλαμ­

βάνονται έργα Ελλήνων λογίων, κυρίως όμως λαϊκής προελεύσεως συγγρα­

φέων, οϊτινες, καίτοι εις ξένας χώρας διαβιοΰντες, εΐχον έν τούτοις πλήρως διαφυλάξει τήν έλληνικήν αυτών εθνικότητα καί τήν όρθόδοξον πίστιν, στερούμενοι όμως πάσης δυνατότητος μορφώσεως καί στοιχειώδους ετι παιδείας, εύρίσκοντο εις τήν ανάγκην να χρησιμοποιούν ξένον γλωσσικόν όργανον δια τήν συγγραφήν τών έργων των. Ουχί σπανίως δε καί τό άντί­

θετον παρατηρείται φαινόμενον, τής δι' ελληνικών δηλ. στοιχείων κατα­

γραφής αλλόγλωσσων έργων 4.

1. Το θέμα είναι ευρύ καί σπουδαιότατον. Πολλαί σχετικαί συζητήσεις έγιναν κατά καιρούς καί διετυπώθησαν ποικίλαι γνώμαι, υπάρχει δέ καί πλούσια βιβλιογραφία, ουχί πάντοτε αντικειμενική. Προέχει πάντως τών συζητήσεων ή έρευνα καί ή συστημα­

τική εκδοσις τών έν ταϊς βιβλιοθήκαις καί τοις άρχείοις σωζόμενων εισέτι ανεκδότων κειμένων.

2. Πολλά έργα καί επιστημονικά καί λογοτεχνικά μετεφράσθησαν έκ τών κυριω­

τέρων ευρωπαϊκών γλωσσών εις τήν έλληνικήν, είτε καθαρεύουσαν είτε δημοτικήν. Ουχί ολίγαι τών μεταφράσεων τούτων άπόκεινται ανέκδοτοι εις ελληνικός καί ξένας βιβλιοθήκας, οπωσδήποτε δέ ουδεμία συστηματική εργασία συγκεντρώσεως καί μελέτης αυτών έχει γίνει μέχρι σήμερον.

3. Ή έρευνα αύτη δέν έχει ακόμη κινήσει αρκούντως τήν προσοχήν τών μελετητών.

4. Τό θέμα μόνον τελευταίως ήρχισε νά άπασχολή τους έρευνητάς. Ή σημασία αύτοϋ θα καταστή καταφανής όταν συγκεντρωθούν τα πολυάριθμα καί εις διαφόρους βιβλιοθήκας, ιδία ίδιωτικάς, κατεσπαρμένα σχετικά κείμενα.

— 105 —

Tò φαινόμενον της ξενόφωνου ελληνικής φιλολογίας παρατηρείται κατ' εξοχήν εις τάς τουρκοκρατουμένας επαρχίας (καραμανλίδικα):, εις τάς φραγκοκρατουμένας (φραγκοχιώτικα)2, ακόμη όμως και εις περιοχάς, εις τάς οποίας έπεκράτει ή σλαβική, ή εβραϊκή, ή αλβανική, ή αρμενική κλπ. Πρόκειται περί πλούσιας παραγωγής, μεγίστης εθνικής ουχί δε σπα­

νίως και φιλολογικής σημασίας, ή οποία μόνον τελευταίως ήρχισε να άπα­

σχολή σοβαρώς τους ιστορικούς τής νεωτέρας Γραμματείας μας. Ή τετάρτη κατηγορία, καίτοι μικρότερα εις ογκον, παρουσιάζει επί­

σης σημαντικόν ενδιαφέρον. Πρόκειται περί λογοτεχνικών έργων, τα όποια "Ελληνες λόγιοι έγραψαν εις ξένας γλώσσας, ενώ εύρίσκοντο εν τη αλλο­

δαπή, όπου δια τους γνωστούς λόγους ήναγκάζοντο να έκπατρισθοϋν και να ζήσουν. 'Επιθυμούντες ούτοι να εκφράσουν τάς πνευματικάς αυτών ανησυχίας και αδυνατούντες να πράξουν τούτο εν τη ιδία αυτών πατρίδι και γλώσση, προσέφευγον εις τήν γλώσσαν τής χώρας, ήτις προσέφερεν είς αυτούς φιλοξενίαν.

Βεβαίως ή τοιαύτη παραγωγή θεωρητικώς ανήκει μάλλον εις τήν Γραμ­

ματείαν του τόπου εν τω όποίφ οι συγγραφείς εύρίσκοντο. Τό γεγονός έν τούτοις ότι οί τελευταίοι ούτοι, ουχί οικειοθελώς, άλλ' ένεκα τών ειδικών ύπό τάς οποίας έτέλουν συνθηκών μετέβαινον εις τήν άλλοδαπήν και εγρα­

φον εις ξένας γλώσσας αποτελεί ίδιοτυπίαν και επιβάλλει όπως ό μελετητής τής ιστορίας του νεωτέρου Ελληνισμού και τής νεωτέρας φιλολογίας μας μή άγνοήση τα έργα ταύτα,3.

* *

Είς τήν τελευταίαν ταύτην κατηγορίαν ανήκουν, σύν τοις άλλοις, θεα­

τρικά τίνα έργα, γραφέντα κατά τό πλείστον υπό Κρητών και ανήκοντα είς τήν δραματουργίαν τοΰ Κ" και τοΰ ΙΖ' αιώνος.

1. Βλ. γενικάς παρατηρήσεις έν Ι. Τ. Π α μ π ο ύ κ η, Πετεριμίζ, Όλίγαι λέξεις έπί τής συνθέσεως τών θρησκευτικών βιβλίων τής τουρκόφωνου ελληνικής φιλολογίας, Κείμενα και μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, 'Αθήναι 1961. Βασικον έργον δια πάσαν σχετικήν μελέτη ν είναι τώρα ό κατάλογος : S. S a l a v i l l e ­ E . D a l l e g g i o , Kara­

manlidika. Bibliographie analytique d'ouvrages en langue turque imprimés en caractères grecs, Collection du Centre d'Études d'Asie Mineure a l'Institut Français d'Athènes, Athènes, torn. I, 1958, torn. Π, 1965.

2. Βλ. E. D a l l e g g i o , Bibliographie analytique d'ouvrages religieux en grec imprimés avec des caractères latins, Άνάτυπον έκ του Θ' τόμου τών Μικρασιατικών Χρονικών, Athènes 1961, ένθα και σχετική βιβλιογραφία.

3. Πλην τών εις ίταλικήν, τοιαύτα έργα εγράφησαν και είς αλλάς εύρωπαϊκάς γλώσσας.

— 106 —

Τοιαύτα έργα, γραφέντα πάντα εις ιταλικήν γλώσσαν, αναφέρει ήδη ό Σάθας i τα έξης :

1) Fedra, tragedia di Francesco Bozza, Candiotto, cavaliere, Vene­

tia, appresso Gabriel Giolito de' Ferrari 1578, εις 12ov, φύλλ. 64. 2) L'amorosa Fede, tragicomedia pastorale di Antonio Pandimo,

Candiotto, Venetia, appresso Giacomo Sarzina, 1620, είς 16ov, σελ. XIV + 196.

3) Clearco in Negroponte, drama per musica da rappresentarsi nel teatro Zane a San Moise l'anno 1685, dedicato alla virtù e merito dell'il­

lustrissimo sig. Giorgio Cornaro nobile del regno di Creta e fisico rino­

matissimo, Venetia, 1685, presso Frane. Nicolini, είς 12ov, σελ. 69 (άνετυ­

πώθη αυτόθι το 1686). 4) La Rosaura, drama per musica da rappresentarsi nel teatro di S.

Angelo l'anno 1689, Venetia 1689, per il Nicolini, εις 12ov, σελ. 70. 5) Brenno in Efeso, drama per musica da rappresentarsi nel famoso

teatro Vendramino di S. Salvatore l'anno 1690, Venetia 1690, per il Nico­

lini, είς 12ov, σελ. 60. Ποιητής των άνω τριών μελοδραμάτων είναι ό 'Αντώνιος Άρκολέος,

όστις έγένετο ευρέως γνωστός είς τους συγχρόνους του, ιδία μετά τήν από σκηνής διδασκαλίαν των έργων του.

Είς τους δραματικούς τούτους — κατά τον Σάθαν 2 — πρέπει να προσ­

τεθώσι και όσοι τών Κρητών μετέφρασαν εις ιταλικήν γλώσσαν κλασσικά δράματα, ώς ό 'Ιωάννης Ίουστινιάνης, ό όποιος μετέφρασεν είς versi sdruc­

cioli τάς κωμωδίας του Τερεντίου (έν Βενετία 1544) και ό 'Αντώνιος Στρα­

τηγός, ό οποίος μετέφρασε τήν Έκάβην τοϋ Εύριπίδου (έν Παταυΐω 1783). Ό μνημονευθείς Ίουστινιάνης έγραψε, καθ' & αναφέρει ό Cicogna3,

και alcune comédie italiane consistenti in dodici mila versi sdruccioli, ώς και ηθοποιίας τινάς είς λατινική ν γλώσσαν (έν Βασιλεία 1554).

Πλην τών μνημονευθέντων, και άλλα συνεγράφησαν κατά καιρούς έργα υπό Ελλήνων προσφύγων, άτινα έπλούτισαν τήν τότε άκμάζουσαν παραγωγή ν τών 'Ιταλών, διό ορθώς παρατηρεί ό Σάθας ότι «είς πλουτισμό ν (τής ιταλικής δραματουργίας) συνετέλεσαν κατά τι και αυτοί οί Κρήτες, γράψαντες δράματα, τα όποια ούτε εις τήν ήμετέραν φιλολογίαν άνήκουσιν, ούτε έν αύτη τη 'Ιταλική δραματουργία έπολιτογραφήθησαν»4.

1. Κ. Σ ά θ α, Κρητικον θέατρον ή συλλογή ανεκδότων καί αγνώστων δραμάτων, Έν Βενετία 1879, σελ. ια', σημ. 1.

2. Κ. Σ ά θ α, Κρητικον θέατρον κλπ., ενθ' άν., σελ. ια. 3. Em. ­ A n i . G i c o g n a , Inscrizioni Veneziane, Venezia, voi. Ili, σελ. 366 ­ 371. 4. Κ. Σ ά θ α , Κρητικον θέατρον κλπ., ενθ' άν., σελ. ια'.

— 107 —

Περί μιας τών τραγωδιών τούτων, και ακριβώς της ανωτέρω μνημονευ­

θείσης υπό τον τίτλον «Φαίδρα» ', θ' άναφέρωμεν γενικάς τινας πληροφο­

ρίας, επιφυλασσόμενοι να άσχοληθώμεν έν καιρώ διεξοδικώτερον περί αυτής.

Θέμα της τραγωδίας είναι ή γνωστή ύπόθεσις τής Φαίδρας. Πρέπει όμως να ύπογραμμισθή αμέσως ότι αΰτη ουδέν παρουσιάζει κοινόν γνώρι­

σμα προς τα ήδη γνωστά ομώνυμα έργα του Εύριπίδου και τοϋ Σενέκα, πλην, εννοείται, τής βασικής άφηγήσεως. Ό ποιητής έπεξειργάσθη τήν ύπόθεσιν κατ' ιδίαν αύτοϋ εμπνευσιν, μετέβαλεν ικανά μέρη τοΰ αρχικού πυρήνος, προσέθεσε δέ είκόνας και γεγονότα, ενώ άφήρεσεν άλλα.

'Ιδού πώς ό ποιητής καθορίζει τήν ύπόθεσιν :

«L'argomento. Fedra, figliuola del Re Minos, la quale Teseo prese per moglie, poi che

hebbe abbandonato in Cipri Arianna sua sorella, s'innamorò si fieramente del figliastro, che una giovane Amazone chiamata Ippolita partorì a Teseo ; che per compir lo suo brutto e dishonesto desiderio, non cessa di provar ogni mezzo. Mai il giovane havendosi dato alle caccie, et per ciò consecrato alla castissima Diana, Dea de Boschi, la sua virginità, non vuole mai consentir a tanta sceleraggine. Tal che vedendosi ella ingannata del suo pensiero, converte tosto lo smisurato et sfrenato amore, in crudelissimo odio. La onde accusa Ippolito al marito, fingendo empiamente, come egli le haveva voluto usar violenza. Teseo sdegnato oltre modo di questa novella, prega Egeo suo padre, che faccia vendetta di si grave fallo del figliuolo. Si che Egeo, per lo giuramento già fattogli, mentre Ippolito passa il mare per fuggir Vira del padre, manda una orca marina, che con la molta sua forza sommerse la nave. Il corpo d'Ippolito fu poi trovato sul lito ; et Fedra disperata per lo grand'errore, poi che l'hebbe molto pianto, se medesima uccide : e la nodrice, vedendo morta la reina, si precipita da una altra rupe» 2.

Συγγραφεύς τής τραγωδίας είναι ό νεαρός Κρής Φραγκίσκος Βότσας — ό cavaliere Francesco Bozza, ως γράφει ό ίδιος ιταλιστί —, όστις εύρίσκετο

1. Ό ακριβής τίτλος τοϋ εξωφύλλου έχει ώς έξης : «Fedra, tragedia di Francesco Bozza, Candiotto, Cavaliere, In Uinegia, Appresso Gabriel Giolito de' Ferrari MDLXXIII». Σύγκειται έκ φύλλων 64.

2. «Fedra», tragedia di Francesco Bozza, ενθ' άν., φυλλ. 3 v ­ 4 r : L'argomento.

— 108 —

τότε εν 'Ιταλία, σπουδάζων την νομικήν έν τω Παταυΐω Πανεπιστήμια), άλλ' έκ παραλλήλου καλλιεργών και τάς φιλολογικάς μελετάς.

Το έργον εξεδόθη έν Βενετία το 1578. Ώς μας πληροφορεί έν τούτοις ό συγγραφεύς, έν τη προτασσομένη τοΟ κειμένου αφιερωτική επιστολή, απευθυνόμενη προς τον καρδινάλιον του Ούρβίνου, υπό ήμερομηνίαν 4ης Δεκεμβρίου 1577, ούτος είχεν αποπερατώσει την συγγραφήν ήδη προ διε­

τίας, είς ήλικίαν μόλις εί'κοσι δύο ετών : «"Αν — γράφει — Σεβασμιώτατε Κύριε, θελήσετε να ρίψετε εν βλέμμα εις το έργον μου, ελπίζω δτι δέν θα περιφρονήσετε τήν προσφοράν μου. "Αν όμως ή τραγωδία μου δέν είναι έξ ολοκλήρου τελεία καί, επομένως, ουχί αξία ϊνα φθάση μέχρις Υμών, ας χρησιμεύσουν προς μερικήν συγχώρησίν μου τα είκοσι δύο ετη της ηλι­

κίας μου, καθ' ην τήν συνέγραψα, ή μελέτη της Νομικής επιστήμης, ήτις τότε ώς καί τώρα απασχολεί μέγα μέρος τών κόπων μου, επίσης δε ή επι­

θυμία του ευλαβούς πόθου, όπως Σας προσφέρω είς δώρον έκ μέρους μου» 1. Επομένως τό 1575 ή τραγωδία είχεν ήδη άχθη είς πέρας· ούτω δέ ô

Βότσας αναδεικνύεται έκ τών πρώτων, αν μή ό πρώτος σοβαρός Κρής μετα­

βυζαντινός τραγικός, έστω καί αν τό έργον του έχει γραφή είς τήν ΐταλικήν. Προηγείται, λοιπόν, κατά ίκανά ετη τών Κρητών συναδέλφων του της περιό­

δου τής ακμής τοϋ κρητικού θεάτρου. Όσον άφορα εις τό περιεχόμενον, ή τραγωδία ακολουθεί, έν γενικαΐς

γραμμαΐς, τον τύπον καί τήν μορφήν τών πλείστων ιταλικών τραγφδιών

1. Το πλήρες κείμενον τής άφιερώσεως έχει ώς ακολούθως : «Airillustriss(imo) et reverendiss(imo) signore, il Cardinale d'Urbino. — Sono hoggimai passati due anni, ch'io mi ritrovo haver composto una tragedia, la quale non havevo intentione di mandar fuori cosi presto per le molte difficoltà, che seco porta questa maniera di componimento. Ma la felice venuta vostra in Padova, illustriss(imo) signore, mi ha dato cagione di mutare proposito. Perchè desiderando io di farmivi conoscere per humilissimo et devotissimo servitor vostro, né mi si offerendo altra occasione, che il donarvi questa mia operetta, a questa, quantunque debile et bassa, m'è parso d'appi­

gliarmi. Certo molte sono state le cause di questa mia cosi honorata risoluzione, ma specialmente m'hanno a ciò allettatto non meno la grandezza, che la humanità et gen­

tilezza del generoso animo vostro. Il dono è veramente picciolo, ma l'affetto et rive­

renza con che io lo vi dono, non può essere maggiore. Voi, reverendiss (imo) signor mio, se a questa parte degnarete di risguardare, spero, ch'egli vi sarà non punto ingrata la mia servitù. Ma se la tragedia non è d'ogni parte perfetta et però indegna, che da voi si fusse ella venuta, possano in parte iscusarmi gli anni ventidue della mia età, ne* quali la composi, lo studio delle leggi, che allhora, come etiandio al presente, ha voluto continuo tributo delle mie fatiche et più quel desiderio d'humile ardire vestito, c'ho havuto di farvi dono di me stesso. Più direi, s'io non iscrivessi, come scrivo ad un Prencipe non meno di sangue, che di stato et Cardinale per dignità. — In Padova, a 4 Décembre 1577. — Di V.S. Illustr. et Reverend. Servitor, Francesco Bozza, Cavaliere».

— 109 —

της εποχής εκείνης. 'Αποτελείται δηλ. εκ πέντε πράξεων, διαιρουμένων είς σκηνάς, έχει δε πρόλογον και χορικά μεταξύ των πράξεων.

Πρόσωπα της τραγωδίας είναι τα βασικά τών αναλόγων τραγωδιών, και κατά την συνήθη συζυγίαν άπαντώντα, ήτοι ό βασιλεύς και ό σύμβουλος αύτοϋ, ή Φαίδρα και ή τροφός, ό Ιππόλυτος και ό φίλος αύτοϋ, ακόμη δε τα βοηθητικά πρόσωπα, ήτοι ό χορός κορασίδων, ή μέγαιρα, ή σκιά της μητρός του Ιππολύτου (ένθυμίζουσα τήν Σκιάν του άδελφοΰ του βασιλέως Φιλογόνου εν τή Έρωφίλη), ό αγγελιαφόρος.

Τό έργον προλογίζει ή θεά «Τύχη», ώς συμβαίνει και είς άλλα θεατρικά έργα τής εποχής εκείνης, μεταξύ τών οποίων και ή κρητική κωμωδία του «Φορτουνάτου», ίκαναί δε εικόνες και περιγραφαί ενθυμίζουν τό περιεχό­

μενον αναλόγων προλόγων. 'Ιδού οί πρώτοι στίχοι του Προλόγου :

Il Prologo

Fortuna

Prima, c'hoggi da voi si parta il sole, altrove conducendo il chiaro giorno, cose vedrete si crudeli et strane^ quanto strane et crudel si vider mai. Perchè Fedra del gran figlimi d'Egeo moglie infedele (com'è forse giusto, havendo già costui con empio inganno abbandonata, ah perfido, colei, che gli serbò sol per pietà la vita) sarà cagion de Vaspra indegna morte del filiastro innocente; perchè questi, che sol del honestate osservar gode, Vorme honorate, gli vestigi santi, non vorrà consentir mai per lusinghe, per preghi, per promesse ο per minacele, a le brutte di lei nefande voglie. Quindi veder si può strano accidente, come sua fé', sua castità Vuccide. Β en1 onde premio haver il miserello devria del suo valor et continenza, stratio haverà crudel el fin'acerbo. Ma guari non andrà di questo altiera

— 110 —

Vimpudica reina; ch'odiosa verrà tanto a se stessa per la colpa, et s'infuriata per Vamante morto, che per haver condegna pena al fallo, si darà morte con la propria mano. Né qui pur finiranno i suoi tormenti, poiché la già ne gli tartarei horrori vie maggior haver à supplici et pene; che mai tempo né legge non prescrive, ma con l'eternità van sempre eguali. E così vuol l'eterna alta giustizia, che sia punito chi mercè non chiede de suoi misfatti con devoto core, né da la sua pietà perdono attende, ma disperato di trovar clemenza, di questa vita Vultim'hora chiude. . .l.

Τα χορικά, τα όποια αναμφιβόλως αντιπροσωπεύουν τάς επιτυχεστέρας περιγραφάς του έργου, έχουν γραφή κατά κανόνα εις γοργόν έπτασύλλαβον μέτρον, ένω το ύπόλοιπον κείμενον ακολουθεί το κατ' εξοχήν ίταλικόν μέτρον του ένδεκασυλλάβου* εϊναι δ' εν πολλοίς συγγενή και κατά το περι­

εχόμενον και κατά τάς εικόνας προς τα χορικά της Έρωφίλης. Ό συγγραφεύς έγνώριζε καλώς την ΐταλικήν λογοτεχνίαν, αί επιδράσεις

τής οποίας είναι ουχί σπανίως καταφανείς. 'Αρκούν έκ τών πολλών να άνα­

φέρωμεν δύο ή τρία παραδείγματα, ένθυμίζοντα στίχους τοΰ ποιητού τής Θείας Κωμωδίας :

καί :

επίσης

e così vuol Γ eterna alta giustizia,

pietà dunque di me stessa m'ha mosso,

del sommo alto fator, ch'il tutto regge.

Όπως και εις πολλά άλλα έργα (καί αυτού τοΰ Έρωτοκρίτου συμπερι­

λαμβανομένου), ούτω καί εν τή Φαίδρα τοΰ Βότσα απαντούν ουκ ολίγοι αναχρονισμοί, ώς δτε ό ποιητής αναφέρει «i consigli di Stato» ή γράφει «avisati i principal baroni» ή «ne scriver penna ο lingua dir potria» ή, ακόμη, δτε αποδίδει χριστιανικός ιδιότητας εις τους αρχαίους 'Ολυμπίους θεούς κλπ.

1. «Fedra», tragedia di Francesco Bozza, ένθ' άν., σελ. 5Γ ­ 5ν : II Prologo.

·— 111 —

και :

καί

καί

καί

καί

'Ικανά χωρία της τραγωδίας έχουν παροιμιώδη χαρακτήρα, ως :

che meglio è tardi il ben, che tosto il male.

perchè servo fedel il voler deve

del suo signor sforzarsi far suo proprio.

più si teme il mal, che non si spera il bene.

che col crudel, esser crudel bisogna.

sempre spiacque Γ ingiustizia a Dio. beato chi bambin lascia la spoglia poi che la vita è tale.

Έν τή τραγωδία απαντούν πολλαί φράσεις, ιδέαι καί εικόνες, αί όποΐαι βραδύτερον κατέστησαν κοινοί τύποι εις τα περισσότερα θεατρικά έργα. 'Ιδιαιτέρως πρέπει να σημειωθή δτι ομοιότητες, εις μέγαν αριθμόν, υπάρχουν προς τήν Έρωφίλην, χωρία δέ τίνα φαίνονται ώς κατά λέξιν μεταφράσεις.

Υπερβάλλων, ίσως, τα πράγματα, γράφει ό Σάθας : «Ή Φαίδρα, καίτοι κατ' έπιφάνειαν διάφορος της Έρωφίλης, είναι πραγματική αδελφή αυτής, διότι άμφότεραι κοινήν εχουσι τήν δραματικήν πλοκήν, τα του δράματος πρόσωπα, τους διάλογους, πολλάκις δε καί αύτάς τάς φράσεις. Αυτοί οι χοροί τής Έρωφίλης, οί ούδεμίαν έχοντες σχέσιν προς τα ιταλικά δράματα, όμοιάζουσι προς τους τής Φαίδρας, διότι περί το αυτό περιστρέφονται άντικείμενον, ώς δύναται να πεισθή ό συγκρίνων τους έν τή πρώτη χορούς τής Β' καί Γ' πράξεως προς τους τής τετάρτης καί τρίτης πράξεως τής Φαί­

δρας. Ό έν τή πρώτη τής Έρωφίλης πράξει έπισυνημμένος ύμνος εις τον Έρωτα, ό τοσούτον σχετιζόμενος προς τον Όππιανόν άπαντςί ομοίως ώς χορός τής πρώτης πράξεως τής Φαίδρας, με τήν διαφοράν δτι ό Βότσας εϊχεν ύπ' όψιν τό αυτό άγνωστον κείμενον τό όποιον καί ό γράψας τον έν τφ Γύπαρι μονόλογον αυτού του θεού, ένω ό Χορτάτσης προτιμήσας τον Άλεξανδρινόν ποιητήν έπρόσθεσεν έν τέλει τού χορού μικράς τινας εννοίας έκ του κειμένου τοϋ μονολογουντος Έρωτος» 1.

'Ιδού τό κείμενον του χορικού τής Φαίδρας :

Coro

Amor, quai altri incolpa, come cagion de mali,

1. Κ. Σ ά θ α, Κρητικον θέατρον κλπ., ενθ' άν., σελ. οα' ­ οβ\

— 112 —

de pianti, de sospir, d'affanni et morti; a cui danno la colpa ch'ei con sue faci e strali sempre miseria, ognhor sciagure apporti, solo per ceder morti gli suoi seguaci amanti, che scarchi d'ogni cura, come vuol sua ventura, canno a servirlo ognhor pronti e constanti quando benigno sia né scriver penna ο lingua dir pò tria.

Egli cortese et pio sempre co'' suoi soggetti, né crudeltà giamai gli piacque ο piace. Non è com'altri, rio, come da molti affetti chiaro si vede, ch'ogni mal gli spiace, e sol ricerca pace apportar a viventi, che talhor inhumani son a lor stessi e strani, né son meno infelici ch'imprudenti, cercando al proprio bene opponersi ostinati e star'in pene.

Quando gli petti altrui questo signor pietoso infiamma d'amoroso e dolce foco; acciò nessun per lui viva in stato doglioso, ma tra piacer, tra canti, intesta e 'n gioco, in ogni parte et loco meni lieta sua vita, et al bramato fine le voglie sue divine, (o dono singolar, gioia compita) insieme col suo strale infonde anco saper al foco eguale.

Questi, per tacer molti, al padre Giove acceso, (ch'egualmente ferisce huomini e Dei)

— 113 —

in nuove forme et volti perchè d'odio ripreso non fusse unqua da buoni over da rei; ben quattro volte e sei cangiar la propria forma ho mostrato benigno, hor in Tauro, hor in Gigno, quando in Satiro et oro lo trasforma; perchè goder potesse Vamate sue, né amor lo distruggesse.

Ben se talhor Amore non dà a qualcun sapere condur a fine rumoroso affetto, che gli arde e preme il core; non son però si fiere sue voglie, che non dia tanto intelletto altrui per tal effetto. Questi a Dedal die presto a Γ alta impresa ingegno, per dar vita e sostegno ad altri (a cui poi per pietà ale ha prestò). Così oggi a la nodrice ha mostro il modo a far Fedra felice.

Amor giamai ci fura ο '/ ben c'invola; ma sol Fortuna sempre com'hor lo cangia in dolorose tempre l.

Ό Σάθας είχεν επίσης προβή είς σύγκρισιν μεταξύ τής «Φαίδρας» του Βότσα και τής «Έρωφίλης» του Χορτάτση και είχεν επισημάνει ικανά παράλληλα ή συγγενή χωρία, έξ ων αναφέρομεν χαρακτηριστικά τίνα παρα­

δείγματα :

Fedra (atto II, f. 16r, 18v) Parca crudel, perchè già di mia vita lo stame non troncasti. .. Cercai, misera me, co"1 molti mezzi liberarmi da questa fiamma ardente. .. Pace di giorno non havea né tregua col gran dolor che tormentava il core.

1. «Fedra», tragedia di Francesco Bozza, ενθ' άν., σελ. 14 r ­15 v : Coro.

— 114 —

Έρωφίλη (πραξ. Γ', στ. 9, 17, 26) Μοϊρα κακή κι αντίδικη, τυραννισμένη μοίρα. . . μόνια μον με τον έρωτα πάσ' ώραν επολέμου. . . μέρα και νύχτα δυνατό πόλεμον εδιδέ μου.

Fedra (atto III, f. 34 - 35) . . . volendo far vendetta

di nuova sceleraggine et bruttezza, a la qual dar convien nuovo gastigo ; voglio, che mi consigli di qual pena, ch'in parte almeno equivalente ila, dello punir quel traditof iniquo.

Έρωφίλη (πραξ. Δ', στ. 223 - 226) Ma πριν τον κάμω τίβοτα, νά 'ρθης εμήνυσα σου. . . για ν' άγροικήσης τή δουλειά τούτη και νά 'βρης τρόπο να γδικιωθώ, κ ή γδίκια μου ν' άρέση των άνθρώπω.

Fedra (atto ΙΠ, f. 37) a la giustizia

contraria è Vira et il furor nemico. Έρωφίλη (πραξ. Δ', στ. 257 - 258)

καλά κι ονδένας νά μπορη τήν ώρα πού μανίσει μέσα 'ς τήν θέρμη τον θυμοΰ το δίκιο να γροικήση.

Fedra (atto III, f. 39v) Qual fanciullo discorri et non qual vecchio... Non ponno gli argomenti ο tue parole privarmi di giudicio od ingannarmi. Ma veggo ben, come via portan gli anni tal volta seco V intelletto e il meglio.

Έρωφίλη (πραξ. Δ', στ. 611-613) Tà γερατειά ελωλάνασι θαρρώ, μα τήν αλήθεια, το σύμβουλο και κάθεται και λέγει παραμύθια, λογιάζοντας πώς μετ αυτά το νοϋ μου να σκότιση.

Fedra (atto IV, f. 52r) Il giustissimo Dio, re de V inferno mosso a pietate de miei giusti preghi, hora concesso m'ha ch'io torni al mondo.

— 115 —

Έρωφίλη (πραξ. Γ', στ. 243 ­ 245) Άπον τον "Αδη το σκληρό και το σκοτεινιασμένο με θέλημα τον Πλούτωνα τούτη την ώρα βγαίνω 'ς το φως τσ' ημέρας το λαμπρό και τον καθαρών κόσμον.

Fedra (atto IV, f. 56ν) Ohimè, trista che veggo? che veggo, ohimè, meschina?

Έρωφίλη (πραξ. E', στ. 387) *Ωφ, οχοϊμένα τι θωρώ. . . τι σνντηρώ ή καημένη!

Ό Σάθας αποδίδει τήν συγγένειαν του κειμένου τών δύο τραγωδιών εις μίμησιν : «Λεπτομερής αντιπαραβολή — γράφει — της Φαίδρας προς τήν Έρωφίλην αποβαίνει ού μόνον όχληρά, άλλα και δύσκολος, διότι οί ποιηταί μετά πολλής τέχνης άπομιμούμενοι αλλήλους, προσεκτικώς άπο­

φεύγουσι τήν άπλήν άντιγραφήν ενίοτε όμως παρασυρόμενοι υπό του θέμα­

τος μεταχειρίζονται και τάς αύτας λέξεις, τοϋτο δε παρατηρείται ιδία εν τή λύσει τοΰ δράματος, ότε ή αλληλουχία τών αναπτυσσομένων παθών συναρ­

πάζουσα τους ποιητάς αναγκάζει να λησμονήσωσι τήν περιεσκεμμένην μέθοδον τής απλής άπομιμήσεως» ι.

Βεβαίως από τής εποχής, καθ' ην εγραφεν ό Σάθας, ή μελέτη τών πηγών τών Κρητικών κειμένων ώς και ή συγκριτική περί τα έργα ταύτα έρευνα έχει σημειώσει σημαντικήν πρόοδον και έχει τεθή επί νέων βάσεων, παρα­

μένει όμως, οπωσδήποτε, έκτος αμφιβολίας ότι υπάρχει εν πολλοίς στενή συγγένεια μεταξύ τών δύο τραγωδιών τής «Φαίδρας» και τής «Έρωφίλης».

* *

Εις σύντομον, ώς ή παροϋσα, άνακοίνωσιν δεν είναι δυνατόν να έπι­

μείνωμεν επί λεπτομερειών, ιδία δε επί τής αναλύσεως και αξιολογήσεως τής τραγφδίας του Βότσα2. 'Επιτρέπεται έν τούτοις να διατυπώσωμεν συμπεράσματα τίνα :

1) Ή τραγωδία τής «Φαίδρας», μία τών πολλών, αΐτινες εΐδον τό φώς κατά τήν έποχήν έκείνην εν 'Ιταλία, δέν αποτελεί αριστούργημα, δέν είναι όμως κατωτέρα άλλων συγχρόνων.

2) Αυτή παρουσιάζει άξιόλογον ενδιαφέρον ένεκα τών ποικίλων ιστο­

ί . Κ. Σ ά θ α , Κρητικον θέατρον κλπ., ενθ' άν., σελ. οβ'. 2. Τοιαύτη άνάλυσις θα γίνη κατά τήν εκδοσιν τής σχετικής μελέτης και τοϋ κει­

μένου τής τραγωδίας.

— 116 —

ρικων και φιλολογικών προβλημάτων, τα όποια εξ αυτής προκύπτουν. 3) Κατά πασαν πιθανότητα δεν ήτο άγνωστος εις τους μεταγενεστέ­

ρους Κρήτας θεατρικούς συγγραφείς. 4) Το έργον του Βότσα, ώς και τα έργα τών λοιπών Ελλήνων συγγρα­

φέων εις ΐταλικήν γλώσσαν, καίτοι — ώς ελέχθη — δεν ανήκουν πλήρως είς την έλληνικήν Γραμματείαν, πρέπει να αποτελέσουν άντικείμενον συστη­

ματικής έρεύνης και μελέτης. "Αν μή τι άλλο θα καταστήσουν γνωστήν μίαν ακόμη πτυχήν της πνευματικής δράσεως τών Ελλήνων της διασπο­

ράς κατά τήν τραγικήν περίοδον της δουλείας.

* * *

Περί τοϋ συγγραφέως Francesco Bozza ευρύτερος λόγος θα γίνη κατά τήν εκδοσιν τής τραγφδίας. Προς το παρόν περιοριζόμεθα να άναφέρωμεν όσα γράφει περί αυτού" ό Giovanni Maria Mazzuchelli είς τήν περί τών 'Ιτα­

λών συγγραφέων μελέτην του :

«BOZZA (Francesco) fioriva dopo la metà del Secolo XVI; e diede alla luce, fra le altre cose, La Fedra, Tragedia composta da lui sino dal 1575 e presentata a' 4 di Dicembre del 1577 con sua Dedicatoria al Cardinale d'Urbino. Fu impressa in Venezia per Gabbriello Giolito de Fer­

rari 1578 in 8. Di lui si banno pure alla stampa due Sonetti che stanno premessi al Cresfonte di Giambatista Liniera. In Padova per Paolo Mejetti 1588 in 8. Di qual patria egli fosse a noi non è per anche ben certo. Se avessimo da prestar fede all'Allacci *, al Zeno 2, e al Guadrio 3, egli sarebbe Cavaliere Candiotto, e conseguentemente non dovrebbe aver luogo fra gli Scrittori d'Italia; ma chi sa che non si sieno ingannati? In fatti il Zeno, per altro esatto, afferma con isbaglio che nel 1572 era Rettore dello Studio di Padova, e ne cita il Riccoboni 4, ma questi non Francesco, ma Bartolommeo Botia Candiotto registra sotto al detto anno. Può essere tuttavia che si ricavi la patria dalla sua Fedra, che non ab­

biamo sotto degli occhj, e può anch'essere che fosse fratello di detto Bartolommeo, il cui cognome Botia in Latino non altro sia che Bozza in Volgare. Certo è che fra i Poeti che hanno Rime nella Vita, azioni, miracoli, morte, risurrezione, ed ascensione di Dio Umanato, raccolti da

1. Drammaturg., pag. 336. 2. Note alla Bibl. dell'Eloq. Ital. del Fontanini, toni. I, pag. 476. 3. Stor. e rag. d'ogni Poes., voi. Ili, pag. 70. 4. De Gymn. Patav., lib. I, pag. 31 terg.

— 117 —

Lionardo Sanudo, e pubblicati da Don Paolo Bozzi. In Venezia per Sante Grillo e Fratelli 1614, in 12, si registrano Alessandro Bozzi, Giammaria Bozza, e Francesco Bozza che si dice fratello gemello di Bartolommeo Bozza, il quale ha pur Rime in detta Raccolta. Ma se questo Bartolom­

meo non è diverso da quel Bartolommeo Bozzi Fisico, vivente nel 1559 ed amico di San Carlo Borromeo, fondamento c'è per crederlo, non di Candia, ma d'Arona, siccome nell'articolo di questo si dirà. V. Bozzi (Bartolommeo); e in tal caso di Arona, e non di Candia sarebbe pure il mentovato Francesco 1.

1. G i o v a n n i M a r i a M a z z u c h e l l i , Gli scrittori d'Italia, cioè notizie storiche e critiche intorno alle vite e agli scritti dei letterati Italiani, voi. HI, parte III, Brescia 1762, σσ. 1935 ­1936.

ΓΕΡ. ΑΝ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΥ Καθηγητού Φιλολογίας (

ΜΙΚΕΛΗΣ ΑΒΛΙΧΟΣ

Ό Μικέλης "Αβλιχος — «ό τελευταίος» της Επτανησιακής σχολής, όπως χαρακτηρίσθηκε από κάποιον κριτικό 1 του, στάθηκε ό πιο άτυχος άπ' όλους τους άλλους Επτανήσιους ομοτέχνους του. Πραγματικά, έχουν περάσει πάνω από πενήντα χρόνια άπό το θάνατο του (1917) και το έργο του παραμένει ακόμη σχεδόν στην αφάνεια, σκόρπιο κι ανέκδοτο. Κάποιες προσπάθειες 2 για να συγκεντρωθή και να έκδοθή 3 δεν έφεραν κανένα απο­

τέλεσμα­ εξ άλλου μερικά άρθρα πού δημοσιεύτηκαν κατά καιρούς γύρω από τήν προσωπικότητα και τήν ποίηση του4 , εκτός άπό λιγωστές εξαι­

ρέσεις , δημιουργούν σύγχιση και ίσως μερικές παρεξηγήσεις. Είναι βέβαια φανερό πώς ή μεγάλη σατιρική φυσιογνωμία τοΰ Αασκα­

ράτου, συνδεμένη αναπόσπαστα με τή ν πολυκύμαντη ζωή του, επισκίασε χωρίς να τό θέλη τους άλλους ομοτέχνους συμπατριώτες του και ιδιαίτερα τό συμπολίτη του Μικέλη "Αβλιχο. "Αν όμως μερικοί άπό τους πιο σπου­

δαίους μελετητές δ του Λασκαράτου δίστασαν να του απονείμουν τον τίτλο του ποιητή, αντίθετα όλοι ομόφωνα αναγνώρισαν μιαν αξιόλογη λυρική και σατιρική φλέβα στον «αναρχικό» συμπατριώτη του.

1. Βλ. Γ. Φ τ έ ρ η , Ό Τελευταίος, περιοδ. «Νουμάς», αρ. 683, φύλ. 19/9 Μαΐου 1920, σελ. 292.

2. Πρβ. σχετική έκκληση. «Μία ευγενής πρωτοβουλία: τά έργα του "Αβλιχου», εφ. «Ακρόπολις», 2 'Ιουνίου 1929. Βλ. επίσης Γ. Μ α ρ κ α ν τ ω ν ά τ ο υ , Τό ποιη­

τικό έργο τοϋ Μικέλη 'Αβλιχου, «Δελτίον ΟΛΜΕ», άρ. 276/15 'Οκτωβρίου 1966, σελ. 5­7, και ιδιαίτερα τό λαμπρό μελέτημα τοϋ Γ. Ά λ ι σ α ν δ ρ ά τ ο υ , Τα πενήντα χρόνια τοΰ Μικέλη "Αβλιχου, «Νέα Εστία», τόμ. 83, τεϋχ. 972, σελ. 48 ­ 54.

3. "Αξιος κάθε επαίνου είναι όΧ. Λ ι ν α ρ δ ά τ ο ς , πού μέ ευλάβεια συγκέντρωσε σημαντικό μέρος άπό τό ποιητικό έργο τοϋ "Αβλιχου, «Μικελάκη 'Αβλιχου Τα ποιή­

ματα», 'Αθήνα 1959. 4. 'Αρκετά ενημερωμένο έργογραφικό και βιβλιογραφικό σημείωμα παραθέτει

ό Γ. Δ ά λ α ς στό μελέτημα του «Μικέλης Άβλιχος», περιοδ. «Επτανησιακά Γράμ­

ματα», τόμ. Α', 1950, σελ. 14 κέξ. 5. Βλ. πρόχειρα τις μελέτες των Σ. Μελά, Μ. Σίγουρου και Α. Καραντώνη, πού

δημοσιεύονται στό περιοδ. «Ελληνική Δημιουργία», αφιέρωμα στό Λασκαράτο, αρ. τεύχ. 73/15 Φεβρουαρίου 1951, σελ. 247, 286 και 303.

— 119 —

Ή ζωή του "Αβλιχου κύλησε σιωπηλή και μονότονη «σε μια γωνιά της μητρικής του γης» *, μακριά από τήν οχλοβοή του κόσμου και άπο­

τραβηγμένη από το μάταιο θόρυβο της δημοσιότητας. Δεν ανακατεύτηκε με τον όχλο, δεν καταδέχτηκε να συρθή σε δημόσιες αντεγκλήσεις και να δημιουργήση κοινωνικά σκάνδαλα, όπως ό άλλος συμπολίτης του ό Λασκα­

ράτος. Έζησε αρκετά χρόνια στην Ευρώπη, γνωρίστηκε με έγκριτους πνευ­

ματικούς ανθρώπους της εποχής, διάβασε ακόμη περισσότερα. Τοΰ νΑβλιχου όμως ή ψυχή έμεινε αγνή κι αμόλυντη, γνήσια Ληξουριώτικη ψυχή, μέ το σπινθηροβόλο κ' ειρωνικό της βλέμμα διαπεραστικό, λαγαρό και ανήσυχο. Είπαν πολλά για τις αναρχικές του ιδέες, για τή γνωριμία του μέ τό μεγάλο Ρώσο αναρχικό Βακούνι,ν. 'Ακόμη οί αμαθέστεροι τον κατηγόρησαν για μασσόνο και αντίχριστο. "Ολα δείχνουν μάλλον πώς παραγνώρισαν τον άνθρωπο και παρεξήγησαν τις πεποιθήσεις του.

Δεν μπορούμε φυσικά ν' αρνηθούμε πώς ό "Αβλιχος μέσα στον ενθου­

σιασμό της νιότης του δε συγκινήθηκε ζωηρά άπό τα ελκυστικά κηρύγματα τών αναρχικών, μ' δλο πού στο βάθος τους ήταν παράλογα καί ουτοπικά. Όμως ό,τι κι αν συνέβη, ή βιοθεωρία του δεν έχει καμμία σχέση μέ τέτοιες ακρότητες· ό "Αβλιχος έμεινε μέχρι τό τέλος τής ζωής του ένας αγνός «Ιδεολόγος» και τίποτα περισσότερο2.

Τα πιο πολλά χρόνια τής ζωής του πέρασαν άχαρα στο στενό περιβάλ­

λον τής γενέτειρας. Κλεισμένος πάντα στον εαυτό του καί απόκοσμος, όπως μαρτυροϋν όλοι εκείνοι πού τον γνώρισαν, εύρισκε μοναδική παρη­

γοριά στα βιβλία του, στή μοναξιά του, στους περιπάτους καί στή συντρο­

φιά μέ λίγους εκλεκτούς φίλους, καί προπαντός συζητώντας αδιάκοπα μέ τον εσωτερικό του άνθρωπο. Ήταν χαρακτήρας έσώστροφος και αίσθαντικός, προικισμένος μέ μια απαράμιλλη αριστοκρατική λεπτότητα καί ευγένεια. Μιλούσε ώραΐα καί συνάρπαζε τό συζητητή του, γιατί πάντα άπό τις κου­

βέντες του στάλαζε αλήθεια καί ομορφιά. Δημιούργησε τό έργο του ήσυχα καί σιωπηλά, συσπειρωμένος στο κέ­

λυφος τοϋ πνευματικού του κόσμου μ' έναν ευγενικό εγωισμό καί μια ιδιό­

τροπη επιτήδευση. Καί τό έργο αυτό δέν είναι μεγάλο* ένας μικρός τόμος θα μπορούσε να περιλάβη δλα του τα ποιήματα. Όπως δλοι οί Επτανήσιοι, έτσι ακριβώς κι ό "Αβλιχος, ακολούθησε κατά γράμμα τήν αρχαία ρήση «ουκ εν τω πολλώ τό εύ. . .». Ποτέ δέ μένει ικανοποιημένος άπό τό στίχο του· τον δουλεύει καί τον διορθώνει αδιάκοπα. Πάντοτε βρίσκει ατέλειες

1. Βλ. Δ. Ζ α κ υ θ η ν ο ϋ , Μικέλης "Αβλιχος, περιοδ. «'Ιόνιος Ανθολογία», φύλ. 6/Σεπτ. 1927, σελ. 5.

2. Πρβ. Έ π . Μ ά λ α ι ν ο υ , 'Αντί Προλόγου, στην προαναφερθείσα συλλογή τοΰ Χ. Λ ι ν α ρ δ ά τ ο υ , δ.π., σελ. ιγ'.

— 120 —

και γι' αυτό θα τον ξανακοιτάξη πολλές φορές. Σαν άλλος Σολωμός, κατέ­

χεται άπό τη μανία τής τελειότητας. Ό ίδιος, παρ' όλ' αυτά, τρέφει μικρές φιλοδοξίες για τα τραγούδια του, και γι' αυτό αρνιέται να τα βγάλη στή δημοσιότητα. Μερικοί φίλοι τον παρακινούν να στείλη τους στίχους του σέ κάποιο ποιητικό διαγωνισμό 1. Ό ποιητής άπαντα μέ σπάνια μετριο­

φροσύνη:

Δε στέρνω εγώ σ' αγώνες τους φτωχούς τους στίχους μου, πού δάφνες ôè γυρεύω,

Βραβείο τους δ γλυκός ανασασμός, στο διάβασμα τους, χαίδι αγαπημένο.

Προτιμά μια γυναικεία αναπνοή να χαϊδεύη μόνο τό χειρόγραφο του άπό τή μάταιη επίδειξη της δημοσιότητας !

Οί περισσότεροι άπό εκείνους πού μίλησαν για τον "Αβλιχο τον ονό­

μασαν σατιρικό ποιητή, και μάλιστα ότι συνεχίζει «κατά τίνα τρόπον αν και όχι μέ τον τόνον και τήν έπιβολήν εκείνου (δηλ. του Λασκαράτου) τό Μργο τοΰ διδασκάλου» 2. "Ενας άλλος νεώτερος κριτικός προσπαθώντας ν' αξιολόγηση τήν ποίηση του "Αβλιχου σημειώνει : « Ό κριτικός πού θα θελήσει να κατατάξει τον "Αβλιχο, ανοίγοντας απάνω στο γραφείο του τα λίγα τραγούδια πού έγραψε σ' δλη τή ζωή του, να τον τοποθετήσει, να τον τερμινάρει ώς ποιητικόν είδος, είμαστε βέβαιοι ότι θα βρεθεί σέ δυσκολία. Τίποτε άπ' όλα τα πράματα πού άφησε — χειρόγραφα ή δημοσιευμένα — τα λυρικά του ποιήματα πού τον αντιπροσωπεύουν περισσότερο κατά τή γνώ­

μη τή δική μας, τα ελαφρά λαϊκά τραγούδια του, οί εύθυμες ρίμες του, οί κοινωνικές γελοιογραφίες του, QÎ ανήλεες σάτυρές του, αυτοί οί δηλητη­

ριώδεις κάκτοι, μέ τους οποίους είχε φράξει τήν τρομερή φυλακή όπου έκλεινε τους προσωπικούς εχθρούς του, τους κακούς ποιητές και τους ταπει­

νούς πολίτες, κάθε ψέμα ή πρόκληση, ή χυδαιότητα ή μικρότητα πού απαν­

τούσε στο δρόμο, δέν τον εκφράζει όλόκληρον» 3. Είναι αναμφισβήτητο, όπως παρατηρεί ό Φτέρης, πώς ή λυρική ποίηση του "Αβλιχου είναι ή πιο αντιπροσωπευτική στο έργο του* τήν άποψη αυτή προσεπικυρώνει κι ένας άλλος εκλεκτός συμπολίτης τοΟ ποιητή σ' ενα εμπεριστατωμένο νεανικό

1. Βλ. Χ ρ . Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Ή συμβολή των Κεφαλλήνων στα Νεοελλη­

νικά Γράμματα, περιοδ. «Ήώς», Ιτ. 5ον, αρ. 58 ­ 60, 'Αθήνα 1962, σελ. 92. 2. Κ. Π α λ α μ ά , Οί παραγκωνισμένοι, εφ. «Εμπρός», 19 Δεκεμβρίου 1917. 3. Δ. Ζ α κ υ θ η ν ο ΰ , Ό ποιητής "Αβλιχος, ο.π., σελ. 5 κέξ. Τό μελέτημα τοΰτο

αναδημοσιεύεται στο βιβλίο του Α. Κ α λ ο γ η ρ ά , Σάτυρα στην Κεφαλονιά, τόμ. Β', σελ. 78 κέξ.

— 121 —

του μελέτημα 1 : «Το σατυρικό έργο του "Αβλιχου, ό πικρός στοχασμός του, ή αυστηρά κριτική του, είναι περισσότερο γνωστά στον κόσμο των γραμμάτων. Κι όμως ό "Αβλιχος είναι ελάχιστα σατυρικός. Δεν έχει τη φλέβα εκείνη, πού ζωγραφίζει γελώντας τήν ανθρωπότητα. Κι αύτη ή σάτυρά του είναι ένας λυρικός μορφασμός πόνου. Γιατί απάνω άπ' όλα, κι άπ' τη σάτυρα κι άπ' τό στοχασμό των ιδεών και τών πνευματικών ρευμάτων, ό λυρισμός είναι τό κυριώτερο χαρακτηριστικό της τέχνης του "Αβλιχου». Ή μοϋσα του μελαγχολική και σιγόφωνη αφήνει πάντα απαλούς και θλιμ­

μένους τόνους, πού αντηχούν σα μισοσβησμένοι αντίλαλοι τών πρώτων Σολωμικών τραγουδιών. "Ομως μπορεί ν' άλλάξη ξαφνικά μορφή. Κάποια ασχήμια της ζωής πέφτει απότομα μπροστά στα μάτια της' κάποια ανθρώ­

πινη κακία της προσβάλλει τον ευαίσθητο και λεπτό κόσμο, και γίνεται βλοσυρή και όργίλη. Έτσι τό τραγούδι της θα πάρη τή μορφή της σάτιρας.

"Αλλωστε, καθώς ό μεγάλος κριτικός της Γαλλίας Brunetière υπο­

στηρίζει, και ή σάτιρα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ιδιαίτερη μορφή του λυρισμού. Χαρά και ενθουσιασμό, ή θλίψη και μελαγχολία, ή αγανά­

κτηση και αηδία νοιώθει ό λυρικός ποιητής ανάλογα με τα γεγονότα του κόσμου και της ζωής πού τοϋ ερεθίζουν κάθε φορά τις ευαίσθητες λυρικές χορδές. Έτσι με τό φραγγέλιο της σάτιρας θα μαστίγωση άλλοτε ανελέητα και σκληρά, και άλλοτε μέ άκακη ειρωνική διάθεση τα ελαττώματα και τις κακίες τής κοινωνίας πού τοϋ χαλούν τήν ομορφιά και ηρεμία του εσωτε­

ρικού του κόσμου. Είδικώτερα οί λυρικές νότες τοϋ "Αβλιχου αφήνουν πάντα εν' απόηχο

βαθειας προσωπικής οδύνης. Κοιτάζοντας τήν ιτιά βλέπει σ' αυτό τό «άχα­

ρο δέντρο τήν εικόνα και ομοίωση τοϋ έαυτοΰ του :

κι εγώ άσημος στον κόσμο ας απομένω. 'Εμένα μοιάζεις, άχαρο δεντρί μον, σε γέννησεν ή φύσις μαραμένο. Προγόνι της κι εγώ παρατημένο, σε μνήματα περνώντας τή ζωή μου. Και μόνο ή συντροφιά σον περιμένω να φέρη τή γαλήνη στην ψυχή μον.

Ή μοναξιά και ή μονοτονία τής ζωής του επιτείνει περισσότερο αυτό τό μόνιμο συναίσθημα τής θλίψης. Νοιώθει τα πάντα γύρω του ξένα, και τον εαυτό του έρημο στον κόσμο. "Ετσι αφήνει πότε­πότε κάποιον πικρα­

μένο αναστεναγμό :

1. Γ. Φ τ έ ρ η , Ό τελευταίος, ο.π., σελ. 293.

— 122 —

Μά εγώ είμαι έρημου βράχου μια βρυσούλα που έρημη ρέει σ' έρημο γιαλό και ρέει σαν να κλαίη την ερημιά της. . . Και μόνο νύχτα μέρα βράδυ αύγούλα κρένει με τοΰ πελάου το βογγητό, σαν ερτη φτερωτός να πιή διαβάτης. . .

Με αυτούς τους μελαγχολικούς στίχους απεικονίζει τον εαυτό του στην «απάντηση» πού έδωσε στον Παλαμά 1.

Σε άλλο του ποίημα φαίνεται καθαρώτερα ή φλόγα, πού έχει ανάψει στή φιλέρημη ψυχή του ή απελπισία και ό πόνος !

κι όμως εγώ στη φλόγα πδχω εδώ σε τούτην την καρδιά τη μαραμένη, μήτε στη γη, μηδέ στον ουρανό βρίσκω δροσιά τον πόνο ν' άλαφραίνη. . .

Αυτό το απαισιόδοξο μοτίβο παρατηρεί κανείς σε όλα σχεδόν τα λυ­

ρικά του συνθέματα. Λίγες χαρούμενες στιγμές, ελάχιστες πού ξεχνά κάπως την ανία και την πίκρα τί|ς ζωής. Μα και σ' αυτές τις περιπτώσεις ëva ανά­

λαφρο πέπλο μελαγχολίας τυλίγει τήν ψυχή του. Σε μερικά του ποιήματα ή τεχνοτροπία τής πρώτης Σολωμικής περιό­

δου είναι έκδηλη:

Φύσ' αέρι κι ή βαρκούλα, τα πανιά ανυπομονούν αν είν Ομορφη ή παιδούλα καϊ κειά θέλουνε νά δουν.

('Από το «Αέρι»).

Επίσης : "Εχε γεια, με λαχτάρα σ' αφήνω και στα ξένα πηγαίνω μακριά.

"Α! νά εμπόρια τά δάκρυα που χύνω, νά γλυκάνω με δυό σου φιλιά.

('Από τον «Αποχωρισμό»).

Οί Ληξουριώτες τραγουδιστές έκαμαν καντάδες μερικά στιχουργή­

ματα του Μικελάκη, και ΐδίως τό περίφημο τραγούδι τοΰ «μεροδουλιοϋ»,

1. Ό Παλαμάς αφιέρωσε ποίημα στο «συνάδελφο» Μ. "Αβλιχο, και αυτός μέ τη σειρά του τοΰ έχάρισε ëva ωραιότατο σοννέτο.

— 123 —

πού τραγουδιέται ακόμη και τώρα άπό τις «παρέες» τής «όμορφης χωρο­

πούλας» και τών γύρω χωριών της ι. Θα μπορούσε να πή κανείς πώς τα λυρικά ποιήματα του "Αβλιχου,

συνθεμένα με όλους τους κανόνες της Επτανησιακής τέχνης μπορούν να σταθούν άνετα δίπλα στους πρώτους Σολωμικούς στίχους, τους γεμάτους από ήρεμο ρομαντικό λυρισμό.

Είναι χαρακτηριστική ιδίως ή λεπτότητα τοΰ "Αβλιχου απέναντι στο γλωσσικό όργανο 2. 'Αποφεύγει μέ επιμέλεια τις γλωσσικές ακρότητες τοΰ τοπικού ιδιώματος, πού αντίθετα κυνήγησε ό Λασκαράτος. Οί καθαυτό κεφαλονίτικοι τύποι (π βλ. έκειά, ξερέξι, άμολάρω, ζεσταίνω κλπ.) δεν ξεπερνούν κατά τή γνώμη μου τους πενήντα σ' όλο τό έργο του. 'Αξίζει να σημειωθή επίσης ή προσπάθεια του ν' αποφυγή τή χασμωδία και τήν ατελή ομοιοκαταληξία3. Τα επίθετα χρησιμοποιούνται μέ φειδώ και σχεδόν πάν­

τοτε για να προσδώσουν στο ουσιαστικό μια ιδιαίτερη αίσθηση (πρβ. ευτυ­

χής υποκρισία, κρυφός καϋμός, φτωχό τραγούδι, γλυκεία πλάνη κλπ.). Ό "Αβλιχος τρέφει ιδιαίτερη προτίμηση στο σοννέτο* τα σοννέτα του

«'Απάντηση στον Παλαμά», «Στο θάνατο τοΰ Μαβίλη», και τά «Χριστούγεν­

να» είναι άπό τεχνικής πλευράς άψογα. Οί ιαμβικοί τους ένδεκασύλλαβοι, ή ομοιοκαταληξία, ή άρτια δομή τους, τους επιτρέπουν να σταθούν άνετα δίπλα στα σοννέτα τοΰ Μαβίλη. Σαν κι αυτόν, ό "Αβλιχος δε δελεάζεται άπό τά μακρόσυρτα και γεμάτα περιττολογίες στιχουργήματα. Τοΰ αρέσει ή συντομία, ή επιγραμματική ποίηση.

Άπό τή λυρική του παραγωγή τό μεγαλύτερο μέρος δέν είναι τίποτε άλλο παρά ερωτικά τραγούδια. "Αλλα είναι αφιερωμένα σε διάφορα πρό­

σωπα πού γνώρισε κι αγάπησε ό "Αβλιχος, και σε ελάχιστα φαίνεται να εμπνέεται άπό τή γύρω φύση.

Σπανιώτερα ή μούσα τοΰ "Αβλιχου, σέ στιγμές «γλυκείας ευφροσύνης», γίνεται ευτράπελη. Τά σοννέτα «Ερωτική επιστολή» και «Μια συμβουλή σέ μιά κοπέλλα» αποτελούν χωρίς αμφιβολία χαριτωμένα ευθυμογρα­

φήματα. "Αλλες πάλι φορές ή ψυχή τοΰ "Αβλιχου φουντώνει ξαφνικά άπό οργή

και αγανάκτηση. Κάποια περιστατικά της ζωής, ή άσχημη συμπεριφορά μερικών ανθρώπων πληγώνουν άγιάτρευτα τήν ευαισθησία του. Τότε ξε­

χύνει τήν οργή του σέ πικρόχολες σάτιρες.

1. Τώρα πρόσφατα το άκουσα να τραγουδιέται άπό μιά «παρέα» σ' ενα τέτοιο χωριό τοϋ Ληξουρίου, το Σ κ η ν ι ά.

2. 'Επίσης ό "Αβλιχος και στο ζήτημα της ορθογραφίας είχε ριζοσπαστικές ιδέες. Πρβ. τό ποίημα του «Ι Φανί μου, τό σκιλί μου».

3. Βλ. και Έ π . Μ ό λ α ι ν ο υ , δ.π., σελ. ιδ'.

— 124 —

"Οπως και ό συμπολίτης του Λασκαράτος, θα καυτηρίαση αμείλικτα την υποκρισία μερικών κληρικών :

Διάκοι τον Βάαλ, δεν είναι δικός σας αυτός της φάτνης δ φτωχός Χριστός, που εκήρυξε για νόμο του τη χάρη,

'Εύας τιμή σας το στιχάρι' πομπές, θεοπομπες το Ιδανικό σας κι είν 6 Θεός σας σαν εσάς μιαρός.

'Εξ άλλου θα έπιτεθή με δριμύτητα κατά του Βενιζέλου και της φιλο­

πόλεμης πολιτικής του, και θα σατιρίση τη στρατοκρατία πού δημιουργή­

θηκε στην Ελλάδα μετά το κίνημα του 1909. 'Ιδιαίτερα ό "Αβλιχος νοιώθει αηδία, όταν άκούη φιλοπόλεμα κηρύ­

γματα Χ, και μισεί αφάνταστα τα δπλα και τους στρατούς :

Κατάρα νάχη ό πόλεμος που τους βλαστούς θερίζει' κατάρα ή δόξα ή μάταιη που σπέρνει συμφορές. . .

γράφει σ' ενα ποίημα πού έστειλε «συλλύπημα» στον Ψυχάρη για το χαμό του γιου του στον πόλεμο. 'Αποκαλεί τό Βενιζέλο «Ψευτομεσία» και καυτη­

ριάζει τήν πολιτική του και τή πολεμική κινητοποίηση της Entente για τήν κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως.

Έξ άλλου, δπως όλοι οί Επτανήσιοι ποιητές, έτσι και ό "Αβλιχος, κατανοεί ολότελα τή ζωτική δύναμη του δημοτικού μας λόγου και αναγνω­

ρίζει ανεπιφύλακτα τό γιγάντιο έργο τών Παλαμά και Ψυχάρη. Χλευάζει σαρκαστικά τήν αιχμηρή παράδοση του λογιωτατισμου πού γι' αυτήν ξιφουλκεί τώρα ό Μιστριώτης :

Και ούτωσϊ φευ! εις απαντάς αιώνας έξεις τον ρύπον τον βαρβαρισμού.

'Ενώ του χυδαιολόγου τον Ψυχάρη

(όπου της γλώσσας είναι δ λυμεώνας και Πατριάρχης τον Μαλλιαρισμοϋ) Τ' Ονομα "Ελληνικό θα φιγονράρη.

Τα «Ευαγγελικά» τον εξοργίζουν περισσότερο. Αισθάνεται αποτρο­

πιασμό μπροστά σε μια τέτοια οπισθοδρομική νοοτροπία :

1. Λένε μάλιστα, όσοι τον γνώρισαν, πώς πολλές φορές ευχόταν να ελθη κάποτε ή μέρα, πού και οί στρατιώτες θ' απεργήσουν και θ' αρνηθούν να πάρουν όπλα.

— 125 —

"Αν είχε στόμα τ άγαλο βιβλίο ήθε μιλήσει μες αφ' τήν πυρά κι ήθελ' ό κόσμος πάλι ξανακούσει τ απρόσιτο τον λόγου μεγαλείο, εκείνην τή φωνή, την Ιερά. «Σνγχώρησ" τους πάτερα μου, δεν ξέρουν τι ποιονσι».

Ό "Αβλιχος δεν παραλείπει να διαπόμπευση και τον ίδιο τον εαυτό του (πρβ. «Ή άρρώστεια μου»), και να ξεστομίση ακόμη ανεπίτρεπτους στίχους εναντίον του νεκρού πια αδελφού του1 έτσι φαίνεται μερικές φο­

ρές υπερβολικά σκληρός. Στην «Ποιητική του» ό Λασκαράτος υποστηρί­

ζει πώς στο ποιητικό αυτό είδος, τή σάτιρα, «τό αίσθημα πρέπει να είναι δυνατό, θεία οργή πρέπει να κινή τον σατιριστήν» *. Κι όμως ό ϊδιος σέ λίγες περιπτώσεις θα έπιτρέψη στους σατιρικούς του στίχους να συνοδεύων­

ται μέ θεία οργή. Στις περισσότερες φορές θα πή «γελώντας τήν αλήθεια», ένω ό "Αβλιχος θα θελήση να τήν απεικόνιση μέ «πίσσα και θειάφι», όπως χαρακτηριστικά λέει στον πρόλογο της «Πινακοθήκης της Κολάσεως». Γενικά μια σάτιρα πολύ δηκτική, προσωπική μερικές φορές, πού έχει κάτι από τήν καυστικότητα του 'Αρχίλοχου και τή δριμύτητα του Γιουβενάλη. Τέτοια είναι ή σατιρική ποίηση του "Αβλιχου. "Ομως ό ϊδιος ό ποιητής ποτέ δέν παραδέχτηκε πώς τό είδος αυτό εϊναι ποίηση* και αυτός και ό Λασκαράτος τήν θεωρούν σαν ενα αποτελεσματικό μέσο, για να χτυπήσουν τις ασχήμιες της ζωής, τή στενόκαρδη νοοτροπία της κοινωνίας, τήν ψεύ­

τικη συμπεριφορά των ανθρώπων, τή στείρα τυπολατρεία και γελοία υπο­

κρισία τους. 'Από τους minores φυσικά ποιητές της Επτανησιακής σχολής ό

"Αβλιχος, διατηρεί όμως όλα τα κύρια γνωρίσματα της. Τό γλωσσικό όργανο κρυστάλλινο, ό στίχος δουλεμένος μέ ευλάβεια (λένε πώς για να βρή μια κατάλληλη λέξη σ' ενα του στίχο παιδεύτηκε μήνες!), ό ένδεκα­

σύλλαβος ιδιαίτερα πάντα σχεδόν περίτεχνος, τα νοηματικά μοτίβα μέσα στα πλαίσια τοϋ Επτανησιακού ποιητικού περιβάλλοντος. Δέν εϊναι ένας «αποστάτης Σολωμικός» 2, άλλα αντίθετα ένας αφοσιωμένος μαθητής. Δέν εϊναι μεγάλος ποιητής3 ούτε όμως και «ωχρός και ήσσονος σημασίας

1. Α. Λ α σ κ α ρ ά τ ο υ , Δοκίμιον Ποιητικής. Βλ. στα «'Απαντά του», εκδ. 1959, τόμ. Β', σελ. 319.

2. Βλ. Γ. Δ ά λ α, ο.π., σελ. 14. 3. 'Ασφαλώς οΰτε και ισάξιος μέ το Λασκαράτο, όπως γράφει ô ' Α θ η ν α ί ο ς

(Αίμ. Χουρμούζιος), έφ. «Καθημερινή» 13 Σ/βρίου 1946. Πρβ. και τή σχετική επιστολή του Γ. Ά λ ι σ α ν δ ρ ά τ ο υ , Λασκαράτος και Άβλιχος, 19 Σ/βρίου 1946.

— 126 —

μαθητής του Λασκαράτου» *. Δε φτάνει αναμφίβολα το ανάστημα εκείνου, μα κι οϋτε στέκει πολύ χαμηλότερα του σε αξία.

Ό ίδιος είχε μικρή ιδέα για τον εαυτό του και απέφευγε μέ επιμέλεια κάθε δημοσιότητα και επίδειξη. «Άνηκε στή γενιά τών παλιών Επτανη­

σίων πού γύριζαν άπό τή Δύση μέ τή μεγαλύτερη φιλολογική και φιλοσο­

φική κατάρτιση, άλλα χωρίς τή παραμικρότερη φιλοδοξία ούτε καν τήν δλξη των 'Αθηνών. Είχαν τήν υπερηφάνεια τής μοναξιάς τους και μια βα­

θύτερη ικανοποίηση, πού τους έδινε ή συναίσθηση πώς παραμένουν μέ τους απλούστερους τρόπους, ως τα στερνά τους, άνθρωποι άψογοι, άνι­

διοτελέστατα πνευματικοί» 2. Ό "Αβλιχος αποτελεί πράγματι πέρα άπό κάθε λογοτεχνική του προσ­

φορά μια ιδιότυπη επτανησιακή μορφή, και μια ιδιόρρυθμη προσωπικότητα. Είναι αλήθεια, πώς παραμένει ακόμη άγνωστος.

1. Βλ. Τ. Ά γ ρ α, στή Μ.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ', σελ. 820, όπου γίνεται λόγος για τή θρη­

σκευτική στάση τοϋ Λασκαράτου. 2. Γ. Φ τ έ ρ η , Ό Μικελάκης "Αβλιχος, περιοδ. «Ήώς», περ. τρίτη, έτ. 5ον,

αρ. τεύχ. 58­60, σελ. 157.

I ΧΡΗΣΤΟΥ ΣΟΛΟΜΩΝΙΔΗ

ΤΟ ΕΡΩΤΙΚΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ*

Το δειλινό της 19ης 'Ιουνίου 1951 ô "Αγγελος Σικελιανός δεχόταν από Ψηλά το μεγάλο Κάλεσμα.

Το μεγαλουργό του πνεύμα μίσευε στους κόσμους εκείνους, πού αγά­

πησε και τραγούδησε με τόσο λυρισμό και πάθος. Ή αττική γη τον αγκάλιαζε στοργικά. Οί Μούσες, την καλοκαιριάτικη

εκείνη μέρα, πρέπει νάσαν δακρυσμένες. "Ως το τέλος τής ζωής του ό ποιητής τοϋ «Όρφικοϋ Λόγου» είχε δια­

τηρήσει ακμαίες τις πνευματικές του δυνάμεις. Πρεσβύτης στα χρόνια, είχε μείνει νέος στην ψυχή. Με τήν ψυχή αυτή της νεότητας κατώρθωνε να υπερνικά τον χρόνο και να εργάζεται εντατικά ώς τή στερνή του στιγμή.

Σε κάθε ώρα της δουλειάς του εναπόθετε τον εαυτό του. Αυτή τή συμ­

παγή, τήν πυκνή, τήν άδιαρραγή δύναμη, πού θέλει να τα ζωοποιήσει, να τα κινήσει, να τα ξεπεράσει όλα για να «πάει πιο πέρα».

Πέθανε σαν ήρωας πολεμιστής. Ύπογραμμός πνευματικού στρατιώτη. Πιστός ίεροφάντης της υψηλότερης Τέχνης. Ό Γκαίτε λέει : «"Εχετε τέχνη, έχετε θρησκεία». Κι ό ποιητής τοϋ «Άλαφροΐσκιωτου» έκανε τήν τέχνη του θρησκεία καί παράμεινε, ώς τήν τελευταία του ώρα, άφωσιω­

μένος λειτουργός της. Τον θάνατο ό Σικελιανός τον αντιμετώπισε με καρτερία καί με τήν

ίερή εκείνη μεγαλοπρέπεια, πού τον άντίκρυσε καί μέσα στην ποίηση του. Δεν φοβήθηκε γιατί είχε νιώσει τή ζωογόνο αίσθηση τού Θεού. Ή βαθύτατη θρησκευτική του ψυχή δεν ήταν δυνατό να ανεχτεί τήν ανυπαρξία:

Γλυκός, βαθύς καί μυστικός τ ' αναπαμού ό χώρος κι ό νους γυμνός, ακοίμητος φαντάζει ουρανοφόρος.

Μεταρσιωμένος, πάνω άπό κάθε γήϊνο και φθαρτό, υψώθηκε μ' ëva πραγματικό τάνισμα της ψυχής του, προς τό γαλάζιο λίκνο τής αληθινής ζωής, σαν ειλικρινής Χριστιανός.

* Όμιλία στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» τήν 6 Μαρτίου 1972, στα είκοσι χρόνια άπό το θάνατο.

— 128 —

Τα τελευταία του λόγια, πριν ό ΰπνος του θανάτου, σφραγίσει τα βλέ­

φαρα του για την αξημέρωτη νύχτα, ήσαν πλημμυρισμένα από χριστιανική πίστη :

— Είμαι χαρούμενος, πού υποτάσσομαι στο θέλημα του Θεού. Ό Μεγάλος Ποιητής υψωνόταν, τώρα, προς τα πάμφωτα πελάγη του

παγκόσμιου ρυθμού. Ό διαλεχτός της Μούσας ακολουθούσε το δρόμο της αθανασίας.

Ενόσω ζούσε ό Σικελιανός, ξέραμε πώς είχαμε ανάμεσα μας έναν αθάνατο. Με το θάνατο του δμως ζωηρότερη και λαμπρότερη νιώσαμε τήν αθανασία του.

Γιατί, όπως τόνισε ό ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης, πεθαμένος έγινε απείρως πιο ζωντανός, ήρθε απείρως πιο κοντά μας. "Ηταν και αυτό προ­

νόμιο δικό του, τό προνόμιο των ελαχίστων : ευθύς μόλις ή γη τον κάλεσε, έγινε μαζί της ενα, πήρε τήν αιωνιότητα της. Έγινε κι ό Σικελιανός μαζί της στοιχείο ενα, σαν τα στοιχεία τα πρώτα οπού πίστευε : τό νερό, τή φωτιά, τό χώμα.

Νιώσαμε τό πνεύμα του εκείνο, τό σφραγισμένο με τή θεία χάρη, να καταυγάζει τις ψυχές μας με τό αιώνιο φώς. Τό πνεύμα του να ορθώνεται γιγάντιο και ακατάλυτο και οί στίχοι του να συνοδεύουν τους παλμούς μας, τους παλμούς της Ελλάδας.

Συνείδηση καθαυτό ελληνική, ύμνητής τοϋ ελληνικού πνεύματος, έρωτε­

μένος με τό ελληνικό φώς καί μέ τήν αρχαία καί νεώτερη ελληνική ομορφιά. Ό Σικελιανός στάθηκε ό «πλήρης Έλλην» της εποχής μας. Ένας

Διγενής στρατεμένος στην υπηρεσία της πατρίδας μας. Της πατρίδας μας μέ τήν τρισχιλιόχρονη ιστορία της, είτε ντυμένης μέ τό λευκό μανδύα τής ιέρειας τών Δελφών, είτε μέ τή χρυσοποίκιλτη τής βυζαντινής αύτοκρα­

τόρισσας, εϊτε μέ τα ερυθρά ράκη τής σκλάβας, εϊτε, τέλος, μέ τό γαλανό­

λευκο πέπλο τής απελεύθερης. Φώτισε τήν ιστορία τής Ελλάδας, στή χρονική διαδοχή τών γεγονότων, μέ τή δική του εκθαμβωτική λάμψη.

Ό Σικελιανός είναι ό ποιητής «πού ό λόγος του λαμποκοπά μπρος στην Ελλάδα» καί, κατά τό Μπάμπη Κλάρα, «πορεύτηκε τήν πορεία της». Ποιητής καί προφήτης μαζί. Μ' ακέρια τής ψυχής του τήν αίσθαντικότητα κι ολάκερο τού νοΰ του τό διαλογισμό :

ΤΩ 'Ελλάδα, Ιδές, ο λόγος μον άχτιδοβολάει άγνάτια σον σαν αρραβώνας νέος στον ήλιο.

Ή Ελλάδα είναι για τό Σικελιανό «θεϊκό πετράδι, σμαράγδι, κρυστάλλι άπό τό βάθος». Κήρυγμα ελληνικότητας οί στίχοι του :

— 129 —

rQ μάνα "Ελλάδα, τον όρθιο σου σκοπό με την καρδιά μου, με τα χέρια, μ' ολάκερο το νου να τη ξαναστηλώσωμε μπροστά μας ανάμεσα της γης και τ ουρανού. . .

Με τους τολμηρούς του οραματισμούς, ό Σικελιανός μεταφέρεται σε αρχαίους ελληνικούς κόσμους. Καθισμένος κάποτε στά σπασμένα μάρμαρα τών Δελφών, οραματίζεται όλόγλυφες εικόνες άπό τή ζωή του αρχαίου ελληνικού κόσμου και δεν αργεί να τις ενσαρκώσει με τή Δελφική 'Ιδέα, τή δημιουργία ενός παγκόσμιου πνευματικού κέντρου πάνω στα συντρίμμια τών Δελφών, τοϋ ομφαλού αυτού της γης.

Ό Σικελιανός είχε βαθειά συνείδηση της μεγάλης αυτής αποστολής του. Ή εσωτερική του ενόραση έπλαθε τό όνειρο για μια νέα πνευματική Άμφικτυονία. Ώρθωνόταν μέσα του ό αθλητής κι ό ήρωας τών μεγάλων (

αγώνων πού πίστευε πώς θα λαμπάδιαζε τό άνέσπερο φως της 'Ιδέας και θα χάριζε στην ανθρωπότητα τό μεγάλο αγαθό τής αδελφοσύνης.

Ό σπόρος τής Δελφικής 'Ιδέας, πού άπό τα νιάτα του γέμιζε τήν ψυχή του, βλασταίνει, καρποφορεί και καρπός του οί δυο θεατρικές παραστάσεις, στά 1927 και 1930, μέ τον «Προμηθέα Δεσμώτη» και τις «Ίκέτιδες» του Αισχύλου.

Ζει εντατικά τήν πανανθρώπινη αυτή 'Ιδέα, άλλα και τή βλέπει, μέ ψυχι­

κό πόνο, νά κηδεύεται, χωρίς όμως ποτέ να πιστέψει πώς δέν θ' αναστηθεί. Τί κι αν κείνη θρυμματίστηκε στους απόκρημνους βράχους τών Φαι­

δριάδων; Τί κι αν τό μεγάλο του όνειρο φυλλορρόησε τόσο σύντομα; Ποτέ του, ώς τήν τελευταία του στιγμή, δέν έπαψε νά πιστεύει πώς ή Δελφική 'Ιδέα θα υψωνόταν και πάλι θριαμβικά για νά καταυγάσει τήν όλη ανθρω­

πότητα μέ τό ύπέρλαμπρο φώς της. Ύπέρθεη, ή Δελφική 'Ιδέα κρύβει, σέ μια μόνο λέξη, τή λέξη αγάπη, όλους τους αιώνιους νόμους κι όλο τό νόημα τής ζωής. Ό άσειστος βράχος τών Δελφών τήν προσμένει...

Ή ευγνωμοσύνη τών Ελλήνων για τό όλο πνευματικό έργο, πού τους δώρησε ό Σικελιανός, θα οδεύει πάντα προς τους άσφοδελούς λειμώνες όπου, επί τόσα χρόνια, εκείνος αναπαύεται.

Τή μνήμη του, καθώς και τής υπεράξιας συντρόφισσας του, τιμούμε τώρα, είκοσι χρόνια άπό τήν αποδημία τους.

Στον "Αγγελο Σικελιανό και στην Εύα Σικελιανού, τή γυναίκα μέ τα ευγενικά ιδανικά και τήν ευγενέστερη ψυχή, πού στάθηκε δίπλα του και τοϋ πλάτυνε, μέ τή στοργή της, τους πνευματικούς του ορίζοντες, στο ου­

σιαστικό ζωντάνεμα τής αρχαίας τραγωδίας, στρέφεται, τήν ώρα τούτη, ευλαβικά ή μνήμη μας.

9

— 130 —

«Στο εξής, δπως υπογράμμισε ό Καραντώνης, ό μϋθος του "Αγγέλου και της Εϋας Σικελιανού, συνταυτισμένος, με το ιερό χώμα τών Δελφών, μύθος πλασμένος άπο ζωή, έργο και θάνατο, θ' αποτελεί ενα από τα λαμ­

πρότερα κεφάλαια του νεοελληνικού πολιτισμού». Τ' δνομά τους, στ' αλήθεια, θα σφιχταγκαλιάζει αιώνια τή Δελφική γη. Για το πολύμορφο, πολύπλευρο και ογκώδες έργο του Σικελιανού

£χουν γραφεί τόμοι ολόκληροι άπό δόκιμους, δικούς μας και ξένους, λογο­

τέχνες, τελευταία δε κυκλοφόρησε αξιόλογη μελέτη τοΰ στενού συνεργάτη και φίλου του Γιώργου Μπούρλου. Πολλές φορές διερωτηθήκαμε πώς θα μπορέσωμε τή γιγάντια αυτή προσφορά του ποιητή τής «Σίβυλλας» να τήν περικλείσωμε στα στενά όρια μιας ολιγόλεπτης ομιλίας.

Γι αυτό ή σκαπάνη τοΰ θαυμασμού μας θα περιοριστεί με τήν αναμό­

χλευση, τμήματος μόνο τοΰ ποιητικού ανθώνα, πού με τόση τέχνη καλλιέρ­

γησε ό ενθεος ποιητής τοΰ «Διθυράμβου τοΰ Ρόδου». Στην παρουσίαση τοΰ ερωτικού μόνο στοιχείου στην ποίηση τοΰ Σικελιανοΰ.

Μάταια θ' αναζητήσει ό μελετητής τοΰ ρωμαλέου έργου τοΰ Σικε­

λιανού να βρει σ' αυτό τον έρωτα, στή συνηθισμένη έννοια τής λέξης, στην κοινή αυτής σημασία.

Ό μεγαλόπνευστος ποιητής δεν ήταν δυνατό να σταματήσει μπρος στην πεζότητα του, άλλα με τό άέτειο πέταγμα του υψώνεται προς τους κόσμους τών ιδεών και τών προαιώνιων συμβόλων.

Ό Σικελιανός αντιλαμβάνεται και πραγματοποιεί ψηλότερα τήν ποιη­

τική του αποστολή. Είναι ô προφήτης, ό ίεροφάντης, ό οραματιστής, ό στοχαστής, ό σκεπτικιστής, ό γνωστικιστής, πού αποκαλύπτει ορίζοντες, ξαναζωντανεύει τα προαιώνια σύμβολα τής Φυλής, παραδίνεται ολόψυχα σ' ενα κήρυγμα εθνικό, αισθητικό, ανθρωπιστικό.

Συνταυτίζει τό «Διθύραμβο τοΰ Ρόδου» στή λύρα τοΰ 'Ορφέα, κρούον­

τας υπέροχα τις χορδές της, με τό παντοδύναμο χέρι του. Στή λύρα αυτή δέν βρίσκει ερωτικές χορδές να δονήσει, αντάξιες τοΰ ήρωϊκοΰ του λόγου.

Γιατί είναι απορροφημένος ολότελα άπό τήν 'Ιδέα, πού κυριαρχικά κατευθύνει τήν όλη πλούσια συνθετική του παραγωγή.

Στο μεγαλύτερο μέρος τοΰ έργου τοΰ Σικελιανοΰ βρίσκεται αποκρυ­

σταλλωμένη ή πατριωτική, ή φυσιολατρική, ή παγανιστική και ή χριστια­

νική ιδέα μέ τον εύγενικώτερο μυστικισμό και λυρισμό. Μια 'Ιδέα ­ Φώς άπ' όπου αναδίνεται αγνή, παντοδύναμη, ή Ελλάδα,

ή Φυλή, τό Γένος. Τό ερωτικό στοιχείο, μέ τήν απόλυτη έννοια, σπάνια συναντοΰμε

στα ποιήματα τοΰ Σικελιανού «Πρόλογος στή ζωή», «Άλαφροϊσκιωτο», «Αντίδωρο», «Πάσχα τών Ελλήνων» και στις τραγωδίες του «Διθύραμβος τοΰ Ρόδου», «Σίβυλλα», «Δαίδαλος» και « Ό Θάνατος τοΰ Διγενή».

— 131 —

Μόνο στα πρώτα νεανικά του ποιήματα, τα σκόρπια σε περιοδικά, θα συναντήσωμε τον έρωτα τον απαλό, το σύμμετρο, το γαλήνιο.

Τό όνειρο της αγάπης, πού πλημμυρίζει τις καρδιές με τ' ασήμια του φεγγαριού και με τους ασύλληπτους ιμέρους, το ζει για μια στιγμή ό ποιη­

τής. "Ετσι, με συγκρατημένη θλίψη, συνθέτει τήν «'Ωδή στο χαμένο έρωτα».

"Ενας χλωμός ήλιος εφάνηκες και σκόρπισες θαμπή ανγή, ανάμεσα απ' τ άχνα τα σύγνεφα που το κορμάκι σον έχει βγει. Τα φτερονγάκια σον ανασήκωσες, τ' άλαφροκίνησες λευκά, σα για να διώξεις κάποιον όνειρο κι έπειτα απάνω τονς γλνκά τα ολόξανθα μαλλάκια ακούμπησες. Μα πριν αρχίσει να φυσά, απ' τα ματάκια σον, όπως τάκλεισες, ή πρώτη εστάλαξε δροσιά. Κάί δπως τα σύγνεφα σε ζώσανε πυκνά, με άργότατη σιωπή, εχάθηκες, τήν πρώτη χύνοντας με το φτερούγισμα αστραπή.

"Ενα άπ' τα παλαιότερα πάλι τραγούδια του Σικελιανού, μέ τίτλο «Έρωτες» είναι πλημμυρισμένο άπό πλούσιο λυρισμό. Οί ερωτικοί στίχοι αναβλύζουν άπό τήν αισθαντική του ψυχή και είναι πηγαίοι, αβίαστοι, αγνοί. Ά π ό τό κύπελλο του στίχου του ρέει τό λυρικό του τραγούδι για Κείνη. Για κάποια Λάουρα, για κάποια Βεατρίκη.

Μέ διάθεση, πού παίρνει τόνους μυστικούς, μας δίνει τήν εικόνα της έξιδανικεμένη. 'Αντλεί όλα τα χρώματα από τήν πλούσια παλέττα της ευαισθησίας του, για να μας τραγουδήσει κείνη «πού αγγίζει του τον τρίσβαθο ουρανό», για κείνη «ποΰχει τα μάτια ολάνοιχτα, μεγάλα ωσάν τ' αλάφια και στο κορμί τό χάλκινο τα δυσμικά φιλιά».

Στα ολόπαλα ξανθόμαλλα, φωτός ενα στεφάνι της δύσης, που εμαδιώντανε σε φύλλα, αργά, πλατιά' σε μιαν σιγήν εντάφια μες απ' τα βράχια εφάνη, κι ωσάν να τήν επλήγωσε της δύσης ή σαϊτιά.

Και είδα : το μούχρωμα έφτανε· το δείλι ενός χειμώνα' το χέρι της έσάλεψε, και μέσα στή σιγή

— 132 —

τοϋ αιθέρα, βούηξε κι άστραψε, χτυπώντας, μια σφεντόνα, Στα στήθη êv άστρο μ' ηϋρηκε κι έπεσα εγώ στη γη.

Μέ παρόμοια λυρική ευγένεια εϊναι γραμμένο και το τραγούδι τ<ου «Ars minimi *. Είναι τής καρδίας του το τρυφερό κρυφομίλημα :

Στο ρόδινο θαμπό αντιφέγγισμα τον κρυσταλλένιου σου καθρέφτη, σαν πεταλούδα εΐδα τον Ισκιο σου σέ λίμνη υδράργυρου να πέφτει. Και τα νερά του εθολωθήκανε, και μαγευτήκανε τα βύθια, και τώρα λίμνη μέσα εγίνηκαν από Άνεράϊδας παραμύθια. Και μες στα κύματα τα πράσινα και στο αφρισμένο μέσα λίκνο, την πεταλούδα βλέπω νάρχεται με τον τραγουδιστή τον κύκνο.

Μέ τον ίδιο λυρισμό θα τραγουδήσει και το γέλιο Εκείνης : πού μωυ­

σικο κι ωραίο άναβρύζει άπο τήν καρδιά της : ΤΩ γέλιο ώραϊο, μες στην πυκνή κι ασάλευτη αγριάδα το πρώτο χνούδι σον Ισκιωσε τή ρόδινη μορφή' δμως ποτέ δεν ήχησε τόσο βαθιά ή κοιλάδα, άπο το ρόδο το άλικον ως τήν άχνη κορφή. Τ' άγονρα αμπέλια έβότρνσαν νερό σαν πρωτοβρόχι, δεμένο στα σγονρόκλαδα μέ τον αγέρα ήχεϊ και στήνει δ Ισκιος μέσα τον τήν πράσινη απόχη να πιάσει τήν άρια δροσιά, τή γλνκερή βροχή. Μα απλώνεσαι σαν άνεμος, ω γέλιο ώραϊο, και γύρα, μες απ9 τους άγουρους καρπούς καί μες άπ τά κλαριά σαν τοϋ άλαφιον τά κέρατα ξανοίγοντας μια λύρα, χύνεσαι, άπάρθενος ήχος, για μια πληγή βαριά 2.

Ό έρωτας στην ποίηση τοϋ Σικελιανού δέν εϊναι μόνο «παθητική γυ\ναι­

κολατρεία», άλλα καί μετρημένη εξύμνηση της γυναίκας. Δέν τοϋ παίρ>νει τή ζωή, τήν πνοή και το εϊναι του ή γυναίκα. Ή καρδιά του βαυκαλίζεται στον ΰνεμο τοϋ πόθου, μα γρήγορα ξαναγίνεται κυβερνήτης του ô νους.

1. «Παναθήναια», 1902, σελ. 373. 2. Περιοδικό «Ακρίτας», τόμ. Α', 1904, σελ. 318.

— 133 —

Έτστι την ηρωίδα τοϋ τραγουδιού του «Χρυσόσφρυδη» — με τά μάγια καΐ τα πλανέματά της — βρίσκει τον πιο πρωτότυπο τρόπο για να την υμνήσει, παραβάλλοντας την με «κερήθρα άμαύλιστη» :

Χρυσόσφρυδη, Χρυσόφρνδη, ώ κρύα κερήθρα άμαύλιστη σε μιας κορφής κλεισμένη την άγερόχρωμη σπηλιά, από Θυμάρια, από λυγιά και δρόσο μαζεμένη...

Και σε συντρίμμια στίχων του Σικελιανού αποσπάσματα άπο ανολο­

κλήρωτες συνθέσεις, άντικρύζει ό μελετητής, λαμπρόχρωμες πινελιές, πού ό έρωτας τον εμπνέει :

— Ρόδο σον εύώδιαζε ή καρδιά για τη δική μου αγάπη.

— Σε μια τρανή, τα μάτια μου που κλείνει ανατριχίλα μοϋ ξεφυλλίζεται ή ψυχή, μέσα στο φως, γαλάζια!

— Θωρώ το στήθος της γυμνό, το βλέμμα δε λοξεύει τι εμπρός της στέκει 6 "Ερωτας κ ολόισα την τοξεύει.

Στη φυσιολογική ποίηση τοϋ Σικελιανού, ό έρωτας ανυψώνεται στις σφαίρες τοΰ πνεύματος, εκστατικά και παθητικά. Υπάρχουν όμως στιγμές, πού ξεσπά θερμό, άναβρυστικό κι αυθόρμητο τό ερωτικό πάθος. Έδώ ή γυναίκα είναι ψυχή και σάρκα. Αίσθημα και αίσθηση. Ό κεντρικός πυρήνας της συνειδήσεως του έρωτα, ή σεξουαλική δίψα:

Κι αν το ·ψωμι γευόμουνα, πού δλα μοϋ δίνουν τ άστρα, και το κρασί, που μ' άνοιγε των ήλιων ή κεράστρα, Τι ομπρός μου θέληση ή ψυχή, τρανή πλημμύρα ή μνήμη. Και Μοϋσα, ή Μάνα των Μουσών, ή αθάνατη Επιστήμη, Αυτή, τριγύρω απ τον παλμό, μοϋ χάραξε ενα κάστρο, για να γνωρίσω την καρδιά, μες στ' άστρα ξέχωρο άστρο. Χαρά στον κρύφιον "Ερωτα, πού τοϋπε πάντα : «"Ανέβα» ώς που ν" ανοίξει μόνη της ψηλά τοΰ Νου σου ή φλέβα, και στο κρυφό χωροστασιο πού εΐν' όλος βυθισμένος να νιώσει ακέρια μέσα του το γενετήσιο μένος.

Για τον ποιητή του «'Ορφικού Λόγου» ό έρωτας δεν είναι κάτι το άρρα»στημένο, κάτι τό κοινό. Είναι «δώρον Θεοϋ», είναι ή γέννηση τής ζωής. Eïvau ή μεγάλη μέθη, ή καρπερή πνοή τοΰ Δημιουργού, ό σπινθήρας, πού ανάβει τις μεγάλες πυρκαϊές για τή διαιώνιση τοϋ είδους. Είναι «ό ζών Θεός».

— 134 —

Μια είν ή σκέψη τοϋ πόθου μου καί μια ή ζωή ή αγνή μου κι ή ϋκέψη μου ή αδάμαστη κι ή σάρκα κι ή ψυχή κι ώς ένας φοίνικας τρανός στα πλάτη της έρημου, σκορπίζει δλοϋθε τοϋ "Ερωτα τή γύρη, ώς προσευχή.

Και άλλου, ό ποιητής της «Θυμέλης» τονίζει : Ό άνθρωπος δεν μπορεί ν' αρνηθεί τον έρωτα, όπως δέν μπορεί ν ' αρνηθεί τή ζωή. Είναι ή ερωτική δίψα, είναι ή αιωνιότητα τοϋ άνθρωπου.

Στο «Διθύραμβο τοϋ Ρόδου» ό 'Ορφέας επισφραγίζει το κήρυγμα του για τήν ιερή μύηση των λαών, λέγοντας στους πιστούς του :

. . ."Οχι ! Δεν ειν' ή τάξη ή σαρκική κι ο χρόνος οπού μετριέται, που θα δώσουν τοϋτο το πλήρωμα. Είν* δ έρωτας, πού λέει και δε σιγάει στιγμή μες στην καρδιά μας. "Ολο ν' αθλεις, και να μήν πεις ποτέ σου πώς μίσησες' τι δσα τρανά και νάναι δ άθλος κι ή νίκη, αλήθεια είναι πάντα μικρά μπροστά στον "Ερωτα.

Ό Σικελιανός στην έγκαινιαστική ομιλία του για τις Δελφικές Άμφι­

κτυονίες, δοξάζει τον έρωτα, τον «δημιουργικό αυτόν ήλιο», πού φανερώ­

νετα πρώτα σα φιλία, στοργή, έρωτας φύλλου καί, σιγά ­ σιγά, μεγαλώνοντας, βρίσκει τήν τέλεια επαφή του με τον κοσμικό έρωτα «άπό τή μαύρη βάση της γης πέρ' απ' τάστρα».

Είναι ό έρωτας εκείνος, πού κατά τον στίχο τοϋ ποιητή της «Θείας Κωμωδίας», «κινεί τον ήλιο και τ' άστρα».

Ό έρωτας κατά τον ποιητή μας, σέ σιωπηλές στιγμές βαθύτατης αυτο­

συγκέντρωσης, είναι ό θόρυβος της ίδιας μας ψυχής, πού μας κάνει ν' άκοΰ­

με τή λυτρωτική επιταγή : «Δός μου τήν ενότητα, ξύπνησε τό νόημα της κοσμικής συνοχής όλων τών πραγμάτων τοϋ παγκυριάρχου "Ερωτα, πού απ' τή ζωντάνεψή του καί μόνο μποροΰμε νά ξυπνήσουμε τήν ομορφιά».

Κι αυτήν επικαλείται ό Δελφικός ποιητής στην κατακλείδα της 'Ορφι­

κής του τραγωδίας, όταν ό χορός τών πολεμιστών δίνει τό τελειωτικόν όρκο του Τέλειου Νόμου.

Νύχτα, μητέρα τών θεών καί τών ανθρώπων, δ δρκος τοϋτος ήτανε κρυφός βαθιά μέσα μας και βαθιά σου· αλλ' ώς το χνάρι το πρώτο τον άλαφρόγραψεν ή χάρη τοϋ αρματωμένου τοϋ "Ερωτα, άγια θάρρη,

­ 135 —

γεμίζει αργά, σιγά, σαν το φεγγάρι, όλος ό μαύρος κύκλος άπό φως!

Ό λ η ή ερωτική ουσία, όλος ό άναρχος παλμός του Έρωτα πλημμυρά, στο ποίημα αυτό την καρδιά του Σικελιανού.

Διαφορετικό άπ' το γνωστό ποιητικό κλίμα του Σικελιανού είναι το όκτάστιχό του «Σ' ευχαριστώ», πού μας δίνει όλο το ερωτικό άνατάραγμα της καρδίας του : Το μουσικό στοιχείο θαυμαστά πάντα συνταιριασμένο με το πλαστικό :

Ζ" ευχαριστώ, που σύντριψες κομμάτια τήν καρδιά μου, σαν νάταν ενα πήλινο λαγήνι ταπεινό, κι ένοιωσα τ' άστρα αδόκητα να φέγγουνε βαθιά μου σα μύρια βέλη άλάθευτα, σταλτά άπ' τον ουρανό. Σ' ευχαριστώ πού μ' άνοιξες αιφνίδια στο κορμί μου, τήν τρίσβαθη και διάπλατη τοϋ πάθους μου πληγή, Τι τώρα νιώθω ολάνοιχτο το σαρκικό κλουβί μου,

1 κι είν" ή ψυχή μου ελεύτερη σάμπως πουλί να βγεϊ. . .

Ένα ακόμη τραγούδι τοϋ Σικελιανού, αφιερωμένο αυτό στην Κύπρι­

δα, τήν «ποικιλόθρονη αθάνατη Αφροδίτη», πού κατά τή Σαπφώ, «μέ χρυσά ποτήρια ανάκατα μέ τρυφερά τριαντάφυλλα, νεκτάρι μας κερνά», είναι ή «Αναδυόμενη».

Για να αισθανθεί κανείς πλατύτερα τήν «Αναδυόμενη» του πρέπει ν' αναπολήσει τον πίνακα τοϋ 'Απελλή, πού παρίστανε τή θεά να βγαί­

νει από τή γλαυκή θάλασσα της Κύπρου, πλημμυρισμένη άπό μεσο­

γειακό φως. 'Ανάλογα και ό Σικελιανός τήν φιλοτεχνεί μέ τους στίχους του.

Ν' αναδύεται άπό τό πέλαγος, καλώντας σε βοήθεια τις μυθολογικές θεότη­

τες της θάλασσας, τήν Κυμοθόη και τή Γλαύκη :

Στο ρόδινο μακάριο φως, νά με, ανεβαίνω της αυγής, με σηκωμένα χέρια.

Ή θεία γαλήνη με καλεί τοϋ πέλαου, έτσι για να βγω προς τα γαλάζια αιθέρια,

μα ω οι άξαφνες πνοές της γης, πού μες στα στήθια μου χυμοϋν και ακέρια με κλονίζουν !

*Ω Δία, το πέλαγο εΐν' βαρύ και τα λυτά μου τα μαλλιά σαν πέτρες μέ βυθίζουν !

Αύρες, τρεχάτε — ω Κυμοθόη, ώ Γλαύκη —, ελάτε πιάστε μου τα χέρια απ τή μασκάλη.

— 136 —

Λεν πρόσμενα έτσι μονομιάς va βρεθώ μες στον "Ηλων την αγκάλη. . .ι.

Έτσι ύμνησε ό Σικελιανός την ιδεατή και τήν υλική μορφή του "Ερω­

τα, πού γλυκύτατα τραυματίζει, άλλα και ανυψώνει τήν ψυχή.

* * *

Στο πάνθεο των πνευματικών δημιουργών της νεώτερης Έλλάίδας, ό Σικελιανός θα κατέχει πάντα ιδιαίτερη θέση. Ή προσφορά του θα υπερι­

σχύσει του χρόνου, πού τελικά είναι ό αμείλικτος κριτής. Ή κλαγγή του στίχου του Σικελιανού θα βρίσκει πάντα απήχηση στην

καρδιά μας. Αυτή είναι ή δόξα του ! Ή νίκη του ! Ή αιωνιότητα του !

1. 'Αντίδωρο, 'Αθήνα, 1943, σελ. 150.

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ APT. ΚΑΤΣΟΥΡΗ

ΤΟ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΟΝ ΔΙΠΛΩΜΑ ΤΟΥ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ ΚΟΚΚΟΥ

ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΚΟΛΛΕΠΟΝ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΡΩΜΗΣ

Περί του Ναξίου διδασκάλου Φ ρ α γ κ ί σ κ ο υ Κ ό κ κ ο υ εχομεν ακριβείς πληροφορίας δια διαφόρων μέχρι τοϋδε δημοσιευμάτων ι. Ούτος έφοίτησεν εις το γνωστόν εν Ρώμη Έλληνικόν Κολλέγιον του 'Αγίου 'Αθα­

νασίου άπο του έτους 1586 ή 1587, άλλ' άσθενήσας το 1594 διέκοψεν επί εν έτος και έπανέλαβεν εν συνεχεία τάς σπουδάς του μέχρι τοϋ 1601 2. Τήν 5ην Αυγούστου 1601 κατόπιν επιτυχών εξετάσεων ό Κόκκος έλαβε το δι­

δακτορικόν του δίπλωμα.

1. Έν πρώτοις δια τήν οίκογένειαν Κόκκου βλ. Μ ι χ α ή λ Ί α κ. Μ α ρ κ ό π ο λ ι , Δραματικον έπεισόδιον τής Ναξιακής ίστορίας, έν Νάξω 1893 (σποράδτιν). Ν ί κ ο υ Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Ή ίερά μονή Παναγίας τής Ύψηλοτέρας εις Έγκαρές Νάξου («Ό πύργος τής Υψηλής»), Νάξος 1966 (άνάτυπον έκ τής έφημ. «Ναξιακή Πρόοδος»), σσ. 2 κέξ. Β α σ . Βλ. Σ φ υ ρ ό ε ρ α , Γάμοι και διαζύγια στή Νάξο τον ΙΖ' καί IH' αΙώνα} «Κυκλαδικά», τ. Α' (1956), σ. 270. Ά ν δ ρ. Μ α ρ ο ύ λ η, Ό πύργος τοϋ Κόκκου εις τήν κοιλάδα Ποταμιάς ­ Νάξου, έφημ. «Ναξιακόν Μέλλον», Φεβρ. 1965. Δια τον Φραγκί­

σκον Κόκκον βλ. Σ ο φ ο κ λ έ ο υ ς Κ. τ ο ϋ έξ Ο ι κ ο ν ό μ ω ν , Περί Φραγκίσκου τοΰ Κόκκου επιστολή, έν'Αθήναις 1863. Π. Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ , Σχέσεις Καθολικών και 'Ορθοδόξων, 'Αθήναι 1958, σσ. 229, 232. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Τ σ ί τ ε ρ , Τρεις μεγά­

λοι διδάσκαλοι τοϋ Γένους, 'Αναστάσιος Γόρδιος, Χρύσανθος Αΐτωλός, Φραγκίσκος Κόκκος, 'Αθήναι 1934. Τ ά σ ο υ Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Πατριαρχική Μεγάλη τοΰ Γένους Σχολή, τ. Α' έν 'Αθήναις 1966, σσ. 148 κέξ., όπου καί παλαιοτέρα βιβλιο­

γραφία. Βλ. καί ' Ι α κ ώ β ο υ Έ . Κ α μ π α ν έ λ λ η , Φραγκίσκος Κόκκος ό Νάξιος, έφημ. «Ναξιακή Πρόοδος», άρ. φ. 377 (2 Όκτ. 1968), 378 (2 Νοεμ. 1968), 379 (4 Δεκ. 1968), 380 (4 Ίαν. 1969), 381 (1 Φεβρ. 1969). Τελευταία εργασία, ενδιαφέρουσα καί τήν παροΰσαν είναι τοΰ Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Το διδακτορικόν δίπλωμα τοΰ Φραγκί­

σκου Κόκκου, «Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών», τ. Η' (1969 ­ 70), σσ. 644­651.

2. Θ ω μ ά Ί . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Αίγαιοπελαγίται μαθηταί τοΰ έν Ρώμη Φρον­

τιστηρίου τοΰ 'Αγίου 'Αθανασίου, «Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών», τ. Η' (1969 ­ 70), σ. 516, όπου φέρεται σπουδάζων μέχρι 10 Αύγ. 1602, ότε απεφοίτησεν. Άλλα θά ίδωμεν ότι το τέρμα τών σπουδών τοΰ Κόκκου τίθεται κατά εν έτος ένωρίτερον.

— 138 —

Tò έπίσημον τοϋτο έγγραφο ν λατινιστί συντεταγμένο ν αποτελείται από 12 φύλλα έκ μεμβράνης μη ήριθμημένα και έσταχωμένα εις βιβλίον με πολυτελή δερμάτινη ν στάχωσιν (0,170 Χ 0,242 μ.). Κάστανου χρώματος ή βύρσα φέρει κατ' άμφοτέρας τάς όψεις χρυσά κοσμήματα και ποικίλματα (δια πρέσσας). Το κέντρον εις ωοειδές σχήμα κατέχει το οικόσημον του πάπα. Τοϋτο περιβάλλει εγγεγραμμένος εντός γραμμωτού εξωτερικού πλαι­

σίου σταυρός, σχηματιζόμενος δια σειράς πτερωτών αγγέλων, συνδεο­

μένων μεταξύ των, δι' έλισσομένου μίσχου, ούτως ώστε οικόσημον και σταυρός να σχηματίζουν εγκόλπιο ν, του οποίου τα κενά των κεραιών καλύπτουν πτηνά επί κλάδων εντός διπλών κύκλων. Τέλος δίκην εξωτερι­

κού" πλαισίου καλύπτει πδσαν τήν άκραίαν έπιφάνειαν τής βύρσης αλυσι­

δωτή ταινία με συνεχόμενους κρίκους. Έκ τών 12 φύλλων του διπλώματος τό α' εϊναι εντελώς λευκόν, ως

και τα 2 τελευταία. Τό κείμενον έχει γραφή λίαν επιμελώς έπ' αμφοτέρων τών όψεων έκαστου φύλλου εις 16 στίχους (πλην τής α σελίδος περιεχού­

σης 14 στίχους) είς διαστ. 0,15 Χ 0,09 τής επιφανείας έπί χρυσών γραμμάτων. Τό ύπόλοιπον τών σελίδων καταλαμβάνουν διακοσμητικά θέματα (κλάδοι, φύλλα κοινά και λογχοειδή, σχήματα εξ έλισσομένων μίσχων) κομψώς δια­

τασσόμενα ή συμπλεκόμενα εντός τοΰ πεδίου εγχρώμου ερυθράς ή κυανής ταινίας, αντιστοίχως διακοπτόμενης συμμετρικώς δια του ετέρου χρώμα­

τος, δια να διακόπτεται ή μονοτονία. 'Από τοΰ μέσου του νώτου τα φύλλα συγκρατοΰνται ήδη δια ραφίδος εντός του περικαλύμματος χαλαρώς.

Ό γραφεύς μιμείται λίαν επιτυχώς γράμματα του τύπου και θέτει μέ κεφαλαία χρυσά τα κύρια ονόματα κατά κανόνα και φράσεις τινάς χαρα­

κτηριστικάς τής αποφάσεως ανακηρύξεως τοΰ υποψηφίου. Ή γραφή σύ­

ρεται κυριολεκτικώς εντός τών στίχων ουχί επί τών χρυσών γραμμών, δια μελάνης ανοικτής, ήτις καθίσταται βαθύτερα επί τών τραχειών όψεων τής περγαμηνής, ενώ είς τάς λείας όψεις αυτής δίδει τήν έντύπωσιν ότι κατέστη εν μέρει έξίτηλος. 'Ιδιοχείρως εν τέλει ετέθη ή υπογραφή Jul. Ant. Card. S. Sev. Protector.

Τό αποτελούν τό διδακτορικόν δίπλωμα τοΰ Κόκκου κείμενον έχει πομπώδη διατύπωσιν. Εις τό βραχύ προοίμιον τονίζεται ή αποστολή τής Ρωμαϊκής Εκκλησίας να καταρτίζη άνδρας ικανούς να διασπείρουν τον λόγον του Θεοΰ και λόγος γίνεται περί τής ύπό τοΰ πάπα Γρηγορίου ΙΓ' μερίμνης προς ϊδρυσιν σχολών, μεταξύ τών οποίων και ή χάριν τοΰ ελλη­

νικού έθνους επίσημος εν Ρώμη, ίνα «προσκαλούμενοι έκ διαφόρων εν Ελ­

λάδι χωρών νέοι διδάσκωνται επιμελέστατα τήν ελληνίδα και λατινίδα γλώσσαν, τα ελευθέρια μαθήματα, τάς φιλοσοφικός έπιστήμας και τό πάν­

των κυριώτατον τα ιερά γράμματα και τήν θεολογίαν». Ή σχετική άδεια τής ιδρύσεως τοΰ Κολλεγίου εχορηγήθη τό έτος 1576 και πρέπει ν ' άπο­

— 139 —

νέμεται προς τους εύδοκίμως φοιτώντας ανάλογος βαθμός προλύτου, τε­

λειοδιδάκτου, διδάκτορος και διδασκάλου, προς ους αντιστοίχως ανήκουν προνομίαι, πηγάζουσαι εκ πανεπιστημιακών εθίμων.

Εφεξής, επί του συγκεκριμένου προσώπου, αναφέρεται ότι ό Φραγκί­

σκος Κόκκος, υιός 'Ιακώβου, έκ Νάξου, υπήρξε τρόφιμος τής Σχολής επί έτη δλα 12 και ένασχοληθείς με τα Ελληνικά και Λατινικά γράμματα, τα ελευθέρια μαθήματα και τάς φιλοσοφικάς και θεολογικός έπιστήμας ηύδο­

κίμησε τόσον, ώστε επί τίνα ετη έδίδασκεν αυτός τους λοιπούς τής αυτής σχολής μαθητάς τα Ελληνικά γράμματα εις τήν τάξιν τής φιλοσοφίας και ρητορικής. 'Ενώπιον τοϋ έκλαμπροτάτου καρδιναλίου Ερρίκου Γαετάνου και άλλων επισήμων άνέπτυξεν άπαντα τα θέματα και ευρέθη πλήρως κατηρτισμένος και πολυμαθής. Ή αυστηρά έξέτασις έγινε δημοσία και μυστικά επί δυσχερών προβλημάτων, τών θεμάτων είλημμένων έκ τοϋ μ' εδαφίου τοϋ Γ' βιβλίου τών φυσικών τοϋ περιέχοντος τήν γνώμην τοϋ 'Αριστοτέλους, δι' ής ούτος αρνείται το άπειρον. "Ως προς τήν θεολογίαν εδόθη τό α' μέρος τοϋ 'Αγίου Θωμά Άκουΐνα έκ τοϋ άρθρου 2, όπου πρα­

γματεύεται εάν δύναται να δοθή μορφή παραστατική τής θείας ουσίας. Ή ενώπιον πολλών σοφών και αξιωματούχων διαπραγμάτευσις τών

θεμάτων υπήρξε γλαφυρά και θαυμαστή, μέ αναλύσεις, έλεγχον προτέρων γνωμών, αποσαφηνίσεις και κατά διαλογικήν συζήτησιν μετά ειδημόνων σοφών διδασκάλων ό Κόκκος ανεδείχθη εγκρατής και έδωκε ν απαντήσεις μέ εύφυΐαν και διδασκαλικόν ύφος, θεωρηθείς άξιος επιστήμων εις τήν φιλοσοφίαν και ίεράν θεολογίαν. Δι' ό ομοφώνως εκρίθη άξιώτατος του διδακτορικού διπλώματος. 'Ακολούθως ελήφθησαν διαβεβαιώσεις περί τής καθολικής πίστεως και θρησκείας τοϋ Κόκκου, εδωκεν ούτος τον νενο­

μισμένον όρκον και ό σεβασμιώτατος πατήρ Γρηγόριος Ούαλεντίας 'Ιη­

σουίτης επίσημος τελετάρχης, επισήμως άνηγόρευσεν αυτόν διδάκτορα και διδάσκαλον, εθηκεν εις τον παράμεσον δάκτυλον δακτύλιον και έπί τής κεφαλής του πιλίδιον δίκην στεφάνου και τον ώδήγησεν εις τήν διδακτο­

ρικήν καθέδραν, ίνα άντιληφθή ότι έγινε δεκτός εις τήν τάξιν τών διδα­

σκάλων τής φιλοσοφίας. Ούτω συνετάχθη τό παρόν δίπλωμα και υπεγράφη επισήμως τήν πέμτην

τοϋ μηνός Αυγούστου 1601 έτους, έπί ποντίφικος Κλήμεντος Η'. Τό δίπλω­

μα τοΰτο εν πρωτοτυπώ έχει ως ακολούθως 1.

1. Το δίπλωμα ανήκει εις Νάξιον φιλίστορα. Μετάφρασιν αύτοϋ εις τήν έλληνικήν έκ τής υποκείμενης εις ΓΑΚ αρχειακής συλλογής Περ. Γ. Ζερλένττι έξέδωκεν ό Ν. Κ ε­

φ α λ λ τ\ ν ι ά δ η ς, εις τήν «Επετηρίδα 'Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών», τ. Η' (1969 ­70), σσ. 644 ­ 651). Παρόμοιον δίπλωμα βλ. υπό É m i l e L e g r a n d , Bibliographie Hel­

lénique XVIIe s. τ. Ill, σσ. 338 ­ 342. ΤοΟτο ανήκει εις τον Λέοντα Άλάτιον εν ετει 1612.

— 140 —

Julius Ant. Sanctorius miseratione divina S.R.E. episcopus, cardinalis Prœnestinus.

S. Severinœ nuncupatus, sanctiss. D. N. Papae et S. Sedis Apo­stolica maior pœnitentiarius, Cottegli Grœcorum de Urbe protector.

Universis et singulis prsesentes literas inspecturis, visur(is) et lectu-ris salutem in Domino.

Sacrosancta Rom(ana) Ecclesia, quam Beatissimi Petrus Aposto-lorum Princeps, et Paulus doctor gentium sanguine suo fundarunt, ac sacris institutis largiente Christo Domino edocuerunt ab ipsis initiis fidei christianse susceptœ, viros in gremio suo educatos moribus, et doctri-nis Ecclesiasticis imbutos, ac demum in divina sapientia provectos ad disseminandum verbum Dei in diversas orbis partes mittere consuevit. Quod quidem et Evangelica voce: «Pasce agnos meos, pasce oves meas, confirma fratres tuos», et exemplo Beati Petri edocti, summi Pontifices per tot secula disponente Domino salubriter, et pro pastorali eorum mu-nere egregie prœstiterunt, ut et infidèles ad fidem orthodoxam suscipien-dam invitarent, et populos ab eadem aberrantes ad gregem Christi Do­mini reducerent. Hac sancta ergo meditatione permotus felicis recorda-tionis Gregorius Papa decimustertius, cuius memoria sit in benedictione, varia pro varietate Nationum CoVegia adolescentum maximis sumpti-bus erigi curavit, ut ibi et optimi moribus, et doctrina cum Christiana pietate coniuncta informarentur. Et quoniam inter cœteras Nationes Grœca principem semper locum obtinuit, sive Imperium, quo tot annos floruit spectemus, sive multorum Patrum singularem doctrinam ac pie-tatem, qui totius orbis Christiani maximum lumen extiterunt, sive scien-tiarum excellentiam, quas Grseci prœ cœteris excoluerunt, ac perfeceruntì

progressu vero temporis in ingentes calamitates incidit, barbaris gentibus subdita, et omnium pene disciplinarum cultum amisit : Idcirco idem Pontifex antiquissimam hanc Grœcorum Nationem miseratus, insigne Collegium pro liberis eorundem educandis, ac erudiendis erexit, dotavitque, et merito amplissimis privilegiis ornavit, atque munivit, Grœca et Latina lingua iuvenes ex diversis Grœciœ partibus accitos in artibus liberalibus Philosophiœ scientiis, ac quod erat caput in sacris Uteris, et Theologia diligentissime erudiendos statuit. Demum Regentibus ac superioribus eiusdem Cottegli cum assistentia tamen Illustrissimorum, ac Reverendis-s(imorum) S.R.E. Cardinalium prœdicti Cottegli pro tempore Prote-ctorum, inter quos etiam nos tunc deputati fuimus, seu alicuius eorum vel de ipsorum Consilio, et expresso consensu, auctoritate Apostolica li-beram tribuit facultatem, prout in Uteris erectionis institutionis, et funda-

— 141 —

tionis dicti Collegii per eum editis sub Datum Romse apud S. Petrum anno Incarnationis Dominicse Millesimo quingentesimo septuagesimo sexto, idibus Ianuarii, Pontificatus sui anno quinto plenius continetur, illos quos in dicto Collegio, vel alibi per debitum tempus studuisse, ac scientia, et moribus idoneos esse reperissent, ad Baccalaureatus Licen-

tiaturm, Doctoratus, et Magisterii gradus servata forma Concilii Vie-

nensis iuxta Universitatis Studiorum Almœ Urbis consuetudinem, seu alias promovendi, ac solita ipsorum graduum insignia conferendi, quodque sic promoti omnibus, et singulis gratiis, favoribus, prœrogativis, et in-

dultis, quibus alii in prsedictse Almse Urbis, seu aliis Universitatibus, et alibi, iuxta illius, et aliarum Universitarum huiusmodi constitutiones ad gradus prœdictos promoti de iure, vel consuetudine quomodolibet fruun-

tur, et gaudent, uti, potiri, et gaudere possint, et debeant. Quare cum dilectus nobis in Christo FRANCISCUS COCCUS IACOBI FILIUS ex Insula Cycladum Ν ΑΧΟ eiusdem Collegii Alumnus per duodecim integros annos ibidem grœcis, et latinis Uteris, artibus liberalibus, scien-

tiis Philosophise ac Theologise assiduis vigiliis turn discendo, turn etiam per aliquot annos Grœcas literas in Classe Humanitatis atque Rhetorices casteros eiusdem Collegii Alumnos docendo, sedulam operant impendent conclusionesque ex universa Philosophia in Collegio S. Athanasii Graeco-

rum de Urbe, in prœsentia Illustriss(imi) et Reverendiss(imi) D(omini) HENRICI CAETANI S.R.E. Cardinalis, et Camerarii, et aliorum Reverendiss(imorum) Patrum Dominorum Episcoporum, et Prselatorum, ex universa Philosophia, et summa omnium cum laude publiée defenderit vitas, ac morum probitate, ac Christiana pietate, et eruditione, ac doctrina prseditus, et idoneus repertus fuerit: volentes iuxta prsedictarum lite-

rarum tenorem voluntatem dicti Gregorii Papœ executioni demandare, rigoroso prius turn publico, turn etiam secreto examine precedente de universa Philosophia, ac Theologia eidem FRANCISCO COCCO lectio-

nem in Philosophia quidem super tex(tum) 40 tertii Physicorum, qui continet sententiam Aristotelis, qua negat infinitum. In Theologia vero ex S(ancto) Tho(ma) de Aquino prima parte summx q. XII. art. 2, ubi tractatur an possit dori species impressa reprœsentativa divines essentiœ, assignandam curavimus. Quam quidem lectionem infrascripta die publiée in prœsentia Reverendiss(imorum) Patrum Dominorum Dionysii Rendu Archiepiscopi Naxiensis, Georgii Perpiniani Episcopi Tinensis, Ra-

phaelis Invitiati Epis(copi) Zacynthii et Cefalonias, Gabrielis Pangali Archiepiscopi Mellenici, Achatii Cassinensis Episcopi, Francisci Avanzii Veneti Prothonotarii Apostolici, ac in Philosophia et Theologia cele-

berrimorum professorum, Societatis Iesu, et aliorum Clarissimorum vi-

- 142 —

rorum, et secularium Doctorum ita docte, eleganter, et copiose miro, ac pulcherrimo ordine legit, ac recitavit, declorando, distinguendo, pro et contra arguendo, dubitationes proponendo, Masque dissolvendo, argumen-tisque duorum inprimis in Philosophia publiée professorum, nempe fì.P. Antonii Marsilii et R. P. Nicolai Baldelli, Societatis Iesu, nec nom, aliorum duorum in Theologia eiusdem Societatis Patrum arguentium, nempe fì.P. Mutii Vitelleschii et fì.P. Petri Arrubalis, qui ut sunt celeberrimi, et doctissimi Philosophise et Sacrœ Theologise publiée Pro-fessores, Doctores, et Magistri, ita in Theologia, et primi in Philosophia optime, et mirifice contra puncta proposita sunt argumentati. Quibus tamen preefatus FRANCISCUS COCCUS tam acute, subtiliter, docte, ac Magistrali more respondit, ac satisfecit, ut ab omnibus Doctoribus in Philosophia ac sacra Theologia idoneus, intelligens habitus, et dignis-simus existimatus fuerit et propterea unanimi omnes consensu, concordi-ter, pari voto, viva voce, vivisque suffragiis ac nemine penitus, penitus penitusque discrepante, in Philosophia ac Sacra Theologia doctoratu dignissimum approbarunt. Quapropter R. P. et Sacrœ Theologise Doctor Gregorius de Valentia, Societatis Iesu, Philosophise, ac Theologise insignis Magister, et publiée professor, et Romani Collegii, eiusdemque Universi-tatis studiorum prsefectus, ad id à nobis in regentem huiusmodi specia-liter deputatus, habita prius debita informatione de dicti FRANCISCI COCCI fide Catholica et Religione ac emissa per eum in manibus eiusdem R. Patris Gregorii a Valentia Regentis ut supra, ibidem publiée Fidei Catholicse professione iuxta formant traditam a se. me. PIO Papa IV, ac iureiurando tactis corporaliter, et osculatis sacrosanctis DEI Evange-liis desuper prestito consideratis moribus, scientia, et virtutibus, quibus eundem FRANCISCO M COCCI] M Altissimus illustravit, sicut in suo examine, et lectione piane demonstravit, auctoritate Apostolica sibi in hac parte commissa, dictum FRANCISCUM COCCO M uti benemeri-tum, dignum, sufficientem, et idoneum habitum in Philosophia, et Sacra Theologia Doctorem, et Magistrum creavit, fecit, et solemniter pronun­ciava, et ordinavit; ita ut in futurum omnibus et singulis indultis, exem-ptionibus, privilegiis, favoribus, prseeminentiis, prserogativis, dignitatibus, et honoribus, quibus alii sic promoti tam in Urbis prsedictse, quan in to­nus Orbis universitatib(us) studiorum in Philosophia, et Sacra Theologia Doctores, seu Magistri de iure, vel consuetudine, aut alias quomodolibet utuntur, potiuntur, et gaudent, ac uti, potiri, et gaudere possunt, et de-bent uti, potiri, et gaudere possit, et debeat. Dans prseterea, et concedens ei licentiam, et liberam facultatem, et auctoritatem legendi, docendi, glos-sandi, interpretandi, ac Magistralem Cathedra ascendendi, similiter alios

— 143 —

omnes, et singulos actus magistrales publiée, et privatim, prout sibi pla-cuerit, et videbitur exercendi, atque ad absolutionem seu perfectionem gestorum huiusmodi miro ordine, omniumque admiratione, applausu, et hilaritate, solita insignia Doctoratus eidem FRANCISCO COCCO contulit, et annulum eius digito annulari, et biretum capiti pro corona imposuit, libros clausos mox et apertos in manus tradidit Aristotelis inprimis, et deinde sacrum Bibliorum Codicem, ac ipsum demum in Cathedram Doctoralem induxit, et collocavit, ut intelligeret se inter Philo­sophise, et Sacrée Theologiœ Doctores fuisse admissum, et receptum, prout ad osculum fraternum, et consessum a singulis Magistris, et Doctoribus ibidem prœsentibus admissus, et receptus fuit ad laudem, et gloriam omni-potentis DEI, et Salvatoris Domini nostri IESU C H RI STI Amen. In quorum omnium, et singulorum fidem, et testimonium prœmissorum présentes per infrascriptum Notarium nostrum domesticum fieri, ac manu nostra subscriptas sigilli nostri, quo in talibus utimur, iussimus appen-sione muniri. Acta sunt hœc Romse in Ecclesia S. Athanasii dicti Collegii Grsecorum, Die quinta Augusti, Anno a Nativitate Domini nostri Iesu Christi MDCI, Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris et Domini nostri D. Clementis divina procidentia Papœ odavi, Anno X. Prœsenti­bus ibidem R. Patre Antonio Barisonio Rectore eiusdem Collegii, et R. Io. Matthœo Carophilo Philosophise, ac Sacrée Theologiœ Doctore, qui et in eiusdem Doctoris laudem luculentam habuit orationem, ac multis prœ-terea religiosissimis Patribus Societatis Iesu Professoribus, necnon aliis clarissimis viris etiam diversarum Religionum, et secularium Doctorum testibus ad prœdicta omnia, et singula vocatis, atque adhibitis, et aliis quam plurimis personis in numero copioso, et prœsertim R. P. Claudio Aquaviva Prœposito Generali, una cum RR. PP. Assistentibus Socie­tatis Iesu, qui dictum FRANCISCUM mirifice sua prœsentia cohone-starunt.

lui. Ant. Card. S. Sev. Protector.

Hercules Flecinius cticus Audomaren publicus Ap(ostolica) auc(toritate) Not(arius)

ΑΓΓΕΛΟΥ Α. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ 'Αρχαιολόγου

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΜΑ ΚΑΙ ΘΕΑΤΗΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΣΙΚΗΝ ΤΕΧΝΗΝ

Ή δροσερότης της αρχαϊκής πλαστικής και ή άμεσος βιαιότης του ζωντανού της περιεχομένου ανάγονται προφανώς εις τοϋτο, ότι ό πλάστης εδώ δεν περιορίζεται εις αυτό, να προσφέρη ενα δημιουργικώς κεκαθαρ­

μένον και υπό την εννοιαν ταύτην συγγενές άπείκασμα τής πραγματικό­

τητος, άλλα κατατείνει να μεταβάλη το άδάμαστόν του αίσθημα ζωής α μ έ σ ω ς εις μορφήν και οΰτω να καταστήση την μορφήν εκφρασιν εκείνης τής ζωτικότητος, ή οποία χαρακτηρίζει την άδιάσπαστον ούσίαν αυτής τής εποχής. Το έκφραστικον τοϋτο στοιχεΐον, του οποίου ή έντασις συναρτάται προς τήν άντίστασιν, τήν οποίαν αντιτάσσει ή απόλυτος νομο­

τέλεια σώματος και χώρου προς τό έκχυλίζον αίσθημα ζωής — δεικνύει, ότι ό δημιουργός καλλιτέχνης εδώ ταυτίζεται αμέσως με τήν όρμήν τής μορφής. Ή μεστή δυνάμεως ζωτικότης τών έργων τής ωρίμου αρχαϊκής πλαστικής ανάγεται εις αυτόν τον εσωτερικον και ύποκειμενικον σύνδεσμον δημιουργού και έργου. Είναι αύτη, ή οποία χαρίζει εις τήν αρχαϊκή ν πλαστικήν τήν εκφρασιν μιας αφελούς, άρρηκτου αισιοδοξίας, ή οποία ακόμη και σήμερον παρουσιάζεται τόσον γοητευτική καί εν τούτοις πάλιν κείται τόσον άνεφίκτως μακράν.

'Από αύτάς τάς άπλας σχέσεις, αί όποϊαι παρά ταύτα δέν αποκλείουν εις τήν σφαΐραν των τα στοιχεία ακρότατου καθαρμού και δή ευνοούν τούτο, διότι δέν παρεμποδίζονται υπό ουδεμίας εις αυτήν άντιδρώσης προ­

βληματικότητας ή παρακινδυνεύσεως τής υπάρξεως, χωρεί ή έξέλιξις τοΰ 5ου αιώνος μέ άμεσον λογικήν.

Ή παραμέλησις τής εκφραστικής ισχύος, ή οποία αναγγέλλεται εις μίαν εμμονον μείωσιν τής εντόνου ποιότητος τών μορφών, δύναται ν ' άναχθή εις αυτό, ότι ό καλλιτέχνης διαλύει άπό γενεάς εις γενεάν καί δή είς διαρκώς έπιτεινόμενον ρυθμόν εκείνον τον άμεσον καί έσωτερικόν δεσμον μέ τήν μορφήν, ό όποιος τον κατέστησε κατά τον 6ον αιώνα άμε­

σον medium τοΰ αιτήματος του προς εκφρασιν. Ό καλλιτέχνης χωρεϊ προς τα οπίσω, λαμβάνει άπόστασιν άπό τό έργον του καί ούτω μέ τήν λήψιν

— 145 —

αποστάσεως ή δημιουργική διάπλασις κατακτά ενα έκδήλως άντικειμενικόν χαρακτήρα. Ό δημιουργός δεν δύναται να μεθέξη πλέον αμέσως του αντα­

γωνισμού μεταξύ ζωής και έργου. Είναι γνωστά τα συμπτώματα αυτής τής διαλύσεως του εσωτερικού συνδέσμου δημιουργού και έργου. Και τήν κατάστασιν αυτήν ό Έλλην τοΰ αρχομένου 5ου αιώνος ήσθάνθη ενστι­

κτωδώς ώς μίαν άπώλειαν. Το άρχαϊκον μειδίαμα παραχωρεί τήν θέσιν του εις μίαν σοβαράν, σχεδόν τεθλιμμένην σύννοιαν. Ή αφελής χαρά τής υπάρξεως εξαφανίζεται και τήν διαδέχεται μία βαρυαλγής ένδοστρέφεια, ή οποία μεταστρέφεται άπο τήν έξωτερικήν ζωήν και αφιερώνει τήν μέρι­

μνάν της εις τήν οίκοδόμησιν μιας εσωτερικής ισορροπίας. Ό άνθρωπος λαμβάνει μίαν νέαν άντικειμενικήν και θεωρούσαν στάσιν έναντι τοΰ κόσμου, ή δε κατακτηθεΐσα ικανότης γνώσεως στρέφεται εις διαρκώς έντονώτερον ρυθμόν εις τήνπαρατήρησιν τών αισθητώς συλλαμβανομένων μορφών. Αί άρχαϊκαί άντινομίαι οργανικής ζωής και αύστηράς νομοτέλειας τής μορφής αίρονται. Ή διάπλασις τοΰ γυμνού ανδρικού σώματος γίνεται διαρκώς φυσικωτέρα. Κρηπΐδα και σημείον αφετηρίας δεν έχει πλέον τήν αντίθεσιν προς τήν νομοτέλειαν τοΰ χώρου τών συνδιατεταγμένων και προς τάς άφηρημένας στερεομετρικάς μορφάς, άλλα μίαν εϊς τήν αίσθητην εντύπωσιν αντιστοιχούσαν διάπλασιν. Γίνεται ή μετάβασις από τήν τεκτο­

νικώς τροποποιηθεΐσαν στατικότητα τής αρχαϊκής καλλιτεχνικής μορφής προς τήν όργανικήν άντίληψιν τοΰ γυμνού ανδρικού σώματος είς τήν κλασσικήν τέχνην. Κάθε κλασσικόν άγαλμα είναι μία ερμηνεία τής φρά­

σεως τοΰ Humboldt : «Er ist die Natur ailes Organischen, daB jeder in ihm nur durch das Andere lebt, und allés nur durch die eine, das Ganze durchdringende Kraft». Ai άντινομίαι νομοτέλειας και οργανικής μορφής συντίθενται είς μίαν κατάστασιν απολύτου ισορροπίας, μιας τελείας αρμονίας είς τήν τελειωθεΐσαν κλασσικήν μορφήν. Το καλλιτέχνημα ϊσταται τώρα έναντι τοΰ ανθρώπου, ώς ένας πλήρως κλειστός Μικρόκοσμος, είς τον όποιον οργανική μορφή συνέχεται δια τής αυτής ύπερ­άνθρωπίνης αρμονίας, ή οποία δεσπόζει επίσης τοΰ κόσμου.

Ή καλλιτεχνική σφαίρα, ό χώρος, εντός τοΰ οποίου τό έργον υπάρ­

χει ώς καλλιτεχνικόν φαινόμενον, φαίνεται πλήρως διαφοροποιημένος, άπό τον φυσικόν χώρον, απέβη ένας καθαρώς ιδεατός χώρος. Ό πλάστης εργάζεται πάντοτε με τό φυσικόν ύλικόν τοΰ χαλκού ή τοΰ μαρμάρου, επί­

σης δε και ό φυσικός χώρος, εντός τοΰ οποίου ϊσταται τό άγαλμα, είναι πάντοτε ό αυτός, αλλ3 ή άποπνευμάτωσις της νλης, και τανάπαλιν ή αισθη­

τοποίησις τής αφηρημένης νομοτε^ιας εις το οργανικον έδημιούργησαν μίαν νέαν άτμόσφαιραν, μίαν αίσθητότητα ανωτέρου είδους, εις τήν οποίαν τώρα όλοκληροΰται ό συσχετισμός μεταξύ δημιουργικής ιδέας και ύλης. Ή μορφή τοΰ οργανικού κατέστη τώρα φορεύς μιας αρμονίας, ή οποία,

10

— 146 —

ένώ αϋτη αντικατοπτρίζει τους αιωνίους νόμους τοϋ Είναι, χωρεί πέραν και υπεράνω τών ιδιαιτέρων και ατομικών φαινομένων της φύσεως εις ενα απόλυτον κόσμον τών αίσθητών άξιων, εις τον οποίον ό άνθρωπος λαμβά­

νει τον ρόλον ενός μεσάζοντος δηλαδή εις ενα κόσμον, εις τον όποιον προσιδιάζει μία απόλυτος αξία εις τάς μορφάς τοϋ οργανικού ανθρωπίνου σώματος.

Εις τήν κλασσικήν τέχνην ό άνθρωπος παίζει τρόπον τινά τον ρόλον ενός φακοΰ, εις τήν έστίαν τοϋ οποίου συγκεντρώνονται αί ακτίνες τοϋ αιωνίου Είναι. Θα ήδύνατο κανείς να όμιλήση εδώ περί μιας προοπτικής, εις τήν οποίαν τό άπειρον γίνεται όρατόν εις τό πέρας, ενώ τοΰτο γέννα εκείνον τον Μικρόκοσμον, ô όποιος καθιστά τήν καλλιτεχνικήν δομήν τοϋ κλασσικοΰ καλλιτεχνήματος άπείκασμα τοϋ Ά­πείρου. Εις τήν πρα­

γματικότητα ή προοπτική αυτή δεν ύποσημαίνει μίαν άπλήν μεταφοράν, άλλα φέρεται προς διεκπεραίωσιν εις έκάστην καλλιτεχνικήν μορφήν ώς πλήρως προσδιοριζόμενη αναφορά προς τον θεατήν. Έάν παρατηρήσωμεν ενα κλασσικόν άγαλμα και δή τον Δορυφόρον — έργον, τό οποίον έθεωρήθη υπό τών αρχαίων ώς κανών, δηλ. ώς υπό τήν κλασσικήν εννοιαν υποδει­

γματική λύσις —, βλέπομεν αμέσως ότι στάσις, μοτίβον, και κίνησις της μορφής άγουν είς ενα σημεΐον, τό όποιον κείται αμέσως προ τοϋ αγάλμα­

τος, όπου δύναται κανείς να ΐδη το σημεΐον φυγής εκείνης της άπολήξεως, περί της οποίας έγινε λόγος. Ή ΰπαρξις αύτοΰ τοϋ σημείου φυγής είναι εκείνο, τό όποιον προϋποθέτει τήν τοϋ θεατοΰ, ή οποία μαρτυρεί, ότι τό "Α­πειρον τής είς έαυτήν ήρεμούσης μορφής κατευθύνεται είς ενα Πέρας, δηλ. τό γιγνώσκον και θεώμενον ύποκείμενον. Αϋτη δε ύποδηλοΐ επίσης συγχρόνως μέ άδυσώπητον συνέπειαν, ότι τό έργον παραμένει βεβαίως προσιτόν είς τήν καλλιτεχνικώς συμπαθοΰσαν θέαν (Einfûhlung), άλλ' αμέ­

σως μετατοπίζεται είς τό άνέφικτον μακράν μιας αντικειμενικής παρου­

σίας, μετά τοϋ οποίου ό άνθρωπος ώς τό εις τό χρόνον ίστάμενον και είς τό χρόνον δρών ή πάσχον άτομον δεν δύναται πλέον να ταύτισθή. Ό 'Ιδε­

αλισμός τής κλασσικής τέχνης, ό όποιος εκφράζεται εις αυτήν τήν σχέσιν θεατοΰ και καλλιτεχνήματος, είναι κατά ταΰτα ή θετική και δημιουργική συνέπεια εκείνης τής διαλύσεως τοϋ άρχαϊκοΰ αισθήματος ταυτότητος, τό όποιον συνδέει ακόμη και κατά τον 6ον αιώνα άνθρωπον και καλλιτέχνημα.

Ή τέχνη κατά τήν άρχαϊκήν έποχήν ήτο είς ενα πολύ άνώτερον βαθμόν πραγματικώτερον και άναγκαιότερον συστατικόν μέρος τής ανθρωπινής υπάρξεως. Τοΰτο δε σημαίνει ότι ό άνθρωπος δεν ΐστατο απέναντι της ώς θεατής καί ότι αϋτη δέν επεδίωκε τόσον τήν έπίδρασιν είς τον θεατήν, άλλ° ότι έχώρει απέναντι του είς μίαν ήγλαϊσμένην καί κεκαθαρμένην, θα ήδύνατο κανείς να εΐπη θεοποιημένην, δηλ. άφηρωϊσμένην μορφήν. Τό κάλλος εθεωρείτο ώς μαρμαρυγή καί δύναμις τής πρωταρχικής πράγμα­

— 147 —

τικότητος. Αυτά τα αγάλματα σημαίνουν ώς εκ τούτου δια τον Έλληνα του 6ου αιώνος μίαν πραγματικήν ΰψωσιν και ένεργοποίησιν τής υπάρ­

ξεως του, και μίαν κλιμάκωσιν τοΰ σωματικού του και ψυχικού του αύτο­

συναισθήματος. Αύτη ή δημιουργική συμπύκνωσις είς μίαν δια τάς εννοίας μας υπερ­

βατική ν σφαϊραν, δηλ. την ήρωϊκήν, ήτο συνυφασμένη αμέσως και πρωταρ­

χικώς με τάς πραγματικάς δυνάμεις της υπάρξεως. Εντεύθεν ενδέχεται να προέρχεται το άδιάσπαστον της καλλιτεχνικής της ουσίας, ή ένδεια οιασδήποτε προβληματικότητος, αφελής αισιοδοξία, ή οποία θα έφαίνετο ώς παιδική, έάν δεν ϊστατο οπίσω αυτής ή κολοσσιαία και πειστική δύνα­

μις μιας απολύτου καταφάσεως της ζωής, προς τήν οποίαν προ πάντων διαδηλοΐ τήν όμολογίαν της ή άρχουσα τάξις εύφροσύνως και εύγνωμόνως ώς δώρου των Θεών. Ή τομή μεταξύ ένδοκοσμικοΰ και υπερβατικού (Immanenz ­ Transzentenz) δεν ώλοκληρώθη ακόμη είς τα έργα ταύτα. Το άνθρώπινον διαπηδά χωρίς ένδιάμεσον εις το θείον και προσλαμβάνει έξ αυτού τήν καταξίωσιν ενός απολύτου φαινομένου, χωρίς έν τούτοις ν' απομακρύνεται άπό τάς ρίζας της αισθητής του φύσεως.

Ή θαυμαστή αύτη ένότης κλονίζεται περί το τέλος τοΰ 6ου αΙώνος. Παράλληλα συμπτώματα υπήρξαν εις τήν πολιτική ν και κοινωνική ν σφαϊ­

ραν ή πτώσις τής Πεισιστρατείου τυραννίδος και ή θεμελίωσις τής δημο­

κρατίας, εις δε τήν περιοχήν τής ποιήσεως ή διάλυσις τής λυρικής έκστα­

τικότητος τοΰ διονυσιακοΰ Διθυράμβου υπό τοΰ Λόγου τής τραγωδίας. Τον πλέον άποφασιστικόν ρόλον εις τον θρυμματισμόν τής αρχαϊκής μορ­

φής ζωής επαιζεν ίσως ή συνεχώς ένισχυομένη έπικράτησις τον Intelle­

ktualismus. Μέ το πνεύμα, το όποιον κατατείνει είς τήν γνώσιν και τον όρθο­

λογισμόν, υπεισέρχεται εκείνη ή αμφιβολία προς τήν αίωνίαν ίσχύν μιας τάξεως είς αυτόν τον κόσμον, ή οποία μέχρι τούδε έδέσποζε τής συνειδή­

σεως μιας καθαρώς αριστοκρατικής κοινωνίας. Ό Intellektualismus διαλύει τον διαμεμορφωμένον είς τήν ίστορικήν δημιουργικήν πορείαν έσωτερι­

κόν, συναισθηματικώς τονισμένον σύνδεσμον καλλιτεχνήματος καί δημι­

ουργού και συγχρόνως τον τοποθετεί προ αύτοΰ, επομένως δηλ. άντικει­

μενοποιεί. Τώρα τα πάντα τεκμηριοΰν, δτι μεταξύ τοΰ θεατού καί τοΰ καλλι­

τεχνήματος ύψοΰται είς τό κλασσικόν έργον ένας αδιόρατος καί έν τούτοις όλιγώτερον σημαντικός διαχωριστικός τοίχος, τον όποϊον ό 6ος αίών άγνοεϊ. "Ανθρωπος καί καλλιτεχνήματα υπάρχουν βεβαίως καί κατά τήν άρχαϊκήν έποχήν εις δύο διαφορετικός σφαίρας, άλλ' άμφότεραι αί σφαϊραι αύταί μεθίστανται είς άλλήλας καί σχηματίζουν και πάλιν μίαν είς άνωτέραν εννοιαν ενότητα. Τό έργον ήτο βεβαίως ριζωμένον είς τον γήινον συναισθη­

ματικόν σύνδεσμον, άλλ' ύψοΰτο συγχρόνως είς τάς περιοχάς τών καθαρώς καλλιτεχνικών μορφών ή τοΰ υπερβατικού καί θείου. Μέ τους κλασσικούς

— 148 —

χρόνους τό πράγμα έχει άλλως. Οί κύκλοι διαχωρίζονται και σχηματί­

ζεται ενα είδος πολώσεως μεταξύ της γηΐνης υπάρξεως και εκείνου τοϋ κόσμου εντός τοϋ οποίου υπάρχει τό καλλιτέχνημα. Ή στιγμή της δημιουρ­

γίας δεικνύει επίσης μίαν άπομάκρυνσιν τοϋ δημιουργήματος εις μίαν μακρυνήν άντικειμενικήν ά­χρονικότητα, ή οποία προσιδιάζει εις εκείνον τον κόσμον εντός του οποίου ένοικοΰν αί ιδεώδεις μορφαί. Τώρα θεδται ό άνθρωπος τό καλλιτέχνημα, τό όποιον δεν είναι πλέον τοϋ λοιπού όλοκληρωτικόν συστατικόν μέρος της υπάρξεως και τό έργον επενεργεί έπ' αύτοΰ.

Ή μεταβολή αυτή υπεισέρχεται επίσης και εις τήν μεταβολήν, ή οποία προσιδιάζει εις τό καθαρώς αΐσθητόν είδος της καλλιτεχνικής εμπειρίας. Ό βαθμός ή τό άμεσον βίωμα της εσωτερικής συμπαθείας — υπό τήν οποίαν ό αρχαϊκός ελλην προσλαμβάνει εις εαυτόν τήν πλαστικήν ούσίαν ώς κάτι εξ ολοκλήρου σωματικο­απτόν, αναδιπλούμενο ν εις τον χώρο ν — μετεβλήθη. Ό οφθαλμός, το αίσθημα της οράσεως χωρεί πλέον εις τό πρώτον έπίπεδον και αντικαθιστά τό αίσθημα της άμεσου σωματικής ταυτότητος, τό όποιον συνάπτεται πλέον προς τό βίωμα τής άπτομένης χειρός. 'Αλλ' εάν και πάλιν εις τους αρχαϊκούς χρόνους ή ψηλάφισις αυτή καθ' έαυτήν πραγματοποιείται δια τής άπτικής μεσολαβήσεως του όφθαλμοϋ, εν τούτοις εν τελευταία έννοια προέκυψεν άπό εκείνο τό έσωτερικόν αίσθημα ταυτό­

τητος, τό όποιον καθιστά τον άρχαϊκόν Έλληνα ίκανόν να βιώση τό άγαλ­

μα ώς μίαν έπιτεταμένην μορφήν τής ίδίας σωματικότητος. Είναι χαράκτηριστικόν εις αυτήν τήν συνεξάρτησιν, ότι εις τήν περί­

όδον τής κλασσικής τέχνης τό πρότυπον ώς παράγων οράσεως χωρεί διαρ­

κώς εις τό προσκήνιον. Ή μορφή αρχίζει ν' αναφέρεται προς τον θεατήν, ό όποιος ϊσταται εξω τοϋ κύκλου τής υπάρξεως της, χωρίς όμως ν' άποβάλλη τήν εις έαυτήν ηρεμούσαν κλειστήν μορφήν. Θα ήδύνατο κανείς να εΐπη, ότι τό άρχαϊκόν άγαλμα εις τήν αύστηράν του μετωπικότητα προσανατο­

λίζεται με όλως ίδιάζουσαν εμφασιν προς μίαν διαδοχικώς συλλαμβανο­

νομένην θέαν. 'Αλλ' ή μετωπικότης αυτή δέν προέρχεται τόσον άπό τήν έπιθυμίαν ν' άποδεχθή έναν άμεσον σύνδεσμον με τον θεατήν, άλλα κυρίως άπό τήν νομοτέλειαν τοϋ ορθογωνίου πρισματικού χώρου τών συνδιατε­

ταγμένων, εντός του οποίου ή ανθρωπινή μορφή ένεκλείσθη προικισμένη με τεσσάρας κατ' όρθήν γωνίαν συνδεομένας πλευράς, μίαν έμπροσθίαν, μίαν όπισθίαν, μίαν έκ δεξιών και μίαν εξ αριστερών. Δέν είναι δυνατόν ακόμη να γίνη λόγος περί τοϋ προσανατολισμού προς ενα συγκεκριμένον σημεϊον στάσεως τοϋ θεατοΰ, άπό τοϋ οποίου είναι δυνατή ή σύλληψις τοϋ πλούτου τής εις έαυτήν κλειστής πλαστικής μορφής, όπως συμβαίνει κατά τήν κλασσικήν έποχήν. Ό αρχαϊκός κοΰρος αναδύεται εξ ολοκλήρου εις τό εύδαιμον συναίσθημα τής ίδίας αύτοΰ σωματικής λαμπρότητος και

— 149 —

στρέφεται προς τον κόσμον, αλλ' όχι προς τον μεμονωμένον θεατήν. Ό Κούρος επιστρέφει, όποθενδήποτε και αν θεάται, εις την καθαράν μετωπι­

κότητα. "Εναντι του αρχαϊκού κούρου ή πλαστική μορφή του κλασσικού αγάλ­

ματος αναπτύσσεται πολύ έλευθερώτερα εις τον χώρον. "Εχει πολλάς από­

ψεις και εκάστη εξ αυτών ενεργεί ικανοποιητικώς εϊς τήν θέσιν της, διότι εις εκάστη ν ανελίσσεται πλήρως καθ' δμοιον τρόπον ή ουσία της κλασσι­

κής κλειστής μορφής. Άλλα μεταξύ όλων αυτών τών απείρως πολλών δυνατών απόψεων υπάρχει εν τούτοις μία — και αυτή συντονίζεται εμφανώς με εκείνο το προοπτικόν σημεϊον φυγής, περί του οποίου έγινε λόγος — ή οποία αποκαλύπτει εις τον θεατήν δχι μόνον πλήρως τήν κλειστήν μορ­

φήν, άλλα καί τον μέγιστον πλοΰτον της και τήν μεγίστηνσαφήνειαντών εις αυτήν περιεχομένων μοτίβων, κινήσεων καί σχέσεων. Ή δλη μορφή εί­

ναι συντεθειμένη εν αναφορά προς αυτό το σημεϊον ή τόπον στάσεως. Δεν είναι ή νομοτέλεια της δομής και ή φυσική μετωπική μορφή του άνθρωπου, αί όποΐαι προσδιορίζουν τό σημεϊον τοϋτο, άλλ' είς τήν σύνθεσιν τών μοτί­

βων της κινήσεως προς ενα σημεϊον αποκαλύπτεται μία ώρισμένη δημι­

ουργική βούλησις του καλλιτέχνου, ό όποιος δρα όλως ανεξαρτήτως άπό τον εμμονον νόμον τής άγαλματικής δομής καί αναζητεί σννείδητώς ενα όπτικόν σύνδεσμον με τον θεατήν, ô όποιος χωρεί εις τήν θέσιν του αρχαϊ­

κού αισθήματος ταυτότητος. Οϋτω ό κλασσικός "Ελλην έδημιούργησε μίαν νέαν στάσιν έναντι του

καλλιτεχνήματος. Τό έλληνικόν άγαλμα δεν είναι πλέον μόνον άντικεί­

μενον, δεν έπλάσθη ακόμη αποκλειστικώς δια τον θεατήν, δεν εϊναι μόνον αισθητή εΐκών, ασφαλώς δεν είναι ακόμη άπείκασμα αλλά πρότνπον. Είς αυτό συνυφαίνονται τό Είναι καί ό κόσμος τών Φαινομένων. Προσφέ­

ρεται εις τήν θέαν, άλλα δεν έδημιουργήθη δια τήν θέαν. Ό καλλιτέχνης τών κλασσικών χρόνων αφίσταται πολύ τούτου, ν ' άκολουθήση μίαν αρχήν l'art pour l'art, άλλα δύναται κανείς νά φαντασθή, ότι ή παράστασις ενός θεοϋ ή μιας μυθικής πράξεως τώρα ήτο είς αυτόν είς ενα όλως άλλον βαθμόν συνειδητή ή ευπρόσδεκτος ώς ευνοϊκή ευκαιρία νά ανάπτυξη τους νόμους τής ωραίας μορφής, τής συμμετρίας καί τοΰ ρυθμού καί ούτω νά τοποθέ­

τηση είς τό πρώτον έπίπεδον τάς έκφραστικάς αξίας τής ιδέας. Χαράκτη ριστικόν είς τήν σύνολον αυτήν συσχέτισιν είναι ότι είς τήν

θέσιν τών καθαρώς θρησκευτικών ή μυθικών πραγματικοτήτων τοΰ περιε­

χομένου υπεισέρχονται διαρκώς αί άφηρημέναι εννοιαι του ψυχικού χώρου ή τοΰ χαρακτήρος, όπως τό ήθος. Τώρα δε προϋποτίθεται, ότι ένας (ορισμέ­

νος θεατής επιχειρεί δια μιας συνειδητής πράξεως τής προσλαμβανούσης ικανότητος νά βυθισθή είς τήν σωματικότητα τής πλαστικής υπάρξεως, είς τήν ροήν καί λειτουργίαν τής κινήσεως. Είς αυτό τον βοηθεϊ ό δημιουρ­

— 150 —

γών καλλιτέχνης δια της προς το πέρας δηλ. το άνθρώπινον κατευθυνόμενης προοπτικής του, την οποίαν προσφέρει εις τον είς εαυτόν άποκλεισμένον και άνευ συσχετίσεως Μικρόκοσμον τοϋ έργου του. Πόσον όμως ό θεώ­

μενος οφθαλμός ήρχισε να διεκδική τα δίκαια του και ήσκησε την έπίδρασίν του εις την διαμόρφωσιν της μορφής τούτο γίνεται εκδηλον εις την άσυνή­

θως χαρακτηριστική ν σχέσιν τοϋ Ελληνικού ανάγλυφου και της ελληνικής έπί επιπέδου επιφανείας παραστάσεως έναντι τών νόμων τής αίσθητής προοπτικής αντιλήψεως.

Είς τήν συνεξάρτησιν με τήν μετάβασιν άπό τήν τεκτονικήν είς την όργανικήν άντίληψιν έχώρησεν όΈλλην τοϋ 2ου ήμίσεος του 6ου αιώνος μέσω εν πρώτοις τοϋ ανθρωπίνου σώματος και μετά ταϋτα επεχείρησε να άποδώση επίσης αρχιτεκτονικός παραστάσεις καί έπιπλα εις προοπτικώς βεβραχυσμένας κατά 3 /4 απόψεις έπί επιπέδου επιφανείας και οΰτω ν' απώ­

θηση άπό τήν έπιφάνειαν μέσω τής σωματικότητος είς βάθος τοϋ χώρου. Πρόκειται μάλλον περί ενός πλαστικού καί όχι ζωγραφικού τρόπου σκέ­

πτεσθαι, περί μιας προοπτικής αποδόσεως τοϋ σώματος καί όχι προοπτικής τοϋ χώρου. Πρώτος ό Άγάθαρχος ό Σάμιος ήτο εκείνος, ό όποιος περί το 460 π.Χ., άνεκάλυψε τήν δυνατότητα ν' άπεικονίζη έπί μιας επιπέδου επι­

φανείας οικοδομήματα με μίαν εννομον γραμμικήν κατασκευήν ώστε να δημιουργοΰν τήν αΐσθησιν τής σωματικής όντότητος καί περιγράφει τήν μέθοδόν του εις ëv υπόμνημα. Οί φιλόσοφοι 'Αναξαγόρας καί Δημόκρι­

τος έθεμελίωσαν έπ' αύτοϋ τήν μαθηματική ν γνώσιν τών οπτικών νόμων καί τήν ώνόμασαν κατά τον τόπον τής άνακαλύψεώς της. Σκηνογραφία δηλοΐ θεωρίαν περί προοπτικής. Είς το τελευταΐον τρίτον τοϋ 5ου αιώνος προάγει ό 'Απολλόδωρος τό πρόβλημα τής τρισδιάστατου παραστάσεως έπί επιπέδου προς τό τελευταΐον άποφασιστικόν βήμα, είς το όποιον μελέτα τήν παριστώσαν τήν σωματικήν οντότητα δύναμιν τών σκιών κατά ενα τρόπον ελλογον καί περισσότερον ένιαίον ή πρίν.

Συμφώνως προς τα προηγουμένως λεχθέντα γίνεται σαφές, δτι είς αυ­

τούς τους νεωτερισμούς άγγέλεται μία σημαντική άπόκλισις άπό τήν καθα­

ράν μορφήν τοϋ Είναι (Daseinsform) τής αρχαϊκής εποχής καί μία στροφή προς τήν φαινομένην μορφήν (Wirkungsform), μία αποφασιστική μετά­

βασις άπό τήν αντικειμενική ν προς τήν ύποκειμενικήν θεώρησιν. Δεν είναι δε εν τούτοις όλιγώτερον σημαντική διαπίστωσις, ότι ό Έλλην δέν έχώ­

ρησε πέραν του ανωτέρω περιγραφέντος σημείου. Έμεινεν εις μίαν τμημα­

τικήν προοπτικήν καί δέν ήχθη είς μίαν ένιαίαν προοπτικήν,εϊς τήν οποίαν ή είκών συγκροτείται άπό ενα σημεΐον οράσεως καί παρίσταται ώς τομή καθέτων επιπέδων μέσφ τής οπτικής πυραμίδος. Κατ'άκολουθίαν τούτου έκαστη έπί μέρους μορφή εθεωρήθη καθ' έαυτήν καί δέν συνελήφθη ώς μέρος ένας ενιαίου όλου είς μίαν πρδξιν οράσεως· με άλλους λόγους ή είκα­

— 151 —

στική μορφή δεν εσχεν άναφοράν προς ενα άτομικον ύποκείμενον. Τοϋτο δε εσχεν ώς συνέπειαν, ότι αί άξίαι του πλάτους, ϋψους και βάθους δεν μετε­

βλήθησαν μονοσημάντως ότι δηλ. δεν ώδήγησεν εις ποαοποίηαιν τοϋ χώρου, ή οποία δεν ήτο παραστάτη δια τον "Ελληνα.

Ένώ απαιτείται μία νοητική ενέργεια προκειμένου να δημιουργηθή ή μορφή τον Είναι (Daseinsform), ή φαινόμενη μορφή (Wirkungsforni) στηρίζεται κυρίως είς τήν θέαν. Εις τήν κλασσικήν αρχαιότητα στοχάζε­

σθαι και θεασθαι ευρίσκονται εις άμοιβαίαν ίσόρροπον διαλεκτικήν σχέσιν. Ό γιγνώσκων νους και ό οφθαλμός συντονίζονται αμοιβαίως και καρπός τοϋ αμοιβαίου αύτοϋ παιγνιδίσματος, της αμοιβαίας αυτής διαλεκτικής συνυφής, είναι ό «Τύπος», είς τον όποιον συνευρίσκονται το νοούμενον καθ' δλου και το όρώμενον επί μέρους.

Είναι μια πνευματική καμπή κοσμοϊστορικής σπουδαιότητος, ή οποία καθίσταται αισθητή δια τής μεταβάσεως άπό τήν κυβιστικήν προς τήν όργανικήν διάπλασιν και δια τής άναδύσεως τής προοπτικής βραχύνσεως. "Οτι ή μετάβασις άπο τήν νοητικήν προς τήν όπτικήν παράστασιν (Denkbild­

Sehbild) έσήμανε πολύ περισσότερα ή μία νέα καλλιτεχνική μόδα, ότι εισή­

γαγε μίαν νέαν κοσμοθεωρίαν ουδείς διέγνωσε σαφέστερα ή ό Πλάτων, ό όποιος εστράφη μετά πάθους κατά τών νεωτερισμών τής δημιουργούσης τήν ψευδαίσθησιν (illusion) ζωγραφικής τής εποχής του και ή πολεμική του παρουσιάζει κάποιαν έσωτερικήν συγγένειαν με τήν τών αντιπάλων τοϋ Impressionismus κατά τον 19ον αιώνα. Είναι ώς έάν διησθάνετο ότι ή στροφή άπο τήν θεοκεντρικότητα προς τήν άνθρωποκεντρικότητα θα ήγεν έν τέλει εις τήν εξωκεντρικότητα, τον «Verlust der Mitte» (Sedlmayr), ό όποιος θα μετεμόρφωνε τον κόσμον είς χάος.

Ελέχθη ότι κατά τήν διάρκειαν του 5ου αιώνος τό καλλιτέχνημα απο­

κόπτεται άπό τον άμεσον σύνδεσμον με τον καλλιτέχνην και, ούτω αποσύ­

ρεται είς ëva άντικειμενικόν κόσμον. Τώρα υπεισέρχεται ώς συνέπεια αυτής τής διαλύσεως τοϋ αρχαϊκού αισθήματος ταυτότητος μία εξαιρετικά ουσιαστική μεταβολή. Είς τήν θέσιν τοϋ ά­συνειδήτου αισθήματος ταυτό­

τητος υπεισέρχεται, και δή εις διαρκώς έπιτεινόμενον ρυθμόν, ή ενσυνεί­

δητος κριτική θεώρησις. 'Αλλ' ή μεταβολή αυτή είναι γενικώτερον σύμ­

πτωμα έκδηλούμενον και εις άλλας περιοχάς τής θρησκευτικής, πνευμα­

τικής και καλλιτεχνικής ζωής. Πρόκειται περί μεταβολής, ή οποία συν­

τελεσθείσα κατά τήν καμπήν άπό τοϋ 6ου προς τον 5ον αιώνα δύναται μόνον να προέλθη άπό μίαν καθολικώς μεταβληθεϊσαν θέσιν τοϋ άνθρω­

που προς τον κόσμον και προς τό ύπόβαθρον τής ΐδίας υπάρξεως. Θα περιορισθώμεν μόνον εις σχηματικήν διαγραφήν τοϋ φαινομένου εις τήν γένεσιν και έξέλιξιν τοϋ θεάτρου.

Ποία ήτο ή κατάστασις κατά τον 6ον αΐώνα; Ύπήρχεν ό κυκλικός

— 152 —

χώρος δια τον χορόν, πρόδρομος της ορχήστρας. Δεν έλάμβανον χώραν θεατρικοί παραστάσεις, αί όποΐαι άλλως τε τότε δεν ύπήρχον, άλλ' έτε­

λουντο τα υπό τοϋ Πεισιστράτου εισαχθέντα Διονύσια. Έδω έκινεΐτο ό ορχούμενος και προς τιμήν τοϋ Θεοϋ Διονύσου αδων χορός, ό όποιος άπε­

τελεΐτο άπό άτομα της κοινότητος, εις τήν οποίαν ανήκον επίσης και οί θεαταί καθήμενοι επί των ξύλινων ικριωμάτων. Ή τελετουργία, τήν οποίαν αρχίζει τώρα εδώ ό σατυρικός χορός ώς εκπρόσωπος της κοινότητος, εΐχεν ενα εκτάκτως εκδηλον έκστατικόν χαρακτήρα, ό όποιος κατέτεινε να συναρπάση τους μετέχοντας τής λατρευτικής τελετής θεατάς και να τους πλήρωση με τον αυτόν θρησκευτικό ­ συγκινησιακόν ένθουσιασμόν υπό τοϋ οποίου έφαίνοντο ότι ήσαν κατειλημμένοι οί αοιδοί και οί χορευταί. Κατ' αυ­

τόν τον τρόπον συνηντοϋντο τελετουργοί καί παριστάμενοι θεαταί. Ό παραλληλισμός προς τήν ήδη παρασταθεΐσαν κατάστασιν τοϋ καλ­

λιτέχνου καί τοϋ ανθρώπου τής αρχαϊκής εποχής εις τήν σχέσιν του προς τό καλλιτέχνημα προκύπτει αμέσως. Έδώ όπως καί έκεΐ εύρίσκομεν τήν κατά βάσιν συγγενή ταύτισιν τοϋ άνθρωπου με τό δημιούργημα του, — τον θρησκευτικόν χαρακτήρα αυτής τής ταυτότητος όπως ακριβώς τήν έσωτε­

ρικήν συμπάθειαν μεταξύ ανθρώπου καί καλλιτεχνικής εκφράσεως, — εις τήν οποίαν είς άμφοτέρας τάς περιπτώσεις εκείτο ό συγκινησιακός, δηλ. συναισθηματικώς τονισμένος χαρακτήρ. Οί μετέχοντες τής διονυσιακής τελετής δεν έθεώρουν τήν καλλιτεχνικώς διαμορφωμένην έορτήν ώς θέαμα, άλλ' ώς μίαν άντικειμενικήν παράστασιν, τής οποίας αυτοί δεν μετεϊχον ώς απλοί θεαταί, άλλ' ώς τήν είς τό Ύπερβατικόν δηλ. εις τήν εγγύς προς τήν θεότητα ύπερυψωμένην καλλιτεχνικήν πραγμάτωσιν τοϋ ίδίου αυτών αισθήματος καί τής ιδίας αυτών υπάρξεως, ή οποία άνελύετο εις τήν πλήρη ταυτότητα με τήν παράστασιν.

Δύο καινοτομίαι τοϋ λήγοντος 6ου καί αρχομένου 5ου αιώνος, ή υπό τοϋ θέσπιδος εισαγωγή τοϋ πρώτου ύποκριτοϋ καί ή δημιουργία τοϋ κοίλου ώς χώρου τών θεατών απετέλεσαν μίαν διαλυτικήν τάσιν τής αρχαϊκής αρ­

ρήκτου ένότητος. Χορός καί υποκριτής σχηματίζουν τώρα μίαν ενότητα, ή οποία ϊστατο έναντι τών μετεχόντων τής λατρευτικής πράξεως. Δια τούτων καί άλλων διαφόρων νεωτερισμών, οί όποιοι εισήχθησαν τήν κλασσικήν περίοδον, έλύθη εκείνη ή άμεσος μέθεξις τών θεατών με τήν λατρευτικήν πρδξιν. Άντικειμενικοποιήθη κατά ενα τρόπον συγγενή προς εκείνον, τον όποιον γνωρίζομεν εις τό σύγχρονόν μας θέατρον. Ό εσωτερικός σύνδε­

σμος ύπεχώρησεν είς μίαν θέαν. Έξ αυτών προκύπτει με σαφήνειαν, ότι κατά τήν γένεσιν τοϋ Έλληνικοΰ θεάτρου διαπιστοΰμεν τήν έπίδρασιν τής αυτής εσωτερικής μεταβολής, τήν οποίαν διεπιστώσαμεν καί κατά τήν αίσθητικήν έμπειρίαν του πλαστικοΰ έργου.

Ή εισαγωγή τοϋ δράματος, δηλ. ή άντικατάστασις τοϋ παλαιοϋ Διθυ­

— 153 —

ράμβου δι' ενός πραγματικού θεατρικού δημιουργήματος, ήρμηνεύθη ώς ενα έργον «του συνειδητώς κατά την δημιουργίαν του διατάσσοντος πνεύ­

ματος», «ώς μία νίκη του Λόγου» (Κ. Ziegler) είναι ή αύτη ακριβώς αιτία, δηλ. ό Intellektualismus, ή οποία και εδώ, όπως και εις τάς είκαστικας τέχνας επέφερε την διάλυσιν της αρχαϊκής ένότητος ανθρώπου και καλλι­

τεχνήματος. Το σύμπτωμα δε τοΰτο παρουσιάζεται ώς μία σημαντικωτάτη καμπή τής ανθρωπινής συνειδήσεως.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤ' ΕΠΙΛΟΓΗΝ

Η. B l o e s c h , Agalma; Kleinod, Weihgeschenk, Gòtterbild, Bern 1943. [Πρβλ. Ο. W a l t e r , Anz. f. Alt. 3, 1950, 147 έ.].

E. B u s c h o r , Vom Sinn der Griechischen Standbilder, Berlin 1942. [Πρβλ. W. H. S c h u c h h a r d t , Gnomon 21, 1949, 283 έ.].

— Von griechischen Kunst, Munchen 19632. — Satyrtànze und friihes Drama. Sitzungsber. d. Bayer. Akademie 1943.

Q. C a r p e n t e r , Greek Art. Philadelphia 1962. M i r c e a E l i a d e , Das Heilige und das Profane Rowohlt 31. Hamburg 1957. E. G r a s s i , Kunst und Mythos Rowohlt 36, Hamburg 1957. — Die Théorie des Schònen in der Antike. Du Mont, Kòln 1962.

M. H i m m e l m a n n ­ W i l d s c h i i t z , Zur Eigenart der klassischen Gòtterbilder, Munchen 1959.

X p . Κ α ρ ο ύ ζ ο υ , Περικαλλές άγαλμα, είς Έπιτύμβιον Χρ. Τσούντα, 1942. G. K a s c h n i t z , Ausgewàhlte Schriften : 1 vol. 1 Kleine Schriften zur Struktur 1965. Μ. Κ ο ν τ ο λ έ ο ν τ ο ς , Τέχνη και μίμησις κατά τους πρώιμους ελληνικούς αιώνας.

Έπιστ. Έπετηρίς Φιλοσ. Σχολής τοΰ Πανεπ. των 'Αθηνών 7, 1956­1957 (1957), σελ. 292 έ.

G. K r a h m e r , Figur und Raum in der âgyptischen und griechischarchaischen Kunst 28 HW Pr., Halle 1931.

G. V a n D e r L e e u w , Vom Heiligen in der Kunst 3 Aufl., 1956. F r . M a t z, Geschichte d. griechischen Kunst, Bd. 1, Frankfurt a.M. 1950. W. O t t o , Theophania. Rowohlt 15, Hamburgh 1956. H. P h i l i p p , Tektonon Daidala, Berlin 1968. K. S c h e f ο Id, Griechische Kunst als religiòses Phanomen. Rowohlt 98, Hamburgh

1959. B. S c h w e i t z e r , Zur Kunst der Antike. τ. 1­2, Tubingen 1963. — Platon und die bildende Kunst der Griechen (Die Gestalt, Heft 25) Tubingen 1953. — Vom Sinn der Perspektive (Die Gestalt, Helf 24), Tubingen 1953. — Das Problem der Form in der Kunst der Altertums. [U. Hausman HdA. Munchen

1969, σ. 163 έ.]. Η. S e d l m a y r , Verlust der Mitte. Ullstein Buch, Nr. 39.

11

Χ ρ ο ν ι κ α

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Το περιοδικόν «Παρνασσός» δια τού μετά χείρας τεύχους, πρώτον τον ετονς 1972,

εισέρχεται εις το δέκατον τέταρτον έτος από της ιδρύσεως τον, κατά την δεντέραν περίο­

δον. Ή πορεία θα σννεχισθή με το αντο πρόγραμμα και την επιθυμίαν ενρντέρας και άρ­

τιωτέρας πάντοτε εμφανίσεως αυτού, στηριζομένης επί της σνμπαραστάσεως και της σννερ­

γασίας παλαιοτέρων και νεωτέρων φίλων.

Εις το υπό εκδοσιν τεύχος δημοσιεύονται μελέται τον κ. Γ .1. Καγιά περί τον Γεω­

μετρικού αριθμόν τον Πλάτωνος, κατά νέαν έρμηνείαν, τον καθηγητού τον Πανεπιστημίον κ. Γ. Θ. Ζώρα περί της 'Ιταλικής τραγωδίας «Fedra» τον Κρητος σνγγραφέως Fran­

cesco Bozza, τον λογοτέχνον κ. Χρ. Σολομωνίδη περί τον ερωτικού σνναισθήματος στην ποίηση τον Σικελιανού (έπ' ευκαιρία της 20ής επετείον από τον θανάτου τον ποιητού), τού 'Αντιπροέδρου τον Σνμβονλίον τής Επικρατείας κ. Α. Τσοντσον περί τής νομικής διατάξεως τής 'Ανατολικής Χέρσον 'Ελλάδος τής 15ης Νοεμβρίον 1821, τού στρατηγού έ.ά. κ. Άχ. Τάγαρη περί τού πολιτισμού, τού μεγάλον τούτον άγνώστον, τού καθηγητού τον Πανεπιστημίου κ. E. Taddeo περί νέας μελέτης άφορώσης εις την έρμηνείαν τού Δάντον, τού ιατρού κ. Ίω. Δάμπαση περί τής ιατρικής τού Ήσιόδον (εις την σειράν των μελετών τής ιστορίας τής Ιατρικής) τών φιλολόγων κ.κ. Άλεξ. Καρανικόλα περί τού μνθον τής Πρόκνης εις Μαθηματάριον από την Σχολήν Σύμης, Μ. Κατσάνη περί τού πτητικού μνθον εις την Νεοελληνικήν ποίησιν, Γερ. Μαρκαντωνάτον περί τον '"Επτανησίον ποιητού Μικέλη Άβλίχον, Άγγ. Παπαϊωάννον περί τού καλλιτεχνήματος και τον θεατού εις την άρχαϊκήν και κλασσικήν τέχνην και κ. Έμμ. Κατσονρη περί τον διδακτορικού διπλώματος τού Φραγκίσκον Κόκκον άπα το Έλληνικον Κολλέγιον Άγίον 'Αθανασίου Ρώμης.

Καταχωρίζεται επίσης Σημείωμα τής Σνντάξεως, Χρονικον τής μονσικής κινήσεως νπο τού τακτικού συνεργάτον κ. Γ. Σκλάβου, το υπ' αριθ. 11 Δελτίον τής πνενματικής κινήσεως τού Σνλλόγον νπο μ.μ., τα αποτελέσματα τών διαγωνισμών τού Φ. Σ. «Παρ­

νασσός» τον ετονς 1971, αγγελία νέων βιβλίων κλπ. Γ. Θ . Ζ.

— 155 —

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΩΝ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» 1971

Το απόγευμα της 8ης Φεβρουαρίου, ήμέραν Τρίτην και ώραν 6 μ.μ., εν τη μεγάλη αίθούση τών τελετών τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» έγένετο ή άνακοίνωσις και απονομή των βραβείων τών κατά το παρελθόν έτος 1971 προκηρυχθέντων διαγωνι­

σμών ύπό τοΰ «ΠαρνασσοΟ». Εις την αΐθουσαν τοΰ «Παρνασσού» είχον προσέλθει οί υποψήφιοι τοϋ διαγωνι­

σμού, μέλη τοΰ Συλλόγου και πολλοί φίλοι τών γραμμάτων. Μετά τήν άνάγνωσιν τών σχετικών εισηγητικών εκθέσεων, έγένετο ή απονομή τών

βραβείων και ή παράδοσις τών σχετικών διπλωμάτων εις τους βραβευθέντος (μετά τών χρηματικών επάθλων).

Α'. ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ ΝΕΩΝ

Ό διαγωνισμός ούτος προεκηρύχθη τό παρελθόν έτος είς τήν σειράν τών ύπό τοΰ «Παρνασσού» όργανουμένων κατ' έτος διαγωνισμών υπέρ τών Νέων.

Τα υποβληθέντα έργα άνήλθον είς 199. Ή κριτική επιτροπή άπετελέσθη έκ τών μελών τής Εφορείας τοΰ Συλλόγου κ.κ. Π. Χάρη, ακαδημαϊκού, προέδρου, Γ. Θ. Ζώρα, καθηγητού Πανεπιστημίου και Χρ. Σολομωνίδη, μελών.

Μετά τήν άνακοίνωσιν τής εισηγητικής εκθέσεως ύπό τοΰ κ. Χρ. Σολομωνίδη, άνε­

γνώσθησαν αποσπάσματα έκ τών βραβευθέντων έργων. Τα άπονεμηθέντα βραβεία είναι τα έξηΊς :

Β ρ α β ε ί α : 1) 'Ανδρέας Φωκαΐδης : "Εξη μικροί στρατιώτες (χρημ. επαθλον 10.000 δρχ.). 2) Ευγένιος Τριβιζας : Τό βουβό φα (χρημ. επαθλον 6.000 δρχ.). 3) 'Αθανάσιος Ζαχόπουλος : "Ενα τάλληρο (χρημ. επαθλον 4.000 δρχ.).

" Ε π α ι ν ο ι : 1) Ζωή Βαλάση : Σαν παραμύθι. 2) Ελένη Κατσουλάτου : Στο κάμπο τής Μαντινείας. 3) 'Ιορδάνης Προυσανίδης : Τής νιότης έργο.

Β'. 51ος ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΣ ΘΕΑΤΡΙΚΟΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ Εισηγητική εκθεσις τοΰ κ. Γ. θ . Ζ ώ ρ α

Πεντήκοντα και εν ετη συνεπληρώθησαν άφ' ότου ο φιλότεχνος και μέγας ευεργέτης αείμνηστος 'Ανδρέας Καλοκαιρινός άνέθεσεν είς τον Φιλολογικόν Σύλ­

λογον «Παρνασσός» τήν διεξαγωγήν τοΰ Α' θεατρικού 'Αγώνος, όστις έκ τοΰ ονόματος τοΰ άθλοθέτου προσέλαβε τήν προσωνυμίαν «Καλοκαιρίνειος».

Ή σημειωθείσα ευθύς αμέσως επιτυχία, παρώθησε τον δωρητήν να λάβη τήν άπό­

φασιν όπως καταστήση μόνιμον τον διαγωνισμόν, ό όποιος ούτω διεξάγεται έκτοτε κανο­

νικώς κατ' έτος, άνευ διακοπής τινός, καίτοι ενίοτε, ένεκα ανωτέρων λόγων, έσημειώ­

θησαν καθυστερήσεις τινές είς τήν προκήρυξιν. "Ηδη, εγκριθέντος τοΰ σχετικού κανο­

νισμοΰ, ό διαγωνισμός προκηρύσσεται κατά μήνα Ίανουάριον έκαστου έτους.

— 156 —

Κατά το παρελθόν £τος έωρτάσθη ή 50ή επέτειος από τής συστάσεως του διαγω­

νισμού, έπί τή ευκαιρία δέ εκείνη εξεδόθη άναμνηστικόν τεϋχος, περιέχον την ίστορίαν, τήν λειτουργίαν και τα κατά καιρούς αποτελέσματα *.

Κατά τήν μακράν περίοδον από τής ιδρύσεως τοΰ διαγωνισμού, μετέσχον εις αυτόν εκατοντάδες υποψηφίων, έκ των οποίων ούκ ολίγοι διεδραμάτισαν βραδύτερον σημαν­

τικόν ρόλον είς τήν άνάπτυξιν τοΰ νεωτέρου ελληνικού θεάτρου, είτε ώς συγγραφείς είτε ώς κριτικοί, πολλά δέ βραβευθέντα έργα έδιδάχθησαν άπό σκηνής ή εΐδον το φώς τής δημοσιότητος.

Είς τον 51ον διαγωνισμόν, προκηρυχθέντα κατά μήνα Ίανουάριον 1971 και λήξαντα τήν 30ήν Ιουνίου τοΰ αύτοΰ έτους, μετέσχον υποψήφιοι δια 59 έργων, τών έξης (κατά σειράν υποβολής) :

α/α Ψ ε υ δ ώ ν υ μ ο ν Τ ί τ λ ο ς δ ρ γ ο υ 1. Γιώργος Ζ. «ΙΩΝΙΚΟΣ» Τής τύχης τα γραμμένα ή Άνεμομαζώματα ­ Δια­

βολοσκορπίσματα 2. Γιώργος Ζ. «ΠΕΛΑΣΓΙΚΟΣ». "Εφυγα από τήν Σιβηρία 3. Γιώργος Ζ. «ΑΧΑΙΟΣ» Ό Καπετάνιος τοΰ 'Ολύμπου 4. Γιώργος Ζ. «ΟΡΦΙΚΟΣ» Έδώ το ρόδο έδώ καί το ροδέλαιο 5. Γιώργος «ΠΡΟΕΛΛΗΝ» Ή 'Αθήνα καί ή Ελλάδα, Φάρος τοΰ Κόσμου 6. Γιώργος Ζ. «ΠΑΝΕΛΛΗΝ» . . Μνημόνιον Έλληνικόν 'Ιστορικόν τής 'Εθνικής

'Επαναστάσεως κατά τήν 21ην 'Απριλίου 1967 7. Κατερίνα Τη φιλομάθεια πάντα δοΰλα γίγνεται 8. Άλεξ. Καρυάτης Ξένο χώμα 9. Λουκρήτιος Τί δτσι, τί άλλοιώς

10. Άννίκα 'Αδούλωτοι Ψαριανοί 11. Σύριος Οί συμπτώσεις 12. 'Αδόλφος Μανιάτης 'Αμνησία 13. Σεμέλη Σφαίρα είναι καί γυρίζει 14. Γκεβλέχης Ό γιατρός τής νέας συνοικίας 15. Κωνσταντίνος Ή ανατροφή 16. Βασίλης 'Επικός Ό Ζαχαρίας ό Μπαρμπιτσιέτης 17. 'Ανώνυμος "Εχει ό καιρός γυρίσματα 18. Λώλος Ή παράγκα 19. Ίερόδοχος Γεννημένοι στα χρώματα 20. Γιάννης Καλοκαιρινός Νυκτερινό επεισόδιο 21. Σωτήρης Μοναστηριώτης . . . . Ό βασιλιάς Μίδας 22. Κώστας Λυγερός Ό 'Αθανάσιος Διάκος 23. "Αγνωστος Οί θεοί κατεβαίνουν στή γή 24. Κοριολανός 'Υπερφίαλο ξεκίνημα 25. Άλβανικόν έπος Ήμερες δόξας 26. Ρούμελη Ό γυιός τής καλόγρηας 27. "Ομηρος 'Αθάνατοι ήρωες

1. Βλ. «Το Χρονικον τοΰ Καλοκαιρινέ ίου Θεατρικού Διαγωνισμού (1921­ 1970)»,, Επιμέλεια Μ. Μαντουβάλου, Παρνασσός, 'Αθήναι 1971.

— 157 —

α/α Ψ ε υ δ ώ ν υ μ ο ν Τ ί τ λ ο ς δ ρ γ ο υ 28. "Αρκαδικός Τα πουλιά δεν φοβούνται δταν πετούνε 29. Σταυραετός Μεσολόγγι 30. Λήδα Ζαΐρη 'Υπάρχουν τέτοια παιδιά σήμερα; 31. Ι. 'Απλός Στιγμιότυπο 32. Σίγμα Σίγμα Πηνελόπη 33. Σίγμα Σίγμα Ή δικέφαλη μυϊγα 34. Νερατζούλα Φουντωτή Ή Άγγελίνα 35. 'Αναγνώστης ό νεώτερος Πριν άπ' το σκοτάδι 36. Δ. Άετιδεύς Ό κόσμος είναι τρελλός

Οι μέσα φωνές Ό άνθρωπος πού άκουγε τις σκέψεις τών άλλων

37. Μιχαήλ Βασιλικιώτης Οί σελίδες μιας ζωής 38. "Ιων. Ψευδωνύμου Αυτοδικία 39. 'Ανώνυμος Αίθουσα ψυχαγωγίας 40. 'Αστήρ Σκηνικό παιγνίδι 41. Ραχήλ Χόφμαν Τό σκάκι τοΰ Θεού 42. Θανάσης Ό Βασιληάς 'Ιωάννης 43. Μωραΐτης Ίλιάς 44. Φιλαρματωλός Τό κομπολόϊ τοΰ Άλή 45. Κάρολος 'Ιούλιος Σύπρους . . . Άφόδε και Όφέδα 46. Τέρες Πλωτό Πανεπιστήμιο 47. Φοίβη Δαναού Κάτι παληοί λογαριασμοί 48. Ρένος Βουνάς Καλημέρα σας, Κύριε, Καληνύχτα σας, Κύριε 49. Λίλα Καμ Μία παράστασις για όλα τα γούστα 50. "Αρης Θεοδώρου Ή κορφή τοΰ λάκκου 51. "Ελσα Ρηγόπουλου Οί Δίδυμες 52. Φρύνιχος Οί πληγές τοΰ Ίώβ 53. Βίκτωρ Β. Κωμικός Δόκτωρ Μπάρνατ, αχ ή καρδιά μου 54. 'Ανώνυμος Τα μαργιόλικα και οί σουλτάνες 55. 'Ανώνυμος Τα δέντρα τοΰ κήπου 56. 'Ανώνυμος Ό Κύριος με τά χελιδόνια 57. 'Ανώνυμος Οί δραπέτες τής σκακιέρας 58. Φρύνιχα Σκληρό παιχνίδι 59. 'Ανώνυμος Τά ιδανικά

* * *

Τινά τών ώς άνω υποβληθέντων έργων δέν πληρούν έξ ολοκλήρου τους όρους, είτε κατά τήν μορφήν εϊτε κατά τήν ύπόθεσιν, τινά δέ περιοριζόμενα εις βραχείας μόνον εικόνας δέν έχουν τον χαρακτήρα θεατρικοΰ έργου, διό δεν ελήφθησαν υπ' όψιν κατά τήν κρίσιν.

Μία γενική παρατήρησις είναι ότι σημαντικός αριθμός έκ των υποβληθέντων έργων υστερεί ποσοτικώς ή δέν ανταποκρίνεται είς τάς απαιτήσεις τοΰ θεάτρου. Δέν πρέπει να λησμονώμεν — και αυτό έτονίσθη πολλάκις άπό τοΰ βήματος τούτου — ότι έν αντι­

θέσει προς τά άλλα λογοτεχνικά είδη — τήν ποίησιν και τήν πεζογραφίαν — εις τά όποια ή αξία έγκειται μόνον είς τήν καλολογικήν αυτών σύνθεσιν, τό θέατρον είναι συνιστα­

μένη δύο βασικών στοιχείων, τής λογοτεχνικής μορφής άφ' ενός και τής σκηνικής οί­

— 158 —

κονομίας άφ' έτερου. Το θέατρον δεν είναι απλώς λογοτεχνική επεξεργασία καταλλήλου θέματος, άλλα και δράσις έπί σκηνής. "Οταν, λοιπόν, το εν των στοιχείων τούτων ύστερη, τότε δέν υπάρχει θέατρον, άλλα σειρά καλολογικών εικόνων. Διά τό θέατρον είναι ανάγκη ό λόγος να συνδυάζεται με τήν πράξιν, ή σκέψις με τήν πλοκήν, ό διάλογος μέ τήν δράσιν. Τούτο προϋποθέτει βαθεΐαν γνώσιν τής σκηνικής οικονομίας και μακράν πεΐραν και άσκησιν.

* * *

Τα ύπό κρίσιν έργα ανήκουν εις ποικίλα θεατρικά είδη, άπό τής τραγωδίας εις το δράμα και τήν κωμωδίαν, είναι διαφόρου περιεχομένου, ήτοι ιστορικά, κοινωνικά, λαο­

γραφικά, φιλοσοφικά και ακολουθούν διαφόρους μορφάς, άπό τών μονόπρακτων είς τα πολύπρακτα,

Παρατηρήσεις τινές είναι άναγκαΐαι. Είς τό θεατρικόν είδος τών κωμωδιών παρατηρείται συχνάκις μία βασική παρεξή­

γησις. Συγγραφείς τίνες παραμελοΰντες τήν γενικήν διάρθρωσιν τών έργων, περιορίζονται είς πνευματώδεις διάλογους ή απίθανους καταστάσεις. Αυτό όμως δέν είναι κωμωδία αλλ' απλώς σειρά ευφυολογημάτων ουχί σπανίως αμφιβόλου επιτυχίας.

Τα εις τον τελευταΐον διαγωνισμόν υποβληθέντα έργα λαογραφικού χαρακτήρος είναι μάλλον περιορισμένα είς αριθμόν. Τούτο δέ διότι τινές θεωρούν τό είδος τούτο μικρού ενδιαφέροντος. Και όμως ή ηθογραφία δύναται να προσφέρη πάντοτε είς ένα καλόν συγγραφέα άστείρευτον πηγήν εμπνεύσεως και πλούσιον ύλικόν εκμεταλλεύσεως.

Έκ τών ύποβληθεισών τραγωδιών, τινές τών οποίων ευρίσκονται μακράν τής πρα­

γματικότητος, καταλήγουν είς λύσεις και εις καταστάσεις, αϊτινες στερούνται τοΰ αναγ­

καίου πάθους και άφίνουν άδιάφορον τον άναγνώστην. Ή προσπάθεια άλλων συγγραφέων να παρουσιάσουν άπό σκηνής θρησκευτικάς,

φιλοσοφικάς και ποιητικός θεωρίας, ενίοτε λίαν προοδευτικός και πρωτοποριακός, κατα­

λήγει πολλάκις είς μακράς απαγγελίας και διακηρύξεις μέ δογματικόν χαρακτήρα και νέας απαραδέκτους ιδεολογίας.

'Ικανά είς αριθμόν είναι κατά τον τελευταΐον διαγωνισμόν τά ιστορικά δράματα, είς τούτο δέ συνέβαλε προφανώς ό κατά τό παρελθόν έτος εορτασμός τής 150ής επετείου τής 'Εθνικής παλιγγενεσίας. 'Αναφέρονται εις θέματα πού αφορούν κυρίως είς πρόσωπα και γεγονότα τής επαναστάσεως, όπως τό Μεσολόγγι, τό Σούλι, τά Ψαρά, τον Άθανά­

σιον Διάκο, τον Καραϊσκάκη, τον Άλή πασά κ.λ. "Ομως και ή αρχαία και ή μεσαιωνική, ακόμη δέ και ή νεωτέρα ίστορία μας αποτελούν άντικείμενον εμπνεύσεως. — Τά θέματα ταύτα αναμφιβόλως παρουσιάζουν ενδιαφέρον και συγκινούν, όταν όμως στερούνται παλμού και πάθους, τότε μετατρέπονται είς ρητορικός κοινοτοπίας, αί όποϊαι αντί νά επι­

τύχουν τον σκοπόν των, μάλλον καταντούν είς τά αντίθετα αποτελέσματα. Παρά τάς ανωτέρω επιφυλάξεις πρέπει έξ άλλου νά τονισθή ότι κατά τον έφετεινόν

διαγωνισμόν ικανά είναι τά έργα, τά όποια, αν δέν είναι αριστουργήματα, παρέχουν πάντως χρηστάς ελπίδας ότι οί συγγραφείς των δύνανται νά επιτύχουν άξιολογώτερα αποτελέσματα. Πολλά έργα παρουσιάζουν έπιτυχίαν είς τήν έκλογήν και άνάπτυξιν τών θεμάτων, τήν χρήσιν ομοιομόρφου και ζωντανής γλώσσης, τήν ζωηρότητα τοΰ διαλόγου και τήν έν γένει σκηνικήν οίκονομίαν,

Ή κριτική επιτροπή συγκειμένη έκ τών κ.κ. Γ. Ζώρα, καθηγητού Πανεπιστημίου, προέδρου, Χρ. Σολομωνίδη και 'Αλέκου Λιδωρίκη, λογοτεχνών, μετά μελέτην πάντων τών έργων, επεσήμανε κατά πρώτην επιλογήν περί τά 15, έπί τών οποίων κυρίως περιωρί­

σθη ή περαιτέρω κρίσις. Τελικώς ή επιτροπή επέλεξε τά κατωτέρω τέσσαρα κατά σειράν υποβολής :

1. — Κ ώ σ τ α Λ υ γ ε ρ ο ύ : Ό Αθανάσιος Διάκος. Ιστορικόν δράμα, εις δύο πράξεις μέ πρόλογον.

Ώς και ό τίτλος ύποδηλοΐ, το έργον αναφέρεται είς την δράσιν και τήν θυσίαν τοϋ {ερωμένου ήρωος, ό όποιος προσέφερεν εις τήν πατρίδα τήν ζωήν καΐ το μαρτύριόν του. Το θέμα βεβαίως παρέχει αφθονον και πολύτιμον υλικό ν δια τήν θεατρική ν άναπαρά­

στασιν άλλα και πολλάς δυσκολίας. Ό συγγραφεύς έπεξειργάσθη μετ' επιτυχίας τήν ύπόθεσίν του, άποδεικνύων αρτιότητα εις τήν θεατρικήν συγκρότησιν καί ίκανότητα είς τήν διαγραφήν του πρωταγωνιστοΰ, χωρίς να παρασύρεται άπό έξωτερικάς έντυπωσια­

κάς περιγραφάς. Βεβαίως εις τον μϋθον δεν υπάρχουν λάμψεις πρωτοτυπίας, ενίοτε μά­

λιστα ή γνωστή ιστορία τοϋ Διάκου αναπτύσσεται μετά τίνος πεζότητος, έν τούτοις ή σκηνική διάρθρωσις καί ή ζωηρότης τοϋ διαλόγου παρουσιάζουν αναμφισβήτητους άρετάς, ώστε, αν τό έργον εΐχεν ύποστή μεγαλυτέραν έπεξεργασίαν, θα ήδύνατο να κατα­

στή κατάλληλον προς διδασκαλίαν άπό σκηνής. 2. — Σ τ α υ ρ α ε τ ο ΰ : Μεσολόγγι ­ Τραγφδία είς εννέα εΙκόνας. "Εργον ίστορικοΰ επίσης περιεχομένου, μέ θέμα το Μεσολόγγι καί τήν γνωστήν

ήρωϊκήν άντίστασίν του μέχρι τής εξόδου. Τήν άνάπτυξιν διακρίνει ποιητική διάθεσις, ή δέ περιγραφή των χαρακτήρων παρουσιάζει ρώμην καί λυρισμόν γεμάτον πόνον καί συγκίνησιν. Άπό θεατρικής όμως οίκονομίας το έργον υστερεί : ή πλοκή είναι κάπως ασθενής, μέ πολλάς επαναλήψεις καί μέ ένοχλητικόν ενίοτε ρητορισμόν. Γενικώς οί «βερμπαλισμοί» βαρύνουν τήν δλην ύπόθεσίν καί προκαλοϋν αντίθετα των επιδιωκομέ­

νων αποτελέσματα. 3. — Λ ή δ α ς Ζ α ΐ ρ η : 'Υπάρχουν τέτοια παιδιά σήμερα; Κομεντί εις 13 εικόνας. Κοινωνικόν δράμα άπό τήν σύγχρονον ζωή. Πολύ επιτυχής ή αρχή· αί πρώται

τρεις εικόνες είναι γραμμέναι μέ ζωηρότητα καί ανταποκρίνονται πλήρως είς τάς απαι­

τήσεις τοϋ θεάτρου. 'Ικανοποιητικός καί ό διάλογος. Δυστυχώς κατά τήν έξέλιξιν τό έργον μυθιστορηματοποιείται καί λαμβάνει τήν μορφήν υποθέσεως κινηματογραφικής ταινίας, πράγμα τό όποιον ζημιώνει τό σύνολον.

4. — Φ ι λ α ρ μ α τ ω λ ο ΰ : Τό κομπολόϊ τοϋ Άλή. 'Ιστορικόν δράμα, είς 2 πράξεις καί τεσσάρας είκόνας.

'Ακόμη ενα έκ τών έργων ίστορικοΰ περιεχομένου, τα όποια, ώς ελέχθη, εφέτος κυριαρχοΰν είς τον διαγωνισμόν μας. Θέμα τό γνωστόν πρόσωπον τοϋ πασά τών 'Ιωαν­

νίνων καί τα δεινά τών 'Ελλήνων. Ό μΰθος ούτος, ώς γνωστόν, ενέπνευσε πολλούς ποιητάς, πεζογράφους καί θεατρικούς συγγραφείς, κυρίως ένεκα τής ιστορίας τής περί­

φημου Κυράς Βασιλικής, τήν οποίαν έκριναν κατά τρόπον τόσον διαφορετικόν. Τό έργον τοϋ Φιλαρματωλοΰ παρουσιάζει σέ μερικά μέρη άπαράδεκτον ρητορικότητα καί περιέχει άντιθεατρικούς εκτενείς μονολόγους, έν τούτοις χαρακτηρίζεται άπό είλικρινή διάθεσιν, κατορθώνει δέ πολλάκις να δημιουργήση δραματικήν άτμοσφαϊραν καί επι­

τυχή περιγραφή ν τών ηρώων του. Μέ εντατική ν έπεξεργασίαν θα ήδύνατο να διεκδί­

κηση τήν άπό σκηνής παρουσίασιν.

* * *

Ή Κριτική 'Επιτροπή άπεφάσισεν ομοφώνως όπως άπονεμηθοΰν αί κάτωθι δια­

κρίσεις : Βραβεΐον, μετά χρηματικού επάθλου έξ είκοσι χιλιάδων δραχμών έξ ημισείας είς

τα έργα : 1) Κ ώ σ τ α Λ υ γ ε ρ ο ΰ : Ό 'Αθανάσιος Διάκος. 2) Φ ι λ α ρ μ α τ ω λ ο ΰ : Τό κομπολόϊ τοϋ Άλή.

— 160 —

"Επαινοι : 1. Σ τ α υ ρ α ε τ ο ύ : Μεσολόγγι. 2. Λ ή δ α ς Ζ α ΐ ρ η : Υπάρχουν τέτοια παιδιά σήμερα;

Ή κριτική επιτροπή συγχαίρει τους νικητάς του αγώνος, εις τους υπολοίπους δέ εύχεται τόν κότινον εις άλλον διαγωνισμό ν.

Μετά τήν άποσφράγισιν των σχετικών φακέλων άπεκαλύφθησαν τα ονόματα των βραβευθέντων, έχοντα οΰτω : Κώστας Λυγερός ψευδώνυμον του κ. Κ. Άσημακοπούλου, Φιλαρματωλός ψευδώνυμον τοΰ κ. Λ. Μάλαμα, Σταυραετός ψευδώνυμον τοϋ κ. Ξ. Στέρ­

γιου καί Λήδα Ζαΐρη ψευδώνυμον τής δ. Εύης Άποστολίδου.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ»

Ύπό τόν τίτλον «Τό ξύλο δέν βγήκε άπό τόν.. . Παράδεισο», περιοδικόν τών 'Αθη­

νών έδημοσίευσε το κατωτέρω άνέκδοτον άπό τήν ίστορίαν τών Σχολών τοϋ «Παρνασ­

σού». "Ως στις αρχές τοΰ αιώνος μας, τό ξύλο ήταν το κύριο παιδαγωγικό καί σωφρονι­

στικό μέσον. Πρώτοι πού έξηγέρθησαν κατά τοΰ ξύλου καί ιδίως κατά τής υπερβολικής χρήσεως

του, ήσαν οί παλιοί εκπαιδευτικοί Φίλιππος Γεωργαντάς (τμηματάρχης καί κατόπιν διευθυντής Μέσης Εκπαιδεύσεως στο 'Υπουργείο Παιδείας), Μπουκουβάλας (σχολι­

κός επιθεωρητής), 'Ολύμπιος (Γυμνασιάρχης) κ.ά. Αυτοί καί οί λοιποί προοδευτικοί εκπαιδευτικοί τοΰ τόπου μας επέτυχαν νά έξα­

φανισθοΰν ό φάλαγγας, τό έπί ώρες γονάτισμα, τό κόλλημα τοΰ προσώπου τοΰ τιμω­

ρουμένου στον τοίχο κατά τήν διάρκειαν τοΰ μαθήματος, τό αφόρητης βαναυσότητος δάρσιμο σέ βαθμό βανδαλισμοΰ, κατά τοΰ σώματος καί τής ψυχής τοΰ παιδιοΰ καί λοιπά τέτοια.

Ό βασιλεύς Γεώργιος Α' συχνά επισκεπτόταν σχολεία καί είχε ιδιαίτερη συμπά­

θεια στην «Σχολή 'Απόρων καί 'Εργαζομένων Παίδων» τοΰ «Παρνασσοΰ». Κάποτε — αιφνιδιαστικά πάντα — κατά τις 8 ή ώρα βράδυ (ή Σχολή ήταν καί είναι νυκτερινή, επειδή οί μαθητεύοντες τήν ήμερα βιοπαλαίουν), ό Γεώργιος πήγε στή Σχολή (τότε ήταν απέ­

ναντι άπό τόν "Αγιο Γεώργιο Καρύτση) καί χωρίς νά έχουν είδοποιηθή οί έφοροι, μπήκε στην πιο κοντά στην είσοδο τάξι, τήν ώρα πού έδίδασκε ό δάσκαλος Σπυρίδων Παπα­

ζησίμου. . . Παρακολούθησε γιά λίγο τήν διδασκαλία καί τήν έξέτασι μαθητών. "Επειτα τους

ρώτησε : —"Εχετε καμμίαν έπιθυμίαν, κανέν παράπονον; Είναι αυστηρός ό κύριος διδάσκα­

λος; Σας δέρνει συχνάκις; — Ποτέ! είπαν μέ μια φωνή αμέσως όλα τά παιδιά. Μας λέει πώς τό ξύλο δέν ται­

ριάζει ούτε στά ζώα! Τότε ό Γεώργιος στρέφοντας στον διδάσκαλο, είπε : —"Αν πάντες οί διδάσκοντες είχον τάς υμετέρας αντιλήψεις, ή Έκπαίδευσις θα

ϊστατο εις τό προσήκον αύτη ΰψος! *

— 161 —

ΕΝΑ ΝΕΟΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ

Ύπο τοΰ Κέντρου Έρεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας της 'Ακαδημίας 'Αθηνών εξεδόθη ό πρώτος τόμος τής Έπετηρίδος του, υπό τον τίτλο «Φιλοσοφία» και μέ εφο­

ρευτική επιτροπή συγκειμένη έκ των ακαδημαϊκών κ.κ. Ι. Ν. Θεοδωρακοπούλου, προέ­

δρου, Π. Κανελλοπούλου, Κ. Τσάτσου, Φ. Βασιλείου και Ο. Πυλαρινοϋ. Πρόκειται για τήν πρώτη εμφάνιση ενός νέου και μοναδικού στον τόπο μας επιστημονικού οργά­

νου έρεύνης τής Φιλοσοφίας. Στον πρώτο τόμο δημοσιεύονται 20 άρθρα Συστηματι­

κής Φιλοσοφίας και 'Ιστορίας τής Ελληνικής Φιλοσοφίας όλων τών εποχών, Βιβλιο­

κρισίες, Ειδήσεις, καθώς και ενα αναλυτικό Ευρετήριο τής ύλης τών 11 τόμων τοΰ «'Αρ­

χείου Φιλοσοφίας και Θεωρίας τών Επιστημών» τών ετών 1929 ­ 1940. Άπό τά άρθρα του Ιου τόμου 10 είναι ξενόγλωσσα, όλα όμως συνοδεύονται άπό ελληνική περίληψη, όπως και τά ελληνικά άρθρα συνοδεύει ξενόγλωσση περίληψη. Στον τόμο συνεργάζον­

ται 'Ακαδημαϊκοί και Έρευνηταί τών Κέντρων τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, Καθηγηταί Πανεπιστημίων και άλλοι νέοι Έρευνηταί, άπό τους οποίους ώρισμένοι εγκατεστημένοι στο εξωτερικό. Άπό τά περιεχόμενα τοϋ τόμου : Ι. Ν. Θ ε ο δ ω ρ α κ ο π ο ύ λ ο υ , πού προλογίζει και τήν έκδοση, «Τό πρόβλημα τής Μεταφυσικής», Π. Κ α ν ε λ λ ο π ο ύ ­

λ ο υ , «Υπαρξιακή αγωνία καί ηθικός αγώνας», Κ. Τ σ ά τ σ ο υ , «Τό αγαθό ώς αρχή τής πράξης», Χ ρ. Μ α λ ε β ί τ σ η , «Άπό τον μΰθο στον λόγο», Χ ρ. Γ ι α ν ν α ρ ά , «Ή εικόνα ώς σημαντική τοϋ μή συμβατικού λόγου», Δ. Μ α ρ κ ή , «Κοινός νους καί Μεταφυσική» (γερμ.), Χ. Φ λ ω ρ ά τ ο υ , «Οί αρχές τής Συγκριτικής Θεωρίας τής Τέχνης στο Σιμωνίδη» (γερμ.), Θ. Β έ ϊ κ ο υ, «Ηράκλειτος, άπόσπ. 52» (αγγλ.), Στ. Ρ ά μ φ ο υ, «Ηράκλειτος. Ό κύκλος τοΰ θανάτου» (γαλλ.), Ε. Ρ ο ύ σ σ ο υ , «Μέ­

νων, ό μαθητής τοΰ Γοργία», Α. Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ΰ , «Ό Πλάτων καί τό παρά­

λογο», Α. Μ π α γ ι ό ν α , «Νομοθεσία καί Διαλεκτική στην Πλατωνική Πολιτεία» (γαλλ.), Β. Κ ύ ρ κ ο υ , «Τραγικός μΰθος καί 'Ιστορία στον Αριστοτέλη» (γερμ.), Μ. Δ ρ α γ ώ­

ν α ­ Μ ο ν ά χ ο υ , «Ή ποιητική Θεολογία τοϋ Κλεάνθη καί ή όρφικο­πυθαγορική παρά­

δοση», Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , «'Επί τής μουσικής "μεθέξεως" παρά Πλωτίνω» (γαλλ.), Λ. Μ π ε ν ά κ η , «Ή σπουδή τής Βυζαντινής Φιλοσοφίας 1949­1971». Οί βιβλιοκρι­

σίες τών Φ. Β α σ ι λ ε ί ο υ , Ε. Π λ α τ ή , Λ. Μ π ε ν ά κ η , Α. Μ π α γ ι ό ν α , Μ. Δ ρ α γ ώ ν α ­ Μ ο ν ά χ ο υ αναφέρονται σε νέα ελληνικά καί ξένα έργα έρεύνης τής Ελ­

ληνικής Φιλοσοφίας.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθ. 11, Μάρτιος 1972)

ΕΤΟΣ 14ον ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ». — Δια τοΰ μετά χείρας τεύχους τό περιοδικόν «Παρνασσός» εισέρχεται εις τό 14ον έτος τής δευτέρας περιόδου αΰτοΰ. Άνασυσταθέν τό έτος 1959 συνέχισεν έκτοτε κανονικώς τήν εκδοσίν του, συμφώνως προς τό καθορισθέν άπ' αρχής πρόγραμμα του, χάρις εις τήν ενθερμον συμπαράστασιν τών μελών τοϋ Συλλόγου καί τήν ευγενή καί ανιδιοτελή συνεργασίαν τών συνεργατών καί φίλων αυτοΰ.

ΕΟΡΤΗ ΚΟΠΗΣ ΠΙΤΤΑΣ. — Μέ μεγάλην έπιτυχίαν έγένετο εις τάς αίθουσας τοΰ Συλλόγου ή εορτή τής κοπής τής πρωτοχρονιάτικης πίττας, τήν 11 ην 'Ιανουαρίου

— 162 —

1972. Μετά όμιλίαν τοϋ κ. Χρήστου Σολομωνίδη δια τα χριστουγεννιάτικα έθιμα, μαθη­

ταί τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ «Παρνασσού», έψαλαν τα κάλανδα καί άλλους θρη­

σκευτικούς ύμνους. Εις πάντας τους παρόντας διενεμήθη το πατροπαράδοτον «κομμάτι της πίττας», τη εύγενεϊ συνεργασία μαθητριών τοΰ Γυμνασίου τοΰ Συλλόγου.

ΤΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟΝ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Ής από μακρού είχε προγραμματισθώ, συνεπληρώθη ή σύνταξις καί ή έκτύπωσις τοΰ Γενικού Ευρετηρίου των 17 τόμων τής πρώτης περιόδου τοΰ περιοδικού «Παρνασσός». Πρόκει­

ται περί χρησιμωτάτου βιβλιογραφικού κειμένου, τό όποιον θα έκτιμηθή άπό τους ημε­

τέρους καί ξένους μελετητάς καί το όποιον αποτελεί συμπλήρωμα τοΰ ήδη προ τριετίας εκδοθέντος Ευρετηρίου των 10 τόμων της δευτέρας περιόδου. Τό μνημονευθέν Εύρετή­

ριον αποτελείται έξ 84 σελίδων διστήλων. Ή όλη άποδελτίωσις, κατάταξις καί σύνταξις τοΰ Ευρετηρίου έγένετο κατά ευγενή προσφοράν τοΰ φιλολόγου καθηγητοΰ κ. Ευθυμίου Σουλογιάννη.

ΗΜΕΡΟΔΕΙΚΤΗΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Ώς είχεν ήδη άναγγελθή καί έν τφ προη­

γούμενα) τεύχει, κατόπιν σχετικής αποφάσεως τής Εφορείας τοΰ Συλλόγου, εφέτος δια πρώτην φοράν εξεδόθη ημεροδείκτης τοΰ «Παρνασσοΰ», αντίτυπα τοΰ οποίου διενεμή­

θησαν εις πάντα τα μέλη ώς καί εις φίλους καί συνεργάτας αυτού. 'Ελπίζεται ότι ή πρωτο­

βουλία αύτη θα συνεχισθή καί κατά τα επόμενα έτη.

ΕΙΣΔΟΧΗ ΝΕΩΝ ΜΕΛΩΝ. — Τήν 9 Φεβρουαρίου 1972 έγένετο έν τη προεδρία τοΰ Συλλόγου επίσημος υποδοχή τών κατά τάς συνεδρίας τής 21 Δεκεμβρίου 1971 καί 11 'Ιανουαρίου 1972 εκλεγέντων νέων μελών τοΰ Συλλόγου. Ό Πρόεδρος κ. Ίω. Θεοδωρα­

κόπουλος έχαιρέτισε τα νέα μέλη καί άφοΰ ανέπτυξε δια βραχέων τους σκοπούς τοΰ Συλλόγου, έζήτησε τήν ένεργόν συμμετοχήν εις τήν έν γένει δράσιν τοΰ «Παρνασσοΰ». Έκ μέρους τών νεοεκλεγέντων εξεφράσθησαν θερμαί εύχαριστίαι δια τήν γενομένην τιμήν τής εκλογής. Έν συνεχεία ό κ. Πρόεδρος έπέδωσεν εις ενα έκαστον τών παρόντων τό δίπλωμα εκλογής καί τό μετάλλιον τής εκατονταετήρίδος τοΰ Συλλόγου ώς καί τό σήμα αυτού.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΩΝ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Τήν 8 Φεβρουαρίου 1972, ήμέραν Τρίτην καί ώραν 6.30' μ.μ., έν τη μεγάλη αίθούση τελετών τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», έγένετο ή απονομή τών βραβείων τών υπό τοΰ Συλλόγου κατά τό έτος 1971 προκηρυχθέντων διαγωνισμών α) διηγήματος β) θεατρικών έργων. Εις τήν συγκέντρωσιν προσήλθε σημαντικός αριθμός υποψηφίων εις τους διαγωνισμούς, ώς καί μελών τοΰ Συλλόγου καί ανθρώπων τών γραμμάτων. Εις τό γεγονός ό ημερήσιος τύπος έδωσε μεγάλην δημοσιότητα, επίσης δέ καί τό ραδιόφωνον καί ή τηλεόρασις. Τα άπονε­

μηθέντα βραβεία είναι τα κατωτέρω :

1) Διαγωνισμός Διηγήματος δια νέους : Εις τον διαγωνισμόν τούτον υπεβλήθη­

σαν 199 διηγήματα. Ή κριτική επιτροπή άπετελέσθη έκ τών κ.κ. Π. Χάρη, Γ. θ . Ζώρα, Χρ. Σολομωνίδη. Άπενεμήθησαν : Α' βραβεΐον (μετά χρηματικοΰ επάθλου 10.000 δρα­

χμών): Ά ν. Φ ω κ α ΐ δ η ς, δια τό διήγημα «Έξη μικροί στρατιώτες», Β' Βραβεΐον (μετά χρηματικού επάθλου 6.000 δραχμών) : Ε ύ γ. Τ ρ ι β ι ζ α ς, δια τό διήγημα «Τό βουβό φά», Γ' Βραβεΐον (μετά χρηματικού επάθλου 4.000 δραχμών) : Ά θ. Ζ α χ ό π ο υ λ ο ς, δια τό διήγημα «Ένα τάλληρο».—Έπαινοι: 1) Ζωή Βαλάση, δια τό διήγημα «Σαν παραμύθι», 2) Έ λ. Κ α τ σ ο υ λ ά τ ο υ, δια τό διήγημα «Στον κάμπο τής Μαντινείας», καί 3) Ί ο ρ δ. Π ρ ο υ σ α ν ί δ η ς, δια τό διήγημα «Τής νιότης τό έργο».

— 163 —

2) 51ος Καλοκαιρίνειος θεατρικός διαγωνισμός : Εις τον διαγωνισμον τοϋτον υπεβλήθησαν 59 έργα. Ή κριτική επιτροπή άπετελέσθη έκ των κ.κ. Γ. Ζώρα, Χρ. Σολο­

μωνίδη και 'Αλέκου Λιδωρίκη. Άπενεμήθησαν αι κάτωθι διακρίσεις : Α' Βραβεία (μετά χρηματικού επάθλου 10.000 δρχ. εις εκαστον) : 1)Κ. Ά σ η μ α κ ό π ο υ λ ο ς , Αθανά­

σιος Διάκος, 2) Λ. Μ ά λ α μ α ς, Το κομβολόϊ του Άλή, Β' Έπαινοι : 1) Ξ. Σ τ έ ρ γ ι ο υ , Μεσολόγγι, 2 ) Ε ΰ η Ά π ο σ τ ο λ ί δ ο υ , Υπάρχουν τέτοια παιδιά σήμερα;

ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΩΝ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» ΔΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1972. — α') Προ­

κήρυξις διαγωνισμού δια νέους : Μετά τήν μεγάλην έπιτυχίαν των κατά τα προηγού­

μενα έτη προκηρυχθέντων διαγωνισμών Ζωγραφικής και Διηγήματος δια νέους, ή 'Εφο­

ρεία αποφασίζει παμψηφεί τήν προκήρυξιν δια το έτος 1972 διαγωνισμού Γλυπτικής δια νέους οπό τους έξης όρους : 1. Προκηρύσσεται διαγωνισμός γλυπτικής δια Νέους δια το έτος 1972. — 2. Δύνανται νά συμμετάσχουν Έλληνες του εσωτερικού και του εξωτε­

ρικού, ως Κύπρου, Αιγύπτου, 'Αμερικής κλπ. — 3. Οί διαγωνιζόμενοι δέν πρέπει νά έχουν ύπερβή τό 35ον έτος τής ηλικίας. — 4. Οί υποψήφιοι δύνανται νά μετάσχουν δια πρωτο­

τύπων έργων, μέχρι τριών, αποστελλομένων είς τήν Γραμματείαν. Γίνονται δεκτά έργα καί είς πρόπλασμα πηλού. — 5. Τα έργα, μετά κρίσιν αρμοδίας επιτροπής, θα εκτεθούν έν καιρφ εις τον Παρνασσόν. — 6. Προθεσμία συμμετοχής ορίζεται μέχρι 31ης Αυγού­

στου 1972. — 7. "Αμα τη λήξει τής εκθέσεως θα απονεμηθούν βραβεία είς τα καλύ­

τερα έργα. β') Προκήρυξις 52ου Καλοκαιρινείου σεατρικοϋ διαγωνισμού. Συμφώνως προς

τό άρθρον 1 τοϋ Κανονισμού τοΰ Καλοκαιρινείου θεατρικού διαγωνισμού, αποφασίζε­

ται ή προκήρυξις τοΰ 52ου Καλοκαιρινείου θεατρικού διαγωνισμού, συμφώνως προς τους υπό τοΰ Κανονισμοΰ προβλεπόμενους όρους. Προθεσμία μέχρι 30 'Ιουνίου 1972.

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ. — Κατά τήν περίοδον άπό 1 'Ιανουαρίου μέχρι 31 Μαρτίου 1972 έγένοντο αί έξης δωρεαί : κας Έλβίρας Μιχαηλίδου είς μνήμην τοΰ συζύγου της έκ 500 δρχ., κ. Χρ. Παπα είς μνήμην τής συζύγου του Ελέ­

νης έκ 1.000 δρχ., κ. Γεωργίου Βογιατζάκη είς μνήμην Παναγιώτου Βογιατζάκη έκ 2.000 δρχ., κας Μαρίας Παλαιοδημοπούλου είς μνήμην Ευσταθίου Παλαιοδημοπούλου έκ 2.000 δρχ., κ. και κας Χρ. Κανελλοπούλου είς μνήμην Δημητρίου Σχορτσανίτου έκ 1.000 δρχ., κ. Βησσαρίωνος Σκαλαίου εις μνήμην Σοφίας Σκαλαίου έκ 2.000 δρχ., κας Ζουζοΰς Νικολούδη είς μνήμην Κατίνας Κεραμοπούλου έκ 2.000 δρχ., κ. και κας 'Ηλία Γλυκο­

φρύδη είς μνήμην Αικατερίνης Κεραμοπούλου έκ 500 δρχ., κ. Γ. Σακελλαροπούλου είς μνήμην Έουτζένιας Κονοφάγου έκ 300 δρχ., κας Ρεβέκκας Πολυμερή είς μνήμην Επα­

μεινώνδα Μαλαίνου έκ 250 δρχ., κας Μαρίας καί Ζουζοϋς Νικολούδη είς μνήμην Βιρ­

γινίας Δημητριάδου έκ 3.000 δρχ., κας Μαίρης Βλησίδου εις μνήμην Θρασυβούλου καί Ευδοκίας Βλησίδου έκ 500 δρχ., κ. καί κας Φιλίππου Πολυζώη είς μνήμην Δημητρίου Σχορτσανίτη έκ 500 δρχ., αδελφών Ν., Μ. καί Ι. Τσούχλου είς μνήμην Κωνσταντίνου Βοβολίνη έκ 500 δρχ., κ. καί κας Χαριλ. Λινάρδου είς μνήμην Κωνσταντίνου 'Εμμανουήλ έκ 500 δρχ., Ο.Ε. «Υιοί Παπαδάκη» είς μνήμην 'Αντωνίου Στράτου έκ 500 δρχ., κας Αι­

κατερίνης Παπαμιχαηλίδου είς μνήμην Θωμά Παπαμιχαηλίδου έκ 1.000 δρχ. (δια βράβευ­

σιν μαθητών) καί έκ 500 δρχ. (δια βράβευσιν μαθητών).

ΔΩΡΕΑ ΕΙΣ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΝ. — Κατά τήν περίοδον άπό 1ης 'Ιανουαρίου μέχρι 31ης Μαρτίου 1972 έδωρήθη προς τήν Πινακοθήκην τοΰ Παρνασσού έργον ζωγραφικής ύπό του καλλιτέχνου κ. Γιάννη Μανωλακάκη.

— 164 —

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΥ. — Κατόπιν σχετικής καταγραφής, παρελήφθη ή προς τον Φιλολογικον Σύλλογον «Παρνασσός» δωρηθεΐσα Βιβλιοθήκη του αειμνή­

στου Π. Μητσοπούλου, παλαιού μέλους τοϋ Συλλόγου. Ή βιβλιοθήκη περιέχει σημαντι­

κόν αριθμόν πολυτίμων βιβλίων, κυρίως φιλολογικού, νομικού, φιλοσοφικού και κοινω­

νικού περιεχομένου. Προς τήν χήραν τοϋ αειμνήστου δωρητοΰ κυρίαν Π. Μητσοπού­

λου ή Εφορεία εξέφρασε τάς θερμάς ευχαριστίας τοϋ Συλλόγου.

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ. — Κατά τήν περίοδον 'Ιανουαρίου­ Μαρτίου 1972, ώργανώθησαν υπό του Φιλολογικού και 'Αρ­

χαιολογικού Τμήματος τοΰ Συλλόγου αί κάτωθι διαλέξεις : 1η διάλεξις, τήν 14ην 'Ιανουαρίου 1972 : Όμιλητής ό καθηγητής κ. Κ ώ σ τ α ς Β ά μ β α ­

κ α ς , με θέμα : «Τό Θεοβάδιστο Σινά» (μετ' ηχογραφημένης προβολής έγχρωμων εικόνων περιηγήσεως τοΰ Θεοβαδίστου Σινά).

2α διάλεξις, τήν 18ην 'Ιανουαρίου 1972 : Όμιλητής ό άντεισαγγελεύς Εφετών κ . Ί ω ά ν­

ν η ς Ζ ε γ κ ί ν η ς , μέ θέμα : «Τό έγκλημα και τό παιδί». 3η διάλεξις, τήν 25ην 'Ιανουαρίου 1972 : Όμιλητής ό λογοτέχνης και θεατρικός κρι­

τικός κ. Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Κ ά ρ τ ε ρ , μέ θέμα : «Θεμιστοκλής 'Αθανασιάδης ­ Νόβας : Πνεύμα και συνείδηση της θεατρικής κριτικής».

4η διάλεξις, τήν 28ην 'Ιανουαρίου 1972 : Όμιλητής ό συνθέτης, καθηγητής τοΰ Εθνι­

κού 'Ωδείου κ. Σ ώ τ ο ς Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς , μέ θέμα : «Ρομαντικοί Μουσουργοί» : Φράντς Σοΰμπερτ (μετ' ηχογραφημένων εκτελέσεων ëpyov).

5η διάλεξις, τήν 31ην 'Ιανουαρίου 1972: Όμιληταί οί κ.κ. Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Δ η μ α κ ό ­

π ο υ λ ο ς, μέ θέμα : «Διοικητικά μέτρα υπέρ της Δημοσίας Υγείας κατά τό 1821» και Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς , μέ θέμα : « Ό όρκος των ιατρών».

6η διάλεξις, τήν Ιην Φεβρουαρίου 1972 : Φιλολογικόν Μνημόσυνον Νικολάου Πολί­

του. Όμιλητής ό ακαδημαϊκός κ. Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Μ έ γ α ς , μέ θέμα : «Μνήμη Νι­

κολάου Πολίτου». 7η διάλεξις, τήν 4ην Φεβρουαρίου 1972 : Έν συνεργασία μετά τής «Εταιρείας Πελοπον­

νησιακών Σπουδών». Όμιλητής ό ιστοριοδίφης κ. Τ ά σ ο ς Γ ρ ι τ σ ό π ο υ ­

λ ο ς, μέ θέμα : «Ή άνασύνταξις τής Πελοποννήσου μετά τα Όρλωφικά έν όψει τής μεγάλης Επαναστάσεως».

8η διάλεξις, τήν Ιΐην Φεβρουαρίου 1972 : Όμιλητής ό υφηγητής τοϋ Πανεπιστημίου κ. Ζ α χ α ρ ί α ς Β λ υ σ ί δ η ς , μέ θέμα : «'Ιατρική και Καλαί Τέχναι».

9η διάλεξις, τήν 22αν Φεβρουαρίου 1972 : Όμιλητής ό ιατρός κ. ' Ι ω ά ν ν η ς Δ ά μ π α ­

σ η ς, μέ θέμα : «'Ιατρική τοΰ Ησιόδου». 10η διάλεξις, τήν 28ην Φεβρουαρίου 1972 : Όμιληταί οί κ.κ. Β α σ. Π. Ρ ό ζ ο ς, μέ θέ­

μα : «Ό εισηγητής τοΰ άντιλυσσικοΰ εμβολιασμού έν Ελλάδι» και Κ ω ν σ τ. Π α λ ­

λ ά ς , μέ θέμα : «Πειραματισμοί έπί ζώντων». 11η διάλεξις, τήν 29ην Φεβρουαρίου 1972 : Όμιλητής ή Έπ. Γεν. 'Επιθεωρητής Μέσης

'Εκπαιδεύσεως κ. Ε υ α γ γ ε λ ί α Μ ω ρ α ΐ τ ο υ ­ Β ά σ σ ο υ , μέ θέμα : «Ή κοι­

νωνική παιδεία τών νέων». 12η διάλεξις, τήν 3ην Μαρτίου 1972: Όμιλητής ό συνθέτης, καθηγητής τοΰ Έθνικοΰ

'Ωδείου κ. Σ ώ τ ο ς Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς , μέ θέμα : «Ρομαντικοί Μουσουργοί» : Φρίντριχ Σοπέν (μετ' ηχογραφημένων εκτελέσεων έργων).

13η διάλεξις, τήν 7ην Μαρτίου 1972: Όμιληταί οί λογοτέχναι κ.κ. Χ ρ ή σ τ ο ς Σο­

λ ο μ ω ν ί δ η ς , μέ θέμα : «"Αγγελος Σικελιανός» και Δ η μ ή τ ρ η ς Λ α ζ ο ­

γ ι ώ ρ γ ο ς ­ Ε λ λ η ν ι κ ό ς, μέ θέμα : «Εύα Σικελιανοΰ». 14η διάλεξις, τήν 14ην Μαρτίου 1972 : Όμιλητής ό Έπ. 'Εκπαιδευτικός Σύμβουλος κ.

— 165 —

Χ ρ ί σ τ ο ς Θ ε ο δ ω ρ α τ ο ς , μέ θέμα : «Επιστημονικό ν και λογοτεχνικό ν έρ­

γον τοϋ καθηγητού Νίκου Λιβαδά» (έπί τη συμπληρώσει 30ετίας από τοϋ θανάτου). 15η διάλεξις, την 23ην Μαρτίου 1972 : Πανηγυρικός εορτασμός έπί τη εθνική έπετείω

της 25ης Μαρτίου. 'Ομιλητής ό Έπ. 'Εκπαιδευτικός Σύμβουλος κ. Χ ρ ί σ τ ο ς θ ε ο δ ω ρ ά τ ο ς , με θέμα : «Ή μορφή της ελευθερίας εις τον "Υμνον και τους Ελευθέρους πολιορκημένους του Δ. Σολωμού».

16η διάλεξις, τήν 27ην Μαρτίου 1972: Όμιληταί οί κ.κ. Κ ω ν σ τ . Μ π ά λ λ α ς , μέ θέμα : «Οί άρπαγεΐς πτωμάτων» καί Ν ι κ ό λ α ο ς Λ ο ΰ ρ ο ς , μέ θέμα : «Γύρω στο Γάλλο γιατρό Davaine (1812­1881)».

17η διάλεξις, τήν 28ην Μαρτίου 1972: Όμιλητής ό θεολόγος Άρχιμ. Τ ι μ ό θ ε ο ς Τ ρ ι β ι ζ δ ς , μέ θέμα : «Ή θέσις τής Παναγίας εις τό έργον τής άπολυτρώσεως».

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ. — Είς τα πλαίσια των Καλλιτεχνικών καί Κοινωνικών εκδηλώσεων τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη καί τάς οικογενείας αυτών, ώργανώθησαν αί κάτωθι κινηματογραφικοί εσπερίδες : 31 'Ιανουαρίου 1972 : Προβολή τής ιταλικής ταινίας «'Ανώνυμος Βενετσάνος». 15 Φεβρουαρίου 1972 : Προβολή ταινιών από τήν ζωήν καί τήν τέχνη ν τής Ελβετίας.

ΜΟΥΣΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ. — Είς τα πλαίσια τών Καλλιτεχνικών καί Κοινωνικών εκδηλώσεων τοϋ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη καί τάς οικογενείας αυτών, ώργανώθησαν αί κάτωθι μουσικαί εσπερίδες : 8 Φεβρουαρίου 1972 : Ρεσιτάλ πιάνου τής δίδος Κ α τ ε ρ ί ν α ς Π α π α ο ι κ ο ν ό μ ο υ .

18 Φεβρουαρίου 1972 : Μουσική έσπερίς έργων Mozart, κατά διδασκαλίαν τής καθηγή­

τριας τοϋ τραγουδιού κ. Ν α υ σ ι κ ά ς Β ο υ τ υ ρ δ ­ Κ υ ρ ι α κ ο π ο ύ λ ο υ .

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η

Κρατική 'Ορχήστρα 'Αθηνών

Δευτέρα 13 Δεκεμβρίου 1971.— Τήν 7ην Συναυλίαν τής ΚΟΑ διευθύνει ό 'Εμμα­

νουήλ Πίκουλας, ό δεύτερος εκ τών νεοδιορισθέντων μαέστρων τοϋ κρατικοΰ μουσικού συγκροτήματος. Τό πρόγραμμα ήρχισε μέ τήν Είσαγωγήν τών «Έβρίδων» τοϋ Μέν­

δελσον, άπό τήν οποίαν, εις τήν αρχήν κυρίως, έλειψε τό αίθέριον πνεΰμα πού τήν χαρα­

κτηρίζει έν τω συνόλω. Έν συνεχεία ό 'Ισπανός πιανίστας Joaquin Achucarro παρου­

σίασε τό «Κοντσέρτο για πιάνο» τοϋ Γκρήγκ. Άπό απόψεως τεχνικής ή άπόδοσις ήτο αρίστη, όχι όμως καί άπό απόψεως ποιότητος ήχου. Κάποια σκληρότης, οφειλομένη, κυρίως, εις τό όργανον έπί τοϋ οποίου επαιζεν ό δεξιοτέχνης, έμείωνε τήν έντύπωσιν καί είς ώρισμένα σημεία προκαλούσε δυσάρεστον μάλλον άτμόσφαιραν.— Δεν νομίζω ότι έκέρδισε τίποτε ή «Τοκκάτα καί Φούγκα σέ Ρε ελ.» για έκκλ. όργανο, τοϋ J. Σεβ. Μπαχ, μέ τήν μεταγραφήν της, για ορχήστρα, από τον Λεοπ. Στοκόφσκι. Οΰτε εξαιρε­

τικούς ηχητικούς συνδυασμούς παρουσίασε, οϋτε αντιθέσεις πού να προκαλοΰν έντύ­

πωσιν. Πάντως έπέτρεψεν είς τους φιλόμουσους να ακούσουν τό ώραΐον αυτό έργον, έστω καί μεταγεγραμμένον, εφ' όσον αί 'Αθήναι δέν απέκτησαν ακόμη αίθουσας συναυ­

λιών μέ τό άπαραίτητον έκκλ. όργανον. Χάρις είς τον κ. Πίκουλαν, τον Έλληνο ­Άμε­

ρικανόν μαέστρον, οί 'Αθηναίοι έγνώρισαν, δια πρώτην φοράν, τό μπαλλέτο «Rodeo» τοϋ 'Αμερικάνου συνθέτου Α. Copland. Άπό τό έργον αυτό ξεχωρίζουν αρκετά τό πρώτον καί τό τέταρτον μέρος, μέ τήν εντελώς ίδιόμορφον μουσικήν άτμόσφαιραν, πού δημιουρ­

γούν, άτμόσφαιραν πού υπενθυμίζει καί όλίγην «τζαζ». 'Αντιθέτως τό δεύτερον μέρος :

— 166 —

«Νυκτερινό τοΰ σταύλου» και το «Βαλς Σαββατιάτικης Νύχτας», ιδίως το τελευταΐον τοΰτο, είναι από τις μουσικές εκείνες σελίδες, πού δεν ημπορεί κανείς να χαράκτη ρίση.

Κατά την πρώτην συναυλίαν τοΰ νέου έτους (10.1.72), εις το βάθρον τοϋ διευθυντού ορχήστρας ενεφανίσθη ό Γερμανός μαέστρος Siegfried Goslich, χάρις εις τον όποιον ακούσαμε, μέ την λεπτότητα και το αίθέριον πνεύμα πού τα χαρακτηρίζουν, την «Είσα­

γωγήν και το Σκέρτσο» από τό «Όνειρον θερινής νυκτός» τοΰ Μένδελσον. Άριστα επίσης άπεδόθη τό βαθύ πνεύμα καί τό ίδιαίτερον «στυλ» πού είναι τό βασικόν γνώρισμα τής μουσικής τοΰ Μπράμς καί, κατ' εξοχήν των Συμφωνιών του, έκ τών οποίων, κατά τήν ανωτέρω συναυλίαν, έξετελέσθη ή «Τετάρτη Συμφωνία είς Μι ελασ.». —Ή Μαρίκα Παπαϊωάννου — ή σολίστ τής συναυλίας — είναι ή ιδεώδης δεξιοτέχνις δια τήν άπό­

δοσιν τών έργων τοΰ Μότσαρτ. Τοΰτο απεδείχθη, δια μίαν ακόμη φοράν, μέ τον τρόπον μέ τον όποιον ή εκλεκτή καλλιτέχνις τοΰ πιάνου ήρμήνευσε τό «Κοντσέρτο σέ Ρε μεΐζ. τής Σ τ έ ψ ε ω ς » τοΰ μεγαλοφυούς συνθέτου. Λεπτότης ήχου, ευγένεια ΰφους καί εξαι­

ρετική τεχνική υπήρξαν τά βασικά χαρακτηριστικά πού έγοήτευσαν τό άκροατήριον τής συναυλίας, τό όποιον καί έχειροκρότησεν ενθουσιωδώς τήν έκλεκτήν καλλιτέχνιδα.

Τήν ΙΟην Συναυλίαν τής ΚΟΑ (17.1.72) διηύθυνεν ό Εμμανουήλ Πίκουλας ό όποιος ήρμήνευσεν έν αρχή τό «Ίντερμέτζο» άπό τήν «Κυρά Φροσύνη» τοΰ υποφαινομένου. Έν συνεχεία ενεφανίσθη ώς σολίστ μία εκλεκτή σολίστ : ή άπό τήν Ούρουγουάην έλ­

κουσα τό γένος πιανίστα Dinorah Varsi, ή οποία έπαιξε τό «Κοντσέρτο εις Μι έλ.» τοΰ Chopin. Tò άψογον, από τεχνικής απόψεως, τής εκτελέσεως καί ή μουσικότης τής έν λόγω καλλιτέχνιδος, έγοήτευσαν κυριολεκτικώς τό κοινόν. Ή έν συνεχεία άπόδοσις τής «Συμφωνίας αρ. 39 — τοΰ Λήντς» τοΰ Μότσαρτ, έμειονέκτησε, μάλλον, άπό από­

ψεως πνεύματος καί λεπτότητος. Μέ τήν Συναυλίαν τής 24ης 'Ιανουαρίου έφύγαμε ευτυχώς άπό τά καθιερωμένα

καί ακούσαμε ωραιότατα έργα, τά όποια οί εκάστοτε διευθύνοντες τήν όρχήστραν λη­

σμονοΰν ότι υπάρχουν. Έν αρχή ό Άνδρ. Παρίδης μας παρουσίασε τό Σκέρτσο «Ό Μαθητευόμενος Μάγος» τοΰ Paul Dukas, ενα άπό τά άδιαφιλονείκητα αριστουργήματα τής γαλλικής συμφωνικής μουσικής, πού είναι στην πραγματικότητα μια σειρά άπό «μουσικά παιχνίδια» έξυπνα καί χαριτωμένα, δυσκολώτατα καί άπό απόψεως ερμηνείας καί ώς έκτέλεσις. Ευτυχώς ή Κρατική 'Ορχήστρα έστάθη είς το βψος της καί άπέδωσεν άριστα τό έν λόγω έργον. — Ή γαλλική μουσική έτιμήθη καί πάλιν — έν συνεχεία — μέ τό «4ον Κοντσέρτο για πιάνο» τοΰ Σαίν ­ Σάνς, τό όποιον ήρμήνευσεν ό 'Αμερικανός πιανίστας Roman Rudnysky. Τό «Κοντσέρτο» αυτό παίζεται όλιγώτερον συχνά άπό τό 2ο τοΰ Γάλλου συνθέτου. "Εχει όμως μεγαλύτερος αξιώσεις άπό τεχνικής κυρίως απόψεως. Καί είς τό κεφάλαιον αυτό ύπήρξεν άφθαστος ό τριακονταετής, μόνον, 'Αμερι­

κανός δεξιοτέχνης, ό όποιος κατέπληξε, κυριολεκτικά, τό άκροατήριον, όταν έπαιξεν, ώς «μπίς», τήν «14ην Ραψωδίαν» τοΰ Λίστ.— Ευτυχώς ή Κρατική 'Ορχήστρα ένεθυμήθη έπί τέλους ότι υπάρχει καί Βάγκνερ, είς τον όποιον ό Παρίδης άφιέρωσεν όλο τό δεύ­

τερο μέρος τής συναυλίας. Ό Βάγκνερ, άλλως τε, είναι άπό τους περισσότερον προσαρ­

μοζόμενους είς τήν ίδιοσυγκρασίαν τοΰ "Ελληνος αυτού άρχιμουσικοΰ. Αυτό τό άπέ­

δειξεν ή ερμηνεία τοΰ λεπτού μάλλον ««Ειδυλλίου άπό τον Ζήγκφρηντ», όσον καί τό ποικίλον είς διαβαθμίσεις ήχου καί ύφος «Πρελούδιο καί Θάνατος τής Ίζόλδης», (άπό τά «φόρτε» τοΰ αειμνήστου Μητροπούλου). Τέλος είς τό «Πρελούδιο» τής 3ης πράξεως τοΰ «Λόενγκριν», ή ορχήστρα καί, ιδίως, τά χάλκινα, είχε τήν εύκαιρίαν να επίδειξη — δικαίως αυτήν τήν φοράν — τήν προτίμησίν της είς τά «φορτίσσιμα».

Τήν 31 ην 'Ιανουαρίου 1972 εδόθη ή 12η Συναυλία τής Κρατικής 'Ορχήστρας, υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ Γεωργ. Μπαζιωτοπούλου, ό όποιος παρουσίασε δια πρώτην φοράν εις τό αθηναϊκόν κοινόν τήν «Συμφωνίαν άρ. 26, είς Μι ΰφ.» τοΰ Μότσαρτ. Ή Συμφωνία

— 167 —

αύτη ανήκει εις το τέλος τής εποχής τής πρώτης νεότητος τοΰ μεγαλοφυούς καλλιτέχνου καί εννοώ τής «νεανικής δημιουργικής εποχής», ή οποία, δια τον Μότσαρτ λήγει ολίγον πριν άπό το είκοστόν του έτος καί συγκεκριμένως το 1774, όταν το «παιδί θαΟμα», πού ήτο τότε 18 μόνον ετών, εϊχεν ήδη συνθέσει τάς 30 άπό τάς 49 Συμφωνίας του. Ή εκτε­

λεσθείσα κατά τήν συναυλίαν 26η Συμφωνία ήτο, κατά τα ιταλικά πρότυπα, τριμερής μόνον έλειπε, δηλαδή, το καθιερωμένον «μενουέττο». Άπό απόψεως ερμηνείας μπορώ να πώ ότι ελειψεν άπό αυτήν το χαρακτηριστικό ν «μοτσάρτειον πνεύμα», διότι τα Εγ­

χορδα δέν έπαιξαν μέ τήν ελαφρότητα ήχου πού αρμόζει είς Eva παρόμοιον έργον καί ήσαν περισσότερον σκληρά άπό ότι πρέπει. — Το καταπληκτικόν καί πρωτοπορειακόν, δια τήν έποχήν του, «5ον Κοντσέρτο για πιάνο» τοΰ Μπετόβεν, παρουσίασεν ό 'Αργεν­

τινός πιανίστας Eduardo Vercelli. 'Ανήκει καί αυτός εις τήν σειράν τών νέων σχετικώς τήν ήλικίαν δεξιοτεχνών πού μας παρουσιάζει, έν συνεχεία, ή Κρατική 'Ορχήστρα. Βασικόν χαράκτη ριστικόν τοΰ Vercelli, όπως καί τών περισσοτέρων συναδέλφων του πού προηγήθησαν, είναι μία πρώτης γραμμής τεχνική, αντιρρήσεις δέ δημιουργούνται μόνον είς τό κεφάλαιον τής ερμηνείας, εις το όποιον ό καθένας άπό αυτούς παρουσιάζει τήν προσωπικότητα του.

Κατά τήν 13ην Συναυλίαν (7.2.72) έφύγαμεν άπό τά νιάτα καί εϊδαμεν είς τό βάθρον τοΰ διευθυντοΰ ορχήστρας τον Αύστριακόν μαέστρον Kurt Woess, ώριμον τήν ήλικίαν καλλιτέχνην, ό όποιος μας έδωσε μίαν πραγματικώς ανωτέρας πνοής έρμηνείαν τής «Συμφωνίας άρ. 2» Μπράμς, άπό τάς καλλιτέρας πού έχομεν ακούσει εως τώρα. Τό «Συμ­

φωνικόν έμβατήριον» τοΰ συγχρόνου, Αύστριακοΰ επίσης, συνθέτου Α. Uhi, μέ τό όποιον ήρχισεν ή συναυλία, είναι έργον χωρίς πολλάς αξιώσεις καί μέ άνάμικτον τεχνοτροπίαν : πάλαιαν καί «μοντέρνα». Προκαλεί, πάντως, ενδιαφέρον. Σολίστ τής συναυλίας ήτο ό έκ Θεσσαλονίκης βιολιστής Κοσμάς Γαλιλαίας, ό όποιος παρουσίασε τό «Κοντσέρτο για βιολί» τοΰ Τσαϊκόφσκυ. Είναι τιμή δια τήν συμπρωτεύουσαν ότι τό εκεί Ώδεΐον της έμόρφωσε καλλιτέχνην — έστω καί αν συνεπλήρωσε τήν μόρφωσίν του είς τό έξω­

τερικόν — τής ολκής τοΰ Γαλιλαία. Διότι ή άπόδοσις τοΰ δυσκολότατου «Κοντσέρτου» τοΰ Ρώσσου συνθέτου, δέν είναι προσιτή είς πάντας.

Τά «νιάτα» έθριάμβευσαν καί πάλιν κατά τήν 14ην Συναυλίαν τής ΚΟΑ (14.2.72). Διότι τόσον ό διευθυντής τής ορχήστρας, ό Πορτογάλος Alvaro Cassuto, όσον καί ό Έλλην σολίστ, ό πιανίστας Άρης Γαρουφαλής, ευρίσκονται στην άκμήν τής ηλικίας των. Οί «Τρεις Πορτογαλικοί χοροί», τοΰ συγχρόνου Πορτογάλου συνθέτου Fernando Lopes ­ Graca, βασίζονται στο φολκλόρ τής βορείου Πορτογαλίας καί παρουσιάζουν πολύ ρυθμικόν ενδιαφέρον, ιδίως ό δεύτερος καί ό τρίτος. — Μπορεί νά πή κανείς ότι τό «2ο Κοντσέρτο για πιάνο» τοΰ Προκόφιεφ βασίζεται κυρίως στην δεξιοτεχνική έπί­

δειξι καί σ' αυτήν, ακριβώς, υπήρξε καταπληκτικός ό "Αρης Γαρουφαλής, ό όποιος ένε­

θουσίασε τό κοινόν. —Ή θερμή ιδιοσυγκρασία τοΰ Πορτογάλου μαέστρου είχε τήν ευκαιρία νά έπιδειχθή είς τήν «Συμφωνίαν τοΰ Νέου Κόσμου» τοΰ Ντβόρζακ, τά πλούσια ρυθμικά μοτίβα τής οποίας κατώρθωσε νά τά ξεχωρίση, καταλλήλως, ένώ, παραλλήλως, άπέδωκε μέ άνωτέραν μουσικότητα τό θαυμάσιον άργόν 2ον μέρος, χειροκροτηθείς μέ ένθουσιασμόν άπό τό κοινόν, στο «φινάλε» τής Συμφωνίας.

Παρηκολούθησα τό πρώτον, μόνον, μέρος τής 15ης Συναυλίας τής ΚΟΑ (28.2.72), τήν οποίαν διηύθυνεν ό 'Ανδρέας Παρίδης. Ώς πρώτον έργον παρουσιάσθη τό συμ­

φωνικό ποίημα «Μανώλη Καλομοίρη» «Μηνάς ό Ρέμπελος, Κουρσάρος τοΰ Αιγαίου», πού επιζητεί νά άποδώση δια τών ήχων τό ομώνυμο μυθιστόρημα τοΰ Κωστή Μπα­

στιά. Είς τό έργον αυτό τό «πιστεύω μόνον είς τήν έλληνικήν μουσικήν» τοΰ Καλο­

μοίρη επιβάλλεται όσον ποτέ, διότι άπ' αρχής μέχρι τέλους οί ελληνικές κλίμακες, τά τριημιτόνια κλπ. δεσπόζουν καί τό μόνον πράγμα πού βλάπτει τό σύνολον είναι ό

— 168 —

πληθωρικός ήχος, ό όποιος δεν άφίνει, σχεδόν, τον άκροατήν «να ανασάνη». Πάντως ό Παρίδης ήτο είς το στοιχεΐον του διότι ή εκρηκτική μουσική συμβιβάζεται απολύτως μέ τήν ΐδιοσυγκρασίαν του. Άλλα πληθωρικον είς ήχον είναι και το «Κοντσέρτο για πιάνο άρ. 1, σέ Σι ΰφ. έλ.» τοΟ Τσαϊκόφσκυ, εις το όποιον, αν έξάιρέση κανείς ολίγας στιγμάς είς τήν αρχήν τοϋ δευτέρου μέρους, τόσον ό σολίστ όσον και ή ορχήστρα, συναγωνίζονταν ποιος θα υπερίσχυση τοΟ άλλου, παίζοντας δυνατά. Ευτυχώς ή Μαρία Χαιρογιώργου ­ Σιγάρα έχει προικιστεί άπό τήν φύσιν μέ πολλήν μυικήν δύναμιν, είς τρόπον ώστε και το έργον άπέδωκε κατ' άνώτερον τρόπον και επεβλήθη και είς το κοινόν. Και είναι κρίμα τό ότι ή ποιητική αρχή τοΟ δευτέρου μέρους τοϋ Κοντσέρτου τοϋ Τσαϊ­

κόφσκυ διαρκεί τόσον ολίγον, διότι και έκεΐ ή διακεκριμένη Έλληνίς πιανίστα παρου­

σίασε μίαν εντελώς διαφορετικήν μορφήν τής ιδιοσυγκρασίας της. Μία ευπρεπής, και ουδέν πλέον, ή 16η Συναυλία (6.3.72) τής ΚΟΑ, τήν οποίαν

διηύθυνεν ό Διαμαντής Διαμαντόπουλος, άρχίσας τό πρόγραμμα μέ τήν Φαντασίαν για ορχήστρα «Μια νύχτα στο φαλακρό βουνό», τοΟ Μουσόργσκυ, ή ωραία ένορχήστρωσις τοϋ Ρίμσκυ Κορσακώφ, τής οποίας άπεδόθη περισσότερον θορυβωδώς άπό ότι πρέπει. Ευτυχώς ή άκουσθεϊσα, έν συνεχεία, τής πρώτης έκτέλεσις, «Sinfonietta» τοϋ Μιχ. Άδάμη, γραμμένη δια μικρόν αριθμόν οργάνων, άφησε τά νεϋρα τών ακροατών να ηρεμήσουν. Το έργο αυτό είναι ένα «μοντέρνο κατασκεύασμα», τό όποιον δέν ξέρει κανείς ποΰ να τό κατάταξη. Πάντως προκαλεί τήν προσοχήν τοϋ άκροατοΰ. Ό λαμπρός πιανίστας Κωστής Γαϊτανος ίκανοποίησεν, απόλυτα, τό κοινόν μέ τήν αρίστη ν έκτέλεσιν τοϋ Ιου Κοντσέρτου για πιάνο τοϋ Προκόφιεφ, τό όποιον βασίζεται, κυρίως, είς τήν συνεχή έπίδειξιν δεξιοτεχνίας. Εις τό κεφάλαιον αυτό ό Γαϊτανος όπήρξεν ανυπέρβλητος. Ή συναυλία έκλεισε μέ τήν 7ην Συμφωνίαν τοϋ Σοΰμπερτ, άποδοθεΐσαν ικανοποιητικώς, καί ουδέν πλέον.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

Ν Ε Α Β Ι Β Λ Ι Α 'Επιστημονική Έπετηρίς, εκδιδομένη υπό τής Φιλοσοφικής Σχολής. Άριστοτέλειον

Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης — τόμος ΙΑ' — Έν Θεσσαλονίκη 1969. Α' Διεθνές Άνθρωπιστικόν Συμπόσιον έν Δελφοϊς 1969, τόμ. Β', Ελληνική 'Ανθρωπι­

στική Εταιρεία, 'Αθήναι 1971. Ελληνική Βιβλιογραφία Δ. Γκίνη­Β. Μέξα (1800­1863). Πίνακες εκδοτών καί τόπων

εκδόσεως, 'Επιμέλεια Δ. Πικραμένου ­ Ίω. Ζαμπαφτή ­'Αθήναι 1971. Γ. Σ. Φ ι λ ι π π ο π ο ύ λ ο υ , Σύντομον Λεξικόν Ψυχιατρικών Όρων — 'Αθήναι 1972. Σ ί τ σ α ς Κ α ρ α ϊ σ κ ά κ η , Μπάϋρον, 'Αθήνα 1971. Σ ί μ ο υ Μ ε ν ά ρ δ ο υ , 'Εξέλιξις καί προφορά τής Ελληνικής, 'Αθήναι 1972. Σ ί μ ο υ Μ ε ν ά ρ δ ο υ , 'Από τον Δον Κιχώτη : Ό άπόκοτος περίεργος, 'Αθήναι 1972. Κ. Κ α ρ α χ ά λ ι ο υ , Μάχη Μουζάκη. Μία μαρτυρία τόλμης κι αλήθειας, 'Αθήνα 1972. Κ. Σ π η λ ι ω τ ά κ η , Νεώτερα στοιχεία περί τής μετοικήσεως τών Μεδίκων τής Μάνης

εις Τοσκάνην (1670­1671). 'Ανάτυπον, 'Αθήναι 1972. G. S p y r i d a k i s , Die Erforschung des Volkslieds und der Volksmusik der byzanti­

nischen Epoche (4.­15. Jh.). 'Ανάτυπον έν 'Αθήναις 1971. G. D i m i t r o k a l l i s , Contribution à l'étude des monuments Byzantins et Médiévaux

d'Italie, Athènes 1971. Έ λ . Β α λ α β ά ν η, Στο Μυστρά τών Παλαιολόγων (Ή ζωή, ή δράση καί ή διδασκαλία

τοϋ Γεωργίου Γεμιστοΰ ­ Πλήθωνος), 'Αθήνα 1971.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ θ. ΖΩΡΑΣ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Φιλολογικον περιοδικον κατά τριμηνίαν εκδιδόμενον "Εκαστος τόμος σελ. 650. — 'Ετησία συνδρομή : δρχ. 120.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κωστή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος,'Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ ή Παλαμά, 'Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , ΟΙ αδελφοί Σούτσοι καΐ ή πολιτική ποίησις επί Όθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλ&ς, Μαρκορ&ς καΐ ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. Ί ωά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ό 0, 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου , Γεώργιος Τερτσέτης, Αθήναι 1971

ΊΒκαστον τεΟχος δρχ. 20.

Γ. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μαντουβάλου , Τα έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καΐ τα έν τφ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971. Δρχ. 100.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τά δημοσιεύματα τών'Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καΐ 18ον αίώνα, Αθήναι 1970. Δρχ. 100.