ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ* DAYVASSOS

ΦΙΑΟΑΟΓΙΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΝ * ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΝ

ΤΟΜΟ* Ι<Γ'. ΑΙ>. 3 (ΙΟΥΛΙΟ* -*<ΠΤ<Μ&ΝΟ£ 1*7^

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΙΩ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ό άνθρωπος στή σύγχρονη εποχή (Μελέτη) ΓΡ. ΚΑΣΙΜΑΤΗ . . . Ό χριστιανισμός, ή κοινωνική έξέλιξις καί το δίκαιον (Μελέτη) ΔΗΜ. ΚΟΥΡΕΤΑ . . . . . . Ή ψυχαναλυτική ερμηνεία τής αρχαίας τραγωδίας (Μελέτη) ΒΑΣ. ΛΑΖΑΝΑ Ή αρχαία επιγραμματική ποίηση καί οί συλλογές επι­

γραμμάτων (Μελέτη) ΓΕΩΡΓ. ΔΗΜΗΤΡΡΚΑΛΛΗ , Οί κατά τον IT' αΐώνα μητροπολίτες Παρονα­

ξίας (Μελέτη) ΙΩ. ΑΙΛΙΑΝΟΥ . . . "Ο Pierre Fauchard πατήρ τής νεωτέρας οδοντιατρικής (Μελέτη) Ρ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Τα «Στοιχεία ηθικής» τοϋ Βενιαμίν Λεσβίου καί ή

παιδεία τής ΝΑ. Ευρώπης (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ Έκθεσις περί τής έν Έπτανήσω καταστάσεως έπί αρμοστείας Μαίτ­

λανδ κατά τάς παραμονάς τής Ελληνικής επαναστάσεως (Μελέτη) Ι. ΖΕΓΚΙΝΗ 'Ανέκδοτα από τήν ζωήν τοϋ Θεοδώρου Κολοκοτρώνη (Μελέτη) Μ. ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ Διορθώσεις σέ κείμενα τής δημώδους λογο­

τεχνίας (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ Σύμμεικτα Φιλολογικά: "Αγνωστον έλεγείον είς 'Αλέξανδρον

ΣοΟτσον (Μελέτη) ΧΡΟΝΙΚΑ

Γ.0.Ζ · · Τής Συντάξεως (Χρονικόν) .£ Ό Φ.Σ. «Παρνασσός» δια τήν Κύπρον (Χρονικόν) + Έκδοσις Βυζαντινών Φιλοσόφων (Χρονικόν) μ.μ Ό τρίτος τόμος τής «Φιλοσοφίας» τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών (Σημείωμα) μ.μ. . . . Ιταλική βιβλιογραφία τής Νεοελληνικής λογοτεχνίας (1900­1970) (Σημείωμα) μ.μ. . . . 'Από τήν κίνησιν τοΰ Φ. Σ. «Παρνασσός» (Αελτίον αριθ. 21, Ιούλιος ­

Σεπτέμβριος 1974) (Χρονικόν) .£ Νέα δημοσιεύματα (Χρονικόν)

Π Α Ρ ΚΑ f S Ο * ♦ΙΑΦΑΦΝΚΦΗ Π<Ν*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΚΙΑΚ «ΚΛΙΑ4ΚΚΗ4Κ

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ·Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού

Έ κ δ ό τ η ς - Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Γραμματεύς Συντάξεως : ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΤΙΔΗΣ οδός Σεΐζάνη 5, Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 60 (Ν. Δ. 346) 1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 240 Εξωτερικού Δολ. 12

Δια Συλλόγους, Σχολεία, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς Δρχ. 300 Δια Τράπεζας, 'Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 350

Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

P A ^ K A * * ^ * ΤΟΜΟΣ IT ' ΙΟΥΛΙΟΣ · Σ<ΡΤ<Μ&ΝΟΣ ]ï7k ANO. 3

ΙΩΑΝΝΟΥ Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγητού Πανεπιστημίου ­ Άκαδημαϊκοϋ

Προέδρου Φ.Σ. «Παρνασσός»

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Ή ζωή του συγχρόνου ανθρώπου χαρακτηρίζεται άπο δ,τι γενικώς όνο­

μάζομε πρόοδο. Πρόοδος είναι ή διαδικασία εκείνη, όπου πάντοτε και κατ' α­

νάγκην το μεταγενέστερο σημείο μιας σειράς μορφών και δημιουργημάτων είναι καλύτερο άπο το προγενέστερο. Έτσι το σύγχρονο άροτρο εϊναι καλύ­

τερο άπό το προηγούμενο, το παλαιότερο. Ή πρόοδος όμως αυτή περιορίζε­

ται και ισχύει μόνον μέσα στον τομέα της τεχνικής και δεν περιλαμβάνει ούτε τον τομέα της ηθικής οΰτε τον τομέα τής αισθητικής. Τόσον στην ηθική όσον και στην αισθητική ζωή του άνθρωπου δεν δυνάμεθα να εϊπωμεν ότι κατ' ανάγ­

κην τό μεταγενέστερον είναι οπωσδήποτε καλύτερον άπό το προγενέστερον. 'Ακριβώς εδώ έγκειται μία άπό τις βαθειές αντινομίες στή ζωή του συγχρό­

νου άνθρωπου, δτι δηλαδή, ενώ ή πρόοδος στή τεχνική και μηχανική σφαίρα τής ζωής του είναι αναμφισβήτητη, στην ηθική και αισθητική σφαίρα ô σύγχρονος άνθρωπος παρουσιάζει μεγάλη ακαταστασία, ασυνέπεια και κάπο­

τε μειωμένη αξιοπρέπεια. Έξ άλλου όμως οι αγώνες του συγχρόνου άνθρω­

που για τήν πολιτική του ελευθερία ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο σκληροί και συνεπείς όσο είναι σήμερα, αν και πολλές φορές ή ζητούμενη έννοια τής πολιτικής ελευθερίας παρουσιάζεται ώς κάτι διφορούμενο.

Ή αισθητική ακαταστασία και αμορφωσιά του συγχρόνου άνθρωπου εϊναι ενα αναμφισβήτητο γεγονός. Ό σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται νά εχη χάσει τα αισθητικά του μέτρα και γι' αυτό ή αισθητική διαμόρφωση του περιβάλλοντος του δεν είναι πλέον άπό τα κύρια προβλήματα τής ζωής του. Ικανοποιείται μόνον άπό τή μηχανική διαμόρφωση τών πραγμάτων. "Αν μάλιστα θελήσωμε νά είδικεύσωμε το θέμα τοΟτο και νά τό παρακο­

λουθήσωμε στή σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, βλέπομε τότε ότι οί σημερινοί Έλληνες έχασαν τήν παραδεδομένη αισθητική των και αδιαφο­

ρούν σχεδόν για τήν αισθητική διαμόρφωση τής κατοικίας των και του περι­

βάλλοντος των. Ή διάβρωση τής παραδεδομένης αισθητικής εκτείνεται μάλιστα τόσον πολύ, ώστε δεν κατέστρεψε μόνον τήν Πρωτεύουσα άλλα

21

— 324 —

Σοφοκλής και ό Ευριπίδης συγκλονίζονται από βαθύτατα μεταφυσικά βιώ­

ματα και ή ποίηση των εκφράζει ακριβώς τα βιώματα των αυτά. Έξ άλλου όσα και αν λέγωνται περί της ποιήσεως στην εποχή μας και δσα ποιήματα και αν γράφωνται ενα πράγμα είναι βέβαιον, ότι ή εποχή μας δεν έχει ποίη­

ση ούτε και φαντασία καί τοϋτο διότι δεν έχει ακριβώς μεταφυσικά βιώ­

ματα. Επίσης ό Δάντης καί ό Σαίξπηρ καθώς καί ό Γκαίτε είναι μεγάλοι ποιηταί γιατί κατακλύζονται ή ψυχή καί το πνεύμα τους από μεταφυσικά βιώματα καί οράματα, καταυγάζονται από ενα φως πού έρχεται άπο έναν άλλον κόσμο. Ί ο ίδιο ισχύει καί για τον Γκρέκο, τον Θεοτοκόπουλο, τον μεγάλο Έλληνα ζωγράφο, ό όποιος ξεπέρασε τήν εποχή του με το έργο του καί κατορθώνει να εϊναι σύγχρονος σε κάθε εποχή. Ό Θεοτοκόπουλος ξεπέρασε τήν αΐσθηματολογία της 'Αναγεννήσεως καθώς επίσης καί τήν υπερτροφία του σώματος όπου είχε καταλήξει ή 'Αναγέννηση κατ' αντί­

δραση προς τήν λιποσαρκία του Μεσαίωνος. Οι μορφές του Γκρέκο έρχον­

ται άπό έναν άλλο κόσμο, ομιλούν μια γλώσσα αιώνια καί γι' αυτό μας αγγίζουν τόσο έντονα.

Έξ άλλου ή βαθύτατη σχέση μεταξύ μεταφυσικής καί μουσικής εκφρά­

ζεται κλασσικά στον Μπαχ, ακόμη δέ στον Μότσαρτ καί στον Μπετόβεν. Έτσι ή μουσική του Μπαχ μας οδηγεί στον περίβολο της θεϊκής παρουσίας, αισθανόμαστε ότι οι φθόγγοι του Μπαχ μας ανοίγουν μια βαθύτατη προοπτι­

κή, ή οποία οδηγεί κατ' ευθείαν προς τήν παρουσία του Θεού. Έν αντιθέσει προς αυτόν τον μεταφυσικό πλούτο της δημιουργίας στην ποίηση, στην ζω­

γραφική καί στή μουσική ό σύγχρονος άνθρωπος ή μάλλον ολόκληρη ή σύγχρονη άνθρωπότης έχει περιπέσει σέ μια πεζότητα καί έπιπέδωση άγνω­

στη ως τώρα στην ιστορία. 'Ακόμη καί λαοί πανάρχαιοι με υψηλό πολιτισμό, όπως είναι οί Κινέζοι, με αφορμή τήν φυλλάδα του Μαρξ έχουν κατεδαφίσει καί γενικώς κατεδαφίζουν όλες τις ιστορικές αξίες τής ζωής των, τελευταία μάλιστα άνεκάλυψαν ότι ό Λάο ­ τσέ καί ό Κομφούκιος είναι επιζήμιοι για τή ζωή τους.

'Αρκεί να ρίψωμε ενα βλέμμα στή σημερινή ανθρωπότητα για να βεβαιω­

θούμε γι' αυτή τήν καθολική πεζότητα καί έπιπέδωση τής ζωής. "Ολοι οί λαοί τής γής, οιονδήποτε σύστημα πολιτικό καί αν ακολουθούν, επιδιώκουν τα ϊδια πράγματα, τήν τεχνική καί μηχανική πρόοδο, ή οποία είναι συνάμα ταυτόσημη καί μέ δ,τι λέγομε εξευρωπαϊσμό. Συντηρητικοί, δημοκράται καί κομμουνισταί όλοι βιομηχανοποιούνται καί όλοι ζητούν τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής άπό τήν εξωτερική εμφάνιση, από τήν ενδυμασία, ως τήν εσω­

τερική οργάνωση τής οικιακής των ζωής. Στην αρχή οί κομμουνισταί στή Ρωσία, όταν κατέλαβον τήν έξουσίαν, επιχείρησαν να καθιερώσουν ιδιαίτερη αμφίεση για τον εαυτό τους. Σήμερα όμως έχουν παραιτηθή απ' αυτό καί προσαρμόζονται όλοι προς τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής καί προς τήν εύρω­

— 325 —

παϊκή αμφίεση. Παλαιοί, άλλα και οί πρωτόγονοι, λαοί, οί όποιοι απέκτη­

σαν τήν έλευθερίαν τους δίχως να αγωνισθούν γι' αυτήν ώς έτοιμο δώρο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, εγκαταλείπουν ήθη και έθιμα και επιζητούν γενι­

κώς τον τρόπο του βίου τών Ευρωπαίων και επιδιώκουν δια παντός μέσου να εξευρωπαϊσθούν, να αποκτήσουν όλα τα τεχνικά μέσα και όλες τις τεχνι­

κές ευκολίες της ζωής. Έξ άλλου οί Ευρωπαϊκοί λαοί καί ιδίως οί μεγάλοι, Γάλλοι, "Αγγλοι, Γερμανοί καί 'Ιταλοί έχουν μεγάλα ιστορικά παραδοσιακά στοιχεία καί όσον καί αν ό τεχνικός πολιτισμός αναπτύσσεται στή ζωή τους δέν μπορεί να κατακαλύψη καί να πρόσχωση τα ιστορικά καί παραδοσιακά δημιουργήματα τους όπως φαίνεται να συμβαίνη στους λαούς με λιγώτερη ιστορία καί παράδοση. 'Έτσι ό μαύρος της 'Αφρικής φαίνεται ότι γρήγορα θα λησμονήση τις παραδόσεις του καί θα άφοσιωθή στα τεχνικά επιτεύγμα­

τα τών Ευρωπαίων καί τών 'Αμερικανών καί θα άφομοιωθή απ' αυτά. 'Οπωσ­

δήποτε ό ευρωπαϊκός πολιτισμός—καί όνομάζομεν ευρωπαϊκό πολιτισμό ό,τιδήποτε έδημιουργήθη καί δημιουργείται από τήν 'Αναγέννηση καί έπει­

τα, καθώς επίσης ό,τι δήποτε έδημιουργήθη καί δημιουργείται στην προέκτα­

ση της Ευρώπης, τήν 'Αμερική, στον τομέα τής τεχνικής καί μηχανικής, ακόμα δέ καί στους τομείς του πνεύματος — ό ευρωπαϊκός λέγω πολιτι­

σμός έγινε παγκόσμιος. Καί είναι πρώτη φορά είς τήν ιστορία πού ένας πολιτισμός έχει γίνει παγκόσμιος. Καμμιά γωνιά τής γης δέν ξεφεύγει αργά ή γρήγορα άπό τον εξευρωπαϊσμό. 'Ακόμη καί ό κομμουνισμός, ό όποιος κατά τήν πρώτη εφαρμογή στή Ρωσία ώμίλησε περί τής δημιουργίας ενός νέου τύπου ανθρώπου καί νέας μορφής πολιτισμού, ακολουθεί καί μά­

λιστα δουλικώς τον δυτικό πολιτισμό. Τό γεγονός ότι δέν προφθάνει να τον άκολουθήση δέν σημαίνει ότι δέν θέλει. Κατ' ούσίαν θέλει μόνον αυτό καί τίποτε άλλο. Ούτε καί μπορεί να θέλη τίποτε άλλο, διότι δέν υπάρχει τίποτε άλλο. Είναι υποχρεωμένος να κάνη εργοστάσια, να κατασκευάση μηχανές καί να έκβιομηχανήση τή Ρωσία. 'Αρχικώς ό κομμουνισμός, προ­

τού ακόμα γίνει κράτος, όταν ήταν ακόμα επαναστατική ιδεολογία, εΐχε ύποσχεθή στους Ρώσους ότι δέν θα είχε όπλα καί ότι θα καταργούσε τον πόλεμο. Ή όλη του όμως εξέλιξη ήταν όχι μόνον να απόκτηση όπλα άλλα καί να όπλισθή καλύτερα άπό τους άλλους, συνάμα δέ να όπλίζη καί όσους άλλους μπορεί. Ό Λένιν ήταν εκείνος, ό όποιος, όταν έφθασε στή Ρωσία καί εύρήκε άοπλο τον πρώτο κομμουνισμό, διότι οί οπαδοί του είχαν ακρι­

βώς πετάξει τα όπλα, έκήρυξε μέ φανατισμό καί επέβαλε αμέσως τον ένο­

πλο κομμουνισμό. Ό Λένιν ήταν άλλωστε εκείνος, ό όποιος έχρησιμο­

ποίησε ώς απλά μέσα τους αρχικώς αθώους κομμουνιστάς, έδίδαξε δέ και εφήρμοσε στην πράξη τήν περιφρόνηση προς τον εργάτη καί είπε τότε ότι θα ήταν «ή μεγαλύτερα ανοησία να παραδώση τήν εξουσία στους εργάτες».

Τό παράδοξο κατά τον σύγχρονο εξευρωπαϊσμό τών λαών τής γής,

— 326 —

κατά τή γενική διάδοση τοϋ Ευρωπαϊκού Πολιτισμού είναι δτι, ένώ από το ενα μέρος οί λαοί της γης παραλαμβάνουν τα υλικά αγαθά ακόμα δε και τα πνευματικά αγαθά του Ευρωπαϊκού και τοϋ 'Αμερικάνικου Πολιτισμού, ό όποιος εϊναι προέκταση τοϋ Εύρωπαϊκοΰ, άπό το άλλο μέρος οί περισσό­

τεροι λαοί της γης, και ιδίως οί υπανάπτυκτοι με επικεφαλής τή Ρωσία ώς δάσκαλο, μισούν θανασίμως τους Ευρωπαίους. Ποτέ δέν υπήρχε τόσο μίσος στον κόσμο και ποτέ δέν ήταν τοϋτο τόσο οργανωμένο, όσον και όπως εϊναι σήμερα. Ή διδασκαλία και ή οργάνωση αυτή τοϋ μίσους εναντίον των ευρω­

παϊκών λαών εϊναι έργο τής Ρωσίας ή μάλλον τής Κομμουνιστικής Ηγεσίας τής Ρωσίας. Και όμως ό κομμουνισμός ώς διδασκαλία, ώς θεωρία είναι ευρω­

παϊκό δημιούργημα και συγκεκριμένως είναι παρακλάδι τής γερμανικής φιλοσοφίας. Επίσης τα πνευματικά δημιουργήματα των Ρώσων στην τέχνη και στην επιστήμη όχι μόνον κατά τον περασμένο αιώνα αλλά και σήμερα δέν νοοΰνται δίχως τον επιστημονικό και τον πνευματικό δανεισμό άπό τους Ευρωπαίους και τους 'Αμερικανούς. Προκειμένου μάλιστα για τα απόλυτα πολεμικά όπλα δέν πρόκειται μόνον περί δανεισμοΰ άλλα χάρις στην αφέ­

λεια και αμεριμνησία τών 'Αμερικανών πρόκειται περί υποκλοπής. Άπό τή σκοπιά τής πολιτικής, έτσι όπως διαμορφώθηκε μετά τον Β'

Παγκόσμιο πόλεμο, ή κατάσταση τών πραγμάτων, ή ζωή τοϋ συγχρόνου άνθρωπου παρουσιάζει μια μοιραία τραγικότητα. Ή έννοια τοϋ πολίτου ακόμη και στις κλασσικές δημοκρατίες τής Δύσεως περιωρίσθη πάρα πολύ εξ αιτίας τής πλούσιας γραφειοκρατίας, ή οποία ώς επί τό πλείστον έχει προσλάβει και απόκρυφο χαρακτήρα. Και όμως ή Δημοκρατική Πολιτεία πρέπει να είναι ανοιχτό βιβλίο τό όποιο να μπορή να διαβάζη ό κάθε πολί­

της. Και αυτό ακριβώς ήταν ή Αθηναίων Πολιτεία κατά τήν 'Αρχαιότητα. Έν τούτοις σήμερα τα περισσότερα κεφάλαια και θέματα τής πολιτείας παραμένουν μυστικά και άγνωστα στους πολίτες. Οί πολίτες, και όπου υπάρ­

χει δημοκρατία, καλοΰνται απλώς κατά διαστήματα τεσσάρων ετών να εκλέ­

ξουν τους εκπροσώπους των και τοϋτο ισοδυναμεί προς τήν υποθήκευση τής πολιτικής των ιδιότητος στους εκλεκτούς των. Κατά τα άλλα οφείλουν να πληρώνουν κανονικώς τους φόρους και να εφαρμόζουν και να τηρούν τους νόμους, οί όποιοι κάποτε εϊναι και παράλογοι.

'Αλλά θα άντείπη κανείς ότι ή ελευθερία τής γνώμης τοϋ πολίτου είναι δυνατόν να εκφρασθή δια τοϋ τύπου. Τοϋτο όμως είναι πλάνη και φενάκη, διότι και ό Τύπος εϊναι ώργανωμένος μέ βάση τα συμφέροντα και τήν ώρι­

σμένη κατεύθυνση ή οποία τον εμπνέει. 'Αληθινή λοιπόν Δημοκρατία είναι ή άμεση και όχι ή έμμεση. Ή άμεση Δημοκρατία υπήρξε στην αρχαία 'Αθήνα και στην αρχαία Ρώμη, κατά δε τον Μεσαίωνα και τή νεώτερη επο­

χή στις πόλεις τής 'Ιταλίας και σέ ώρισμένες πόλεις τής Γερμανίας. Γι' αυτό και οί πόλεις αυτές έγιναν κέντρα πνεύματος και γενικού πολιτισμού. 'Αν

— 327 —

δμως ό πολίτης του Δυτικού Κόσμου έχει χάσει πολλά άπό τα υψηλά του δικαιώματα για τα όποια τόσοι αγώνες έγιναν κατά τή νεώτερη εποχή και τόσον αίμα έχύθη άπό τή Γαλλική 'Επανάσταση και έπειτα, οί υπήκοοι τών κομμουνιστικών καθεστώτων δεν έχουν κανένα άπό τα δικαιώματα πού έχουν οί πολίτες του Δυτικού Κόσμου. Καλοϋνται και αυτοί όχι βεβαίως για να ψηφίσουν και να έχουν τή γνώμη τους αλλά για να παραλάβουν τον κατάλογο τών ονομάτων πού το κόμμα έχει καταρτίσει και αυτόν να τον ρί­

ξουν άδιαμαρτυρήτως στην κάλπη. Τί γίνεται τώρα στους υπανάπτυκτους λαούς κατά τήν διαδικασία τών εκλογών ό καθένας δύναται νά φαντασθή. "Αν ό κομμουνισμός είναι ώργανωμένη δικτατορία ενός κόμματος, τα καθε­

στώτα τών υπανάπτυκτων είναι ώς επί τό πλείστον τυραννίες ισχυρών προ­

σώπων, τα όποια υποστηρίζονται αμέσως ή εμμέσως άπό τους ισχυρούς της γης.

Πολιτικώς ό άνθρωπος μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο δένύψώθη εις ανώτερο επίπεδο οΰτε απέκτησε τα δικαιώματα για τα όποια έχύθησαν ποταμοί αίματος. "Ενα άπό τα τραγικά αποτελέσματα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου είναι ότι ώρισμένοι λαοί έδιχοτομήθησαν και ό μισός πληθυσμός έγινε εχθρός του άλλου μισού. Τούτο αποτελεί πράγματι στίγμα της ιστο­

ρίας. Στίγμα επίσης της ιστορίας αποτελεί και τό γεγονός ότι μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ό κόσμος έδιχάσθηκε και κατ' ούσίαν διενεμήθη μεταξύ τών δύο ισχυρών της γης, 'Αμερικανών και Ρώσων. Έν τω μεταξύ δεν έπαψαν βεβαίως οί πόλεμοι άλλα περιωρίσθηκαν στους μικρότερους λαούς, οί όποιοι λαμβάνουν τα όπλα άπό τους μεγάλους και τα δοκιμάζουν στο κορμί τους. "Ετσι οί πόλεμοι μεταξύ τών μικρότερων λαών είναι πόλε­

μοι πειραματισμού και δοκιμής τών όπλων τα όποια κατασκευάζουν οί με­

γάλοι. Δύο άπό αυτούς τους πολέμους έγιναν μεταξύ τών τμημάτων ενός και του αυτού λαού, όπως συνέβη εις τήν Κορέα και τό Βιετνάμ. Τό μέλλον λοιπόν τών μικρότερων λαών προμηνύεται ζοφερό και τούτο διότι οί μεγά­

λοι, ανεξαρτήτως κοινωνικού συστήματος, τους εφοδιάζουν συνεχώς με όπλα και μάλιστα με αδρά πληρωμή. "Ετσι όμως ανακόπτεται ή ανάπτυξη τών μικρότερων λαών και μάλιστα τών υπανάπτυκτων. Γενικώς ό άνθρωπος εξήλθε άπό τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όχι μόνον ύλικώς, πράγμα φυσικόν, άλλα ηθικώς και πνευματικώς άπαθλιωμένος. Ή ηθική και πνευματική άπαθλίωση για τον δυτικό άνθρωπο έλαβε φιλοσοφικώς τήν έκφραση του υπαρξισμού και τοΰ μηδενισμού. Οί δύο κύριοι εκπρόσωποι τοΰ υπαρξισμού, ό Heidegger στή Γερμανία και ό Sartre στή Γαλλία, έδίδαξαν απροκάλυ­

πτα τον μηδενισμό. Μόνον ό Jaspers, ό φιλόσοφος της Χαϊδελβέργης, αν και τό Χιτλερικό καθεστώς τον έδιωξε και τον ταπείνωσε, διετή ρήσε ακέ­

ραια τήν ανθρώπινη αξιοπρέπεια και εγκράτεια, δίχως νά περιπέση στο μηδενισμό, άλλα έκράτησε υψηλά τήν υπόθεση τού άνθρωπου. Ό άπαθλιω­

— 328 —

μένος ηθικώς και πνευματικούς άνθρωπος αποτέλεσε το κατάλληλο έδαφος για τον υπαρξισμό του μηδενισμού. Ό τρόπος με τον όποιο έληξε ο Παγκό­

σμιος Πόλεμος, τόσον για τους ηττημένους όσον και για τους νικητές, ώδήγησε κατ' ευθείαν στην πνευματική, ηθική και κοινωνική άπαθλίωση. Τό γεγονός δέ ότι δεν υπήρξε συνθήκη οΰτε υπεγράφη κατ' ούσίαν ειρήνη ενέτεινε στή συνείδηση των πολεμιστών τήν ηθική και πνευματική άπαθλίω­

ση. Καμμία άπό τις αρχές, για τις όποιες υποτίθεται έγινε ό πόλεμος και οί όποιες διακηρύχθησαν με μεγαλοστομία άπό τους ισχυρούς, δεν πραγμα­

τοποιήθηκε. Έτσι ό άνθρωπος εξήλθε άπό τον πόλεμο γυμνός άπό κάθε ιδανικό. Οί ηττημένοι μάλιστα εξήλθαν άπό τον πόλεμο ώς ένοχοι και υπό­

δικοι ενώπιον της ιστορίας. Ή ενοχή αυτή δεν περιωρίσθη μόνον σ' αυ­

τούς, άλλα έπεξετάθη και στα τέκνα των. Στή Γερμανία μάλιστα τα τέκνα των πολεμιστών κατήγγειλαν και κατηγόρησαν τους γονείς των και πολύ δικαίως για τα εγκλήματα των. "Ετσι ό άνθρωπος εξ αιτίας του πολέμου άπεγυμνώθη ηθικώς και πνευματικώς και έμεινε δίχως μεταφυσικά ερείσμα­

τα μέσα του και δίχως ηθικά αιτήματα προς τον εαυτό του. Ό άνθρωπος απόμεινε ώς μία γυμνή ύπαρξη μέσα στον αδιάφορο χρόνο, δίχως καμμιά σχέση με τό Θεό, ό όποιος εϊχε εν τω μεταξύ λησμονηθή εξ ολοκλήρου. Ό μηδενισμός του Δυτικού άνθρωπου έφθασε τώρα μέχρι του σημείου να αμφι­

σβήτηση και τα 2.000 χρόνια της προϊστορίας του, τήν οποίαν εΐδε ώς ενα σύνολο πλανών και παραλογισμού.

Έξ άλλου ό μηδενισμός του κομμουνισμού, επειδή δεν ήταν δυνατό να σπάση τα είδωλα, τα όποια του είχε ανεγείρει τό Κόμμα, μετεβλήθη σ' ενα ψυχικό χάος, γνώριμο άπό τήν προγενέστερη ιστορία τών Ρώσων. Τό χάος τούτο έλαβε μεγάλες διαστάσεις και αυτές ανάγκασαν τό Κόμμα να καταρίψη και να σύντριψη τό είδωλο τοΰ Στάλιν. Οΰτε ό γυμνός άπό κάθε αξία και άπό κάθε ιδανικό δυτικός Ευρωπαίος ούτε ό χαώδης άνθρωπος της στέππας ήταν δυνατόν να άποτελέση τώρα τό μέτρο τών πραγμάτων. Ή ισορροπία τοΰ κόσμου, τα μέτρα και οί αναλογίες είχαν για τή ζωή χαθή και έφαίνονταν ότι οί άνθρωποι δέν θα τα ξαναβρούν. Υπήρχε όμως τότε μία ισορροπία, απότοκος τοΰ πολέμου, ή ισορροπία τοΰ τρόμου, δηλαδή τών ϊσων μέσων καταστροφής.

Δέν είναι παράδοξο ότι ό άνθρωπος μέσα άπό τήν απόγνωση και τό μηδενισμό άρχισε τήν ανοικοδόμηση τών κατεστραμμένων πατρίδων τόσο στην δυτική Ευρώπη όσον και στή Ρωσία. Οΰτε είναι παράδοξον ότι οί ηττη­

μένοι ανοικοδόμησαν μάλιστα τις πόλεις των ενωρίτερα και τελειότερα άπό τους νικητές. Με τήν ανοικοδόμηση υποχωρεί σιγά ­­σιγά ή απόγνωση και τό χάος, κατά βάσιν όμως ό μηδενισμός μένει και μεταβάλλεται σε ήδο­

νισμό. Ένα νέο όραμα υψώνεται τώρα ενώπιον τών απεγνωσμένων νικητών και ηττημένων. Τό όραμα τούτο είναι ή ευημερία. Ή ζωή τακτοποιείται

— 329 —

σχολαστικώς και πολύ τελειότερα άπό την προπολεμική κατάσταση. "Ολη όμως αυτή ή προσπάθεια δεν επιδιώκει τίποτε άλλο παρά τήν ευημερία. Έτσι προκύπτει ή έννοια της τελειότητος, της τεχνικής για το κάθε τί, για όλα τα μικροπράγματα τής ζωής. "Ολα πρέπει να είναι τέλεια από το γραφείο ώς το αυτοκίνητο και άπό το ψυγείο ώς το ραδιόφωνο καί τήν τηλεόραση. Υπάρ­

χουν βεβαίως και μερικές φωνές διαμαρτυρίας εναντίον αυτής τής τυπι­

κής τελειότητος, ή οποία συστηματικώς αχρηστεύει τό χθεσινό ώς ατελέ­

στερο. Τώρα πια ή έννοια τής προόδου κυριαρχεί κυριολεκτικώς στη ζωή του συγχρόνου άνθρωπου, τό χθες είναι ωσάν νά μήν ύπάρχη, ή ακατάπαυ­

στη αλλαγή διέπει τήν ζωή όλων, ή οποία συνεχώς λαχανιάζει πίσω άπό τήν ευημερία. Καί ό ένας λαός συναγωνίζεται τον άλλο σ' αυτό τό λαχάνιασμα. 'Ακόμη και ή 'Ιαπωνία συναγωνίζεται τήν 'Αμερική καί ή Ευρώπη, αν δεν έχει ξεπεράσει τήν 'Αμερική, πάντως τήν έχει φθάσει. 'Ακόμη καί ό Κροϋ­

στσεφ, όταν έπισκέπεται τήν 'Αμερική, λέγει αφελώς ότι στα 1980 ή Ρωσία θα εχη ξεπεράσει τήν 'Αμερική σέ όλα. Έν τω μεταξύ όμως θαυμάζει τον πλούτο καί τήν καταπληκτική ευφορία του αμερικανικού εδάφους. Θύμα τής ποθητής αστικής ευημερίας καί του φθόνου ό όποιος γεννάται άπ' αυ­

τήν υπήρξε ό Κροΰστσεφ. Δέν έζησε όμως για νά δή ότι ή πατρίδα του είναι ακόμη υποχρεωμένη νά άγοράζη σιτάρι αξίας δισεκατομμυρίων δολ­

λαρίων άπό τήν 'Αμερική καί τον Καναδά! Ή ευημερία στή δυτική Ευρώπη καί στην 'Αμερική έφθασε σέ υψηλά

επίπεδα, τα όποια καμμία φαντασία άπό πριν δέν ήταν δυνατόν νά προΐδη ή νά προσχεδιάση. 'Επίσης ή βιομηχανοποίηση τής ζωής καί ή αντίστοιχη απομάκρυνση τοΰ ανθρώπου άπό τή φύση υπερέβη κάθε προσδοκία. Ό συνω­

στισμός τής ζωής στα βιομηχανικά κέντρα τοΰ κόσμου έφθασε μέχρις ασφυ­

ξίας. Καί, ένώ ή ευημερία καί ή κοινωνία τής αφθονίας θριαμβεύει, παρουσιά­

ζονται δύο άγνωστοι καί απροσδόκητοι έπισκέπται: τά ψυχικά νοσήματα καί ή ρύπανση τοΰ περιβάλλοντος. Ό άνθρωπος ευρέθη αίφνης αιχμάλωτος των συνθηκών, τάς οποίας μέ τόσον μόχθον ό ίδιος έδημιούργησε. Ή ευη­

μερία σήμερα μέ τον νόμο τής αιτίας καί τοΰ αποτελέσματος, ό όποιος είναι αμείλικτος, μεταβάλλεται σέ δυστυχία. Ή ζωή στις μεγάλες πόλεις γίνεται αφόρητη καί οί άνθρωποι νοσταλγούν τήν έξοδο στον καθαρό αέρα και στο πράσινο. Αισθάνονται ότι είναι φυλακισμένοι καί μάλιστα άπό τον ϊδιο τον εαυτό τους. Ή Πολιτεία, ή οποία κατά τό διάστημα μετά τον πόλεμο παρα­

μέλησε τις κύριες λειτουργίες της, τήν παιδεία καί τήν δικαιοσύνη, καί ανέλαβε πολλά, ποικίλα καί αλλότρια προς τήν αποστολή της έργα, ευρέ­

θηκε καί αυτή αιχμάλωτη τοΰ νεοπλουτισμού της. Γιατί ό νεοπλουτισμός τής πολιτείας είναι ακριβώς εκείνος πού ώδήγησε τον σύγχρονον άνθρωπο στο αδιέξοδο. Δέν είναι βεβαίως δυνατό νά άναλύσωμε εδώ πόσα νεοπλου­

τικά έργα ανέλαβε ή πολιτεία κατά τήν μεταπολεμική περίοδο. Θα αναφέρω­

— 330 —

με μόνον ενα, τον τουρισμό, ό όποιος έθεωρήθη ώς πανάκεια και ώς καλύτε­

ρος τροφοδότης του δημοσίου ταμείου. Το ότι ό Τουρισμός έγινε αφορμή να καταστρέψη ή πολιτεία όλη την ποίηση τών ελληνικών ακτών, να άπο­

κλείση σχεδόν τους Έλληνας άπό την χρησιμοποίηση των, τό ότι κατέστρε­

ψε τους ιερούς χώρους του τόπου, τό ότι ώδήγησε σε εύκολο πλουτισμό πολλούς, τό ότι παραμέλησε την γεωργία και τήν κτηνοτροφία για να κτίση τερατώδη ξενοδοχεία, τό ότι κατέστρεψε τα ήθη και τα έθιμα της χώρας, τό ότι μετάβαλε σε υπηρέτες χιλιάδες νέους, οί όποιοι έτσι έμειναν δίχως πραγματικό επάγγελμα, όλα αυτά ή νεοπλουτική πολιτεία τα παραγνώρισε για να είσπραξη ολίγα δηνάρια άλλα συγχρόνως και όλο τό ρύπο τών του­

ριστών. Ισχυρίζομαι ότι ή οικονομία της χώρας θα ήταν περισσότερον εύρωστη, αν τα χρήματα πού εδόθησαν στον τουρισμό, έδίδονταν στή γεωρ­

γία και στην κτηνοτροφία. Άλλα και αν ακόμη δεν έφθάναμε σε τόσον βαθμό ευρωστίας, θα ήταν καλύτερο να μείνωμε φτωχότεροι και να μή καταστραφή ή ξηρά και ή ελληνική θάλασσα, καθώς επίσης να μή κατα­

στραφούν τα ήθη της χώρας αυτής και του λαού της με τήν πανάρχαια ιστορία τους.

Υπάρχει ακόμα ενα μεγάλο θέμα πού επιθυμώ να αναπτύξω, έστω και σύντομα κατά τήν ομιλία αυτή, γιατί συνδέεται στενότατα με τό πρόβλημα του ανθρώπου στην εποχή μας. Πρόκειται για τήν τύχη της επιστήμης πρώτα εις τήν χώραν μας και έπειτα στις μεγάλες χώρες, όπου και αποφασί­

ζεται τό μέλλον της. Ή πολιτεία ώς γνωστόν παρέχει τα χρήματα στα Πανε­

πιστήμια για να λειτουργήσουν ώς ανώτατα εκπαιδευτήρια και να μορφώσουν επιστημονικώς τήν νεότητα και γενικώς να αναπτύξουν τήν επιστήμη, δη­

λαδή τήν αλήθεια. Έξ ορισμού τα Πανεπιστήμια πρέπει να είναι ελεύθερα, δηλαδή χώροι ελεύθεροι, όπου αναζητείται ή αλήθεια και μόνον αυτή. "Αν εξαιρέσωμε τήν ελληνική αρχαιότητα, οπότε ή πολιτεία δεν είχε καθό­

λου συμβάλει για τήν ίδρυση τών Φιλοσοφικών Σχολών, όπου τό πνεύμα του άνθρωπου έφθασε στα ακρότατα όρια του, στον κολοφώνα της ζωής του, στή νεώτερη εποχή και μάλιστα κατά τον 19ον αιώνα τα Πανεπιστήμια υπήρξαν κέντρα επιστημονικής και γενικώς πνευματικής ζωής και προό­

δου, διότι ή πολιτεία κατά τήν εποχή εκείνη επενέβαινε, όσον ήταν δυνατόν όλιγώτερο στή ζωή τών ιδρυμάτων αυτών. Ό 19ος αιών εϊναι ό ένδοξος αιών τών Πανεπιστημίων της Ευρώπης. Τα πράγματα όμως της επιστήμης δεν είναι σήμερα πλέον, όπως ήταν άλλοτε. Ή πολιτεία, ή οποία επεμβαίνει σήμερα σχεδόν σε όλα τα πράγματα, σε εποχές μάλιστα ανατροπών, επεμ­

βαίνει στα Πανεπιστήμια με τή δικαιολογία, ότι δίδει τα χρήματα της λει­

τουργίας των. Τό επιχείρημα όμως τούτο είναι σαθρό, διότι ή επιστήμη δεν γίνεται με τα χρήματα άλλα μέ τον νου. Τά χρήματα εϊναι απλούν μέσον, για να ζήσουν εκείνοι πού ασκούν και προάγουν τήν επιστήμη. "Αν όμως

— 331 —

ή επέμβαση αύτη της πολιτείας στα Πανεπιστήμια ανακόπτει την πρόοδο της επιστήμης και πολλές φορές προκαλεί κατακόρυφη πτώση τοϋ επιστη­

μονικού επιπέδου, υπάρχει μία άλλη επέμβαση, ή οποία απειλεί το μέλλον της επιστήμης άλλα και το μέλλον της ελευθερίας τοϋ άνθρωπου γιατί χωρίς επιστήμη δέν υπάρχει ελευθερία. Ή επέμβαση αυτή εϊναι εκείνη κατά τήν οποία ή πολιτεία κατευθύνει τήν έρευνα και τήν επιστήμη τήν οποία χρειάζεται για πολεμικούς σκοπούς. Δέν υπάρχει αμφιβολία ότι ενα μεγάλο μέρος της συγχρόνου επιστήμης, τουλάχιστον στα μεγάλα κράτη, είναι διευ­

θυνόμενο και μάλιστα αποκλειστικώς για πολεμικούς σκοπούς. "Ολη ή πυρηνική έρευνα είναι σήμερα διευθυνομένη και περιχαρακωμένη άπό τήν πολιτεία. Έδώ εκτελούνται προγράμματα τα οποία ετοιμάζονται άπό τήν ίδια τήν πολιτεία και σ' αυτό ακριβώς έγκειται ό μέγας κίνδυνος για τό μέλ­

λον της επιστήμης, ότι δηλαδή ή διευθυνομένη και άπό τήν πολιτεία περι­

χαρακωμένη επιστήμη είναι δυνατόν σιγά ­ σιγά να μεταβληθή σε μια άψυ­

χη τεχνική, δηλαδή να χάση τήν πηγή της, ή οποία εϊναι ή φαντασία και ή έμπνευση. Γνωρίζομε βεβαίως καλώς ότι δέν υπάρχει επιστήμη χωρίς πειθαρχία και λογική συνέπεια, όμως ή πειθαρχία και ή συνέπεια πρέπει να είναι ατομική και να πηγάζη άπό τήν ελευθερία της σκέψεως. Ό διευθυνό­

μενος επιστήμων δέν είναι ελεύθερος, δέν έχει τήν άνεση της ελευθερίας. "Ολες όμως οί επιστημονικές αλήθειες μέχρι σήμερα ήρθαν είς φώς άπό άτομα τά όποια είχαν απόλυτη ελευθερία. Και ή ελευθερία ακριβώς αυτή της επιστήμης καθώς και ό ελεύθερος επιστήμων κινδυνεύουν σήμερα άπό τήν πολιτεία, ή οποία θέλει να διευθύνη και νάτπεριχαρακώνη τήν επιστήμη.

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΚΑΣΙΜΑΤΗ 'Ακαδημαϊκού. Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ, Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟΝ

(700 χρόνια άπα τον θάνατον του 'Αγίου Θωμά του Άκινάτη)

Προ ολίγου καιρού, την 7qv Μαρτίου 1974, συνεπληρώθησαν επτακό­

σια χρόνια άπό τότε πού ό κοινός διδάσκαλος (Doctor Communis) της κα­

θολικής Εκκλησίας, "Αγιος Θωμάς ό Άκινάτης, άπέθνησκε καθ' όδόν προς την Σύνοδον της Λυών πού εκήρυξε την έφήμερην ενωσιν τών 'Εκκλη­

σιών, εις ήλικίαν τεσσαράκοντα εννέα ετών. Ό καθολικός κόσμος έώρτασε τήν έπέτειον με ολην την σοβαρότητα

πού προσήκει εις τό έργον και εις το μήνυμα, πού κατέλιπεν ό Doctor Angelicus.

Άλλα και ή καθ' ήμδς 'Ανατολή, ήδη άπό τής Βυζαντινής εποχής ύπήρξεν ευαίσθητος εις τήν θεολογικήν τοποθέτησιν τοϋ σοφού 'Αγίου. Ή δε μία εκ τών δύο μεγάλων δημιουργιών του, ή Summa contra gentiles, απευθυνόμενη προς τους μή προσελθόντας ακόμη εις τον χριστιανισμόν, παρέσχεν εις τήν κλυδωνιζομένην έκκλησίαν τής 'Ανατολής τον σπινθήρα τής άναζωπυρήσεως και τής αναζητήσεως νέων οπαδών τής θρησκείας τοϋ Σωτήρος καί συνετέλεσεν ούτως εις ένίσχυσιν τής επιχειρηματολογίας τής ορθοδοξίας κατά τών εχθρών της, επιχειρηματολογίας πού εΐχε άποστεωθή με τήν πάροδον τόσων αιώνων, άπό τών μεγάλων Ιεραρχών τής 'Ανατολής πού είχαν τάς πνευματικός των ρίζας εις τήν έλληνικήν παιδείαν, ενώ ή σύνθεσις τών ελληνικών καί χριστιανικών θεμελίων τοΰ πολιτισμού και ή περίπλοκος έξέλιξις τής κοινωνικής ζωής καί εις τήν πλησιάζουσαν προς τήν Άνατολήν Δύσιν, δηλαδή εις τήν Ίταλίαν, άλλα καί εις τό Βυζάντιον εΐχε δημιουργήσει τήν ανάγκην νέας τοποθετήσεως τής απολογητικής θεμελιώσεως τοΰ χριστιανισμού.

Τούτο, φ υ σ ι κ ά , δ ε ν σ η μ α ί ν ε ι ό τ ι ύπήρξεν ομοφωνία δια τήν έκτίμησιν τοΰ έργου τοΰ Άκινάτη εις τους ορθοδόξους. Ά ν ό Σχολά­

ριος τον έθαύμαζε καί μετέφρασεν εν συνόψει τα δύο εργάτου ^vSummam contra gentiles καί τήν Summam theologicam, άκολουθήσας εν τούτω τον

— 333 —

Κυδώνην, άλλοι, ώς ό Κάλλιστος Άγγελικούδης εκ Μενελίκου αφιέρωσε τον 14ον αιώνα μακρόν λίβελλον κατά του «Καθ' ελλήνων λεγομένου βι­

βλίου Θωμά του Λατίνου». Ή οξύτης της διαστάσεως μεταξύ 'Ανατολής και Δύσεως έπετείνετο

ενώ έπλησίαζε ό θάνατος τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πράγματι, με πολλήν εύκολίαν καταδικάζομεν, άγνοοϋντες την πραγμα­

τικότητα, τον Μεσαίωνα. Λησμονοϋμεν ότι ό Μεσαίων υπήρξε το θεμέλιον τ ή ς ν ε ω τ έ ρ α ς α ν α π τ ύ ξ ε ω ς τ ο υ ε υ ρ ω π α ϊ κ ο ύ π ο λ ι ­

τ ι σ μ ο ύ . Το ότι εις τον Μεσαίωνα εκυριάρχει άλλη κλίμαξ άξιων από την ίδικήν μας, δεν σημαίνει ότι ή σημερινή δεν είναι εξέλιξις εκείνης, ενίοτε δε βραδύτατη. Κ α ι ό χ ι τ ό σ ο ν σ η μ α ν τ ι κ ή . "Οταν λέγωμεν ότι ή φιλοσοφία εθεωρείτο κατά τον Μεσαίωνα ώς ancilla theologiae (ό όρος οφείλεται εις τήν σχολαστικήν φιλοσοφίαν, απηχεί όμως τήν άποψιν τοΰ 'Ιωάννου τοΰ Δαμασκηνού), ουδαμώς σημαίνει ότι δεν υπήρξαν βαθυ­

στόχαστοι φιλοσοφικαί κυμάνσεις, θεμελιωθεϊσαι κυρίως εις τάς συζητή­

σεις και τους στοχασμούς και τών Σχολών όπου έδίδασκον τάς επτά ελευθέριους τέχνας οι doctores scholastici, άλλα καί, μετέπειτα, τών Πανεπι­

στημίων πού ήρχισαν να πολλαπλασιάζωνται άπό τάς αρχάς τοΰ Που αιώνος. Καί ή έξάρτησις άλλωστε τής φιλοσοφίας εκ τής Θεολογίας υπέστη διακυ­

μάνσεις. Μέ τήν έπέκτασιν τής κοσμικής ισχύος τοΰ Πάπα, ή φιλοσοφία ήρχισε νά μή ύπηρετή τ ή ν θ ε ο λ ο γ ί α ν, άλλα τήν θ ρ η σ κ ε ί α ν, υπό τήν εννοιαν ότι, ώς λέγει ό Hesse, ή θρησκεία έχει περιεχόμενον μάλλον μύστηριακόν καί όχι ελλογον, ενώ ή θεολογία προσπαθεί νά επινόηση καί νά καθορίση μέ τήν λογικήν το περιεχόμενον αυτό. Αι ατέρμονες συζητή­

σεις πού έγίνοντο, ολίγον τι καί σαν κρυφτούλι, διότι οι θεολογοΰντες φιλό­

σοφοι έδίσταζαν νά αποκαλύψουν τάς αμφιβολίας των δια τον φόβον τής διώξεως, τοΰ αφορισμού καί τής φυλακίσεως ή τής εξορίας — β λ έ π ε τ ε ό τ ι ο λ ί γ α π ρ ά γ μ α τ α ή λ λ α ξ α ν ε ι ς τ ο ν κ ό σ μ ο ν — αϊ συζη­

τήσεις, λέγω, αύται έκλόνισαν τόσον τό ύπόβαθρον τής πίστεως, ώστε ό μέν Rabelais νάσαρκάζη, ή δέ σύγχρονος έρευνα νάόμιλή περί τοΰ προβλή­

ματος τής απιστίας κατά τους πρώτους αιώνας τής 'Αναγεννήσεως. Πάντα ταύτα δέν έδημιουργήθησαν απροσδόκητος. Τό κύμα τής απι­

στίας, συνέπεια τής ξηράνσεως τής επισήμου θεολογίας καί φυσικά καί τής εκκλησιαστικής διδασκαλίας, ύπήρξεν εύεξήγητον. Πάντοτε, όταν ή θεολο­

γία μεταβάλλεται εις ά π λ ή ν κ α ί ρ η χ ή ν α π ο λ ο γ η τ ι κ ή ν, στη­

ριζομένη μόνον εις τάς παραπομπάς εις τάς γραφάς ή εις τήν ίστορίαν κ:αί μόνον, καί αυτήν μονοπλεύρως διδασκομένην, είναι αναπότρεπτος ή άπο­

μάκρυνσις τής ψυχής τών πιστών. Τό δ ό γ μ α ουδέποτε, ούτε εις τήν θρησκείαν ούτε εις τό δ ί κ α ι ο ν , ούτε εις τήν ήθικήν είναι αρκετή βάσις ώστε νά άποροφήση τήν ψυχήν τοΰ κοινού άνθρωπου. Καί τότε τό θρησκευ­

— 334 —

τικον συναίσθημα, πού είναι εμφυτον εις τον άνθρωπον, εκφυλίζεται. Έκτος άπο το δόγμα χρειάζονται δύο άλλα στοιχεία. Πρώτον ή θ ύ ρ α θ ε ν π α ι δ ε ί α καί δη ή ελληνική καί ακόλουθος αυτής ή λατινική. Καί εύρύ­

τερον ή προσεκτική άκρόασις της κοινωνικής εξελίξεως. Καί τήν θύραθεν παιδείαν, τόσον σπανίζουσαν σήμερον καί τήν ικανότητα παρακολουθή­

σεως τών κοινωνικών εξελίξεων, τόσον κακοπάσχουσαν επίσης άπο αύτο­

καβδάλους σπουδαρχίδας, τάς είχον οί πατέρες της Εκκλησίας καί εις τήν Άνατολήν καί εις τήν Δύσιν. Καί δια τούτο, παρά τήν παρακμήν των δο­

γμάτων, έπεβίωσεν, άνανεουμένη, ή θρησκεία του Σωτήρος. "Οπως όμως δεν πρέπει να ύποτιμώμεν τον Μεσαίωνα ώς σύνολον καί

ώς ύπόβαθρον, δεν πρέπει καί να μή βλέπωμεν ότι συνήθως επικρατεί κατ' αυτόν ή μονομέρεια, ό φανατισμός καί, ακόλουθος τούτων, ή παρακμή πού είναι τό άναπότρεπτον αποτέλεσμα του εκφυλισμού της φιλοσοφικής σκέψεως καί της υποταγής αυτής εις οιονδήποτε κυριαρχικόν μϋθον, όλο­

κληρωτικόν, έπαναστατικόν, θρησκευτικόν ή δημαγωγικόν. Καί ή παρακμή στοιχειοθετεί ενα κενόν. Τό δε κενόν είναι, όπως ελεγεν ήδη από του 9ου αιώνος εις τήν περίφημον Epistolam de nihilo et tenebris, δια τό μηδέν καί τό σκότος, ό Φρεδέγισος, incognita materia. Ποία ήτο εις τό τέλος του Μεσαίωνος ή materia αυτή; Ή τ ο κατά τήν γνώμην μου, πού είναι ή ιδία περίπου—καί λέγω περίπου, διότι άλλου στηρίζει τήν βάσιν της ούτος — με τήν του Lucien Febvre. Ή τ ο ή διαγραφόμενη, εις τήν κοινωνικήν συνεί­

δησιν της εποχής ανάγκη της πίστεως ώς όπλου καί μεθόδου κοινωνικής εξελίξεως καί πολιτικοκοινωνικής μεταβολής. Καί αυτή ή έξήγησις δίδει εις τό έργον τοϋ Άκινάτη τήν ί δ ι α ί τ ε ρ η ν σημασίαν του. "Οποιος παρακολουθεί τους αγώνας τής καθολικής εκκλησίας εις τα ολοκληρωτικά κράτη, καί ιδίως εις τήν Νότιον Άμερικήν, αντιλαμβάνεται τό νόημα τής δημιουργούμενης εκάστοτε ανάγκης, πού πολύ ομοιάζει με άλλην βάσιν, άλλτις εποχής, με τήν έποποιΐαν τής 'Ορθοδοξίας εις τήν Έλληνικήν άντί­

στασιν καί τον ξεσηκωμόν τοϋ 1821. Διότι ενα τέτοιο κενόν, μίαν τέτοιαν incognitam materiam, διαγραφο­

μένην ήδη άπό του Που αιώνος, έκάλυψε, ξεκινών άπό τον δεύτερον πόλον τής αΙωνίας σοφίας πού αποτελεί ή αρχαία ελληνική παράδοσις, τον 'Αρι­

στοτέλη, ό "Αγιος Θωμάς.

* * *

"Οπως ό "Αγιος Αυγουστίνος, οκτακόσια χρόνια πρίν, έστηρίχθη εϊς τον Πλάτωνα δια να δημιουργήση τήν βάσιν τής χριστιανικής απολογη­

τικής εις τήν έποχήν τής ά π ο σ υ ν θ έ σ ε ω ς τών θεσμών πού έξεπρο­

σώπει τό οικοδόμημα τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας καί ανεζήτησε πέραν τής

— 335 —

εμπειρίας κ α ι π ρ ο α υ τ ή ς , ε i ς τ η ν π ί σ τ ι ν , τήν βάσιν της, έτσι και ό "Αγιος Θωμάς εις τήν έποχήν τής αναπτύξεως των σπερμάτων μιας ν έ α ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς , έστηρίχθη εις τον 'Αρι­

στοτέλη δια να κατοχύρωση τήν χριστιανικήν πίστιν, μή άρκουμένην πλέον εις τήν άποκάλυψιν, άλλ' έπιδιώκουσαν τήν άναγωγήν τής θρησκείας εις τα πραγματικά διδάγματα τής φύσεως και—ας εϊπωμεν τήν λέξιν — τ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς . Ή Summa theologica, ιδίως όμως ή Summa contra gentiles, είναι το δείγμα τής νέας αυτής αντιμετωπίσεως του θρησκευτικού συναισθήματος.

"Αλλωστε είναι βέβαιον ότι, όταν αρχίζει ή άποσύνθεσις των διαφόρων φάσεων τής κοινωνικής εξελίξεως, δημιουργούνται κινήσεις πού εϊς το βάθος στηρίζονται εις τήν πίστιν, εις τήν παρέμβασιν του Θεού προς μετα­

βολή ν των αμφισβητουμένων καταστάσεων. Και εις πρώτη ν μεν φάσιν αί κινήσεις αύται έχουν καθαρώς άμφισβητησιακόν χαρακτήρα, ταχέως όμως ή εκφυλίζονται προς τήν άνταρσίαν ή οδηγούν εις μυστικιστικής αφετηρίας κινήματα. Ή ευφυεστέρα πολιτική έναντι τών δευτέρων είναι ή προσπάθεια έκλογικεύσεως του σκιρτήματος των και ή ενταξις εις το θρη­

σκευτικόν κατεστημένον. Τούτο εκαμεν έναντι τών «καθαρών» ό "Αγιος Δομήνικος. Τούτο κάμνει σήμερον έναντι τών χίππιδων πού άπο «παιδιά τών λουλουδιών» εξελίχθησαν εις «παιδιά του Θεού» ή τοΰ Μωϋσέως ή «ύπηρέτας τοΰ Ίησοϋ» άπο τήν γενικωτέραν όνομασίαν τών «νεοπεντηκο­

στιανών» ό πολύς καρδινάλιος Σοΰνενς και άλλοι επίσκοποι τής καθολικής, αλλά και τής προτεσταντικής 'Εκκλησίας, προσπαθοΰντες να χειραγωγή­

σουν τα εκατομμύρια τών νέων αυτών πιστών και να εντάξουν εις το κατε­

στημένον τάς ιδιορρυθμίας των, δια τής ικανοποιήσεως τών ανησυχιών των. Αΐώνιον το φαινόμενον. Δ έ ν τ ο β λ έ π ο μ ε ν σ υ ν ή θ ω ς . Ό Άκινάτης τό εΐδε.. .

Θεμελιώδους σημασίας είναι ή άπομάκρυνσις του Άκινάτη άπό τήν θρη­

σκευτικήν θεμελίωσιν δλων τών πραγμάτων τοΰ κόσμου. Εις τό κεφάλαιον περί τών θείων νόμων εις τήν Summam theologicam la Ilae 93, διαχωρίζων τον άρχαΐον νσμον (lex vêtus), δηλαδή τήν Πάλαιαν Διαθήκην, πού έθεμε­

λίωνε μίαν θρησκειοκρατικήν διακυβέρνησιν τών ανθρώπων, έκείνην πού ισχύει και σήμερον εις τό συντηρητικόν τμήμα τής 'Ισραηλιτικής κοινωνίας και ϊσχυε κάπως και εις τήν Έκκλησιαστικήν μας παράδοσιν τής Τουρκο­

κρατίας, επιβιώνει δέ και σήμερον εις καθυστερημένους τινάς κύκλους, άπό τήν Καινήν Διαθήκην, εις τήν οποίαν ό άνθρωπος γίνεται αυτεξούσιος και καθορίζει ό ίδιος τους κανόνας τής νομικής του ζωής, διότι ό Σωτήρ απέδωσε εις αυτόν τήν πρωτοβουλίαν τών ρυθμίσεων τής ανθρωπινής ζωής, αί όποϊαι humano arbitrio reliquuntur.

Μετά τήν νομοθεσίαν τής Βίβλου, ως έξειδικεύθη εις τήν Torah, πού

— 336 —

υπέτασσε τήν κοινωνικήν διαγωγήν εις τον θείον νόμον, ό άνθρωπος γίνεται κύριος των πεπρωμένων του, χωρίς τοϋτο να άναιρή τήν άλήθειαν ότι πίσω άπο τάς πράξεις και τάς σκέψεις των ανθρώπων όλων τών εποχών, και της ειδωλολατρικής ακόμη κοινωνίας, διότι και οί είδωλολάτραι εϊναι τέκνα του Θεού, είναι ή θέλησις του Θεού, «εξ ού όλα προέρχονται και προς δν όλα επιστρέφουν». Ή σύνθεσις αυτή, της παντοδυναμίας του Θεοϋ με το αύτεξούσιον του άνθρωπου, είναι το πρώτον βήμα είς τήν έπιστημονικήν θεμελίωσιν τής Θεολογίας, αναζητούσης όχι τάς έπιβαλλομένας εκάστοτε λύσεις πού είναι έργον τής θύραθεν σοφίας, άλλα τήν σύμφωνον προς τάς θείας έντολάς ύπονοουμένην κατεύθυνσιν τών κοινωνικών εξελίξεων.

Είναι δε ή λεπτή αυτή διαδικασία τής ά π ο θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο π ο ι ή ­

σ ε ω ς τής ζωής έ ρ γ ο ν μ έ γ α , πού ήσκησε θεμελιώδη έπίδρασιν είς τήν σύγχρονον κοινωνικήν έξέλιξιν, άλλα και πού είναι προφανές ότι ξε­

κινά άπό τον 'Αριστοτέλη, και τους άλλους άλλωστε Έλληνας φιλοσόφους. Βέβαια ή άποθρησκευτικοποίησις αυτή δεν φθάνει είς τήν άρνησιν τής ιδίας τής θρησκείας ή τής θεότητος. 'Αρνείται μόνον τήν κυριαρχίαν των είς τα ανθρώπινα πράγματα. Δεν λησμονεί ότι τό θρησκευτικόν συναίσθημα, μορφή εξαρτήσεως του άνθρωπου άπό τό ύπερφυσικόν, είναι ενστικτώδες. Και δια τοΰτο είς τάς συγχρόνους κοινωνίας τής παρακμής τής θρησκευτι­

κής πίστεως, τό θρησκευτικόν αίσθημα και όπου ύπεχώρησεν εντόνως δια διαφόρους λόγους έδωσε τήν θέσιν του είς διαφόρους αιρέσεις ή «μισοθρη­

σκείας», όπως είναι ό κομμουνιστικός φανατισμός και ή ισοδύναμος προς αυτόν δημαγωγία «του νόμου και τής τάξεως».

Είναι λοιπόν ορθή ή ονομασία τής φιλοσοφίας του Άκινάτη ώς «Έλλη­

νορωμαιοχριστιανικής». Και τοϋτο πολύ πριν ό όρος ούτος, περιοριζόμενος είς «Έλληνοχριστιανικόν», χρησιμοποιηθή ώς κενόν και πλάνον σύν­

θημα δικαιολογήσεως τής άμαθείας διαφόρων αγραμμάτων έπιβητόρων τής εξουσίας.

'Αληθώς είναι μεν ή βάσις τής φιλοσοφίας του Άκινάτη, ή ελληνική σκέψις, θα ήτο όμως αδικαιολόγητος μισαλλοδοξία έκ μέρους μας, ακριβώς διότι κινούμεθα είς τα πλαίσια τής ελληνικής σκέψεως, ή παραγνώρισις τής εισφοράς τής ρωμαϊκής επεξεργασίας τής ελληνικής φιλοσοφίας άπό τους Ρωμαίους, πού με τήν νομικήν τους δημιουργίαν συνετέλεσαν ουσιω­

δώς είς τάς βάσεις του σημερινού παγκοσμίου πολιτισμού. "Εγραψα είς τήν «Κοινωνιολογίαν» μου ότι ό πολιτισμός μας, στηρί­

ζεται εις τήν άμφιβολίαν πού έδίδαξεν ή αρχαία ελληνική σκέψις, τήν όργά­

νωσιν τής ρωμαϊκής νομικής επιστήμης και τήν χριστιανικήν ήθικήν. "Ισως θα έπρεπε να επεξηγήσω με τό φώς τής διδασκαλίας του Άκινάτη ότι ή εισφορά του ρωμαϊκού δικαίου, συνηρτημένου φυσικά με τήν έλληνικήν σκέψιν, ύπήρξεν ότι καθιέρωσε τον άνθρωπον ώςπηγήν τών ρυθμίσεων του

— 337 —

δικαίου, άπομακρυνθέν οριστικώς άπο τήν θεολογικήν τυπολατρείαν του εβραϊκού και του ισλαμικού θρησκειοκρατικοϋ πλέγματος. "Ισως εις τήν άλήθειαν αυτήν πρέπει να άναζητηθή ή δίωξις του ρωμαϊκού δικαίου άπο τήν Έκκλησίαν των Μέσων Αιώνων, περί της οποίας θα ομιλήσω παρακάτω.

* * *

Αί δύο κατευθύνσεις πού έκυριάρχησαν εις τον νεώτερον κόσμον εϊναι γνωσταί. Ή μία ξεκινά άπο τον Πλάτωνα, περνςί με αλληλοδιαδόχους, φυ­

σικά, συνθέσεις άπο τον Καρτέσιον και τον Πασκάλ και καταλήγει είς τήν γερμανικήν ΐδεοκρατίαν, τον Σπινόζα, τον Λάϊμπνιτς, τον Κάντ, καί τον Έγελον, καί μή έκπλήττεσθε, και αυτόν τον Μαρξ, εις τα πρώτα του του­

λάχιστον κείμενα. Είναι ή κρατούσα σήμερον εις τήν Εύρώπην φιλοσοφία της ίδεοκρατίας, καλύτερον να έλέγομεν της μεταφυσικής.

Ή άλλη ξεκινά άπο τον 'Αριστοτέλη καί δια του Θωμά του Άκϊνάτη, δια του Locke καί του Husserl καταλήγει με διαφόρους καί αυτή συνθέσεις εις τον Bergson καί τους οπαδούς της πειραματικής φιλοσοφίας καί εις τους ύπαρξιστάς.

Με άλλους λόγους το πρόβλημα είχε τεθή άπο τον Άβερρόη, μαχόμενος εναντίον τών απόψεων του οποίου εφθασεν ό "Αγιος Θωμάς είς τήν οίκοδό­

μησιν της διδασκαλίας του, μολονότι, άνθρωπος καλής πίστεως, άνεγνώριζε τήν σημασίαν της σκέψεως του αντιπάλου του—καί προδρόμου του—■ δι' δ καί όπως συμβαίνει συχνά, έκινδύνευσε να κατηγορηθή καί αυτός ώς αιρετικός. Ό Άβερρόης, του οποίου ή επίδρασις υπήρξε καί είναι μέχρι σήμερον πελώρια καί είς τον όποιον οφείλεται κατά πολύ ή άναγνώρισις τοϋ Άριστοτελισμοϋ, κατέληγε, προ τοϋ αδιεξόδου, είς το συμπέρασμα ότι υπάρχουν δύο οδοί προς τήν γνώσιν, ή οδός της «άποκαλύψεως» δια τοϋ Κορανίου καί ή οδός τής γνώσεως της φύσεως, δηλαδή είς τελευταίαν άνάλυσιν τής πραγματικότητος, δια τοϋ 'Αριστοτέλους. 'Αποτελεί τό δόγμα τοΰτο τ ο ν δ ι χ α σ μ ό ν μεταξύ φιλοσοφίας καί πίστεως. Καί δια τούτο εϊπα ότι ή έπίδρασις τοϋ Άβερρόη είναι μέχρι σήμερον πελώρια. Δεν χρειά­

ζεται έπίκλησις τοϋ Ρογήρου Βάκωνος, τοϋ Ντάνς τοϋ Σκώτου, του "Οκκαμ ή τοϋ Καρτεσίου. Διότι ô διχασμός μεταξύ φιλοσοφίας καί θεολογίας είναι ύ π ο σ υ ν ε ι δ ή τ ω ς φ α ν ε ρ ό ς καί εις τήν σύγχρονον έπιστήμην. Πράγμα πού δεν συνέβαινε φυσικά μέχρι τών Παλαιολόγων, οπότε ένετάθη ή άνθησις τοϋ ανθρωπισμού εις τό Βυζάντιον, όπου ώς μόνη μέχρι τότε φιλοσοφία εθεωρείτο, άπό μερικών αιώνων, ή θ ε ο λ ο γ ί α . Μολονότι, προ αιώνων πολλών ό Γρηγόριος ό Νύσσης, αποφαινόμενος ότι ό Χρι­

στιανισμός είναι αληθής φιλοσοφία, δεν έπέμενεν εις τό ότι είναι ή μόνη φιλοσοφία.

22

— 338 —

Ή Σύνοδος της Λυών, της όποιας εν μ ό ν ο ν θέμα ήτο ή ενωσις των δύο 'Εκκλησιών, και ο υ χ ί ϊ σ ω ς τ ο σ π ο υ δ α ι ό τ ε ρ ο ν ε ί ς τήν οποίαν μετέβαινε, όταν απέθανε καθ' όδόν, ό "Αγιος Θωμάς, κατεδίκασε τάς απόψεις του Άβερρόη, πού έδιδάσκοντο ήδη εις τήν Σορβόννην. Πριν, όμως, άπό τήν Σύνοδον αυτήν ό "Αγιος Θωμάς, στηριζόμενος εις τον Αρι­

στοτέλη τάς είχεν ύπερφαλαγγίσει. Διότι τούτο άπέδειξεν ό Άκινάτης, ότι ή θ ε ο λ ο γ ί α ε ί ν α ι ε π ι σ τ ή μ η . "Οχι δέ ιστορική επιστήμη, όπως πολλάκις καταλήγει εις έποχάς στειρότητος και εις περιβάλλοντα αδυνα­

τούντα να ΐδουν τό βάθος τοΰ θρησκευτικού συναισθήματος. Είναι επιστήμη στηριζομένη εις τήν έμπειρίαν καί δια τούτο αρδεύεται από τον μέγαν έμπει­

ρικόν, τον 'Αριστοτέλη. Πράγματι, καθ' όλον τον Μεσαίωνα, αναζητούντες ερείσματα λογικά δια να θεμελιώσουν τήν πίστιν των, προς τον'Αριστοτέλη εστράφησαν πολλοί στοχασταί της Δύσεως χωρίς, φυσικά, ούτε τον Πλά­

τωνα να υποτιμούν ούτε άπό της γραμμής τοΰ Θείου Αυγουστίνου να άπο­

μακρύνωνται, τουλάχιστον εμφανώς. Ή άναζήτησις, όμως, αυτή έθεωρήθη επικίνδυνος δια τό έπίσημον δόγμα. Και τούτου ένεκα, τοΰ 'Αριστοτέλους τα έργα εϊχαν άπαγορευθή κατά τήν Σύνοδον τοΰ Σάνς τοΰ 1210, ή δέ άπα­

γόρευσις έπανελήφθη εις τήν Χάρταν τοΰ Πανεπιστημίου τών Παρισίων, τό 1231. "Ας μή νομισθή όμως ότι ταύτα συνέβαιναν μόνον είς τήν Δύσιν. Έπί 'Αλεξίου Κομνηνού, ό Νικαίας Ευστράτιος απηλλάγη τών καθηκόντων του υπό της Συνόδου τοΰ 1117, διότι μεταξύ τών άλλων ύπεστήριξεν ότι «πανταχού τών ιερών θείων βιβλίων, ό Χριστός διαλογίζεται άριστοτελικώς». Αι απαγορεύσεις όμως αύταί, όπως και α ί κ α τ α δ ι ώ ξ ε ι ς τ ο ΰ ρω­

μ α ϊ κ ο ύ δ ι κ α ί ο υ , είς ουδέν ωφέλησαν, όπως δεν ωφελούν π ο τ έ ε ί ς τ ί π ο τ ε α ί δ ι ώ ξ ε ι ς τ ο ΰ π ν ε ύ μ α τ ο ς .

Δέν θέλω όμως να είμαι απόλυτος. Διότι είς τό βάθος καί ό Άκινάτης, μολονότι καταδικάζων τό δόγμα τοΰ Άβερρόη, πού άπαντα καί είς μεταγενε­

στέρους πατέρας, δέν νομίζει ότι ημπορεί να μή διακρίνη μεταξύ αληθείας κ α τ ά λ ό γ ο ν, πού θα ημπορούσε να ταυτισθή μέ τήν φιλοσοφίαν καί αληθείας υ π έ ρ λ ό γ ο ν, πού είναι ή θεολογία, πάντως όμως — καί είναι αυτή ή εισφορά του, — αρνείται τήν άλήθειαν παρά λόγον (Contra gentiles 1, 3 καί 9). Τό παράδειγμα πού φέρει ό Άκινάτης δια τήν διάκρισιν αυτών είναι ότι ό άνθρωπος δύναται κ α τ ά λ ό γ ο ν να γνωρίση τήν ΰπαρξιν καί τήν ενότητα τοΰ Θεοΰ, ω ς α ν α γ κ α ί α ς α ρ χ ι κ ή ς α ι τ ί α ς τ η ς δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς , τήν εννοιαν όμως της Αγίας Τριάδος μόνον υ π έ ρ λ ό γ ο ν δύναται να γνωρίση.

Τό ύπό τοΰ Άνσέλμου διδαχθέν credo ut intelligam δέν εγκαταλείπεται, συντίθεται εις τό intelligo ut credam. Καί ακολουθεί ή προσπάθεια της συν­

θέσεως (Summa theologica I, qu. I, art 5 : «Aliae scientiae certitudinem habent ex lumminae rationis humanae quae potest errare : Haec autem (δηλαδή ή

— 339 —

Sacra doctrina) certitudinem habet ex luminae divinae scientiae quae decipi non potest».

Και συνεχίζων λέγει κάτι άνάλογον προς ό,τι προηγουμένως έσημείωσα, ομιλών περί της ενστικτώδους αφετηρίας του θρησκευτικού συναισθήματος, ότι ή πίστις πηγάζει άπο όρμέμφυτον ενστικτον (interior instinctus, dei invi­

tantis). 'Ανάλογα λέγει και ό Καρτέσιος, ô Locke και ό Leibnitz, εί και δι' άλλους λόγους.

Δια της όδοϋ αυτής ό Άκινάτης οδηγείται εις τήν σύνθεσιν φιλο­

σοφίας και θεολογίας και καταλήγει χρησιμοποιών τον 'Αριστοτέλη προς θεμελίωσιν τών πέντε αποδείξεων της υπάρξεως του Θεοϋ. Καταπληκτι­

κής διαλεκτικής τέχνης είναι ιδίως τα Σχόλια του εις τον 'Αριστοτέλη (In Aristotelis Stagiritae, nonnullos libris conmentaria, τόμος 17 εκδόσεως Πάρμας).

Όμιλών προ τριών ετών εις τήν Άκαδημίαν επί του 'Ανθρώπου και τοϋ περιβάλλοντος του είχα σημειώσει τήν άδιαφορίαν του πλατωνισμοϋ δια τήν φύσιν και τήν μεταγενεστέραν, εις τήν σειράν τών ιδίων σκέψεων, χριστιανικήν πίστιν εις τήν ύποταγήν της φύσεως εις τον Θεόν. Ό "Αγιος Θωμάς, ακολουθών τον 'Αριστοτέλη ακούει τα διδάγματα της φύσεως και εις αυτά στηρίζει τήν χριστιανικήν του απολογητική ν.

Ό θωμισμός αρνείται οιονδήποτε περιορισμόν εις τήν άναζήτησιν τών πρώτων αιτίων, με βάσιν τήν παραγματικότητα και όργανον τον νουν. Δίδει εις τήν μεταφυσικήν τήν άριστοτελικήν της εννοιαν, τήν εννοιαν δη­

λαδή της αναζητήσεως τών αιτιών τών πραγμάτων πού ευρίσκονται μετά τα φανερά και όχι της a priori κατασκευής αρχετύπων και εξηγήσεων, ιδεών και συνεπειών των. 'Από τοϋ σημείου αύτοϋ μέχρι της γνώμης τοϋ L. Robin ότι ό 'Αριστοτέλης ήτο συγχρόνως « π ο λ ύ κ α ι π ο λ ύ ο λ ί γ ο ν φ ι λ ό ­

σ ο φ ο ς», ή άπόστασις γίνεται μικρά. Διάδοχος τοϋ 'Ακινάτη, ϊσως περισ­

σότερον παρά τοϋ 'Αριστοτέλους, ό Bergson έπίστευεν ότι εις τον προθάλα­

μον της φιλοσοφίας εϊναι ή έρευνα τών πειραματικών επιστημών, διότι ή φιλοσοφική άνάλυσις, στηρίζεται εις τήν έμπειρίαν, επιστημονικώς έξη­

γουμένην. Φυσικά πρέπει ευθύς έξ αρχής να τονισθή, ότι ό εμπειρισμός τοϋ 'Αρι­

στοτέλους και του 'Ακινάτη δεν έχει τήν εννοιαν πού εδόθη είς τους νεωτέ­

ρους χρόνους είς τήν έμπειριοκρατίαν. Δεν αποκλείει, τουναντίον στηρίζεται εις τήν παρατήρησιν είς τα πράγματα, άλλα δεν σταματά είς αυτά και έξ αυτών προχωρεί εις λογικάς επεξεργασίας. Ό χωρισμός μεταξύ έμπειριο­

κρατίας έστω και κριτικής και νοησιαρχίας είναι αποτέλεσμα της ροπής προς τό απόλυτον και της οίκοδομήσεως αντιθέσεων πού χαρακτηρίζουν τάς προσπάθειας τών νεωτέρων, οί όποιοι, ένω δεν προσθέτουν, όπως λέγεται, παρά υποσημειώσεις είς τον Πλάτωνα και τον 'Αριστοτέλη προχωρούν

— 340 —

εις ποικίλας κατασκευας όταν, ϊνα κατά Λουκιανον όμιλήσωμεν, «περί τα μέτρα άποροϋσι».

Και ή φύσις και ô νους έχουν πολύπλοκους λειτουργίας πού δεν είναι πάντοτε — ή μάλλον δεν είναι ποτέ — άντιθετικαί. Αυτή άλλωστε είναι ή θεμελιώδης εισφορά του 'Αριστοτέλους. Δέν θεωρεί τάς ιδέας ώς αυθύπαρ­

κτους, άλλ' ώς μορφάς πού καθιστούν αντιληπτά τα πράγματα των οποίων αποτελούν την «ούσίαν». Είναι άλλωστε μέσα εις την έλληνικήν παράδοσιν ή πίστις δτι πραγματικόν είναι ό,τι είναι άντιληπτον άπο τον νουν. Δια τοΰ αντιληπτού φθάνομεν εις την άϋλον νόησιν, πού εϊναι ô Θεός.Ή επιβολή τοΰ 'Αριστοτέλους επί τοΰ Θωμά είναι προφανής. Είναι σαφές δτι μέ όλα ταύτα δέν θεμελιώνεται ή απόλυτος άντίθεσις μεταξύ ιδεών νοητικώς αυτοτελών και ιδίως ας εΐπωμεν εμπειρικών, δηλαδή μεταξύ τοΰ μυστικισμοΰ τοΰ 'Αγίου Αυγουστίνου καί τοΰ διανοητικού θεϊσμοΰ τοΰ'Ακινάτη. Γύρω άπο αυτήν τήν διάστιξιν τόσαι έγένοντο μεταγενεστέρως είς τήν έξέλιξιν τών φιλοσο­

φικών θεμελιώσεων παρεξηγήσεις. Υπάρχει, βέβαια, ενα πρόβλημα. Γεννάται συνηθέστατα εις τους πολ­

λούς πού θέλουν να απλουστεύουν τα πράγματα. Πού εν τούτοις δέν εϊναι καθόλου άπλα. "Οπως τ ί π ο τ ε δ έ ν ε ί ν α ι α π λ ο ύ ν ε ι ς τ ή ν ζ ω ή ν καί είς το πνεύμα. Όταν λέγομεν δτι ό Άκινάτης άνεβίωσε τον 'Αριστοτέλη είς τήν χριστιανικήν διδασκαλίαν, οί πολλοί νομίζουν ότι τοΰτο σημαίνει άρνησιν τοΰ Πλάτωνος. Αύτάς τάς μονοχόρδους απλου­

στεύσεις μόνον οί απλοϊκοί ή οί φανατικοί τάς κάμνουν. "Ετσι καί ό Πλήθων καί ό Σχολάριος μέ τον φανατισμόν τους έπεσαν εις τό τέλμα της μισαλλο­

δοξίας, δια τό όποιον δέν ήσαν ούτε παρεσκευασμένοι, ούτε άξιοι. Τους έκουρτουλοΰσε ό φανατισμός πού είναι πάντοτε τό κατώφλιον της δημαγω­

γίας δια της απλουστεύσεως. Ό "Αγιος Θωμάς σαγηνευμένος ίσως καί άπό πολιτική ν άναζωογονή­

σεως της χριστιανικής σκέψεως άπό τον 'Αριστοτέλη καί τήν άκαμπτον έπιστημονικήν του λογικήν, ήτο, εν τούτοις, έκ καταβολής, θαυμαστής τών πνευματικών πτήσεων τοΰ Πλάτωνος. Δέν είναι ανάγκη έξομολογήσεως έπί τοΰ θέματος. Ό ανθρωπισμός της εποχής του, πού έδημιουργήθη μέ τό ψυχορράγημα τοΰ Μεσαίωνος καί τα προδρομικά σημάδια τής διαγραφό­

μενης αναγεννήσεως είχε κατά βάσιν ποιητικήν θεμελίωσιν. Καί ό Πλάτων ήτο π ο ι η τ ή ς . Είπα προ ολίγου άπό τό ίδιον αυτό βήμα ότι οί πραγμα­

τικοί δημιουργοί, όπως καί οί πραγματικοί πολιτικοί, είναι πριν άπό όλα ποιηταί.

Δέν φθάνω, βέβαια, μέχρι τοΰ σημείου, εις τό οποίον εφθασεν ό Jean Wahl,

— 341 —

σύγχρονος Γάλλος φιλόσοφος και ποιητής, πού ύπεστήριξεν ότι οι φιλόσο­

φοι ­ποιηταί και καλλιτέχναι, μεταξύ τών όποιων τοποθετεί τον Rimbaud, τον Van Gogh και τον Cezanne είναι αί «άληθιναί πηγαί της φιλοσοφίας», διότι επιτρέπουν την παρακολούθησιν της κινήσεως της ζωής — θα προσέθετα της κοινωνικής ζωής, παρακολούθησιν άνευ τής οποίας ουδεμία φιλοσοφία ημπορεί να στηριχθή—και κατέληξεν εις το δόγμα ότι «ό φιλόσοφος οφείλει να είναι ικανός να έρευνήση πρωτοτύπους μορφάς, μορφάς άμορφους, μορφάς σκέψεως ανήκουστους, όπως έκεΐναι πού οι ζωγράφοι και οι ποιηταί έχουν επινοήσει». Τί άλλο εκαμεν ό Πλάτων; Ό,τ ι ό Wahl διεπίστωνε τον 20όν αιώνα μ.Χ. ό Πλάτων τό εΐχεν εφαρμόσει προ εικοσιπέντε αιώνων!

Και ό Άκινάτης έχων τα μορφωτικά θεμέλια, τα όποια άπισχνάνθησαν σήμερον, έποχήν τής στείρας ειδικεύσεως και τής θλιβερας υποταγής εις τήν λεξιθηρίαν — θα περάση καί αυτή!—, δεν ήτο δυνατόν να παρίδη τήν ανάγκην τής ένοράσεως.

Ai άναφοραί του εις τον Μέγαν Αύγουστΐνον είναι άναφοραί εις τον Πλάτωνα καί τον Πλωτΐνον. "Αν ό 'Αριστοτέλης είναι «ό Φιλόσοφος» — ut philosophus dixit — ό Πλάτων είναι ό ποιητής.

Διότι είχε μέσα του τό ποιητικόν στοιχειον ό "Αγιος Θωμάς προσεπά­

θησεν εις τό έργον του να μή άφίση τίποτε τό κενόν. Ήσχολήθη δια τούτο δια μακρών καί με τήν πολιτικήν, πού είναι ό ακρογωνιαίος λίθος κάθε κοινωνικής δημιουργίας. Θα τό ϊδωμεν παρακάτω.

* * *

Εϊναι κοινός τόπος ή γνώμη ότι ό πλατωνισμός είχεν ήδη υποχωρήσει εις τήν Άνατολικήν Έκκλησίαν κατά τον πέμπτον αιώνα υπέρ του άριστο­

τελισμοϋ καί ότι τήν άνόρθωσιν τοϋ πρώτου έπεδίωξεν ό Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός. Φοβούμαι ότι πρόκειται περί τών συνήθων απλουστεύσεων τάς οποίας βλέπομεν να διαδράμουν τήν ίστορίαν τοϋ πολιτισμού. Μετά τον Άγιον Αύγουστΐνον, σαγηνευθέντα καί άπό τον Πλάτωνα, άλλ' ιδία άπό τον Πλωτΐνον καί τάς πνευματικός των κατασκευάς, κ α ί ο ρ θ ώ ς , δ ι α τ ή ν ή ρ ω ι κ ή ν έ π ο χ ή ν τ ή ς ε π ι β ο λ ή ς τ ο ϋ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ , στηρίξαντα τήν χριστιανικήν άπολογητικήν εις τήν πίστιν ως πνευματικόν, ή ας εΐπωμεν, πνευματοκρατικόν ή ΐδεοκρατικόν θεμέλιον τής θρησκείας, ή Εκκλησία τόσον τής Δύσεως όσον καί τής 'Ανατολής ήκολούθησε τήν γραμ­

μήν αυτήν πολλάκις, φυσικά, παραποιοΰσα καί αφελώς άπλουστεύουσα τάς θεμελιώσεις της καί δι' αυτής κατεπολέμησε τάς ποικίλας αιρέσεις. Εις τό βάθος ή επιχειρηματολογία τής θρησκείας ήρδεύετο εις πλατωνικάς πηγάς. Καί φυσικά καί εις τον Πλωτΐνον. Αί κατά καιρούς έξακοντισθεΐσαι κατηγορίαι περί αίρετικότητος τοϋ Ώριγένους, ώφείλοντο εις παρεκκλίσεις

— 342 —

ή θεωρουμένας παρεκκλίσεις αύτοϋ από της εικόνος του άπλουστευομένου νεοπλατωνισμοϋ πού εΐχε σχηματίσει ή 'Εκκλησία. Και ϊσως και εις επι­

δράσεις εμπειριοκρατικός, τών οποίων αί άφετηρίαι θα έπρεπε να αναζη­

τηθούν εις τον 'Αριστοτέλη. Την πλατωνικήν έπίδρασιν εΐχον και οι πρώτοι διδάσκαλοι της 'Ανατολής. Και ήτο φυσικόν. Ή χριστιανική θρησκεία έθεμελιώθη, όπως κάθε θρησκεία, εις μυστικιστικήν βάσιν. Προς τον μυστι­

κισμον όμως δέν συνεβιβάζετο ή εμπειριοκρατική διδασκαλία του 'Αριστο­

τέλους. Δια τούτο έλησμονήθη μέν βαθμηδόν ό Πλάτων αλλά περισσότερον ακόμη ο 'Αριστοτέλης, και παρέμεινεν ή παράδοσις, ή οποία στηριγμένη αρ­

χικώς εις τον Πλάτωνα, ιδίως μέσω του Μεγάλου Αυγουστίνου άπέκτησεν αύτόνομον ζωήν, άσχετον μέ τάς καταβολάς της. Έξ ονόματος αυτής τής παραδόσεως συνεπιέσθησαν και εις τήν Άνατολήν, άλλα και εις τήν Δύσιν αί συζητήσεις καί έθεμελιώθη τό πλέγμα τής Τέρας 'Εξετάσεως.

Και ενωρίς μέν, μερικοί στοχασταί ήρχισαν να αμφιβάλλουν περί τής μονολιθικότητος τής προσηλώσεως είς το έπίσημον δόγμα. 'Αλλά κατά τον 12ον και τον 13ον αιώνα καί ή κοινωνική ψυχολογία ήρχισε να εξελίσσε­

ται. Τα πρώτα συμπτώματα τής άποσυνθέσεως του οικοδομήματος του Με­

σαίωνος ήρχισαν να γίνωνται φανερά, όχι βέβαια εις τους πολλούς, ούτε είς τους κρατουντας — οί πολλοί είναι κατά κανόνα αμαθείς, οί κρατούντες κατά τήν μεγίστην άναλογίαν των ανόητοι — άλλ' είς τους ολίγους, είς τα μεγάλα πνεύματα καί, όπερ σπουδαιότερον, είς τους εκ τών κρατούντων αξιό­

λογους άνδρας. Είς τήν άναζήτησιν αντιμετωπίσεως τών προβλημάτων τής ζωής, εις τα όποια αναφέρεται κάθε θρησκεία, άνεζητοϋντο νέοι ορίζοντες. Καί είς τοϋτο ώφείλοντο καί αί έσωτερικαί κρίσεις τής παπικής εξουσίας καί του κύρους της πού διεγράφοντο. Πολύ προ του Αουθήρου,τό κίνημα τών Καθαρών, ανατολικής μέν καταγωγής, άνθησαν όμως κυρίως είς τήν Δύσιν, υπήρξε σήμαντρον προαγγελτικόν τής επερχόμενης κρίσεως. Μάτην ό Ίννοκέντιος ό III, ό θεωρούμενος ώς είσαγωγεύς τής Τέρας 'Εξετάσεως άλλα καί οργανωτής τής Δ' Σταυροφορίας, ήγωνίζετο να έπιβάλη τήν θεο­

κρατίαν. " Α π λ ώ ς ε π έ τ ε ι ν ε τ ή ν ά π ο σ ύ ν θ ε σ ι ν . Τήν έποχήν έκείνην τής κυοφορίας έπανήλθεν εις τήν έπιφάνειαν ô 'Αριστοτέλης δια τών 'Αράβων σοφών, πού έγκατεστάθησαν εις τήν Τσπανίαν μετά τήν 'Αρα­

βική ν έπέκτασιν. Είναι γνωστόν ότι είς τήν διάσωσιν τής κληρονομιάς του άριστοτελισμοΰ σπουδαϊον ρόλον έπαιξε καί ή 'Ανατολή. Καί ότι δια τών 'Ινδιών διέβησαν τα συγγράμματα του δια να επανέλθουν είς τήν Εύ­

ρώπην. Συνίστατο δέ ή επίκαιρος διδασκαλία του 'Αριστοτέλους είς τήν έ π ι σ τ ρ ο φ ή ν ε ί ς τ ή ν γ ή ν , μετά τήν μυστικιστικήν πτήσιν, τήν οποίαν έτροφοδότησεν ή πλατωνική ένόρασις. Ή επιστημονική εμπειρία έ κ τ ύ π α τ ή ν θ ύ ρ α ν τ ή ς γ ν ώ σ ε ω ς μέ τήν άξίωσιν τής έπικρα­

τήσεως. Ή α ν ά γ κ η έ κ ά λ ε ι ε ί ς ν έ α ν σ ύ ν θ ε σ ι ν .

— 343 —

"Ας μη λησμονοϋμεν ότι ή μεγάλη κρίσις του «καθαρισμού» έξεδηλώθη εις την Δύσιν κατά τα μέσα του 12ου αιώνος. Προσέλαβε δε ταχύτατα μορφή ν κρίσεως πολιτικής καί, κάτι παραπάνω, κρίσεως πολιτιστικής εις την Δύσιν. Όπως το άνάλογον κίνημα του ήσυχασμοϋ εις την Άνατολήν μετά δύο αιώ­

νας. 'Αλλ' ό Ίννοκέντιος ό III με τήν θεοκρατικήν του όπτασίαν εκίνησε τον μηχανισμον της Ιεράς 'Εξετάσεως εις τάς αρχάς του Που αιώνος. Καί ό μηχανισμός αυτός υπερέβη με τάς ακρότητας καί τάς αθλιότητας του τήν σκέψιν καί του Ίννοκεντίου του III καί τών διαδόχων του, περισσότερον δέ πραγματιστών παπών. Το κακόν όμως είχε γίνει. Ήτο πλέον ή εποχή τοϋ 'Αγίου Θωμά. Δομηνικανός ήκολούθησε τήν μορφήν της πραότητος έναντι τών θεωρουμένων αιρετικών, πού είχεν εισαγάγει ό "Αγιος Δομήνικος. Ποιος όμως ακούει τους φρόνιμους εις τάς έποχάς τοϋ φανατισμού; Τα καθεστώτα, οιασδήποτε μορφής, θρησκευτικά, πολιτικά, εθνικά ή ιδεολογικά εξαγριώ­

νονται εις τάς παραμονάς της πτώσεως των. Π ρ ά γ μ α π ο ύ δ ε ν τ α ε μ π ο δ ί ζ ε ι ν α π έ σ ο υ ν . . .

* * *

Αυτής τής συνθέσεως υπήρξε πρωτεργάτης ô "Αγιος Θωμάς ό Άκινάτης. Ή Θ ε ο λ ο γ ί α ε ί ν α ι ε π ι σ τ ή μ η πού ημπορεί να διδαχθή διότι στηρίζεται εις τήν έμπειρίαν πού επιτρέπει ή φύσις. 'Αλλ' ή φύσις δεν είναι κατά τον 'Αριστοτέλη καί τον "Αγιον Θωμάν ούτε ούδέτερον, ούτε άπομο­

νωμένον στοιχεΐον. Έχει εν εαυτή προορισμόν. Οί νεώτεροι θα έλεγον τε­

λεολογίαν. Τείνει προς κάποιον σκοπόν. Τα φυσικά όντα έχουν τον σκοπόν να επιβιώσουν όπως καί τα φυτά. Καί κινούνται ενστικτωδώς προς αυτόν. Εις αύτάς τάς τελικάς αιτίας στηρίζεται τό φυσικόν δίκαιον πού θα ϊδωμεν μετ' ολίγον. Πολύ άργότερον ήλθεν ή άντίδρασις καί ετέθη το πρόβλημα άπό τον Πλήθωνα «αν ή φύσις ενεργεί με περίσκεψιν». Εις τήν αρχήν συνε­

βιβάσθησαν καί ή Ιερά 'Εξέτασις καί ή αριστοτελική έμπειριοκρατία. Είναι δύσκολον όμως να επικράτηση ή λογική λύσις όταν ό φανατισμός νομίζει ότι κινδυνεύουν οί θεσμοί καί τα σχήματα πού προστατεύουν τα συμφέροντα τών φορέων τους. Αίώνιον είναι — καί σύγχρονον — τό δί­

δαγμα. Ή διδασκαλία τοϋ Άκινάτη ώδήγησεν εις τήν άναζωπύρησιν τοϋ πρακτικοΰ άριστοτελισμοΰ καί εις τήν Άνατολήν, ουδέποτε, παρά τήν άτμό­

σφαιραν πού πολλές φορές έπεκράτει, ύποπεσοΰσαν εις τάς δογματικάς ακρότητας τής Δύσεως. Ό ε λ λ η ν ι κ ό ς άν θ ρ ω π ο μ ο ρ φ ι σ μ ό ς κ α ί ή α ν α τ ο λ ι κ ή ά ν ε κ τ ι κ ό τ η ς ώδήγησαν είς όμαλωτέραν έξέλιξιν, τήν οποίαν άλλωστε κατησφάλιζεν είς τό Βυζάντιον ή απόλυτος κυριαρχία του Αύτοκράτορος, ύποτάσσοντος — πλην ελαχίστων περιπτώσεων — τάς επιθυμίας τής συντεταγμένης 'Εκκλησίας, είς τρόπον ώστε μόνον ιστορικόν

— 344 —

έρεισμα να μή ημπορούν να εΰρουν τα πρό τίνος χρόνου διακηρυχθέντα παρ' ήμίν, αλλ' ευτυχώς εγκαταλειφθέντα, φιληναφήματα περί συναλληλίας μεταξύ εκκλησίας και πολιτείας.

'Απέναντι τών νέων αυτών διαμορφώσεων, εις την 'Ανατολήν έδημιουρ­

γήθησαν ποικίλαι έλευθεριάζουσαι κινήσεις. Ή σπουδαιότερα ύπήρξεν του Γεωργίου Γεμιστού του και Πλήθωνος αύτοκληθέντος. Ή κίνησις αυτή επήρε το πρόσχημα τής επιστροφής εις τον Πλάτωνα. Εις τήν ούσίαν ήτο πολιτικόν και πνευματικόν κίνημα αποβλέπον εις μίαν ριζικήν μεταβολήν τής πορείας του ελληνισμού. Ή λ θ ε ν ό μ ω ς π ο λ ύ α ρ γ ά . Ό ελληνι­

σμός δέν ήτο πλέον ικανός να μαζέψη τά φτερά του. Είχαν σκληρυνθή άπό τήν συνήθειαν πού έδημιούργησεν ή έξοικείωσις με τήν εικόνα του άποφυλλί­

ζομένου μεγαλείου. Και ό Γεμιστός, νους κατά βάσιν πολιτικός, συνεχίζων τήν αυτοκρατορική ν παράδοσιν τής υποταγής τής 'Εκκλησίας και τών δο­

γμάτων είς τό συμφέρον του ασαφούς αύτοϋ νεφελώματος πού ήρχισε να δημιουργείται, τ ή ς π α τ ρ ί δ ο ς , πού μετά τετρακόσια μόνον χρόνια ώλοκληρώθη τελείως ώς έννοια και ώς πίστις, έξεκίνησεν άπό τον πλατω­

νισμόν, χωρίς όμως ούτε αυτός ούτε οι μαθηταί του και ιδία ό πολύς Βησσα­

ρίων — ιδίως αυτός — να άρνηθή τήν σύνθεσιν τών δύο φιλοσοφικών βάσεων τοΰ αρχαίου ελληνισμού, δια να όδηγηθή σιγά ­ σιγά πέραν του πλατωνισμοΰ μετά τήν θλιβεράν σύγκρουσίν του με τον Σχολάριον είς θεωρίας πού έστη­

ρίζοντο εις απραγματοποίητα ιδανικά. Ό φ α ν α τ ι σ μ ό ς π ο ύ π η γ ά ­

ζ ε ι ά π ό τ ή ν α ν τ ί θ ε σ ι ν ο δ η γ ε ί ε ι ς α δ ι έ ξ ο δ ο ν. Τί δεν ελέχθη τότε; Μήπως δεν έγράφη ότι ό Γεμιστός μετεβλήθη είς Πλήθωνα τή επιδράσει τών έθνικών;Ή μήπως δέν εγραψεν ό μέγας Έλλην καθολικός σε­

κρετάριος τοΰ βασιλέως και καθολικός κριτής τών Ρωμαίων, άπό δε τό 1450 μοναχός Γεννάδιος, και κατόπιν δις Πατριάρχης, ό Γεώργιος Κουρτέσης ό Σχολάριος διατριβήν κατά του Πλάτωνος και υπέρ τοΰ 'Αριστοτέλους; 'Ή δέν εϊπε — φαίνεται πράγματι ότι τό είπε — εϊς τήν Φλωρεντίαν, ώς ανα­

φέρει ό Γεώργιος Τραπεζούντιος είς τήν «Σύγκρισιν Πλάτωνος και Αριστο­

τέλους», ό Πλήθων — κάτι πού λεγόμενον σήμερον δ έ ν θ ά έ ξ έ ν ι ζ ε κ α ν έ ν α , αλλά λεγόμενον τότε προεκάλεσε θύελλαν—ότι εντός ολίγου ό κόσμος όλος θα ήσπάζετο μίαν ένιαίαν θρησκείαν, ουχί τήν χριστιανικήν, ούτε τον μουσουλμανισμόν, άλλα μίαν «ούδετέραν τών δύο, άλλ' ουχί διά­

φορον τής πατρώας;». Και έγραψε τότε ό Σχολάριος προς τον Γεμιστόν ότι «κυλίονται είς τό άσυγχώρητον ψεύδος όσοι τυχόν ανανεώνουν τά σαθρά τών εθνικών φληναφήματα, όσοι μετά τήν λαμπράν τής μονοθεΐας άπόδειξιν προσπαθούν να άναζωπυρήσουν τήν σβεσθεΐσαν πλέον άλόγιστον έκείνην θεοποιΐαν, όσοι διαμορφώνουν περί κόσμου και βίου θεωρίαν σύμφωνον προς τα διδάγματα τοΰ Ζωροάστρου, τοΰ Πλάτωνος και τών στωικών και τοιαύτην τίνα λόγων όμίχλην συνάγουν».

— 345 —

Βέβαια, εις το βάθος, οί καθ' ημάς διδάσκαλοι πλην του Γεωργίου Σχο­

λαρίου ολίγον αναφέρουν τον Άγιον Θωμάν. Ό Σχολάριος, ένθερμος οπα­

δός του, τονίζων όμως μετά το 1444 ότι διαφωνεί με τον Θωμαν ώς προς τάς δογματικάς διαφοράς μεταξύ δυτικής και ανατολικής Εκκλησίας και συνε­

χίζων τήν παράδοσιν του Μάρκου του Ευγενικού κατά τής ενώσεως — δεν γνωρίζομεν ακριβώς άπο πότε, διότι αρχικώς ήτο υποστηρικτής τής Ενώσεως — άλλ' όχι και τον άντιθωμισμόν αύτοϋ, μετέφρασεν εις τήν έλληνικήν μέγα μέρος του έργου του και έπ' αύτοϋ έστήριξε τήν έπιχειρηματολογίαν του."Ισως και άπο τον τίτλον Contra gentiles του Θωμά, τον όποιον όπως εϊ­

δομεν ό Κυδώνης μετέφρασε «Καθ' ελλήνων», έπηρεάσθη ύποσυνειδήτως ό Σχολάριος εις τήν κατά του Γεμιστού έπιχειρηματολογίαν. Και επί του 'Αριστοτέλους. Γενικώτερον, όμως, ή βασική στροφή πού έδωσεν εις τήν κα­

θολικήν θεολογικήν σκέψιν ό Άκινάτης, ύπήρξεν ή αΐτία τής δημιουργίας έλευθεριωτέρου κλίματος, άπό τό όποιον έξεπήδησαν αϊ προσπάθειαι και αύτοϋ τοΰ Γεμιστοΰ. Και τοϋτο αποδεικνύει ότι αί ίδέαι τοΰ Άκινάτη έξε­

προσώπουν τήν διαγραφομένην έξέλιξιν εις τάς αντιλήψεις τών ανθρώπων άλλα και τής κοινωνίας τοΰκαιροϋτου. Προανήγγελλε τήν άναγέννησιν τοϋ δυτικοϋ ανθρωπισμού.

Ή σημερινή μου μελέτη δέν έχει — εϊναι προφανές — ούτε τήν δυνατό­

τητα ούτε τήν φιλοδοξίαν να εξάντληση, ούτε νά χαράξη καν με πληρότητα τό φάσμα τών ανησυχιών τοϋ Άκινάτη. Δ ι ό τ ι ή α ν η σ υ χ ί α ε ί ν α ι ε ι ς τ ό β ά θ ο ς κ ά θ ε δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς . Και ή άναζήτησις, και ή τόλμη νά λεχθοϋν τουλάχιστον όσα ήμποροΰν νά διευκολύνουν κατά τήν κρίσιν τοΰ στοχαστοΰ εις τήν ύποβάθρωσιν τής όδοΰ τών ενδεδειγμένων εκάστοτε πνευματικών εξελίξεων. Ε κ ά σ τ ο τ ε , διότι πάντοτε περί « ε κ ά σ τ ο τ ε » πρόκειται. Είς τοϋτο συνίσταται ό εμπειρισμός, πού μας έδίδαξεν ό Σταγειρίτης.'Αλλά και ή μεσότης εϊς τήν έπιβολήν τών λύσεων» τοϋ ιδίου, πηγάζει και αυτή άπό τήν παρατήρησιν τής φύσεως ή οποία δέν κάμνει άλματα, όπως ή σκέψις τών δυνατών στοχαστών και ή επιθυμία τών αφελών δημαγωγών. 'Αλλά τών μεν πρώτων αί έπιστάσεις μένουν είς τήν σφαΐραν τ ο ΰ π ν ε υ μ α τ ι κ ο ΰ γ υ μ ν ά σ μ α τ ο ς , τών δέ δευτέρων αί επιχειρήσεις ό δ η γ ο ϋ ν ε ί ς α δ ι έ ξ ο δ α .

Δέν θέλω όμως νά μή μνημονεύσω τήν έπίμονον ύποστήρηξιν τών από­

ψεων τοΰ Άκινάτη ώς «διαδόχου τής Σχολής τοΰ Αριστοτέλους» άπό δύο "Ελληνας σοφούς, μεταστάντας έκ τής Ανατολικής είς τήν Δυτικήν Έκκλη­

σίαν είς τήν έποχήν τής ενωτικής προσπάθειας και ιδία μετά τό ναυάγιον αυτής και ευρισκομένους «ϊσως ύπό τήν έπίδρασιν τής κρίσεως τοΰ ήσυ­

χασμοΰ» : Αναφέρομαι είς τον Δημήτριον Κυδώνην άφ' ενός και είς τον μητροπολίτην Νικαίας και είτα καρδινάλιον πολύν Βησσαρίωνα, άφ' έτερου.

— 346 —

*

Ό "Αγιος Θωμάς, συνθέτων την άπέραντον έγκυκλοπαιδείαν πού απο­

τελεί ή ημιτελής άλλωστε Summa theologica αύτοϋ, προσεπάθησεν, όπως και εις τα άλλα έργα του, να εΰρη τήν άλήθειαν συνισταμένην εις τήν άρσιν των αντιθέσεων εις κάθε πρόβλημα. "Αν ελέγομεν δτι τοϋτο αποτελεί ενα είδος συνθέσεως, δεν θα είμεθα πολύ μακράν της αληθείας.

Ά ς σημειωθούν δύο θεμελιώδη θέματα με τα όποια ήσχολήθη εις το Tractatus de justitia' εις τήν pars secunda secundae της Summae υπάρχει μία σειρά ορισμών του δικαίου (qu. 57 ­ 58), πού πρέπει να συνδυασθούν με τήν εις το Tractatus de legibus εις τήν pars prima secundae 90 ­ 109, κατά­

ταξιν των νόμων εις α ι ω ν ί ο υ ς , φ υ σ ι κ ο ύ ς , ε ξ ά π ο κ α λ ύ ψ ε ω ς θ ε ί ο υ ς και α ν θ ρ ω π ί ν ο υ ς πού αποτελούν τό θετικόν δίκαιον (jus positivum). (Βλ. και S.T. Ila, Ilae, 95, 57 art. 2).Άνάλογος είναι ή θεμελίωσις των πηγών του δικαίου. 'Ακολουθών πάντοτε τον 'Αριστοτέλη λέγει : Leges habent maximam virtutem ex consuetudine ut Philosophus dixit (97, 2). Με όλίγην καλήν θέλησιν οί αφορισμοί αυτοί τοΰ Άκινάτη συντεθιμένοι με τήν περί Πολιτείας καί περί νομοθετικής εξουσίας θεωρίαν του, θα ώδήγουν εις το συμπέρασμα ότι ο "Αγιος Θωμάς υπήρξε πρόδρομος τοΰ Bodin, τοΰ Montes­

quieu καί τοΰ Rousseau και εισηγητής τοΰ κοινοβουλευτικοΰ πολιτεύματος. Υπάρχει, πράγματι, εν καταπληκτικόν κείμενον τοΰ 'Αγίου Θωμά. Ό

πρόλογος του εις τήν «In libris Politicorum Aristotelis expositio». Άναλύων τα «Φυσικά» αρχικώς τοΰ 'Αριστοτέλους καί παραβάλλων

τήν διαδικασίαν της δημιουργίας της τεχνικής, αποτελέσματος τής νοήσεως τοΰ ανθρώπου, με έκείνην τής φύσεως, αποτελέσματος τής νοήσεως τοΰ Θεοΰ, καταλήγει εις τήν διαπίστωσιν ότι εξ όλων τών π ρ α κ τ ι κ ώ ν , δηλαδή τών μή καθαρώς πνευματικών επιστημών, ή αναφερομένη εις τό "Αστυ, ή πολιτική, είναι ή σπουδαιότερα, όδηγοΰσα κατά μίμησιν τής φύσεως εις τήν ευγενή καί τελείαν συνύπαρξιν τών ανθρώπων :

«Si igitur principalior scientia est quae de nobiliori et perfectiori, necisse est politicam inter omnes scientias principalorem et architectonicam onnium aliarum utpote considerans ultimum et perfectum bonum in rebus humanis. Et propter hoc Philosophus dicit in fine decimi Ethicorum quod ad politica perficitur philosophia, quae est circa res humanas».

Ή στερεά φιλοσοφική σκέψις τοΰ 'Αριστοτέλους εισέρχεται δια τοΰ Άκινάτη εις τήν άγοράν τοΰ υστέρου Μεσαίωνος, ύπερφαλαγγίζουσα τα δόγματα περί ελέω Θεοΰ ή φύσεως τοΰ άνθρωπου εξουσίας και προσανατο­

λιζόμενη προς τήν εννοιαν του «κοινού καλοΰ», ή οποία είναι ή βασική αφετηρία τής θεμελιώσεως τής δημοκρατίας.

— 347 —

Δυστυχώς, αν ήθελα να αναφέρω μόνον όλα τα θέματα με τα όποια ήσχο­

λήθη ό Άκινάτης, έφαρμόζων τήν ιδίαν πάντοτε μέθοδον της συνθέσεως ή μάλλον της άποσυνθέσεως των αντιθέσεων, δεν θα έτελείωνα ποτέ.

Θα επισημάνω δύο μόνον εκ των πολλών σημείων της σκέψεως του. Το πρώτον είναι ή κοινωνική του ανησυχία. Εις ένα κόσμον πού έθεώ­

ρει τα πάντα καλώς διατεταγμένα, ό "Αγιος Θωμάς ύπεγράμμισε τήν ΰπαρ­

ξιν της κοινωνικής αδικίας. Εισήγαγε τήν έννοιαν τής δικαίας αμοιβής της εργασίας καί ιδίως τής χειρωνακτικής, δηλαδή τής συνυφασμένης μέ τήν διάρθρωσιν μιας κοινωνικής συγκροτήσεως πού δεν είχε κατορθώσει να απαλλαγή, παρά τήν χριστιανικήν διδασκαλίαν, άπό τήν ψυχικήν άπορρό­

φησιν τής δουλείας ως φυσικού φαινομένου. Άπήχησις του 'Αριστοτέλους είναι καί ή διάκρισις του Άκινάτη

μεταξύ δουλικών καί ελευθερίων εργασιών, άπήχησις όμως βαίνουσα πέραν τών πλαισίων του διδασκάλου μέ τον τονισμόν τής δικαίας αμοιβής τής εργασίας. Περαιτέρω, τό δίκαιον τής προσωπικότητος, πού αποτελεί δια τον Άγιον Θωμάν θεμελιώδη κρίκον τής κοινωνικής του θεωρίας. Προχωρών πέραν τοΰ 'Αριστοτέλους, ό Άκινάτης θεωρεί ότι είς κάθε άτομον, πέραν τής γενικής φύσεως του ως άνθρωπου υπάρχει καί μία ειδική κλήσις (la, 14, 11, Ila, Ilae, 64, 2), το π ρ ό σ ω π ο ν καί τούτο1 είναι τό τελειότερον δημιούρ­

γημα τής φύσεως. Είπον προ ολίγου ότι ό Άκινάτης είς τα προλεγόμενα τών «Πολιτικών»

τοΰ 'Αριστοτέλη επανέρχεται είς τήν θεμελιώδη εννοιαν τής πολιτικής ώς επιστήμης τοΰ "Αστεως καί τής συνεργασίας τών ανθρώπων. Είδικώτερον δε τονίζει ότι τό άτομον είναι τό τμήμα τοΰ άστεος ώς πολίτης καί δια τοΰτο τά συμφέροντα του πρέπει να ύποχωροΰν προ τών συμφερόντων τοΰ συνόλου, δηλαδή τοΰ «κοινοΰ καλοΰ». "Εγραψα προ 30 ετών ότι εις τήν αρχαιότητα ό πολίτης ήτο παντοδύναμος, αλλ' ώς άτομον ελάχιστα δικαιώματα είχε. Τό άντίθετον άπό ό,τι συνέβη μέ τήν έπικράτησιν τοΰ άτομισμοΰ είς τήν σύγχρονον ζωήν καί τό δίκαιον. Ό "Αγιος Θωμάς θεωρεί ότι ό άνθρωπος είναι τί πλέον τοΰ πολίτου. Ώ ς ψ υ χ ή ξεπερνά τό "Αστυ. Δημιουργεί ούτως ή διδασκαλία τοΰ Άκινάτη νέαν μορφήν άνθρωπισμοΰ καί αποτελεί μετάβασιν εις τάς σήμερον έκκολαπτομένας νέας μορφάς τοΰ δικαίου.

* * *

Τό δεύτερον σημεΐον τής διδασκαλίας τοΰ Άκινάτη πού πρέπει ιδιαι­

τέρως να τονίσω, διότι είχε σημαντικήν έπίδρασιν είς τήν διαμόρφωσιν τής συγχρόνου θεωρίας τοΰ δικαίου, είναι αί απόψεις του περί τής εννοίας τοΰ «φυσικού» δικαίου, πού έχουν σχέσιν και μέ όσα είπα προ ολίγου.

Ή ιδέα τοΰ φυσικοΰ δικαίου είναι έμφυτος εις τον σκεπτόμενον άνθρω­

— 348 —

πον. Tò δόγμα, το όποιον διδάσκεται σήμερον και απορροφάται ευχερώς λόγω της άπλότητός του και της θετικότητός του από τους νεοσσούς της επιστήμης του δικαίου, συνίσταται εις το ότι το δίκαιον είναι «σύνολον εξουσιαστικών κανόνων τιθεμένων υπό της Πολιτείας προς ρύθμισιν της συμβιώσεως τών ανθρώπων». Φυσικά το δόγμα αυτό, απόσπασμα του θετι­

κισμού και άπομεινάριον της ίεροκρατικής θεωρίας όλων τών θρησκειών και όχι μόνον της ιουδαϊκής, όπως νομίζουν μερικοί, κατά της οποίας εβαλεν, όπως εϊπα, ο Άκινάτης και συνάμα, βαθύτερον, τής ιμπεριαλιστικής πρακτι­

κής πού είναι εις την ούσίαν και αυτή ίεροκρατική τών κρατικών ομοιογε­

νειών τών νεωτέρων χρόνων των, όλα τα λέγει εκτός του τί είναι πράγματι τό δίκαιον. Και ύπερκάμπτεται μεν έτσι ή δυσκολία τήν οποίαν ούτε φευ! οί αρχαίοι "Ελληνες κατώρθωσαν να αντιμετωπίσουν περί τής ουσίας του δικαίου, παραμένει όμως ανάπηρος ο αναζητών τό βαθύτερον νόημα τών θεσμών και συνεπώς χωλαίνει ή διδασκαλία τής αναζητήσεως εκάστοτε τών λύσεων πού πρέπει να δώση ό νόμος εις τα καθημερινά κοινωνικά προ­

βλήματα. Ή επιστήμη του δικαίου, χαρακωνομένη εις τήν τυπικην ή νομικήν λογικήν πού οικοδομεί τό ϊδιον τό δίκαιον καί χωρίς τήν οποίαν είναι βέβαια αδύνατος ή συναρμογή τών λύσεων του και δια τα σαφή καί δια τα ασαφή, γλυστρα κατ' ανάγκην εις τήν ξηρότητα άποστεωμένων πολλάκις θεσμών, ή έπιβίωσις τών οποίων ώθεΐ συνήθως ώς προς μόνην εξοδον εις τήν έ π α ν ά σ τ α σ ι ν .

"Ας μου έπιτραπή όμως να τονίσω εις τό σημείον αυτό τήν θεμελιώδη σημασίαν τής εισφοράς του Άκινάτη εις τήν περαιτέρω έξέλιξιν τοϋ δικαίου.

Είναι γνωστόν ότι εις τάς πρώτας κοινωνίας τό δίκαιον ρυθμίζεται από τους φορείς τής θρησκείας. Οί ίεροφάνται υπήρξαν οί αρχικοί καταπιστευ­

ματοϋχοι τοϋ δικαίου εις τήν Ρώμην. Καί ή Παλαιά Διαθήκη καθορίζει εξουσιαστικούς κανόνας δικαίου πού συγχεόμενοι μέ τήν θρησκευτικήν ήθικην αποτελούν τον νόμον. Καί διακρίνει τον «Νόμον» καί τους «Προ­

φήτας» κατά τήν έλληνικήν μετάφρασιν τών Έβδομήκοντα. Ή "Εξοδος, τό Λευϊτικόν καί τό Δευτερονόμιον καθιερώνουν κανόνας θετικού, ώς θα έλέγομεν σήμερον, δικαίου (οπλισμένους μέ νομικόν έξαναγκασμόν, Justicialia, κατά τον λατινικόν όρον. Τήν ιδίαν γραμμήν ακολουθεί καί ό χριστιανισμός του 'Αγίου Αυγουστίνου. Τα πλεονεκτήματα καί τα μειονεκτή­

ματα τών θρησκειών παραμένουν καί όταν έξελίσσωνται ή μεταβάλλωνται αϊ θρησκεΐαι. Όπως καί τα τών καθεστώτων, πολιτικών ή κοινωνικών. Όνομα μόνον εκάστοτε άλλάσσουν. Ό χριστιανισμός εΐχε διαφορετικός αρχάς, καί τα δόγματα τής Παλαιάς Διαθήκης κατηργήθησαν (evacuata per adventum Christi), αλλά εις τα ερείπια τών καταργηθέντων δογμά­

των τής Torah, έθεσε τα ιδικά του δόγματα μέ τήν ιδίαν δε ίεροκρατικήν έπιβολήν.

— 349 —

Ή κοινωνία όμως εξελίχθη, ο άνθρωπος απέκτησε δικαιώματα έναντι της ζωής, και φορεύς των νέων διαμορφώσεων, εντριβής και τής χριστιανι­

κής άλλα και τής έλληνορρωμαϊκής παιδείας, ό Θωμάς διακρίνει μεταξύ του «νόμου» και του «δικαίου» μεταξύ legis και juris και μελέτα εις διαφο­

ρετικά μέρη τοϋ έργου του τάς δύο αύτάς εκδηλώσεις. Εις τήν Summamtheo­

logicam το θέμα de lege ερευνάται εις τήν pars Iallae90é7i., évòWòdejure εις τήν Ila Ilae, 57 έπ.Ή Παλαιά Διαθήκη, ή lex vêtus, χάνει ολίγον κατ'ο­

λίγον τήν σημασίαν της, ή δε Καινή συντίθεται προς τήν ΐδέαν τοϋ δικαίου, ΐδέαν άριστοτελικήν και ρωμαϊκήν, πού δεν συνίσταται εις το τί λέγει ό νόμος, δηλαδή ή θρησκεία, αλλά τί επιβάλλει ή ανθρωπινή κρίσις, δηλαδή, ως θα έλέγομεν σήμερον, ή κοινωνική συνείδησις, φωτιζόμενη, όπως λέγει ό Θωμάς, άπό τήν Φύσιν, πού φωτίζεται και αυτή από τον Θεόν. Humano arbitrio reliquentur, όπως έσημείωσα ήδη. Ό άνθρωπος και όχι το ίερατεΐον καθορίζει το suum quique tribuere. Δεν είναι δε τό δίκαιον μόνον ή ars boni et aequi, αλλ' ακόμη και ή ars qua cognoscitur quid sit justum. Justum και όχι lex.

Ή πελώρια εισφορά τοϋ Άκινάτη συνίσταται εις αυτήν τήν ούσιαστικήν έπανάστασιν εις τό δίκαιον, τήν οποίαν ό 19ος αίών μέ τον θετικισμό ν του ηθέλησε νά άνατρέψη.

Θέμα σχετιζόμενον μέ τό έξεταζόμενον είναι τό τής συμβολής τοϋ αποστόλου Παύλου είς τήν τοιαύτην ή τοιαύτην έξέλιξιν τής αντιμετωπί­

σεως τοϋ δικαίου άπό τον Χριστιανισμόν. Είναι γνωστόν, ότι τινές υπο­

στηρίζουν ότι ό Παϋλος συνετέλεσεν εις τήν έλληνοποίησιν τοϋ Χρι­

στιανισμού, διότι ανέτρεψε τήν έσχατολογικήν θεμελίωσιν πού παρηκο­

λούθησε τήν διδασκαλίαν τοϋ Σωτήρος είς τάς αρχάς τής επεκτάσεως της. Τον άνθρωπον τον κυριαρχεί πάντοτε ή ιδέα τοϋ κατακλυσμού και τής εξα­

φανίσεως. Και είς τήν έποχήν τοϋ Σωτήρος ήτο λίαν διαδεδομένη ή πίστις τής επικείμενης καταστροφής μέ τήν οποίαν και εξηγείται κατά πολύ ό φανατισμός τοϋ προσηλυτισμοΰ. Ανέλυσα τήν ίδέαν αυτήν πού έκυριάρχει εις τήν έβραϊκήν κοινωνίαν κατά τους χρόνους τοϋ Χρίστου είς τό «Χρι­

στιανικόν Συμπόσιον» (τόμος ς­'), γράφων δια «τό πολιτικόν και κοινωνικόν νόημα τοϋ μηνύματος τοϋ Ίησοϋ». Ή ϊδέα όμως αυτή εΐναι ξένη προς τήν έλληνικήν νοοτροπίαν. Και ό Παϋλος, όπως ορθώς λέγει ό Albert Schweizer, άπεμακρύνθη άπό αυτήν, καταστήσας ούτω δυνατήν τήν άπό τοϋ Ιγνατίου κατά τον δεύτερον αίώνα θεμελίωσιν τοϋ Χριστιανισμού επί τής ελληνικής σκέψεως, ή οποία είχεν ήδη παραλλήλως εισβάλει μέ τό 4ον Εύαγγέλιον, τό κατά Ίωάννην, είς τό λατρευτικόν πλέγμα τής νέας θρησκείας.Ό Παϋλος ό ίδιος εΐναι άμφίβολον αν παρά τον έπηρεασμόν του από τον έλληνισμόν, και ιδίως άπό τήν προσπάθειάν του αποκολλήσεως τοϋ Χριστιανισμού άπό τον Ίουδαϊσμόν συνέθεσε τήν νέαν θρησκείαν μέ απ' ευθείας τήν έλληνικήν

— 35C —

σκέψιν. 'Αποβλέπει μάλλον εις κοσμοπολίτικα πλαίσια, δυσνόητα μεν άλλ' ελκυστικά, δια την έποχήν του.

Εντός του πλαισίου των σκέψεων αυτών δεν θα ήτο άσκοπον να σκε­

φθώμεν ότι ϊσως εις την σκέψιν του αποστόλου των Εθνών να ύπήρχεν ή ιδέα του «Νόμου», ενός νέου όμως «Νόμου» χριστιανικής αφετηρίας ώς όπλου επιβολής τής 'Εκκλησίας, τήν οποίαν βλέπομεν έπειτα εις τον "Αγιον Αύγουστΐνον. Έν τούτοις εις τήν Άνατολήν, εις τήν οποίαν περισσότερον πάσης άλλης γής ô Χριστιανισμός υπέστη τήν κυρίαρχον έπίδρασιν τής ελληνικής παραδόσεως, ουδέποτε έπεκράτησεν ή ιδέα τοΰ κυριάρχου θρη­

σκευτικού Νόμου. Οι αυτοκράτορες ένομοθέτουν και όχι ή 'Εκκλησία. Και έπρεπε να πέση τό Βυζάντιον δια να επιβάλουν οι Τούρκοι τήν ίσλα­

μικήν άντίληψιν τοΰ Νόμου πού συνήρτησε με τήν θρησκείαν τό δίκαιον, άνέθεσεν εις τους κληρικούς τήν θεμελίωσιν τών κανόνων των. Μολονότι πρέπει να λεχθή ότι και κατά τήν Τουρκοκρατίαν οι Πατριάρχαι και οΐ Δεσπόται, θεωροϋντες εαυτούς αντιπροσώπους του Αύτοκράτορος, ουδέ­

ποτε έφθασαν εις τάς ύπερβολάς τής Δύσεως... Δια τούτο ορθώς λέγομεν ότι ή 'Ανατολή δεν είχε Μεσαίωνα.

Εις τό άδιέξοδον αυτό έδιδε λύσιν ή καθολική εκκλησία, ακολουθούσα τήν διδασκαλίαν τοΰ Αγίου Αυγουστίνου και έπιβάλλουσα τήν απόλυτον έφαρμογήν τοΰ κανονικοΰ δικαίου, δηλαδή μόνον τοΰ εκ θεοΰ προερχομένου δικαίου. Φυσικά έτσι τό πρόβλημα δεν ελύετο.Ήλλαζεν όνομα! Ή άντίδρα­

σις ήρχισε με τήν Σχολήν τής Βολωνίας ή οποία ανεζήτησε λύσεις εις τό ρωμαϊκόν δίκαιον έντασσόμενον κατά τό μάλλον ή ήττον εις τάς συνθή­

κας τής εποχής του. Τό ρωμαϊκόν δίκαιον όμως κατεδιώκετο άπηνώς επί μακρόν υπό τής 'Εκκλησίας. 'Αλλά τον 13ον αιώνα ή κατάστασις τής κοι­

νωνίας και τών πνευμάτων εΐχεν αλλάξει. Έγίνετο άντιληπτόν ότι εις τό άδιέξοδον δίδει πιθανότητα λύσεως μόνον ô στοχασμός τοΰ κοινωνικού ανθρώπου, άναζητοΰντος εις τήν φύσιν τών πραγμάτων, όπως εκάστοτε διαμορφώνονται εις τό κοινωνικόν περιβάλλον μιας εποχής και μιας χώρας, τό δίκαιον «δίκαιον», εκείνο δηλαδή πού εΐναι τό δίκαιον, όχι πού ισχύει διότι τό θέλει ή 'Εκκλησία ή και ό νόμος, αλλά πού ή φύσις επιβάλλει να ίσχύη εις δεδομένην στιγμήν. Ποιον όμως είναι τό «φυσικόν» αυτό δίκαιον;

*

'Ανάγκη αναπότρεπτος τής επιτυχίας τής κοινωνικής συμβιώσεως εΐναι ή σύνθεσις δύο αδυσώπητων πραγματικοτήτων. Τής φυσικής ιδιοσυστασίας τοΰ άνθρωπου, πού έκδηλοΰται με τα διάφορα ένστικτα αύτοΰ και τής ανα­

γνωρίσεως τής σημασίας τών ιδίων ενστίκτων εις όλους τους άλλους ανθρώ­

πους. Εις τοΰτο συνίσταται ή κοινωνικοποίησις τών ενστίκτων.

— 351 —

Ούδεμίαν έχει δια το θέμα μας σημασίαν ή έννοια του ενστίκτου με την ίατρικήν ή το βιολογικόν του περιεχόμενον. Οΰτε και ή άπαρίθμησις. Είναι ενστικτον ή ελευθερία; δηλαδή το αίτημα της ελευθερίας; Ή ίσότης; όπως πιστεύω έγώ ή όχι. Δεν ημπορούν όμως να αμφισβητηθούν μερικά τουλάχιστον ένστικτα. Όπως το ενστικτον της υποταγής εις το ύπερφυσι­

κον δια τής θρησκείας, το ενστικτον τής διαιωνίσεως του είδους δια τής αναπαραγωγής «και των ύπεσχημένων αγαθών τής άπολαύσεως» και το εν­

στικτον τής οίκειοποιήσεως των αγαθών δια τής κατοχής των εϊτε λέγεται ιδιοκτησία αΰτη εϊτε νομή, εϊτε οπωσδήποτε άλλως. Και τα δύο αυτά ένστι­

κτα είναι εξατομικευμένα. Κοινωνικοποιούνται όμως δια τών θεσμών. Ή κοινοκτημοσύνη και τών γυναικών και τών αγαθών εϊναι ποιητικά κατα­

σκευάσματα μεγάλων πνευμάτων. 'Ισχύει δια τους θεσμούς αυτούς ό,τι εγραψεν ό πολύς Jheringôi' άλλην,

πρακτικήν αυτήν, συνήθειαν τής αστικής ζωής, συνδεδεμένην όμως και αυτήν με το ενστικτον τής οίκειοποιήσεως τών αγαθών ύπο τήν μορφήν τής αμοι­

βής υπηρεσιών. Έγραψε λοιπόν ό Jhering ότι το φιλοδώρημα — διότι περί αύτοϋ πρόκειται — όταν τό άποδιώξης δια τής θύρας έπανεισέρχεται άπό τό παράθυρον. Τό ϊδιον συμβαίνει και με τήν ΐδιοκτησίαν και με τήν γεννετήσιον όρμήν. Τό βλέπομεν εις κάθε μας βήμα, ιδίως εις τήν γενεάν μας, γενεάν τών σοσιαλιστικών πειραμάτων, τα όποια κατώρθωσαν μεν ε π ί τ ο υ π α ρ ό ν τ ο ς να δαμάσουν τον πλουτον, όχι όμως τήν ΐδιο­

κτησίαν. Τό ϊδιον συνέβη και με τό θρησκευτικόν συναίσθημα. Αί κοινωνίαι προσπαθούν να επιτύχουν τήν καλύτερην, δηλαδή τήν μονι­

μώτερην, εκάστοτε σύνθεσιν. Θα επαναλάβω παρακάτω ότι ή άνάπτυξις του θέματος τοϋ γάμου άπό τον Άκινάτην ει ναι υπόδειγμα τής επιτυχούς αυτής ιχνηλασίας. Βέβαια πάντοτε αί ρυθμίσεις άφίνουν κενά, διότι τό ενστικτον είναι ϊσχυρότερον άπό τους νομοθέτας. Πάντοτε εϊχομεν δύο εϊδη γάμων, τον έπίσημον και τον χαλαρόν ή άνεπίσημον. Και σήμερον. Και πάντοτε ή ιδιοκτησία δέχεται μεν περιθώρια και πλήγματα άπολήγοντα εις τήν άπαραί­

τητον δια τήν κοινωνικήν συμβίωσιν χαλιναγώγησίν της, ουδέποτε όμως εξέλιπε με τήν διάταξιν οιουδήποτε ούκαζίου. Φορείς ήλλαξε πολλάκις, πράγμα πού ώδήγησεν εις τον όρισμόν τής επαναστάσεως ώς «μηχανισμού μετατοπίσεως τών περιουσιών». Καί ουδέποτε απέθανε τό θρησκευτικόν συναίσθημα, εϊτε ύπό τήν μορφήν τής επισήμου θρησκείας, εϊτε υπό τήν μορφήν τών ποικίλων αιρέσεων, άπό τάς οποίας κατακλύζονται και αί σύγ­

χρονοι ακόμη κοινωνίαι εις όλον τον κόσμον. Δεν είναι δυνατόν δι' όλα αυτά να αναφέρω τα σχετικά αποσπάσματα

του Άκινάτη. Υπάρχουν όμως όλα καί δι' όλα. Ή μεγάλη δυσκολία πού παρουσιάζεται δια τήν θεολογίαν να θεμελίω­

ση τό φυσικόν δίκαιον επί κοινωνικής βάσεως είναι ότι τό φαινόμενον αν­

— 352 —

θρωπος, ενώ γίνεται δεκτον ότι υπάρχει ώς γεγονός οίον είναι, αμφισβητείται, λόγω του προπατορικού αμαρτήματος ιδίως — είναι και το προπατορικόν αμάρτημα μία λύσις σωτηρίας δια τον θεολόγον — αν είναι οίον έπρεπε και συνεπώς πρέπει να είναι. Ή άποψις τοϋ Ούλπιανοϋ ότι jus naturale est quod natura omnia animalia docuit, πλήττεται υπό τήν διαταγήν τοϋ Γρα­

τιανοϋ ότι μόνον το ιερόν δίκαιον είναι φυσικόν (Decretum Gratianum), λησμονουντος τήν περί «συντηρήσεως» διδασκαλίαν τοϋ αποστόλου Παύλου.

Το θετικόν δίκαιον εν τούτοις είναι ανάγκη όχι έξαγνισμοΰ δια το αμάρ­

τημα, εϊναι ανάγκη δια τήν άνθρωπίνην φύσιν. Λέγομεν σήμερον δια τήν κοινωνικήν συμβίωσιν.

Έάν ήθέλαμεν να άπλουστεύσωμεν περισσότερον τήν πολύ άπλουστέ­

ραν, φυσικά, από τήν τοϋ Θείου Αυγουστίνου φιλοσοφίαν τοϋ δικαίου τοϋ Άκινάτη, εις τήν οποίαν εν τούτοις διακηρύσσει ότι στηρίζεται, θα έπρεπε να εϊπωμεν ότι ό "Αγιος Θωμάς θεωρεί τό άνθρώπινον ή θετικόν δίκαιον, καθ' δ μέρος επικρατεί, ώς προϊόν τοϋ φυσικοϋ δικαίου, τό όποιον πηγάζει άπό τό αίώνιον ή άΐδιον, κατά Σχολάριον, δίκαιον, δηλαδή τον αίώνιον λόγον τοϋ Θεοϋ πού κυβέρνα τον κόσμον. Τό φυσικόν δίκαιον είναι τό τμήμα τοϋ αιωνίου δικαίου πού ή λογική τών ανθρώπων ημπορεί να συλλαβή, ώς προς τήν ζωήν καί τους θεσμούς πού τήν κυβερνούν. Δεν είναι δε έξις, διότι υπάρχει και εις τα νήπια. Τό άνθρώπινον δίκαιον, έξ άλλου είναι άπαραίτητον διότι οι άνθρωποι δεν συμπεριφέρονται αυτομάτως σύμφωνα με τάς έπιταγάς της φύσεως των. Ή τελευταία αυτή διαπίστωσις οδηγεί τον Άγιον Θωμάν εις τό συμπέρασμα ότι όταν τό θετικόν δίκαιον είναι άντί­

θετον προς τό φυσικόν δίκαιον δ ε ν ε ϊ ν α ι υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό ν, διότι δεν είναι δίκαιον άλλα διαφθορά τοϋ δικαίου.

Ό προτεσταντισμός, καί ιδία ό Καλβίνος, επανέρχεται εις τον "Αγιον Αύγουστΐνον και θεωρεί τήν θείαν «χάριν» ώς βάσιν τοϋ θετικοϋ δικαίου, ή οποία όμως εμφανίζεται εις κάθε άνθρωπον, όχι ώς κανών άλλ' ώς σφραγίς δωρεάς.

Ή συμβολή τοϋ Άκινάτη ύπήρξεν ότι έξεκόλλησε άπό τό θείον, τό φυσικόν δίκαιον πού εστηρίζετο πριν εις τήν χριστιανικήν διδασκαλίαν καί μόνον. 'Ακολουθών τον 'Αριστοτέλη. Όταν ό Hugo Grotius έλεγε τεσσάρας αιώνας μετά τον "Αγιον Θωμάν ότι τό φυσικόν δίκαιον θα ήτο τό ίδιον «et si daremus Deus non esse», εις τήν βασικήν διέξοδον πού εδιδεν ό 'Ακινάτης ώφειλε τήν ώθησιν. Ή διαφορά είναι — πού άλλωστε δεν είναι διαφορά — ότι ό 'Ακινάτης εισήγε τό κοινωνικόν στοιχεΐον της υποστάσεως του φυ­

σικοϋ δικαίου, τό όποιον συνύφαινε μέ τό γενικώτερον ενδιαφέρον τοϋ Θεοϋ. Είναι καταπληκτική ή νατουραλιστική θεμελίωσις, ή στηριζομένη είς τάς ανθρωπολογικός παρατηρήσεις τοϋ 'Αριστοτέλους, κυρίως τάς

— 353 —

περιλαμβανομένας εις τα υπό των μεταγενεστέρων συναθροισθέντα μελετή­

ματα υπό τον τίτλον Parva naturalia, της μονογαμίας και γενικώτερον του θεσμού του γάμου ύπο του Θωμά. Natura hominis mutabilis, λέγει ô Άκι­

νάτης. Συνεπώς και τα ήθη και το δίκαιον άλλάσσουν. Αυτή ή βασική δια­

πίστωσις (Smma theologica la Ilae, 98 de mutatione legum) δίδει το περιε­

χόμενον του φυσικού δικαίου κατά τον Θωμά. Που άλλου οδηγεί παρά εις τήν κοινωνικήν θεμελίωσιν του δικαίου, ή διαπίστωσις αυτή; Διότι ή φύσις του άνθρωπου άλλάσσει όχι άνθρωπολογικώς, άλλα κοινωνικώς. Αυτοί οί κοινωνικοί λόγοι ώδήγησαν και εις τήν έπιστροφήν εις το ρωμαϊκόν δίκαιον, του οποίου ό Άκινάτης είναι είς εκ τών κυρίων άναστηλωτών, άνοίγων τον δρόμον προς τήν έξέλιξιν.

Πολύ πλησιέστερα προς τους καιρούς μας και ό Savigny με τήν άρνησιν της παντοκρατορίας του νομοθέτου και ό Jhering με τήν διακύμανσίν του μεταξύ δαρβινισμοϋ και μπισμαρκισμοΰ, άπο τάς ιδίας αμφιβολίας και τάς ιδίας σκέψεις ξεκινούν, δια να κατάληξη ό τελευταίος είς τον ίδιόρρυθμον θετικισμόν της τελεολογίας πού, κακώς ϊσως, θεωρείται θετικισμός. "Οταν μάλιστα ελέχθη εις τον Jhering ότι τάς ιδίας με αυτόν απόψεις ύπεστή­

ριξεν εξ αιώνας ενωρίτερον δ "Αγιος Θωμάς ο Άκινάτης, ώμολόγησε με ταπεινότητα αληθούς σοφοϋ ότι δεν έγνώριζε τήν ΰπαρξίν του. Και συνέ­

χισεν : Ά ν έγνώριζα τήν Summam theologicam δεν θα έγραφα τό βιβλίον μου. Κατά τούτο εϊναι πρόδρομος είς τήν κοινωνικήν θεμελίωσιν του δικαίου ό Άκινάτης.

Αυτή ή κοινωνική θεμελίωσις του φυσικού δικαίου άλλα και της ηθικής οφείλεται είς τον πραγματισμόν πού έπέβαλεν εις τον Άγιον Θωμάν τό κάλεσμα της εποχής του. Αϊ ε ί δ ω λ ο λ α τ ρ ι κ α ί π η γ α ί δια πρώτην φοράν εισέβαλαν εις τήν θ ε ο λ ο γ ι κ ή ν σ κ έ ψ ι ν . Παραμελοϋμεν συνήθως τήν άλήθειαν ότι ή «θύραθεν παιδεία» είναι απαραίτητος προϋ­

πόθεσις και της χριστιανικής σκέψεως. Ό Αριστοτέλης, ό Κικέρων, ό Ούλπιανός αναφαίνονται είς κάθε βήμα. Και ή έπανεμφάνισις του ρωμαϊκού δικαίου πού εγινεν ακριβώς τήν έποχήν έκείνην μαζί με τήν συνεχή στήριξιν τών συμπερασμάτων του είς τήν χριστιανονεοπλατωνικήν θεολογίαν του Αγίου Αυγουστίνου, ού μήν άλλα και τοΰ Αγίου 'Ιωάννου τοΰ Δαμασκηνού και τοΰ εις τό βάθος διαγραφομένου Ώριγένους, δημιουργούν ενα νέον σκη­

νικόν πού θα επίδραση θεμελιωδώς εις τήν κατόπινήν έξέλιξιν τών ιδεών.

* * *

Ό Άγιος Θωμάς δίδει μίαν προσφυα δικαιολογίαν της πορείας του. Δικαιολογίαν ίσως μή έστερημένην ενός είδους αύτασφαλίσεως κατά της διαβολής ή της παρεξηγήσεως. Ό Άγιος Αυγουστίνος θεωρεί τήν άνθρω­

23

— 354 —

πίνην φύσιν χ α λ α σ μ έ ν η ν, λόγω του προπατορικού αμαρτήματος. Ό "Αγιος Θωμάς την θεωρεί απλώς ά ρ ρ ω σ τ η ν. Και αναφέρεται εις την παραβολήν του Ευαγγελίου δια να δικαιολόγηση την προσφυγήν εις την θύραθεν σοφίαν.

Ό ταξιδιώτης πού μετέβαινεν από την 'Ιερουσαλήμ εις τήν Ιεριχώ, δη­

λαδή, κατά τον μεσαιωνικόν συμβολισμόν, άπό τήν τελειότητα εις τήν δια­

φθοράν έσώθη από τον Σαμαρείτην, όχι άπό συμπατριώτην και όμόθρησκόν του, και ανέκτησε τάς δυνάμεις του. Ή φύσις δεν είχε νεκρωθή μέ τό προ­

πατορικόν αμάρτημα (Summa theologica Ila, Ilae, qu. 85, 1). Δεν πρέπει, φυσικά, να λησμονοϋμεν ότι τήν έπελθοϋσαν μεταβολήν

της καταστάσεως είδαν οι μεγάλοι Πάπαι του Που αιώνος άποκολληθέντες άπό τον συνήθη, συνηθέστατον φανατισμόν ορθοδοξίας πού χαρακτηρίζει τους αρχηγούς τών Εκκλησιών. Ό 'Αλέξανδρος ό 4ος, ό Ούρβανός ό 4ος, ό Κλήμης ό 4ος, ό Γρηγόριος ό 10ος ώθησαν τον "Αγιον Θωμάν, όπως, ακολουθών τον διδάσκαλόν του Άλβέρτον τον Μεγάλον, β ά π τ ι σ η τον 'Αριστοτέλη, τον συμβιβάση μέ τον "Αγιον Αύγουστΐνον, δηλαδή μέ τον νεοπλατωνισμόν και πλουτίση έτσι τήν φιλοσοφίαν άνασυνθέτων αυτήν εις τήν χοάνην της χριστιανικής πίστεως. Ό μέν Θωμάς επέτυχε πλήρως, έστω και αν είς τους σημερινούς θεολόγους, μή έχοντας βαθεΐαν γνώσιν του δικαίου, όπως είχον οι θεολόγοι του 12ου και Που αιώνος, όπως εΐχεν ό Σχολάριος, φαίνεται πολλάκις ό νομικός θωμισμός αντίθετος προς τον "Αγιον Θωμαν της αγνοίας αυτής είναι συνέπεια ότι είς σοβαράς εκδόσεις της Summa theologica, αλλά και της Summa contra gentiles, όπως είναι ή εκδοσις της Encyclopaedia Britannica, δέν συμπεριλαμβάνονται όλα τα αναφερόμενα εις τους νόμους τμήματα. Μήπως ό Μαρτΐνος Λούθηρος, μή συλλαμβάνων τό βάθος του έργου τοϋ Άκινάτη δέν εΐπεν ότι «ό "Αγιος Θωμάς δέν κατενόησεν ούτε το Εύαγγέλιον ούτε τον Αριστοτέλη;». Έν τούτοις ή σύνθεσις τοϋ Άκινάτη έπέτρεψεν είς τους μεταγλωσσογράφους, τήν δημιουρ­

γίαν τοϋ μεσαιωνικοΰ και τοϋ μετέπειτα ρωμαϊκοϋ δικαίου. Γάλλος θεολόγος έγραψε προσφάτως ότι οι Χριστιανοί αισθάνονται

άσχημα διότι δέν θέλουν να παραδεχθούν ότι ή θεολογία είναι επιστήμη πού έκμανθάνεται όπως κάθε άλλη εμπειρική επιστήμη. Διότι έχει περιεχό­

μενον δυνάμενον νά έπαληθευθή άπό τήν λογικήν. Οι σημερινοί Χριστιανοί έλησμόνησαν τήν θεολογικήν έπιστήμην και τήν αντικατέστησαν μέ τήν μυθολογίαν και τήν θεοσοφίαν, πού ενθυμίζει τήν «μύησιν», ή ακόμη μέ τήν λογοκοπίαν.

Ή γνώμη αυτή χωρίς νά ήμπορή κανείς νά τήν θεώρηση εντελώς έσφαλ­

μένην δέν έχει πάντως τα θεμέλια πού φοβείται ό σοφός. Και τοΰτο διότι υπάρχει ό Άγιος Θωμάς. Και όταν ό Άκινάτης δέν υποτάσσεται είς τήν άπλήν θέλησιν τοϋ δόγματος λέγων δια τα θανάσιμα αμαρτήματα ότι εϊναι

— 355 —

prohibita quia mala, εν αντιθέσει προς τον Ντάνς τον Σκώτον πού τα έχαρα­

κτήριζε, χωρίζων φιλοσοφίαν και θεολογίαν, mala quia prohibita, αποτι­

νάσσει τήν δεσποτείαν του δόγματος, έξαρτών αυτό εις πολλά από τον λόγον. Και όλη ή νεοθωμιστική διδασκαλία, διδασκαλία συνθέσεως εις το βάθος έστω και αθέλητου του Πλάτωνος και του 'Αριστοτέλους, είναι διδασκαλία χωρίς πάθος, με ίσο ρ ροπή μένη ν λογικήν, πού είναι πάντοτε εϊς συνάρτησιν με τήν πραγματικότητα καί δια τοϋτο υποχωρεί κατά τάς περιόδους των κρίσεων του φανατισμού, όπως ανέπτυξα εις τήν «Κοινω­

νιολογίαν» μου, εις τήν «άμφιβολίαν» του ελληνικού πνεύματος, δια να όδηγηθή άσφαλέστερον είς τήν πίστιν τοΰ χριστιανισμού. "Αλλωστε όχι μόνον ό Θωμάς άλλα καί ό προμνημονευθείς Ντάνς ό Σκώτος δεν εύρήκαν τήν «άμφιβολίαν» άντιθετικήν προς τήν «πίστιν»: Fides non excludit dubi­

tationem sed aliqua dubitatio potest stare cum fide (Opus Oxoniense 3,24. Πρβλ. άλλωστε Summam theologicam la, 1, 5 εν αρχή).

Ή προσφορά τοΰ 'Αγίου Θωμά τοΰ Άκινάτη είναι ακριβώς αυτή. Ό τ ι έδημιούργησε τήν μέθοδον της άποϊεροποιήσεως των εξωτερικών στοιχείων πού ή σύγχρονος, ή εκάστοτε σύγχρονος πραγματικότης, επι­

βάλλει να ξεπερασθούν δια να γίνη περισσότερον καθαρή άλλα καί περισσό­

τερον ασφαλής ή πίστις. Αί κρίσεις πού έξέσπασαν είς τήν Έκκλησίαν καί τήν Άνατολικήν καί τήν Δυτικήν είχαν πάντοτε είς τό βάθος αυτήν τήν θεμελίωσιν, τήν σύγκρουσιν της ιδέας με τήν έμπειρίαν. "Αλλο αν ό φανα­

τισμός τους εδωσεν άλλα όνόματα.Ή σύνθεσις πού ήρχισεν άπότόνΆγιον θωμάν αποτελεί τό ύπόβαθρον κάθε εξελίξεως τοΰ στοχασμού είς τήν εποχή ν πού τό κοινωνικόν στοιχείον της ζωής, με τα καλά του καί με τα κακά του, δια τους όραματιστάς ή τους παραδοσιακούς, αποτελεί τήν καθημερινήν πραγματικότητα.

Θα ήθελα νά τελειώσω τήν σημερινήν μου μελέτην επί τή 700ή έπετείω τοΰ θανάτου τοΰ 'Αγίου Θωμά τοΰ Άκινάτη με δύο αναφοράς. Πρώτον με τήν άναφοράν εις τήν κρίσιν τοΰ Jacques Maritain, λέγοντος ότι ή «άγιότης τοΰ Θωμά είναι ή άγιότης της ευφυΐας» καί δεύτερον με τήν άναφοράν είς τους λόγους ενός επιφανούς συγχρόνου καθολικού φιλοσόφου, τοΰ άκαδη­

μαϊκοΰ Etienne Gilson: «Όσον άφορα είς τήν φυσικήν, τήν ψυχολογίαν ή τά μετέωρα ό Άγιος Θωμάς δεν είναι παρά ό μαθητής τοΰ Αριστοτέλους. Καθ' όσον άφορα εις τον Θεόν, τήν γένεσιν τών πραγμάτων καί τήν επι­

στροφήν των προς τον δημιουργόν, είναι ό Άγιος Θωμάς ό ϊδιος», εγρα­

ψεν ό Gilson. Είναι, ας προσθέσω, σήμαντρον φωτεινόν είς τήν έξέλιξιν τοΰ ευρω­

παϊκού στοχασμού.Άλλα καί κάτι περισσότερον. Είναι, με τήν διαλεκτικήν του,τό κλειδί πού επιτρέπει νά άντιμετωπίσωμεν δ υ ν α μ ι κ ώ ς τά προ­

βλήματα, όχι πλέον τοΰ παρόντος, άλλ' ιδίως τοΰ μ έ λ λ ο ν τ ο ς, είς μίαν

— 356 —

εποχήν κυοφορίας, μιας εξελίξεως, πού βλέπομεν, χαρακωμένοι εις τάς ιδέας, τάς συνήθειας και τους μύθους μας, σήμερον, μόνον στατικώς, εξε­

λίξεως πού δεν γνωρίζομεν αν θα όδηγήση εις τήν καταστροφήν του πολι­

τισμού μας ή αν θα θεμελίωση τήν έπώδυνον σύνθεσιν πού θα τοϋ έπιτρέψη νέαν άναλαμπήν. Άλλα περί τούτων, άλλοτε.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΟΥΡΕΤΑ Καθηγητού Πανεπιστημίου

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

Ή ψυχαναλυτική ερμηνεία της αρχαίας Τραγωδίας θα διαιρεθή εις τρία μέρη :

Εις το πρώτον, μέ πολλή συντομία, θα έκτεθή ή προσωπική τοποθέ­

τησι του συγγραφέως έναντι της θεωρίας τοΰ Φρόϋντ. Εϊς το δεύτερο θα διατυπωθούν γενικές σκέψεις επί της ψυχολυτρωτι­

κήζ χρησιμότητος της αρχαίας τραγωδίας κατά τή σημερινή εποχή των εναγώνιων αναζητήσεων μέσα εις το χάος των παντοειδών προβληματι­

σμών και της αμφισβητήσεως θεσμών, άρχων και προτύπων, Το τρίτο και κύριον μέρος θ' άφιερωθή εις τήν ψυχοεμβαθυντική προ­

σπάθεια κατανοήσεως ώρισμένων έργων του αττικού δραματολογίου, πού δεν έχουν περιληφθή εις τήν βασική μελέτη «'Ανώμαλοι χαρακτήρες εις το άρχαϊον δράμα», ή οποία εις πρώτην εκδοσιν έδημοσιεύθη το 1930 ή θα εξε­

τασθούν άλλα έργα πού απετέλεσαν άντικείμενον μεμονωμένων μελετών εις ελληνικά και ξένα περιοδικά ή άνεκοινώθησαν εις επιστημονικά Συνέδρια.

Ή ψ υ χ α ν ά λ υ σ ι , ώς μέσον έρεύνης, εμβαθύνει εις τα έσώψυχα κίνητρα της ανθρωπινής συμπεριφοράς, εις τά ψυχοκίνητρα, όπως είναι προσφυέστερον ν' αποκληθούν μονολεκτικώς εις τή γλώσσα μας, επιση­

μαίνει τις συνέπειες πού έχουν τά καταπιεσμένα ένορμήματα, όταν έξάπτων­

ται και υποδαυλίζουν τον έλεγχο της ηθικής συνειδήσεως, τοΰ υπερεγώ, ιχνη­

λατεί και εύοδώνει τά επιτεύγματα της μετουσιώσεως και έξιδανικεύσεως των ένορμήσεων, τονίζει τήν άντίθεσι μεταξύ θελήσεως και καθήκοντος, μεταξύ επιθυμητού και επιτρεπτού, άντίθεσι πού προκαλεί τις ένδοψυχικές συγκρούσεις και το άγχος. Έπί πλέον θεωρεί κάθε ψυχικό φαινόμενο ώς έπακόλουθον ώρισμένου αιτίου και δέχεται το τυχαΐον μόνον δια τά φυσικά» τα εξωτερικά φαινόμενα και όχι δια τά ψυχικά, τά εσωτερικά. Ώ ς προς τά δύο θεμελιακά ένστικτα ό Freud δεν ύπεστήριξεν ότι αί συνειδηταί παρα­

στάσεις τοΰ γενετησίου ενστίκτου έχουν το προβάδισμα εν σχέσει προς τάς τοΰ αύτοσυντηρητικοΰ, όπως άπό τους παρεξηγητάς της θεωρίας του ένο­

— 358 —

μίσθη, άλλα ύπεστήριξεν ότι αί ασυνείδητοι τοιαϋται ένορμήσεις,είς ϊσην μοΐραν με τάς επιθετικός, επηρεάζουν τή φαντασία και ολόκληρο τον ψυχι­

σμό του άνθρωπου, απωθούνται δε έκεϊναι τών οποίων ή ίκανοποίησις προσ­

κρούει εις ώρισμένους περιορισμούς ή απαγορεύσεις πού τους επιβάλλον­

ται άπό τον κοινωνικό περίγυρο, δια την αρμονική συμβίωσι, την ατομική έπιβίωσι και προς άποτροπήν άλληλοεξοντώσεως. Έξ άλλου εις το ζωι­

κό βασίλειο βλέπομεν ότι ή συντήρησι του άτομου συνεπικουρεί τήν συν­

τήρησι και διαιώνισι του είδους (της οποίας ή ένόρμησις είναι έξ ίσου και σε ώρισμένα ζωικά εϊδη πλέον ισχυρά), διότι αν συνέβαινε άλλως, πάν εμβιον δν θα έξηφανίζετο δια παντός άπό τήν υδρόγειο.

Όλίγαι λέξεις δια το πλέον παρανοηθέν και άντιλεχθέν σημεΐον της θεωρίας. 'Ιδού περί τίνος πρόκειται εις τήν πραγματικότητα :

Τό βρέφος έρχεται εις τον κόσμο εφοδιασμένο άπό τήν Φύσιν με ιδιαί­

τερη ευαισθησία εις τήν περιοχή τών χειλέων, της γλώσσης και τοΰ στό­

ματος, ευαισθησία πού εξυπηρετεί τό ένστικτο της ζωής εις τρόπον ώστε να αισθάνεται τό βρέφος μαζί με τήν ανάγκη τροφής εύάρεστο ερεθισμό καί παρακινείται να προσλαμβάνη τα απαραίτητα για τήν έπιβίωσί του θρε­

πτικά υλικά ευθύς μετά τή διακοπή της τροφοδοτήσεως του δια του ομφα­

λίου λώρου, απολαμβάνοντας με ηδονικό αίσθημα τό γάλα καί τή θαλπωρή της μητρικής αγκάλης.

Έτσι έγινε σύγχυσι του τοιούτου παιδικού αισθησιασμού μέ τις συνα­

κόλουθες στοιχειώσεις φαντασιώσεις αναλόγως τοϋ φύλου αφ' ενός καί της λειτουργίας της αναπαραγωγής τοΰ ενήλικος ανθρώπου αφ' έτερου, πού είναι εντελώς διαφορετική, τόσον ώς προς τον στόχον όσον καί ώς προς τα μέσα επιτεύξεως καί πραγματοποιήσεως αύτοΰ.

Τό δεύτερον καί τρίτον μέρος της ομιλίας, θα τεθή ύπό τήν αιγίδα ενός διαπρεπούς Γερμανού φιλολόγου τοΰ παρελθόντος αιώνος, τοΰ Erwin Rohde: Άπό τό περισπούδαστο έργο του «Psyche», Ψυχή, μέ τον υπότι­

τλο «περί της λατρείας τών ψυχών καί της πίστεως τών αρχαίων Ελλήνων εϊς τήν αθανασία», επελέγη ώς moto τό κάτωθι χωρίον :

Αί πλέον βαθεΐαι καί τόλμη ραί σκέψεις αί πλέον ευλαβείς καί ιερόσυλοι δια τους θεούς, τον κόσμο καί τήν ανθρώπινη φύσι έκαμαν τήν εμφάνισί τους εις τήν άρχαίαν Ελλάδα.

"Οσοι πιστεύουν στην άφθαστη τελειότητα καί στην παντοτινή αξία τοΰ αττικού δραματολογίου, τοΰ οποίου οί τρεις πρωτεργάται ήντλησαν τό υλικό άπό τή μυθική παράδοσι, μέ μόνη εξαίρεσι τήν τραγωδία «Πέρσαι» τοΰ Αισχύλου, πού αναφέρεται εις ιστορικόν γεγονός, θα είναι πρόθυμοι νά δεχθούν μέ ίκανοποίησι κάθε προσφορά πού αποσκοπεί στην πληρέστε­

— 359 —

ρη κατανόησί του και έτοιμοι να μάθουν, όχι μόνον άπό απλή περιέργεια, τη συμβολή πού μπορεί να προσφέρη και ό κλάδος εκείνος τής 'Ιατρικής, ώς επιστήμης του άνθρωπου, πού ασχολείται είδικώτερα μέ τήν ψυχή του. Το ότι ή εποχή μας είναι επίσης εποχή των μεθοδικών ερευνών, προς όλα τα σημεία πού έχει τή δυνατότητα νά διείσδυση τό ελεύθερο ανθρώπινο πνεύμα, είναι αναμφισβήτητο. Κάθε κλάδος επιστημονικός, υπερπηδώντας τα στενά όρια πού του έχει τάξει ή παράδοσι, χειραφετημένος άπό τους περιορισμούς, πού του έπέβαλεν ή μακροχρόνια συνήθεια—τό συμβατικό εκείνο ένατένισμα, τό αναγκαστικά μονόπλευρο και περιωρισμένο — δείχνει στην εποχή μας διαθέσεις νά ξανοίγεται, νά δίνη χέρι και στους άλλους κλάδους, ν' άποκτα τή φιλοσοφική του λύτρωσι, νά παίρνη χρώμα ζωηρό­

τερο καί, μέ τή συνδιαλλαγή αυτή, νά γίνεται πλέον δημιουργικός. Χαρα­

κτηριστικό γνώρισμα τής εποχής μας είναι μια τάσι άδελφοποιήσεως, πε­

ρισσότερο στενού συνασπισμού απέναντι τών τεραστίων προβλημάτων πού μας κυκλώνουν άπ' όλες τις μεριές, μέσα στή γενική πνευματική σύγχυσι και τήν ηθική κρίσι πού μαστίζουν σήμερα τήν ανθρωπότητα. Πάει πια ό αφελής καιρός μέ τα καλοχωρισμένα σύνορα, πού ό καθένας εννοούσε νά εργάζεται αγνοώντας τήν πρόοδο τών άλλων. Ή ανάγκη τής συμπράξεως αυτής αποτελεί ενδειξι δτι ό άνθρωπος ωρίμασε, άπέπτυσε τους εκουσίους χαλινούς του και βαδίζει προς ευρύτερες απόψεις, πού θα του είναι θετικώ­

τερα ωφέλιμες. "Οπως τό κοινωνικό συγκρότημα ύπήρξεν απαραίτητο για τήν εύόδωσι καί τελεσφόρησι τής πάλης του ανθρώπου μέ τή Φύση, πού θα τον συνέτριβε αν έμενε μονάχος — αναφέρομαι εις τή χαραυγή του πολιτι­

σμού— έτσι κι' αυτή ή συνδιαλλαγή, αυτό τό χειροπιάσιμο, για μια πιο εύστοχη άντιμετώπισι τών βιωτικών προβλημάτων, θα του εξασφάλιση ώρισμένες κατακτήσεις, πού δέν υπήρχε τρόπος νά επιτευχθούν, αν ό κα­

θένας ενεργούσε χωριστά, κλεισμένος μέσα στή μονομέρεια του, παλεύον­

τας σπασμωδικά μέ τα φτωχά του μέσα, πού οσοδήποτε κι' αν είναι αξιό­

λογα, μειονεκτούν απέναντι τοΰ σκοτεινού άγνωστου, όταν ενεργούν μεμονωμένα.

Σέ παρόμοια άπαίτησι για μιά πολύπλευρη άντιμετώπισι τών πολλών καί ποικίλων προβλημάτων γύρω άπό τό αρχαίο αττικό θέατρο ανταπο­

κρίνεται μέ τή δικιά του σκοπιά καί τό ύπό άνάπτυξιν θέμα. Στην σημερινή εποχή, πού ώρισμένα ιδεολογικά ρεύματα τείνουν ή

μάλλον προσπαθούν νά παρασύρουν τους εργάτες τοΰ πνεύματος προς τήν «κατευθυνόμενη ή στρατευμένη τέχνη», πού προαπαιτεί εύθυγράμμισι μέ δεδομένη πίστι ή κοσμοθεώρησι (Art ή Littérature dirigée ή engagée), πού τό δεύτερο συνθετικό τής λέξεως αυτής «gage» σημαίνει ενέχυρο, δη­

λαδή υποδηλώνει ότι προβάλλεται ή άπαίτησι νά ενταχθούν στην ιδεολο­

γία, τήν οιασδήποτε κατευθύνσεως φανατισμογόνο ιδεολογία, καί συγχρό­

— 360 —

νως να προσφέρουν τον εαυτό τους εχέγγυο, με μοιραίο έπακολούθημα τον ισοπεδωτικό περιορισμό της εμπνεύσεως και τη δέσμευσι της ελευθέρας και της προσωπικής δημιουργίας), στη σημερινή εποχή, λέγω, γίνεται πιο επιτακτικά άπό άλλοτε αισθητή ή ανάγκη δια τους έργάτας του πνεύματος — δι' εκείνους, εννοείται, πού έχουν έπίγνωσι της υψηλής αποστολής των, ώς πνευματικών μορφωτών και οδηγητών και θέλουν υπεύθυνα ν ' ανταπο­

κριθούν αδέσμευτα σ' αυτή — να προστρέξουν στην δραματική ποίησι της αρχαίας Ελλάδος, πού αντλεί τους χυμούς της άπό τις ρίζες τοϋ ενστί­

κτου και εγγίζει τή φύσι τοϋ άνθρωπου σε ό,τι έχει αληθινό, αιώνιο, καθο­

λικό και βαθύ, δια ν' αναζητήσουν φωτεινά πρότυπα τοϋ παρόντος και ανό­

θευτες πηγές εμπνεύσεως και ασφαλή κριτήρια για μια σωστή άντιμετώ­

πισι των μεγάλων προβλημάτων της ζωής, πού είναι τα έξης τρία : τό κοι­

νωνικό, ή ρύθμισι των σχέσεων με τους άλλους ανθρώπους τό επαγγελ­

ματικό, ή εργασία σε συνάρτησι μέ τό οικονομικό, και τό σεξουαλικό, ή στάσι απέναντι στο άλλο φΰλο.

Άπό μιαν άλλη άποψι ή λογοτεχνία γενικά είναι ένας κήπος αχανής γονίμων ψυχολογικών παρατηρήσεων, για τήν άποκάλυψι τής προσωπικό­

τητος αυτών τούτων τών συγγραφέων και τή βαθύτερη κατανόησι του έργου τους. Βεβαίως οί ψυχοπαθολογικές μελέτες τοϋ Λομπρόζο και τοϋ Μάξ Νορντάου θεωροΰνται σήμερα ρηχές και παρωπιδικές, έπειτα άπό τή σωστή επιστημονική βάσι επάνω στην οποία έστήριξε τή σχετική ερευνά του για τήν ψυχοσύνθεσι τοϋ Strindberg, τοϋ Van Gogh, τοϋ Hoelderlin και τοϋ Swedenborg ο σοβαρώτερος εκπρόσωπος τής γνήσιας, εννοώ τής μή παρε­

ξηγημένης υπαρξιακής φιλοσοφίας, ό Karl Jaspers, άλλοτε συνεργάτης τοϋ διασήμου Γερμανού ψυχιάτρου Kraepelin και μετέπειτα καθηγητής τής φιλοσοφίας εις τό Πανεπιστήμιο τής Βασιλείας στην Ελβετία, όπου παρη­

κολούθησα μερικά μαθήματα του τό 1947. 'Ακόμη πιο είσδυτική έρευνα προς τις δύο εκείνες κατευθύνσεις—συγγραφέα και έργο — μπορεί να γίνη σήμε­

ρα μέ τήν μέθοδο τής Ψυχολογίας τοϋ βάθους, σύμφωνα μέ τον όρο πού προέκρινε να χρησιμοποίηση στην πρόσφατη διάλεξί του στην 'Ακαδη­

μία (Ή άνάλυσις και ή κριτική τής θεωρίας τοϋ Freud, 14­4­74) ό καθη­

γητής και Γενικός Γραμματεύς αυτής κ. Ι. Θεοδωρακόπουλος, άναπτύξας τό θέμα τής ψυχαναλύσεως μέ πληρότητα και μέ αδογμάτιστη, όχι άβασανί­

στως επικριτική στάσι. Ή ψυχανάλυσι λοιπόν φαίνεται να έγγίζη τό κεντρικώτερο σημείο,

να ψαύη τον πραγματικό σφυγμό τών αβυσσαλέων μυστικών τής βαθυτέ­

ρας ανθρωπινής υποστάσεως, τοϋ ασυνειδήτου εκείνου «εγώ», τοϋ προεγώ, όμως προτιμώ να άποδοθή ό γερμανικός όρος das Es, πού κατά λέξιν ση­

μαίνει «τό εκείνο» (πού είναι αδόκιμο εις τή γλώσσα μας και δύσχρηστο). "Εχω προτείνει και τον όρον «Ένορμητήριον». Ό μεγαλοφυής ιδρυτής τής

— 361 —

ψυχαναλύσεως εφήρμοσε πρώτος τή μέθοδο του σε δύο μελέτες του με τους τίτλους «Ένα παιδικό ενθύμημα» του Leonardo da Vinci και «Παραλή­

ρημα και όνειρο στή Gadiva του Jensen». Παρόμοια Ψυχαναλυτική προ­

σπέλασι έργου σε σχέσι με ώρισμένα καίρια βιωματικά στοιχεία έπεχείρησεν έκτοτε ό υπογραφόμενος αναφορικά προς τον Νίτσε, τον Κάφκα, το Ντο­

στογιέφκι καί τελευταίως σε μια ψυχοβιογραφική μελέτη για τον πρώτο Έλληνα πού έτιμήθη με το βραβείο Νόμπελ, το Γιώργο Σεφέρη, ή οποία θα ένταχθή μαζί με τις προηγούμενες σε μια συλλογή μελετών καί ερευνών πού θα κυκλοφορήση προσεχώς με τον τίτλο : «Έκλόγιον» (εις σελίδα 637 κ.έπ.). Επίσης δύο από τα λογοτεχνικά έργα του Στράτη Μυριβήλη, «Ή Παναγιά ή Γοργόνα» καί «Το όνειρο του Παναγάκου» απετέλεσαν αντικείμενο ψυχαναλυτικής διερευνήσεως (βλέπε Βιβλιογραφία).

"Ας έλθουμε τώρα στο κύριο θέμα : Όπως όλα τα μεγάλα πνεύματα δια τα όποια, καθώς εϊπεν ô Τερέντιος, «τίποτε τό ανθρώπινο δεν είναι ξένο», οι 'Αρχαίοι "Ελληνες τραγικοί του πέμπτου π.Χ. αιώνος κατώρθωσαν να συλλάβουν με τή φαντασία τους καί να παραστήσουν τα πρόσωπα τών τρα­

γωδιών τόσον άρχετυπικά ώστε, παρά τις χαράκτηρολογικές καί συναισθη­

ματικές ιδιαιτερότητες τών ηρώων τους σε συνάρτησι μέ τό κοινωνικό πε­

ριβάλλον καί τή διαφορετική από τήν ιδική μας κοσμοαντίληψι καί βιο­

θεώρησι της εποχής εκείνης, να παραμένη σταθερό καί αμετάβλητο ενα φόντο καθολικότητος εις τον τρόπο δράσεως καί μάλιστα εις τήν ψυχική δομή καί συγκρότησι τών τραγικών ηρώων, πού άναρριπίζει καί έπικαιρο­

ποιεΐ τα μνημονικά αποθέματα τοΰ ομαδικού ασυνειδήτου, καθ' ότι τό άρ­

χαϊον δράμα παριστά θέματα πού ευρίσκουν άπήχησι στην ψυχή τών αν­

θρώπων όλων τών χωρών καί όλων τών εποχών. Ή διαπίστωσι αυτή μου φαίνεται να ίσχύη όχι μόνον ώς προς τους δραματικούς χαρακτήρας πού θεωρούνται ώς ομαλοί, άλλα καί δι' εκείνους πού ξεχωρίζουν μέ τήν αδρό­

τητα της εκφράσεως καί μέ κάποια χτυπητή άναγλυφικότητα, πού δημιουρ­

γούν τήν έντύπωσι ψυχικής ανωμαλίας, όπως λ.χ. ό Προμηθεύς εις τό ομώ­

νυμο δράμα του Αισχύλου, όπου χαρακτηρίζεται ούτος μέ τάς έξης φρά­

σεις άπό τον Έρμήν (στ. 1054­1057). «Τοιάδε μέντοι τών φρενοπλήκτων βουλεύματα επη τ' εστίν άκονσαι, τι

γαρ ελλείπει μή ου παραπαίειν, ει καί ούδ' ευχή τι χαλά μανιών». Δηλαδή είσαι τελείως τρελός, εφ' όσον ούτε μέ τα παρακάλια δέν

άφίνεις κατά τι τάς μανίας. Εμφανίζεται ό Προμηθεύς — άσχετα μέ κάθε αξιολογική θεώρησι — ώς ό τύπος ενός σύγχρονου φανατικού ίδεαλιστοΰ ή κοινωνικού άναμορφωτοϋ μέ ακραίας επιδιώξεις καί ύπερυψηλούς στό­

— 362 —

χους, καθώς υπεστήριξα ήδη λεπτομερώς, μέ βάσι το αρχαίο κείμενο. Άλλα ό «Οιδίπους τύραννος» του Σοφοκλέους ανταποκρίνεται κατ" ε­

ξοχήν προς τον αριστοτελικό ορισμό της «Ποιητικής» (1449) : «εστίν ονν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καΐ τελείας, μέγεθος εχούσης, ήδη­

σμένω λόγω (δια λόγου παρέχοντος τέρψιν). . . δι' ελέου (οίκτου) καί φό­

βου περαίνουσα την των τοιούτων παθήματος κάθαρσιν». Εις τα «'Ηθικά Νικομάχεια» (1105) συμπληρώνει ό 'Αριστοτέλης : «λέγω δέ πάθη επιθυ­

μίαν, οργήν, φόβον, ζήλον, ελεον, όλως οίς έπεται ηδονή ή λύπη» (μ'ενα λόγο όλα εκείνα τα συναισθήματα πού συνοδεύονται από χαρά ή λύπη).

Έν προκειμένω, ό σύγχρονος θεατής, ό όποιος συμβαίνει να μή γνω­

ρίζη τίποτα δια τον θρϋλον τοΰ Οιδίποδος (ό αρχαίος τουναντίον τον έγνώ­

ριζε), αντιλαμβάνεται ποιος είναι ό ένοχος, πού επισύρει τήν οργή των θεών κατά τών Θηβών, μετά τή σκηνή όπου ό μάντης Τειρεσίας, μέ σαφέστατους υπαινιγμούς, αποκαλύπτει τα πάντα. Ά ν ό Οιδίπους δεν εννοεί από τήν πρώτη στιγμή είναι διότι κάτι μέσα του «αρνείται» να μάθη, άνθίσταται εις τήν αλήθεια, τήν τόσο θανάσιμη δι' αυτόν. 'Άν καί θανάσιμη, αποφα­

σιστικός και ανένδοτος, επιζητεί να τήν μάθη —γι' αυτό εϊναι ό πλέον τρα­

γικός ήρως της μοίρας τοΰ ανθρώπου — καί σαν τέλειος detective τίθεται επί τα ίχνη τοΰ εγκληματία, πού είναι «άπροσδοκήτως» αυτός ό ϊδιος. 'Ανα­

κρίνει αυτοπροσώπως κατ' άντιπαράστασι τον θεράποντα τοΰ Λαίου (ό όποιος είχε διαφύγει κατά τή σκηνή τοΰ φόνου στο τρίστρατο της Δαύ­

λειας καί είναι ό ϊδιος εκείνος είς τον όποιον οί γονείς τοΰ Οιδίποδος εΐχον παραδώσει τοΰτον βρέφος, ϊνα τον έκθεση κρεμασμένον άπό τα πόδια σ' ενα δένδρο τοΰ Κιθαιρώνος). 'Ανακρίνει συγχρόνως καί τον εκ Κορίνθου άγγε­

λον, πού είχε παραλάβει τό βρέφος καί τό παρέδωσε είς τον άρχοντα της Κορίνθου Πόλυβον. Τα λοιπά είναι γνωστά.

Τό μΰθο τοΰ Οιδίποδος ό Σοφοκλής διεσκεύασε καί ανέπτυξε είς τό δραματικό αριστούργημα του «Οιδίπους Τύραννος», παραλαβών τα στοι­

χεία του άπό τον Όμηρο καί άπό τους Κυκλικούς («θηβαΐς» καί «Οιδι­

πόδεια» είναι, ώς γνωστόν, ποιήματα τοΰ έπικοΰ κύκλου, τών οποίων ελά­

χιστα αποσπάσματα διασώζονται, ενώ άπό τήν Τριλογίαν τοΰ Αισχύλου «Λάιος ­ Οιδίπους ­ Επτά επί Θήβας» διεσώθη τό τελευταίον δράμα). 'Ανα­

φέρεται λοιπόν εις τήν «'Οδύσσεια» ότι ό 'Οδυσσεύς συνήντησεν είς τό βα­

σίλειον τών νεκρών μεταξύ άλλων καί τήν ψυχή (σκιάν) της μητρός καί συζύγου τοΰ Οιδίποδος, ό όποιος όμως μετά τήν άποκάλυψι τών άνοσίων πράξεων του καί μετά τήν αυτοκτονία δι' άπαγχονισμοϋ ( «άψαμένη βρόχον») της Ίοκάστης (Έπικάστης κατά τον Όμηρον) έξηκολούθει να βασιλεύη («ήνασσεν») εις τάς Θήβας, διότι ό Όμηρος ('Οδύσσειας λ στ. 271 ­280) αγνοεί όχι μόνον τήν Σφίγγα, άλλα καί τήν έκουσίαν έξόρυξι τών οφθαλ­

μών καί τήν εξορία, καθώς καί τήν ταφή τοΰ Οιδίποδος εις τον Κολω­

— 363 —

vòv της Αττικής, όπου ούτος, σύμφωνα με τό φερώνυμον δράμα, έτελεύ­

τησε (και δπου, ας το ύπενθυμίσωμεν, έγεννήθη ό Σοφοκλής). Σε προηγού­

μενη (1961) μελέτη (ό Μϋθος του Οιδίποδος — Πώς και διατί τον διεσκεύασε δια το θέατρον ό Σοφοκλής και πώς και διατί τον ερμήνευσε ψυχαναλυτι­

κώς ό Freud : περιελήφθη εις το «Έκλόγιον», υπ' αρ. 47) υπεστήριξα ότι ό δραματουργός ταυτίζεται με τον ήρωα του και με τήν άποκάλυψιν του οιδιπόδειου ψυχοσυμπλέγματός του δια του στόματος τής Ίοκάστης (στί­

χοι 979 ­ 983) λυτρώνει από το άγχος του «τραγικού αμαρτήματος» τον εαυτό του καί, χάρις εις τή «μέθεξι», τους θεατάς, πράγμα πού εξηγεί τήν παγκόσμια και διαχρονική αξία τής τραγωδίας αυτής υπέρ πάσαν άλλην (στ. 271 ­ 280) :

Μητέρα τ Οίδιπόδαο ϊδον, καλήν "Επικάατην, ή μέγα έργον ερεξεν άϊδρείησι νόοιο, γημαμένη ω vii' δ δ' δν πάτερ έξεναρίξας γημεν άφαρ δ' ανάπυατα θεοί θέσαν άνθρώποιαιν. Άλλ' δ μεν εν Θήβη πολυηράτω αλγεα πάσχων Καδμείων ήνασαε θεών όλοας δια βονλάς' ή δ' εβη Άΐδαο πυράρταο κρατεροΐο, άψαμένη βρόχον αίπνν αφ νψηλοϊο μέλαθρον, ώ αχεί σχομένη' τω δ' αλγεα κάλιπ όπίσσω πολλά μάλλ' δσσα τε μητρός ερινύες εκτελέονσιν.

(Τή μάνα εΐδα του Οιδίποδα, τήν όμορφη Έπικάστη, πού ανήξερη έκαμε φρικτή παρανομία, και δέχτη τό γιό της άντρα, πού έσφαξε τον κύρη καί τήν πήρε, κ' οι αθάνατοι φανέρωσαν τήν άνομιά στον κόσμο. Αυτός στή Θήβα τή γλυκεία βασανισμένος ρήγας τών Καδμιτών κυβέρνησε άπό θεών κατάρα" μα εκείνη στοϋ "Αδη τοΰ άσπλαχνου κατέβηκε τα βάθια, τί στον καημό της με θηλειά κρεμάστηκε άπ' τή στέγη τήν αψηλή, κι' αμέτρητα του άφήκε πίσω πάθια, πάρα πολλά, όσα φέρνουνε τής μάννας οι κατάρες).

(Μετ. Άργ. Εφταλιώτη).

Πάντως καί αυτή έν αγνοία της, τόσον εις τήν Όδύσσειαν («άϊδρείησι νόοιο») όσον καί εις τό δράμα του Σοφοκλέους, φέρεται ώς διαπράξασα τήν αίμομιξίαν όπως καί ό Οιδίπους, ό όποιος, επί πλέον, εΐχεν ήδη φονεύσει τον πατέρα του («δ δ' δν πάτερ εξεναρίξας γημεν»). «Ή άγνοια αυτή τοΰ Οιδίποδος, λέγει ό Freud, είναι σωστή άπεικόνισι του γεγονότος ότι όλό­

κληρον τό σύμβαμα καταποντίζεται εις τό ασυνείδητο» (δηλ. λησμονείται, απωθείται), δυνάμει τής « π α ι δ ι κ ή ς α μ ν η σ ί α ς», ή οποία άντιστοι­

— 364 —

χει προς την καλουμένην « λ α ν θ ά ν ο υ σ α ν π ε ρ ί ο δ ο ν» μεταξύ του 6ου και Που έτους της ηλικίας, οπότε οι ενστικτώδεις ώθισμοί χαλιναγω­

γούνται χάρις εις τους φραγμούς πού επιβάλλει ή κοινωνία δια της διαπαι­

γωγήσεως και της αγωγής. Ό χρησμός του Μαντείου τών Δελφών, πού θα περίμενε κανείς να κηρύξη άθώον τον ήρωα (εφ' όσον δεν ένήργησεν έσκεμ­

μένως), αποτελεί άναγνώρισιν του γεγονότος δτι τό πεπρωμένον φυγείν αδύνατον»: τό πεπρωμένον εκείνο πού υποχρεώνει όλα τα παιδιά, ακόμη και αυτά πού ζουν μέσα σε μητριαρχική οικογενειακή σύνθεσι, όπου ό εκ μητρός θείος υποκαθιστά τό φυσικό πατέρα, τα υποχρεώνει, προσθέτω, να περάσουν άπό (καί, υπό όμαλάς συνθήκας ψυχολογικής εξελίξεως, να ξεπεράσουν) τό Οιδιπόδειο ψυχοσύμπλεγμα.

Ό γενάρχης της Ψυχαναλύσεως περιορίζεται εις τάς προαναφερθεί­

σας αύτάς διαπιστώσεις και δεν χωρεί περαιτέρω. Τη διερεύνησι τών απω­

τέρων αιτίων επεχείρησα με τήν επομένη αναδρομή εϊς τα αρχαία κείμενα. Όταν ό πατέρας του Οιδίποδος Λάιος, υιός του Λαβδάκου, τρισέγγονου του Κάδμου, του ιδρυτού τών Θηβών, συνεβουλεύθη τό Μαντειον τών Δελ­

φών καί τό ήρώτησε πώς θ' απόκτηση παιδιά, διότι μετά τίνα ετη εγγάμου βίου με τήν Ίοκάστη ήτο άτεκνος, έλαβε τήν άπάντησι δτι ό υιός πού θα γεννηθή, θα τον φονεύση, όταν ένηλικιωθή :

«Λάιε Λαβδακίδη, παίδίον γένος δλβιον αιτείς; Τέξεις μεν φίλον vlóv, άταρ τόδε σοι μόρος εαται, παιδος εον χείρεσι λιπεϊν βίον ώς γαρ ενευσε Ζευς Κρονίδης, Πέλοπος ατυγεραΐς άραϊσι πειθήσας, ου φίλον ήρπασες vlóv ό δ' ηνξατό σοι τάδε πάντα» (Παλατινή 'Ανθολογία, XII, 67).

Ό χρησμός αυτός του Μαντείου υποδηλώνει τό δεύτερο σκέλος του οιδιπόδειου ψυχοσυμπλέγματος, πού αναφέρεται εις τα αρνητικά προς τον όμόφυλον γονέα συναισθήματα του μικρού παιδιού, τα όποια μαζί μέ τα θετικά προς τό γονεϊκό πρόσωπο του έτερου φύλου, είναι, ώς ελέχθη, κα­

θολικά καί πανανθρώπινα. Ό μύθος πού αναφέρεται εις τήν πατροκτονία καί τήν αιμομιξία του Οιδίποδος, δηλαδή εις πράξεις τάς οποίας ούτος εν αγνοία τοΰ συγγενικού δεσμού διέπραξε, εκφράζει ακριβώς τις φαντασιώ­

σεις αυτές τοΰ μικρού παιδιού, αϊτινες περιπίπτουν εις τήν λήθην ύπό όμαλάς συνθήκας ψυχικής του αναπτύξεως, απωθούνται εις τό ασυνείδητο. Όφείλομεν είς τή διορατική μεγαλοφυία τοΰ Freud τήν άποκάλυψι της ουσιαστικής καί βαθυτέρας σημασίας τοΰ συμπλέγματος τόσο δια τό άτο­

μο —­«τό οιδιπόδειο σύμπλεγμα, είπεν, είναι δυνατόν να θεωρηθή ώς πυρήν τών νευρώσεων» —­ όσον καί δια τήν κοινωνίαν: «Τό οίδιπόδειον σύμπλε­

γμα είναι αυτό πού ύπηγόρευσεν εις τήν ανθρωπότητα εν τω συνόλω της, είς τήν αρχήν της ιστορίας της, τή συναίσθησι τής ένοχης, της εσχάτης αυτής πηγής τής θρησκείας καί τής ηθικής» (Vorlesungen zur Einfùhrung in die Psychoanalyse).

— 365 —

Οί αρχαίοι συγραφεΐς εις τα κείμενα των οποίων παρέχονται οί σχε­

τικές πληροφορίες είναι οί έξης : 'Απολλόδωρος (Βιβλιοθήκη, III, 5,5), 'Απολλώνιος ό Ρόδιος ('Αργοναυτικά, 1, 517), 'Αθηναίος (Δειπνοσοφι­

σταί, XIII, 79, 602), Αιλιανός (Ποικίλη Ιστορία, XIII, 5), Ελλάνικος (Σχόλια εις Ίλιάδα, Α 103), Ύγϊνος (Fabulae, 85, 271), Όβίδιος (Μετα­

μορφώσεις Π, 336), Παυσανίας (VI, 20, 7), Σχολιαστής εις «Φοινίσσας» Εύριπίδου, Πίνδαρος ('Ολυμπιακοί, Ι, 145), Θουκυδίδης (1, 9), Τζέτζης (1,415­423).

Ιδού τα περιστατικά : Ό Λάϊος, έκδιωχθείς άπό τάς Θήβας, τήν πα­

τρίδα του, όταν ό "Αμφιος και ό Ζήθος κατέλαβαν τήν εξουσία, κατέφυ­

γεν εις τήν Αυλή του Πέλοπος εις τήν "Ηλιδα, όπου έγινε ευμενώς δεκτός και έφιλοξενήθη είς τα ανάκτορα. 'Εκεί προσεφέρθη να δώση μαθήματα αρματοδρομίας είς τον βασιλόπαιδα Χρύσιππον, αλλά σαγηνευθείς άπό τό κάλλος του, τον απήγαγε και τον ατίμασε. Κατόπιν τούτου ό νεανίσκος άπό έντροπήν ηύτοκτόνησε και ό πατήρ του Πέλοψ, επάνω στην απελπι­

σία του, κατηράσθη τον διαφθορέα να μή απόκτηση τέκνα, ή, αν άπέκτα κανέν, να φονευθή ύπ' εκείνου. Τέσσαρες στίχοι άπό τήν άπωλεσθεΐσαν τραγωδία του Εύριπίδου «Χρύσιππος» (Nauck. Tragicorum Graecorum Fragmenta, 840) δείχνουν τό Λάϊο να διαπληκτίζεται με άγνωστο συνομι­

λητή, πιθανώς μέ τον Πέλοπα (καθώς βεβαιώνει ό J. Duchemin : L' Άγων dans la Tragédie grecque), και να προσπαθή να δικαιολόγηση τήν επαί­

σχυντη συμπεριφορά του : γνωρίζει και παραδέχεται τήν κατηγορία πού του προσάπτεται, άλλα δηλώνει ότι δέν ημπορεί ν ' άντισταθή εις τό πάθος πού τον παρασύρει :

ΛΑΙΟΣ : «λέληθεν ουδέν των δε μ' ών συ νουθετείς, γνώμην δ' έχοντα y) φύσις βιάζεται, . . . alai τόδ' ηδη θείον άνθρώποις κακόν, όταν τις είδη το αγαθόν, χρήται δέ μή».

Κάτι παρόμοιον μέ τό λεχθέν ύπό της Μήδειας είς τό όμώνυμον δρά­

μα τοϋ Εύριπίδου (στ. 78 ­ 79) :

«Και γιγνώσκω μεν ola δραν μέλλω κακά, θυμός δε κείσσων των εμών βουλευμάτων».

"Οταν άργότερον μετά τον θάνατον των σφετεριστών του Καδμείου θρόνου ό Λάιος έγινε βασιλεύς τών Θηβών και έπεθύμησε ν ' απόκτηση παιδιά, συνεβουλεύθη τό Μαντεΐον, τοϋ οποίου ή άπάντησις ήτο, ως προα­

νεφέρθη, σύμφωνη μέ τήν κατάρα τοϋ Πέλοπος, καθώς λέγει και ή ιδία ή σύζυγος του Ίοκάστη, κατά τό διάλογον μέ τον Οιδίποδα (Οιδίπους Τύ­

ραννος, Σοφοκλέους, στ. 711 ­714) :

— 366 —

Χρησμός γαρ ήλθε Λαΐω. . . ώς αυτόν ήξοι μοίρα προς παΐδα βανείν, δστις γένοιτ εμοϋ κάκείνου πάρα.

Τοιουτοτρόπως ό Λάιος, κατά τον Σχολιαστήν τών «Φοινισσών» του Εύριπίδου «άφικόμενός ποτέ εις Ήλιν και τον του Πέλοπος υίόν Χρύσιπ­

πον ίδών, ός ήν ουκ έκ της θυγατρός του Οινόμαου Ίπποδομείας, και άλούς τούτου κατάκρας τω ερωτι, άρπάσας εις Θήβας ήνεγκε και συνήν αύτω τα ερωτικά, πρώτος εν άνθρώποις την άρρενοφθορίαν εύρων, καθώς δη και ό Ζευς èv θεοΐς τον Γανυμήδην άρπάσας. Ό δε Πέλοψ, μαθών τούτο, κατη­

ράσατο τω Λαΐω μηδέποτε μεν παΐδα τεκειν, ει δ' άμα και συμβαίη ύπ' αυ­

τού τούτου άναιρεθήσεσθαι. Δια ταύτα πολύν χρόνον άπαις ων παραγίνε­

ται εις Πυθίαν και παίδων αιτεί γονήν και ακούει τόνδε τον χρησμόν : «Λάί'ε Λαβδακίδη . . . » κ.λ.π., ων τίνων θεσπισμάτων τη της γυναικός Ίοκά­

στης επιθυμία και ηδονή (Φοίν. 21), ώσπερ. έκλαθόμενος Λάϊος μια τών ημερών, βαρυνθείς τω οϊνω (εν κραιπάλη μέθης) και συνελθών τη αύτου γυναικί Οιδίποδα σπείρει και μετά το τεχθήναι αυτόν άναπεμπάσας τους χρησμούς και φόβον λαβών διατορήσας τους πόδας αύτοΰ και χρυσέους κρίκους διαπερονησάμενος ρίπτει διά τών οικείων βουκόλων εις το όρος τον Κιθαιρώνα ώς ύπό θηρίων ενταύθα άναιρεθησόμενον».

Εις άλλο σχόλιον αναφέρεται (Φοίνισσαι 18) : «λαβών τον χρησμόν και άπελθών έφύλαττε μη συννευνδσθαι τη ιδία γυναικί, εν μια δε τών ήμε­

ρων τω οϊνφ βαρυνθείς συνήλθε τη γυναικί αύτοΰ, άφ' ής εσχε τον Οιδί­

ποδα. . .» . Κατά τον Σχολαστήν του Αισχύλου εις τήν τραγωδίαν «Επτά έπί Θήβας» (Yvon Vrès. La psychologie de Platon, P.U.F., 365) ό Λάιος διέ­

πραξε τό αμάρτημα τής παιδεραστίας διά ν ' άποφύγη τήν τεκνογονίαν, δεδομένου ότι τό Μαντεϊον τοϋ είχε προφητεύσει ότι αν απόκτηση υίόν ούτος θα τον φονεύση.

Ό μύθος σημαίνει ότι οί Έλληνες τής αρχαϊκής εποχής κατεδίκαζον τήν παιδεραστίαν, χαράκτηρίζοντες αυτήν ώς «παράνομον» και «άθέμι­

τον», ώς συνάγεται άπό τό άπωλεσθέν έπος τοϋ θηβαϊκού κύκλου, τήν «Οί­

διπόδειαν», τής οποίας περίληψιν εκαμεν ό μυθογράφος Πείσανδρος (κατά Bethe, Thebanische Heldenlieder) : «Τον Λάϊον άσεβήσαντα εις τον παράνομον έρωτα τοϋ Χρυσίππου, δν ήρπασεν άπό τής Πίσης. . . πρώτος δε Λάιος τον άθεμιτον έρωτα τούτου εσχεν ο δε Χρύσιππος υπό αίσχύνης εαυτόν διεχρήσατο τω ξίφει».

Ό Flacelière (L'amour en Grèce, 36, 52) βεβαιώνει ότι εις τον Όμηρον κανέν 'ίχνος μισογυνισμοΰ δέν διεπίστωσε, ούτε φιλομοφυλίας. Είς τήν «Ίλιάδα» ή φιλία τοΰ Άχιλλέως και τοΰ Πατρόκλου ήτο αγνή, άλλ' ό Αισχύλος εις τήν τραγωδίαν «Οί Μυρμιδόνες» (άπωλεσθεϊσαν) ύπαινίσ­

— 367 —

σεται κάτι τέτοιο. Ό Πλάτων εις το «Συμπόσιον» (180α) διαφωνεί. Αυτά παρεκβατικώς.

Ή Ήρα έπί πλέον —■ υπόδειγμα συζύγου όχι μόνον πιστής και ενάρε­

του, άλλα και άνυποχωρήτως άτεγκτου, διατελούσα εις κατάστασιν χρο­

νιάς δυσανασχετήσεως, θα έλέγομεν μάλλον συνεχούς ψυχικού αναβρα­

σμού δια τις αλλεπάλληλες απιστίες του θεϊκοϋ συζύγου της και έπί πλέον προστάτις της οικογενειακής εστίας ■—­ δια να υπεράσπιση τον θεσμόν του γάμου και δια να τιμωρήση τον ένοχον έρωτα του Λαΐου, όστις, καθ' ο μοιραίως άγονος, ήτο επιρρεπής να διατάραξη τάς φυσικάς σχέσεις μετα­

ξύ των δύο φύλων, και τον θεσμόν τής οικογενείας, έστειλε τήν τρομεράν Σφίγγα εναντίον των Θηβαίων (οι όποιοι δεν έξηγέρθησαν και δεν έτιμώ­

ρησαν τον κακουργήσαντα άρχοντα των), δυνάμει τής ανέκαθεν ισχυού­

σης αρχής, κατά τήν οποίαν ολόκληρος ό πληθυσμός είναι συνυπεύθυνος δΓ αδίκημα διαπραχθέν έστω και υπό ενός μέλους αύτοϋ.

[ Ό ακαδημαϊκός κ. "Αγγελος Τερζάκης σε μια άπό τις βαθυστόχαστες «Επιφυλλίδες» του («Βήμα» 17 ­ 3 ­ 74) : Συλλογική καταδίκη, γράφει : «Τό θανατικό στή Θήβα χτυπάει αδιάκριτα ενα λαό πού δεν έχει σε τίποτα τό ανόσιο συνεργήσει. . . υπάρχει ενα πρόβλημα τοϋ αθώου πού δέν τό πρόσεξε κανένας ποτέ». Ή άπάντησι, κατά τή γνώμη μου, είναι ότι αμαρ­

τήματα άνεξιλέωτα σαν αυτά πού διεπράχθησαν άπό τον Οιδίποδα και άλλα παρόμοια (γονεοκτονία, αιμομιξία, άδελφοκτονία και κατ' έπέκτασι ανθρωποκτονία) «διαπράττονται» υπό μορφήν φαντασιώσεων απωθημένων άπό τή μικρή ηλικία βαθειά εις τό ασυνείδητο, χωρίς καθόλου τό άτομο να εχη έπίγνωσι (αισθάνεται τον εαυτό του «αθώο») και ως σκοτειναί ενορ­

μησιακαί τάσεις έγκρύπτονται εις τα αβυσσαλέα βάθη τοϋ ψυχισμού. Όταν λοιπόν τύχη να διαπραχθούν άπό τρίτον, αφυπνίζουν αόριστα και δυσδιά­

κριτα συναισθήματα ένοχης και συγχρόνως επιφέρουν ψυχική άνακούφισι (λύτρωσι), διότι άλλος (όχι τό ϊδιο τό άτομο) τα διέπραξε (τα εγκλήματα) στή ζωή ή (πλασματικά) επάνω στή σκηνή. Τό θέμα χρειάζεται εκτενέστερη τεκμηρίωσι (πρβλ. μελέτη μου : Πώς παράγεται ή ψυχοκαθαρτική έπίδρασι τής τραγωδίας και τα άρθρα περί Κάφκα και Δοστογιέφσκι)].

Ό Οιδίπους λοιπόν, ό υιός τοϋ Λαΐου, έπλήρωσε και αυτός δια τον πα­

τέρα του κατ' έπέκτασιν του ύπ' αύτοϋ τούτου διαπραχθέντος αμαρτήματος, διότι ή κατάρα τοϋ Πέλοπος άπηυθύνετο και προς τους απογόνους τοϋ Ααΐου μέχρι ξεκληρίσματος, όπερ καί συνέβη με τήν άλληλοκτονία τών υιών του Οιδίποδος, Έτεοκλέους καί Πολυνείκη.

Μία λεπτομέρεια, όχι πολύ γνωστή, πού αναφέρεται εις τήν Σφίγγα : Σύμφωνα με τήν επικρατέστερη μυθική παράδοσι τό αίνιγμα τό όποιον αύτη έθετε προς τους διαβάτας (τί εστίν δ μίαν έχον φωνήν, τετράπουν καί δίπουν καί τρίπουν γίνεται) έλύθη ορθώς άπό τον Οιδίποδα καί κατόπιν

— 368 —

αύτοϋ ή Σφίγξ αυτοκτονεί πίπτουσα εκ του βράχου ή, κατά τον χρονικο­

γράφον του 6ου μ.Χ. αιώνος Μαλάλαν (11, 610), άναφερόμενον υπό του Krumbacher (Geschichte der Byzantinischen Litteratur, 5, 335) φονεύεται από τον ϊδιον τον Οιδίποδα : «εύρηκώς δε καιρόν. . . λαβών λόγχην άνει­

λεν αυτήν». Κατά τον σχολιαστήν όμως των «Φοινισσών» του Εύριπίδου (στ. 50)

ή Σφίγξ αυτοκτονεί, διότι παρενόησε τη χειρονομία του Οιδίποδος, ό όποιος, προτού απάντηση εις το αίνιγμα, έθεσε τον δείκτην της δεξιάς χειρός επί του μετώπου, ώς έάν ήθελε να συγκέντρωση τή σκέψι του, άλλα ή Σφίγξ ένόμισεν ότι επρόκειτο περί σιωπή ράς, αλλ' ενδεικτικής απαντή­

σεως, ότι το άντικείμενον του αινίγματος είναι ό εαυτός του, δηλαδή ό άνθρωπος: «τινές δέ φασι τύχη λϋσαι το αίνιγμα ψαύσαντα του μετώπου και ή Σφίγξ νομίσασα δακτυλοδεικτεΐν εαυτόν, δ έστι τον άνθρωπον».

Είς μίαν σαρκοφάγον δια παιδί (Kindersarcophag, C , Carl Robert, Oidipus Geschichte Eines poetishen Stoffs in Griechisches Altertum, S. 509) της Συλλογής Σούτσου διακρίνεται σαφώς ή χειρονομία του Οιδίποδος.

Ένώ είς τον «Οιδίποδα τύραννο» δεν διαφαίνονται διαταραχαί του νου, του αισθήματος και της συμπεριφοράς, πού να φθάνουν μέχρις εκτροχια­

σμού, άλλοι ήρωες παρουσιάζονται μέ πλέον άδράς, σε σύγκρισι και με τον Προμηθέα, εκδηλώσεις ψυχικής διαταραχής, όπως ό Ηρακλής «μαινόμενος» άπό τον Ευριπίδη ή ό Αίας άπό τον Σοφοκλή, πού επάνω στην τρέλα, τήν οποία του ένέβαλεν ή 'Αθηνά, ρίχνεται στα κοπάδια των 'Αχαιών, πι­

στεύοντας ότι σφάζει τους Άτρεϊδες και τον 'Οδυσσέα, για να τους έκδικη­

θή, επειδή του έστέρησαν τον οπλισμό του 'Αχιλλέα. 'Αλλά για να δώση ό Σοφοκλής ζωηρότερο ψυχολογικό νόημα και ενδιαφέρον είς το δράμα μέ το σκοπό να κάνη το θεατή να αΐσθανθή τον εαυτό του πολύ κοντά, να οί­

κειωθή το πρόσωπο του πρωταγωνιστοϋ, αποφεύγει να περιγράψη έναν άρρω­

στο για φρενοκομείο. Ό Σοφοκλής ηθέλησε να παραστήση τα μεγάλα πάθη ενός μεγάλου. Προς τούτο δεν ήτο αρκετή ή άπομίμησι και πιστή άπεικόνισι παρομοίων παθών κοινών ανθρώπων εστρεψεν ό ποιητής το βλέμμα γύρω του δια να εΰρη άγανακτοϋντα, χολούμενον, μηνίοντα, όργι­

ζόμενον, θλιβόμενον μέσα στην κοινωνία άνθρωπο μέ το σκοπό να περιγρά­

ψη τήν άγανάκτησι, το χόλο, τή μήνι, τήν οργή, τή θλΐψι του ήρωός του. 'Αλλά ό Αϊας ό πελώριος, ό οξύθυμος, ό βίαιος («Θούριας, αϊθων, ώμοκρα­

τής», σύμφωνα μέ τους χαρακτηρισμούς του ποιητοϋ), δεν ώφειλε κατά το πνεύμα και τις ανάγκες τής τραγωδίας, να έξωτερικεύη τα ψυχικά του πάθη μέ το μέτρο τών κοινών ανθρώπων. Έχρειάζετο ένας τύπος υπερέχων του συνήθους, έξω τών κοινών ορίων και αυτός ό τύπος ευρέθη είς τάς τρικυ­

μιώδεις ψυχικάς καταστάσεις τών ανθρώπων εκείνων πού έχασαν το χαλινό τοΰ λογικού, τών φρενοβλαβών, οι όποιοι, ειρήσθω εν παρόδω, τήν έποχήν

— 369 —

έκείνην δεν άνεκλείοντο είς Ειδικά 'Ιδρύματα, άλλα έκυκλοφόρουν εις τους δρόμους, θεωρούμενου ώς «θεόληπτοι», «ενεργούμενοι» κ.τ.λ. Τοιουτο­

τρόπως, παριστάνων ό Σοφοκλής τό μέγεθος της εξεγέρσεως του Αϊαντος, περιέγραψε τη μανιακή διέγερσι, θέλων ν' απεικόνιση τις ταραχώδεις εκδη­

λώσεις άμετρου οργής και τή θόλωσι του νου, πού τή συνοδεύει, ελαβεν ώς υπόδειγμα τή διανοητική σύγχυσι, ϊνα τέλος παράσχη ΐδέαν περί του μεγέθους τής θλίψεως του ήρωός του, δια να τον κάνη τραγικόν πρόσωπον, πού να έμπνέη φόβο και οίκτο, αντέγραψε τή μελαγχολική ψύχωσι, πού οδη­

γεί στην αυτοκτονία. Τά υποδείγματα, ώς ελέχθη, τα έλαβε άπό τους γύρω του ελευθέρως διαβιοϋντας και τα διεσκεύασε καταλλήλως.

Είς τήν άναζήτησι αυτή των προτύπων, πού χωρίς αμφιβολία έχρησιμο­

ποίησαν οί τραγικοί ποιηταί, δεν πιστεύω να με παρεκίνησε ή πρόθεσι, πού αποδίδεται ενίοτε είς τους ειδικούς, ότι τάχα άπό επαγγελματική παρα­

μόρφωσι διαβλέπω τή φρενοβλάβεια σέ κάθε υπερβολική ή ξενίζουσα συμπε­

ριφορά των συνανθρώπων, ούτε υπεστήριξα ότι οί αρχαίοι δραματουργοί διενοήθησαν ή επεδίωξαν ν' ανεβάσουν στην σκηνή ατόφιους τύπους ψυχο­

παθών, πού θα ήτο κάτι τό αντιαισθητικό και άποτροπιαστικό. Τουναντίον υποστηρίζω ότι ήντλησαν μεν άπό τό αστείρευτο καί ζωντανό εις τή λαϊκή φαντασία υλικό τής μυθικής παραδόσεως, εμβαθύνοντας τό μύθο καί εύρύ­

νοντες τό σύμβολο, μέσα στα πλαίσια των αντιλήψεων για τή ζωή πού είχαν οί σύγχρονοι τους, αλλά μπόρεσαν να μετουσιώσουν καί να προσαρμόσουν μέ αξιοθαύμαστη δεξιότητα τις ιδιαιτερότητες των εκδηλώσεων του χαρά­

κτη ρος των ηρώων καί να τις ενσωματώσουν μέσα στην τραγική πραξι, ώστε καί ό σημερινός θεατής να συγκλονίζεται είς τά βάθη τής ψυχής του καί να φθάνη καί αυτός στή λύτρωσι μέ τό να αισθάνεται οίκτο προς τους άναξίως δυστυχοΰντας καί φόβο προς τάς ιδίας ώς άνθρωπου τύχας, μέ τήν έννοια ότι ή τραγική μοίρα των ηρώων αυτών συμβολίζει τήν τύχη πού ενδέ­

χεται να είναι καί δική του («από των αλλότριων προς τα οικεία», καθώς λέγει ό Πλάτων εις τήν «Πολιτεία», Χ, 606).

Ή άντίληψι πού είχαν οί τρεις δραματικοί ποιηταί, Αισχύλος, Σοφο­

κλής καί Ευριπίδης δια τό μοιραΐον είς τήν ζωή του άνθρωπου παρουσιάζει μια εξελικτική άπολυτρωτική πορεία.

Ένώ στον Αισχύλο ή Ειμαρμένη παριστάνει μια ύπερκόσμια καί τυφλή δύναμι, πού είχε μάλιστα θεοποιηθή, τή βλέπουμε στο Σοφοκλή, καί προ παντός στον Ευριπίδη, να εγκαθίσταται μέσα στην ψυχή του άνθρωπου. Έτσι του φαίνεται σαν να ενεργή άπό δική του ελεύθερη βούλησι καί εκλογή. Λέγω του φαίνεται σαν να έγεργή ελεύθερα καί τονίζω τήν ομοιό­

τητα τής αντιλήψεως αυτής του Ευριπίδη για τήν ελευθερία τής βουλήσεως μέ τή σύγχρονη ψυχαναλυτική άποψι, δηλαδή ότι αυτό πού άπό ύπερατο­

μικό έγινε ατομικό αντιπροσωπεύεται στην πραγματικότητα άπό ώρισμένους 24

— 370 -

ψυχολογικούς παράγοντας πού εμφωλεύουν μέσα στον ασυνείδητο ψυχι­

σμό και προσδιορίζουν αιτιοκρατικά τις συναισθηματικές αντιδράσεις, τις πράξεις και τη συμπεριφορά στη ζωή. Ό βαθμός ψυχολογικής ελευθερίας στην εκλογή είναι συνάρτησι του βάθους της αυτογνωσίας, πού έπραγμα­

τοποίησαν ένορατικώς μόνοι τους ό Σωκράτης μέχρις ενός σημείου από τους αρχαίους και ό Freud από τους νεωτέρους, ερμηνεύοντας ό ϊδιος τα όνειρα του, των οποίων απεκάλυψε το λανθάνον περιεχόμενο, τον πραγμα­

τικον δηλαδή έκφραστήν του ασυνειδήτου ψυχισμού, πού πρώτος αυτός επεσήμανε. Άλλα οί περισσότεροι άνθρωποι δεν ημπορούν μόνοι τους να αποκτήσουν γνήσιο «γνώθι σαυτόν», δηλαδή τήν πληρότητα της συνειδη­

τοποιήσεως των πραγματικών ελατηρίων των επιθυμιών τους και της εκκα­

θαρίσεως των ένδοψυχικών συγκρούσεων, πού κάνουν — ή συνειδητοποίησι αυτή και ή έκκαθάρισι — τον άνθρωπο κατά τό μάλλον ή ήττον αυτεξούσιο και ικανό να κυρίαρχη τα πάθη του. Είς τους αντίποδας ευρίσκεται ό φρε­

νοβλαβής, πού δέν έχει έπίγνωσι του τί γίνεται μέσα του, είναι έκτος εαυτού, υπεξούσιος τών ενστικτωδών του ένορμήσεων, πού τον οδηγούν σέ πράξεις όχι μόνον αναπότρεπτες, άλλα και ακατανόητες και δυσανάλογες αναφορικά με τή φαινομενική, τήν εξωτερική τους αφορμή.

* * *

Ά π ' αυτήν τήν προοπτική αν έξετάσωμε τα πρόσωπα τών τραγωδιών τού Ευριπίδη διαπιστώνουμε, ότι ή έννοια της Ειμαρμένης μετατοπίζεται από τό μεταφυσικό στο ψυχολογικό πεδίο. Εις τήν «Μήδεια» λ.χ. έχουμε τήν έντύπωσι ότι ή ήρωΐδα, όταν αποφασίζει τήν παιδοκτονία — δια τήν οποία προηγουμένως έκανε κατ' έπανάληψι λόγο στο Χορό, με τό σκοπό προφανώς να έξοικειωθή ό θεατής μέ τήν έτοιμαζόμενη αποτρόπαια πραξι — ενεργεί σαν αυτόματο, έρμαιο τού πάθους της ζηλοτυπίας και της έκδική­

σεως (στ. 1079):

ΜΗΔ. : Καϊ μανθάνω μεν ola δράν μέλλω κακά θυμός ôè κρείύσων τών εμών βουλευμάτων.

Εις τήν προς Ρωμαίους έπιστολήν (7,15) τού 'Αποστόλου Παύλου, εκφράζεται ή ιδία έννοια εσωτερικής διαμάχης: «δ γαρ κατεργάζομαι ού γιγνώσκω1 ού γαρ ο θέλω, τούτο πράσσω­ άλλ' δ μισώ τούτο ποιώ. . . ει δε δ ού θέλω εγώ, τούτο ποιώ, ουκ ετι εγώ κατεργάζομαι αυτό, άλλ' ή οικούσα εν έμοί αμαρτία».

Ή πάλη αυτή μεταξύ λογικής και πάθους εκφράζεται παραστατικώ­

τατα και εις τάς «Μεταμορφώσεις» τού Όβιδίου (VII 20 ­ 21) : «Video mel­

liora proboque, deteriora sequor», δηλ. «βλέπω τα καλύτερα και τα έπιδοκι­

— 371 —

μάζω, ακολουθώ όμως τα χειρότερα». Ό δε 'Αριστοτέλης εις τα «'Ηθικά Νικομάχεια» εκφράζεται ώς έξης: «Άτεχνώ γαρ καθάπερ τα παραλελυμένα του σώματος μόρια εις τα δεξιά προαιρουμένων κινήσαι, τουναντίον εις τα αριστερά παραφέρηται, και έπί της ψυχής οϋτως έπί τάναντία γαρ αί όρμαί των ακράτων». Δηλαδή «πράγματι ό,τι γίνεται με τα παράλυτα μέλη του σώματος, πού ό ασθενής θέλει να τα κινήση δεξιά, αυτά αντιθέτως πηγαί­

νουν αριστερά, το ϊδιο συμβαίνει και με τήν ψυχή: αί όρμαί των ακολά­

στων τους οδηγούν εις διεύθυνσιν έναντίαν εκείνης πού υπαγορεύει ή λογι­

κή». Οι θεαταί της εποχής του Ευριπίδη θα ήσαν ασφαλώς είς θέσιν περισσό­

τερον ϊσως άπό τους σημερινούς να συναισθανθούν τήν επιτακτική εσωτερι­

κή παρόρμησι πού έσπρωξε τή Μήδεια στο ανεπανόρθωτο. Αυτό δείχνουν τα τελευταία λόγια του Χορού των Κορινθίων γυναικών (στιχ. 1279 ­ 1289):

ΧΟΡΟΣ: Πέτρα ή σίδερον ήσουν λοιπόν να βαστάξης τά δικά σου τά βλαστάρια, τα δυό σου παιδιά, με τά χέρια σου δόλια, σκληρά να τά σφάξης! Μια γυναίκα παλιών χρόνων εχω ακουστά, μόνο μιά, πώς στα τέκνα της χέρι είχε βάλει, τήν 'Ινώ, πού τής πήραν οί θεοί τά μυαλά, κι' από το σπίτι της εξω τρελήν είχε βγάλει τοΰ Διός ή γυναίκα. Κι' αυτή στ' αρμυρά τά νερά ή δόλια πέφτει να πνίξη τά δυό της τά παιδάκια σκληρά. Στο γιαλό είχε ριχτή με τα τέκνα της κι' εύρε μ' αυτά τό χαμό της.

(Μετ. Δ. Σάρρου).

Είς τό χωρίον αυτό διαφαίνεται ή πρόθεσι τοΰ ποιητοΰ να υπεράσπιση τήν ύπόθεσι μιας μητέρας, τής Μήδειας — πού διέπραξε τό πλέον ασυγχώ­

ρητο έγκλημα και πού με κανένα τρόπο δεν μπορεί να κερδίση τή συμπά­

θεια του ακροατηρίου — επικαλούμενος ώς έλαφρυντικόν ότι δεν είναι ή πρώτη πού διέπραξε διπλή παιδοκτονία. Έτσι εις τό ύψιστο σημείο τής τραγικής συγκινήσεως πού δονεί τήν ψυχή τοΰ θεατού, επικαλείται ενα προηγούμενο και θέτει είς τό στόμα τής κορυφαίας τοΰ Χορού ενα περιστα­

τικό τότε πού μιά άλλη μητέρα, ή 'Ινώ, επάνω σε παροξυσμό παραφροσύ­

νης, έπεσε στή θάλασσα μαζί με τά δυό παιδιά της. Σύμφωνα όμως με τή μυθική παράδοση, πού αναφέρει ό 'Απολλόδωρος

(III 4, 3), ή Ίνώ έρρίφθη στή θάλασσα άπό ενα υψηλό βράχο, μαζί με τό ενα άπό τά παιδιά της, τό Μελικέρτη, ενώ τό άλλο, τό Λέαρχο, τό έσκότω­

σε ό πατέρας τους Άθάμας, και αυτός επάνω σέ παροξυσμό «μανίας» πού τήν ένέβαλε και είς τους δύο γονείς ή Ήρα άπό ζηλοτυπία, επειδή ή Ίνώ είχε θηλάσει τό Διόνυσο, τον όποιο ό Ζευς είχεν αποκτήσει από τή Σεμέλη

— 372 —

(μία άπο τις πολλές συζυγικές του απιστίες). Ό Ευριπίδης μέ το να προτί­

μηση την όλιγώτερο διαδεδομένη παραλλαγή του μύθου, πού ανέφερα προ­

ηγουμένως, κατώρθωσε να επιτυχή το σκοπό του: το έγκλημα της ήρωίδος παύει να είναι ανήκουστο, μέ τήν ετυμολογική σημασία της λέξεως, δέν είναι το πρώτο, επί πλέον το διέπραξε μέν έπειτα από πολλές άμφιταλαντεύ­

σεις και δισταγμούς γύρω από το βασικό κίνητρο τοϋ μίσους προς τον άπιστο σύζυγο, πού τήν οδηγεί στην πιο σκληρή έκδίκησι, άλλα κάτω άπο μια φαινομενική νηφαλιότητα σκέψεως είναι τόσο τυφλωμένη άπό το πάθος της ζηλοτυπίας και της έκδικήσεως, ώστε να χάση κάθε λογικό έλεγ­

χο, ενώ συγχρόνως επικαλείται επιχειρήματα, καθώς θ' άναφερθή παρακάτω, ότι ενεργεί μέ πλήρη ελευθερία βουλήσεως. Ά π ' αυτή τή σκοπιά ή άνάλυσι τοϋ χαράκτηρος της Μήδειας θα έλεγα ότι δίνει ενα χρίσμα σύγχρονης επικαιρότητος εις το δράμα αυτό τοϋ Ευριπίδη, δπου οί θεοκρατικές αντι­

λήψεις και ό λυρισμός παραχωρούν τή θέσι τους στο ρεαλιστικό ξετύλι­

γμα τών ψυχικών παθών και συγκρούσεων, το όποιο βλέπουμε στο νεώτερο θέατρο και δπου ή Θεά Ειμαρμένη κατεβαίνει άπό το υψηλό της βάθρο8 πού κατείχε εις τά δράματα τοϋ Αισχύλου και εγκαθίσταται μέσα στην ψυχή της τραγικής ήρωΐδος, ή οποία όχι πλέον σαν θρυλική μορφή, άλλα σαν άν­

θρωπος μέ έντονα μέν, αλλ' ανθρώπινα αισθήματα και ψυχικές αντιδράσεις, μδς συγκινεί και μας προκαλεί φρίκη μαζί και οίκτο. Τό συμπέρασμα εις το όποιον κατέληξα κατόπιν της ψυχολογικής αναλύσεως τοϋ χαρακτήρος της Μηδείας (πρβ. «Ανώμαλοι χαρακτήρες εις τό Άρχαϊον Δράμα») είναι ότι ό Ευριπίδης, άφοϋ κατέφυγεν εις τήν παιδοκτονία, δια να διασκευάση τήν ύπόθεσι τοϋ δράματος επί τό τραγικώτερον, κατενόησε τήν ανάγκη να παραστήση τήν τερατώδη εκείνη πράξι ώς τό φυσικό έπακολούθημα ειδι­

κής ψυχικής καταστάσεως, ή οποία, όταν έξετασθή μέ τό φακό της συγ­

χρόνου ψυχιατρικής, εμφανίζει πολλά συμπτώματα μελαγχολικής ψυχώσεως: άγχος, αϋπνία, άρνησι τροφής, ίδέαι επικειμένων κακών δια τον εαυτό της και τά προσφιλή τέκνα της, αλτρουιστική επιθυμία να τά άπαλλάξη δια της θανατώσεως άπό τον κίνδυνο τον όποιο κατά τήν παράφρονα πλέον άντίλη­

ψί της διατρέχουν, δηλαδή μήπως φονευθούν μετά βασάνων υπό άλλης δυσμενεστέρας χειρός (στίχοι 1059 ­ 1061 και 1238 ­ 1241):

ΜΗΔΕΙΑ : Μα τους παρ' "Αιδη νερτέρους άλάστορας ούτοι ποτ" εσται τονθ" δπως εχθροϊς êyco παϊδας παρήσω τους εμονς καθνβρίσαι

Και μη χολήν άγονσαν εκδοϋναι τέκνα αλλγι ψονενσαι δεσμενεστέρα χειρί.

— 373 —

Κατά την άντίληψι μερικών ερμηνευτών του δράματος, ή Μήδεια έφόνευσε τα τέκνα της άνευ ανάγκης και τούτο διέπραξε όχι εις στιγμήν παραφροσύνης, άλλα με πλήρη καταλογισμό. Τα δε δικαιολογητικά πού επικαλείται, κατά βάθος, λέγουν, πώς είναι έντεχνα σοφίσματα, δεδομένου ότι δια του άρματος το όποιον έστειλε ό πάππος της Ήλιος, ώς άπό μηχανής θεός και δια του οποίου και αυτή έφυγε και τους παΐδας νεκρούς παρέλαβεν, ήδύνατο να διάσωση αυτούς ζώντας. Ή πρόχειρη άντίρρησι πού έρχεται στή σκέψι είναι ότι, αν αυτό συνέβαινε, θα έλειπε άπό τό δράμα ή πλέον συγκλονιστική σκηνή. Εις τήν πραγματικότητα οί πάσχοντες εκ μελαγχο­

λικής ψυχώσεως, πού κατατρύχονται άπό ιδέας αυτοκτονίας, εϊναι ικανοί νά εξευρίσκουν ευλογοφανείς δικαιολογίες, όπως και ή Μήδεια, τό έγκλη­

μα της οποίας, σύμφωνα με ώρισμένες εκφράσεις, πού υπάρχουν εις τό κεί­

μενο της τραγωδίας, παρουσιάζεται ώς απόρροια ψυχικής διαταράξεως. Μέ αυτή και μόνη τήν εκδοχή ή παιδοκτονία μπορεί νά γίνη νοητή ψυχολο­

γικούς και νά εΰρη άπήχησι στην ψυχή του θεατού, άλλως κινδυνεύει νά φανή αδικαιολόγητη και εις τό κενόν, ούτως ειπείν, αιωρούμενη. Διότι δεν αρκεί ή ειδική ψυχοσύνθεσι της φαρμακευτρίας, ή διαστροφή του χαρα­

κτήρος, ό φυλετικός παράγων (ή Μήδεια εθεωρείτο βάρβαρος ώς προς τήν καταγωγήν), ούτε αμιγές τό πάθος τής έκδικήσεως, όπως παραμερισθή και ύπερνικηθή τό βαθειά ριζωμένο εις τή γυναικεία ψυχή μητρικό φίλτρο. Εις ό,τι δε άφορα είδικώτερα τον αντίκτυπο επί του θεατού, έάν έλειπε τό ελατήριο τής ψυχικής διαταραχής, δεν θα παρήγετο εις τήν ψυχή του αίσθη­

μα οίκτου και φόβου, άλλα μόνον αποτροπιασμός και δυσάρεστη εκπληξι. Τα αυτά ισχύουν και δια τήν προ τετραετίας παιδοκτόνο του Καλαμακίου 'Αμερικανίδα Νίτα Μπέηκερ, πού άπεπειράθη και αύτοκτονίαν, καθώς και δι' άλλα παρόμοια κακουργήματα πού συνεκλόνισαν τελευταίως τήν κοινή γνώμη, μέ τήν έπιφύλαξι ότι εις τινας περιπτώσεις πρόκειται περί παιδοκτο­

νίας οφειλομένης εις τό άσβεστο μίσος καί πάθος έκδικήσεως εναντίον του συζύγου (ή πενθερδς τυραννικής, σαν αυτή τής Καλλιόπης Ευθυμίου λ.χ.), χωρίς ϊχνος ψυχώσεως.

Εις τάς «Τκέτιδας» του Αισχύλου ό Χορός τών Δαναΐδων επικαλείται τό μΰθο μιας άλλης παιδοκτόνου μητέρας, τής Πρόκνης, κόρης του Παν­

δίωνος, βασιλέως τών Αθηνών καί συζύγου τοΰ Τηρέως, βασιλέως της Θράκης. Ή Πρόκνη λοιπόν, λίγο καιρό μετά τό γάμο της, έπροσκάλεσε, για νά μένη μαζί της, τήν αδελφή της Φιλομήλα, τήν οποίαν όμως δέν άργησε νά έρωτευθή ό Τηρεύς, τήν έβίασε, καί δια νά μή τον προδώση, τής έκοψε τή γλώσσα. Τότε ή Φιλομήλα μέ γράμματα, πού ΰφανε στο φόρεμα της, έγνωστοποίησε τό πάθημα της στην Πρόκνη, ή οποία, για εκδίκησι, έσκότωσε τό γιό της "Ιτυ, τον έψησε καί τον έδωσε στον πατέρα του καί σύζυγο της, πού ανύποπτος τον έφαγε. Στο τέλος ό Τηρεύς μετεμορφώθη

— 374 —

σε γεράκι, πού καταδιώκει συνεχώς την Πρόκνη, μεταμορφωμένη σέ αηδόνι και τη Φιλομήλα, πού έγινε χελιδόνι (στίχ. 57­ 67. Μετάφρασις Γρυπάρη):

ΧΟΡΟΣ: Κι' αν άπ' τους ντόπιους λάχη εδώ σιμά κανείς πού τών πουλιών τή γλώσσα να γνωρίζη γροικώντας τα πικρά τα μοιρολόγια μου, πώς της γυναίκας του Τηρέα της θλιβερής τής γερακυνήγητης άηδόνας, ν ' άκούη τους θρήνους θα νομίζη. Πού άπ' τα πρωτινά τα κατατόπια της αποδιωγμένη μύρεται και κλαίει στα νέα τα ξένα της λημέρια κι' άναθιβάλλει του παιδιού της το χαμό πού άπ' τα δικά της σφάχτηκε τα χέρια πάνω στης κακομάννας του τον άθεο το θυμό.

ΧΟΡΟΣ : ΕΙ δε τις πέλας οίονοπόλων εγγαιος οΐκτον άΐων δοξάσει τις ακούει όπα τάς Τηρεΐας μήτιδος οίκτράς άλόχου κιρκηλάτον τ' αηδόνος, ατ από χώρων προτέρων είργομένα πενθεί μεν οΐκτον ήθέων, ξνντίθηοΊ δε παιδος μόρον, OJÇ αντοφώνως υΆετο προς χειρός εθεν δνσμάτορος κότον τυχών.

"Αλλου είδους κατάργησι τοΰ ενστίκτου τής μητρότητος, ή οποία κατάργησι στο πρόσωπο τής Μήδειας εμφανίζεται με τήν πλέον τραγική της έκδήλωσι, εύρίσκομεν στις «Ίκέτιδες» του Αισχύλου, πού αναφέρονται στην περιπέτεια τών Δαναΐδων, τών πενήντα θυγατέρων τοΰ βασιλέως τής Λιβύης Δαναού. Το μυθολογικό υλικό συνέλεξε, έπεξειργάσθη και αξιολό­

γησε τή συμβολική σημασία του ό ομότιμος καθηγητής τής Λαογραφίας και ακαδημαϊκός κύριος Γεώργιος Μέγας εις εμπεριστατωμένη ν μελέτη του, πού έδημοσιεύθη γερμανιστί τό 1933 εις τό περιοδικό «Hermes». Θα προσπαθήσουμε, λοιπόν, να δείξουμε πώς τή σχετική μυθική παράδοσι δια­

σκεύασεν ό ποιητής μέ βαθειά ψυχολογική είσδυτικότητα και μας έδωσε συγκινητικά δραματοποιημένη τή χαράκτηρολογική ιδιοτυπία τών γυναικών εκείνων, πού κατέχονται άπό τό φόβο τής μητρότητος, φόβο μαζί και άρνησι του ρόλου τους ώς θήλεως σεξουαλικού συντρόφου μέ συνεπόμενη άναφρο­

δισία και ενδόμυχη εχθρική στάσι ή αντιπαλότητα προς τό ανδρικό φύλο.

— 375 —

Ή ψυχοσεξουαλική αύτη παρέκκλισι από την ομαλότητα χαρακτηρίζεται εις τήν ψυχαναλυτική ονοματοθεσία με τον όρο Σύμπλεγμα άνδροειδισμοΰ (complexe de virilité κατά τήν Marie Bonaparte) ή σύμπλεγμα της 'Αρτέ­

μιδος (complexe de Diane κατά τον Charles Baudouin), άλλα προσφυέστε­

ρα μου φαίνεται ότι αποδίδει τήν έννοια ό όρος «κρυπτοφαλλισμός», τον όποιον έπρότεινα. Το σύμπλεγμα αυτό, εφ' όσον παραμένει αξεδιάλυτο και άνεκκαθάριστο μέσα εις τον ασυνείδητο ψυχισμό της γυναίκας, εκδηλώ­

νεται με αντίστοιχη νευρωτική συμπεριφορά στή ζωή και γίνεται αφορμή διαταράξεως της αρμονικής συμβιώσεως μεταξύ συζύγων, έχει δε και δυσμενή αντίκτυπο εϊς τήν συναισθηματική έξέλιξι των τέκνων, τα όποια χάνουν τον προσανατολισμό (πού αποσκοπεί στή σωστή ταύτισι με το γονέα του ιδίου φύλου), υποκείμενα εις παντοειδείς διαστροφάς (φιλομοφυλία κ.τ.λ.). Παρα­

λείπω τάς ευνόητους συνεπείας. Ό τόπος και ό χρόνος δεν μου επιτρέπουν να εισέλθω εις λεπτομέρειας, θ' αρκεσθώ μόνον να αναφέρω τα ονόματα των ψυχαναλυτών ή μάλλον τών ψυχαναλυτριών, πού έσυνέχισαν και ώλο­

κλήρωσαν τις σχετικές έρευνες του Freud και κατώρθωσαν να δώσουν τη σωστή επιστημονική λύσι του αινίγματος της γυναικείας ψυχής. Οί ψυχανα­

λύτριες αυτές είναι ή Ruth Mack Brunswick, Jeanne Lampi de Groot, Melanie Klein, Helen Deutsch και ή Marie Bonaparte.

Και τώρα ας εξετάσουμε τό βαθύτερο ψυχολογικό νόημα πού έχει ό μύθος τών Δαναΐδων, όπως τον παρουσιάζει ή παράδοσι και όπως τον διε­

σκεύασεν ό Αισχύλος εις τις «Ίκέτιδες». Εις τον πρόλογο του δράματος εμφανίζονται οί κόρες του Δαναού, συνοδευμένες άπό τον πατέρα τους, πού τις ξεσήκωσε άπό τή μακρυνή πατρίδα, τή Λιβύη, και επάνω σε πλοίο μέ πενήντα κουπιά τις ώδήγησε στο Άργος, κυνηγημένες άπό τους εξα­

δέλφους των, τους πενήντα υιούς του αδελφού του πατέρα τους Αιγύπτου, πού ήθελαν να τίς νυμφευθούν παρά τή θέληση τους. "Ας σημειωθή ότι εμπό­

διο δεν ήτο ό δεσμός του αίματος, διότι στην Αίγυπτο ­ Αιβύη τοιούτοι γάμοι έπετρέποντο μεταξύ ατόμων πού ήσαν άπό βασιλική γενιά. Ζητούν λοιπόν οί Δαναΐδες καταφύγιο και προστασία εις τό "Αργός, όπου βασιλεύει ό Πε­

λασγός και για να τον πείσουν να τίς δεχθή στή χώρα του, προβάλλουν τό δεσμό της συγγενείας και τοΰ θυμίζουν τήν προμήτορά τους Ίώ, πού έξε­

διώχθη άπό τον πατέρα της "Ιναχο, βασιλέα τότε τοΰ "Αργούς, επειδή έβλε­

πε όνειρα πού εξέφραζαν τήν απωθημένη στο ασυνείδητο αιμομικτική επιθυμία της (λανθάνον περιεχόμενο τών ονείρων της), κάτω άπό τό φαινο­

μενικό περιεχόμενο τών ονείρων αυτών πού έδειχνε τήν ενωσί της μέ τον πατέρα θεών και ανθρώπων, τον Δία, σύμφωνα μέ τήν ψυχαναλυτική ερμη­

νεία τοΰ μύθου της Ίοΰς, πού άνεκοίνωσα προ ετών εϊς τήν Ψυχαναλυτική Εταιρεία Παρισίων (5 Ιουνίου 1949) και πού περιελήφθη στην άνακοίνωσί μου εϊς τό 4ο Παγκόσμιο Συνέδριο Ψυχιατρικής στή Μαδρίτη (τήνόΣπτεμ­

— 376 —

βρίου 1966 με τίτλο: Sur la fréquence et la valueur semiologique des rêves pendant l'éclosion de la psychose).

Δεν πρόφθασαν λοιπόν οι Δαναΐδες να εξασφαλίσουν άσυλο εις το "Αργός και να πού καταφθάνουν με το πλοίο τους οι Αίγυπτιάδαι, επί­

μονοι και απειλητικοί. Ό Δαναός προσποιείται ότι δίνει τή συγκατάθεσί του για το γάμο, άλλα κρυφά εφοδιάζει κάθε μια άπό τις θυγατέρες του και μ' ενα εγχειρίδιο και τους δίνει την εντολή να σφάξουν τήν πρώτη νύχτα του γάμου τους νεαρούς συζύγους των. Όλες έσυμμορφώθησαν με τήν επι­

θυμία του πατέρα τους (Άντι­οιδιπόδειο σύμπλεγμα ή σ. Λήρ), πού ήταν και δική τους επιθυμία, έκτος από μία, τήν Ύπερμήστρα, πού έφείσθη και διέσωσε το γαμβρό, πού της έτυχε στον κλήρο, τον Λυγκέα, διότι τον αγα­

πούσε και πριν ή διότι, κατ' άλλην έκδοχήν, τήν έσεβάσθη και δεν τήν «έπείραξε». Εις ενα χωρίο του «Προμηθέως» δ δέσμιος Τιτάν, καθώς προ­

φητεύει στην Ίώ τις μελλοντικές περιπλανήσεις της και τους απογόνους πού θα γεννηθούν απ' αυτή, λέγει αναφορικά μέ τήν Ύπερμήστρα τα έξης («Προμηθεύς» στίχ. 865 ­ 869. Μετάφρασις Γρυπάρη):

ΠΡΟΜ.: Μόνο μιαν απ' τις κόρες θα γητέψη ή αγάπη, να μή σφάξη τό ταίρι τις και μέ τή γνώμη στομωμένη, κάλλιο άπ' τα δυο θα προτίμηση άναντρη ν' ακουστή ή μιαρά άνδροφόνα. Αυτή γενεά βασιλική θέ νά γέννηση στο "Αργός · μα θάθελε πολλά λόγια όλα ταύτα να λέω καταλεπτώς* μα όπως και νάναι, θάβγη τοξότης άπ' τό σπέρμα αυτό ξακουστός ήρως (ό Ηρακλής), πού άπ' τα βάσαν' αυτά και μένα θα λύτρωση.

Ό Δαναός επάνω στο θυμό του έφυλάκισε τήν Ύπερμήστρα, πού τον έπεριφρόνησε και τον έπρόδωσε μέ τό νά παντρευθή και νά θέλη ν ' απόκτη­

ση παιδιά σύμφωνα μέ τό θείο νόμο πού εξασφαλίζει τή διαιώνισι της ζωής. Τό νόμο αυτό διακηρύσσει μέ υπερηφάνεια ή 'Αφροδίτη, πού έν τω μεταξύ τήν ελευθέρωσε, εις τό ακόλουθο απόσπασμα του δράματος της τριλογίας «Δαναΐδες», τό όποιο διεσώθη άπό τον Άθήναιο (XIII 600β) και όπου ή θεά του Έρωτος ομιλεί για τό λειτούργημα της, πού χάρις σ'αύτό ό ουρα­

νός ρίχνει τή βροχή στή γη και τή γονιμοποιεί, και όταν ελθη ή ώρα, φυ­

τρώνουν άπό τους κόλπους της, προς χάριν των ανθρώπων, τα χορτάρια πού δίνουν τροφή στα ζώα καί τό σιτάρι καί τα δάση:

ΑΦΡΟΔΙΤΗ : Έρά μεν αγνός ουρανός τρώσαι χθόνα, έρως ôè γαΐαν λαμβάνει γάμου τυχείν, δμβρος δ' άπ ευνάεντος ουρανού πεοοιν

— 377 —

εκυαε γαίαν, ή δε τίκτεται βροτοίς μήλων τε βοσκάς και βίον Δημήτριον, δενδρώτις ώρα δ' εκ νοτίζοντος γάμου τέλειος εστί' των δ' εγώ παραίτιος.

Εις το πρόσωπο της Ύπερμήστρας συμβολίζεται το ένστικτο της μη­

τρότητος πού μπροστά του υποχωρεί, σύμφωνα με τη βιολογική αποστολή της γυναίκας, ο φόβος και ή αποφυγή του άρρενος. Με το να δεχθή τή θη­

λυκότητα και να γίνη μητέρα, ή Ύπερμήστρα έθεμελίωσε τή βασιλική δυνα­

στεία άπό τήν οποία έμελλε να γεννηθή ο εθνικός ήρωας της Ελλάδος, πού έλυσε τα δεσμά τοΰ Προμηθέα και μέ τους άθλους του έφερε τον άν­

θρωπο κοντά στή θεότητα, ό Ηρακλής. Οί άλλες Δαναΐδες έμειναν μέ το βάρος της άποτρόπαιας σφαγής πού

διέπραξαν καί γι' αυτό κατεδικάσθησαν άπό τους θεούς μετά το θάνατο τους να χύνουν στον "Αδη αδιάκοπα νερό σ' ενα πιθάρι τρύπιο, πού δεν έγέ­

μιζε ποτέ. Τέτοια μάταιη κι' άκαρπη προσπάθεια εξέφραζε το όνειρο πού μου διηγήθη μία νευρωτική, ύπό ψυχοθεραπείαν, ασθενής, παρόμοιας ψυχο­

δομής, ή οποία έβλεπε τον εαυτό της να ρίχνη αδιάκοπα νερό για να πο­

τίση τό φυτό μιας γλάστρας χωρίς πυθμένα (αξιοσημείωτη σύμπτωσί. . .). Θ' αναφέρω τώρα αποσπασματικά μερικούς στίχους άπό το δράμα

«Ίκέτιδες», πού δείχνουν τις συναισθηματικές αντιδράσεις πού είχαν οί ανέραστες κι' άρνήτριες τοΰ γάμου κόρες αυτές τοΰ Δαναού. Άπό τήν αρχή φαίνεται ή Οιδιποδική προσκόλλησί τους στον πατέρα πού «στάθηκε αρ­

χηγός της βουλής και τής ανταρσίας» τους, «βονλαρχος καί στασίαρχος», καθώς καί ή έμφυτη αποστροφή τους προς τό ανδρικό φύλο: «αυτογενής φνξανορία». Σε μια έπίκλησί τους προς τό Δία, πού άπό τήν ενωσί του μέ τήν Ίώ έγεννήθη στην Αίγυπτο ό προπάππους τους Έπαφος, ή κορυφαία τοΰ Χοροΰ των Δαναΐδων αναφωνεί (στίχ. 140­ 150):

ΧΟΡΟΣ : Καί σπέρμα τόσο σεβαστής μητέρας να ξεφύγω ας δώση τ' άντρίκια τ' αγκαλιάσματα κι' απ' τό ζυγό τοΰ γάμου ας μέ γλυτώση. Καί μ' όση πίστι εγώ βοηθό τήν προσκαλώ, τόσο τοΰ Δία κ ή πάναγνη Κόρη ας τό στρέξη άπό τή σεμνοπρόσωπη τήν όψη σπλαχνικό τό βλέμμα της επάνω μου να στρέψη κι' άγαναχτόντας μ' όση της οργή για τους κατατρεγμούς μου εμένα, παρθένα ας μέ γλυτώση τήν παρθένα.

Έπικαλοΰνται λοιπόν τή βοήθεια τής 'Αρτέμιδος — αυτή είναι ή πά­

ναγνη Κόρη —, συνταυτίζοντας μ' αυτή σέ μια κοινή έπιδίωξι άνδρικοΰ

— 378 —

ιδεώδους, πού το συμβολίζουν τα βέλη και το τόξο, μέ τα όποια οι αρχαίοι παρίστανον τη θεά του κυνηγίου. Στο διάλογο πού διαμείβεται μέ τον άρ­

χοντα του τόπου Πελασγό — πού δέν φαίνεται καθόλου ευχαριστημένος από τό συρφετό των έξαλλων αυτών γυναικών, πού ό ερχομός τους μπορούσε να προκαλέση διεθνείς περιπλοκας και πόλεμο μέ τους Αίγυπτιάδες — ό ποιη­

τής βάζει στο στόμα του αυτά τα λόγια (στ. 280 κ.έ.):

ΠΕΛΑΣΓΟΣ : Αυτά πού λέτε απίστευτα φαίνονται, ξένες, πώς νάν εδώ άπό τ' "Αργός ή καταγωγή σας,

ή για τις αντρογύναικες τις κρεοφαγες σίγουρα θα σας έπαιρνα τις 'Αμαζόνες, αν ήσαστε μέ τόξ' αρματωμένες.

Εις τις εύλογες αντιρρήσεις του Πελασγού οι Δαναΐδες απαντούν μέ θράσος και μάλιστα μεταχειρίζονται εκβιαστικά μέσα, δηλ. τον καθιστούν προσεκτικό στο γεγονός ότι σαν ίκέτιδες, πού έχουν τήν προστασία τοΰ ξενίου Διός, απαιτούν άπό τον υπεύθυνο άρχοντα τοΰ τόπου να εχη ύπ' ό­

ψιν του τον κίνδυνο πού διατρέχει ή πόλις άπό τήν οργή τών θεών, αν δέν τις προστατεύση άπό τους επιδρομείς (στ. 392 κ.έπ.):

ΦΟΡΟΣ : Στην τυραννία τήν αντρική σκλάβα να πέσω να μή τό σώσω­

κάτω άπό τάστρα τούρανού προκρίνω ατέλειωτο φευγιό, φτάνει άπό τους γάμους πού μισώ μια να γλυτώσω, Μα εσύ της Δίκης διάλεξε σύμμαχος να σταθής και κρίνε τί έχεις στους θεούς εμπρός να σεβαστής.

Και όμως τα γυναικεία θέλγητρα δέν τους λείπουν και νά πώς τα εξυ­

μνεί ό ϊδιος ό πατέρας τους (στ. 995 κ.έπ.):

ΔΑΝΑΟΣ : Πάνω στην ώρα βρίσκεστε πού τραβά πάντα τους άντρες, κι' είναι δύσκολο τα ώριμα φρούτα νά φυλαχτούν ποτέ καλά, μα τα ματιάζουν θεριά κι' άνθρωποι, τα πετάμενα τ' αγέρα και τα σερνόμενα της γης ­ πώς όχι ; ­ ή Κύπρις διαλαλάει τους μελίσταχτους καρπούς, καλόντας τον "Ερωτα για νά τρύγηση τον ανθό τους·

— 379 —

και πάνω στις καμαρωτές ωραίες παρθένες καθένας, ποϋ περνά, πετάει τή λιγωμένη των ματιών σαϊτιά, νικημένος του πόθου.

Ό συμβολισμός τοΰ πίθου των Δαναΐδων προσφέρει ένα προειδοποιη­

τικό και σωτήριο μήνυμα στην κάθε τους συναδελφή, και της σύγχρονης εποχής ακόμη, πού δια λόγους ψυχοσυμπλεγματικούς και συνεπώς άθελα της κρύβει μέσα της επιθετικές τάσεις προς το ανδρικό φύλο. Τις τάσεις αυτές διαπιστώνουμε εις το τελευταίο στάσιμο, όπου ό Χορός τών Δαναΐδων σέ μια δραματική έπίκλησι προς τον Δία έκστομίζει αυτά τα λόγια:

ΧΟΡΟΣ : Ό χ ι ! Ό Δίας ό βασιλιάς άπό γάμο μισητό μ' έχθρόν άντρ' ας μέ φυλά

Κ' άμποτε τών γυναικών νίκη ας δίνη.

Τα ελατήρια της έπιθετικότητος αυτής ξέρουμε τώρα ότι ριζοβολοϋν σέ εντυπώσεις και φαντασιώσεις τής παιδικής ηλικίας, συνυφασμένες μέ εχθρότητα προς τή μητέρα πού δέν τις έγέννησε αγόρια, συνίστανται δέ τα ελατήρια τής έπιθετικότητος εις ενα αίσθημα φθόνου και πικρίας δια τα φυλετικά πλεονεκτήματα μέ τα όποια ή μητέρα (φύσις) έπροίκισε τον άν­

δρα, πού επάνω στην αδυναμία τους νά τον εκδικηθούν στή σωματική του ύπόστασι και ακεραιότητα, μετατοπίζουν άσυνειδήτως, άνεπιγνώστως, τον αγώνα εις άλλα πεδία δράσεως, πληρώνουν όμως τήν αφύσικη αυτή έπιδίω­

ξί τους και αυτοτιμωρούνται μέ τή νεύρωσι και τή στέρησι κάθε χαράς στή ζωή. Έτσι το άχαρι και βασανιστικό έργο, ή αέναη δηλαδή άντλησι νερού στο διάτρητο πίθο, συμβολίζει, άπό ψυχαναλυτική άποψι, τή ματαιό­

τητα τής προσπάθειας τών Δαναΐδων νά κάνουν μια (εικονική) ανδρική πραξι, πού δέν τους ταιριάζει και συνεπώς είναι καταδικασμένη νά μείνη ατελεσφόρητη καί στείρα.

Ένας άλλος συμβολισμός, πού άφορα, τον αριθμό 5, αξίζει νομίζω, νά έπισύρη τήν προσοχή μας: 50 είναι οί απαιτητικοί μνηστήρες, 50 οί κόρες πού υφίστανται τήν καταδίωξί τους, 50 αί κόπες τοΰ πλοίου πού τις πάει μακρυά τους. Έξ άλλου 5 είναι στην Πυθαγόρια φιλοσοφία το σύμβολο τής ζωής καί τής φυλετικής πράξεως (πεντάλφα), πεντάλοβο είναι το φύλλο τής συκής, 5 είναι ό ιερός αριθμός τής θεάς τών Φοινίκων καί τών Άσσυ­

ριοβαβυλωνίων Άστάρτης ή Ίστάρ, πού σημαίνει άστρο, το άστρο τής 'Αφροδίτης, τής θέας πού ή ελληνική μυθολογία παρέλαβε αργότερα άπό τή Μικρασιατική. Έχω τή γνώμη ότι αφετηρία τής ειδικής αυτής σημασίας

— 380 —

του αριθμού 5 είναι το αίσθημα και ή έννοια της συζεύξεως, πού συνεπάγεται ή διασταυρωτική ενωσι των 5 δακτύλων του ενός χεριού μέ τα 5 δάκτυλα του άλλου.

Θα σημειώσω επίσης μια αντιστοιχία στο μύθο των Δαναΐδων, ακόμη πιο βαθειά ψυχολογημένη και εκφραστική, πού μπορεί ν ' άναζητηθή στην παραβολή των 5 φρονίμων και τών 5 μωρών παρθένων, πού αναφέρεται άπό τον Ευαγγελιστή Ματθαίο (κεφ. 25, 1 ­ 12): «Τότε όμοιωθήσεται ή βασιλεία τών ουρανών δέκα παρθένοις, αϊτινες λαβοΰσαι τάς λαμπάδας αυτών έξήλθον εις άπάντησιν του νυμφίου. Πέντε δε ήσαν εξ αυτών φρόνι­

μοι και πέντε μωραί, αϊτινες μωραί, λαβοΰσαι τάς λαμπάδας αυτών, ούκ ελαβον μεθ' εαυτών ελαιον, αϊ δέ φρόνιμοι έλαβον ελαιον εν τοις άγγείοις αυτών μετά τών λαμπάδων αυτών. Χρονίζοντος δέ του νυμφίου ένύσταξαν πάσαι και έκάθευδον. Μέσης δέ νυκτός κραυγή γέγονεν: "'Ιδού ό νυμφίος έρχεται, έξέρχεσθε εις άπάντησιν αύτοΰ". Τότε ήγέρθησαν πασαι αί παρθέ­

νοι έκείναι και έκόσμησαν τάς λαμπάδας αυτών. Αί δέ μωραί ταϊς φρονί­

μοις είπον: "δότε ήμΐν έκ του ελαίου υμών, ότι αί λαμπάδες ημών σβέννυν­

ται". Άπεκρίθησαν δέ αί φρόνιμοι λέγουσαι: "μήποτε ούκ αρκέσει ήμΐν και ύμΐν πορεύεσθε δέ μάλλον προς τους πωλοϋντας, και αγοράσατε έαυ­

ταΐς". 'Απερχομένων δέ αυτών άγοράσαι, ήλθεν ό νυμφίος· και αί έτοιμοι είσήλθον μετ' αύτοΰ εις τους γάμους και έκλείσθη ή θύρα».

Τα στοιχεία της παραβολής αυτής είναι δυνατόν να ερμηνευθούν ψυχαναλυτικά όπως τα στοιχεία ενός ονείρου: Τα μεσάνυκτα, οπότε ακούε­

ται ή κραυγή «Ιδού ό νυμφίος έρχεται», συμβολίζουν τα σκοτεινά βάθη του ασυνειδήτου, όπου κατά τον ύπνο άνασαλεύουν οι ενστικτώδεις ώθισμοί και καραδοκούν ν' αναδυθούν οί απωθημένες και ανομολόγητες επιθυμίες. Τό λάδι μέ τό όποιον είναι έφωδιασμένες οϊ φρόνιμες κόρες για να είναι έτοιμες νά πορευθούν προς τό φώς, προς συνάντησι του νυμφίου, δείχνει ότι μπόρεσαν νά δεχθούν τή θηλύτητα, σ' άντίθεσι μέ τις μωρές, πού μένουν εξω του νυμφώνος, διότι δέν κατώρθωσαν νά συμβιβασθούν μέ τις απαιτή­

σεις του βιολογικού προορισμού των. Τό γεγονός ότι τό πιο πολυδιαβαζό­

μενο βιβλίο εΐναι ή Καινή Διαθήκη εξηγείται άπό τή διαισθητική άντίληψι τών ανθρώπων ότι περιέχει γνήσιες ψυχολογικές αλήθειες μέ άμεση χρησι­

μότητα στην πρακτική ζωή, πού συμπίπτουν μέ τό λεχθέν υπό του 'Επικού­

ρου δια τον προορισμό της Φιλοσοφίας: «κενός εκείνου φιλοσόφου λόγος, ύφ' ου μηδέν πάθος ανθρώπου θεραπεύεται».

Υπολείπεται τό θέμα τοΰ τρόπου της ψυχολυτρωτικής επιδράσεως πού ασκεί ή θέασι σκηνών, πού προκαλούν οίκτο και φρίκη, τό «κουφί­

ζεσθαι μεθ' ηδονής», κατά τον Σταγειρίτη σοφό. Τό θέμα αυτό έπραγμα­

τεύθην προ δεκαετίας και πλέον άπό τό βήμα τοΰ «Παρνασσού» μέ τίτλο «Πώς παράγεται ή ψυχοκαθαρτική έπίδρασι της τραγωδίας». "Ας μοΰ

— 381 —

έπιτραπή λοιπόν νά τελειώσω με τους εμπνευσμένους στίχους του μεγά­

λου μας Παλαμά, παρμένους από το ποίημα του «Το Χαίρε της τραγωδίας» προς τον Αισχύλο :

Μ' έκραξες; έρχομαι από πέρα. Χαίρε! Σ' έσέ το χαίρε, ω πλάστη και ω πατέρα! Είμαι ή βασίλισσα της Τέχνης, είμαι ή Τραγωδία. Στης παναρμονικώτατης 'Αθήνας τον αέρα ­

όλα είναι σαν αγάλματα, βλαστάρια ενός Φειδία, όλα και τα καλά του νου, σαν τα καλά της πλάσης και μέσα σε όλα ένας εσύ δεν είσαι για να μοιάσης.

"Ανθισα στην Ανατολή και πέρασα στή Δύσι­

χίλιων εθνών, μύριων ψυχών πόλεμους, πόθους, μίση, τ' άνάστησεν ό λόγος μου και το παιγνίδισμα μου, και μεσ' τις άλλες μου αδερφές κι' άπ' όπου κι' αν περνούσα εΐμουν τών άλλων ταίριασμα κι' όλων κορώνα, ή Μούσα.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

A b r a h a m Κ. : Manifestations of the female castration complex (1920). In Selected Papers. The Hogarth Press· London 1949.

B a u d o u i n Ch. : L'âme enfantine et la psychanalyse. Genève 1950. B o n a p a r t e M a r i e . : a) De la sexualité de la femme. Presses Universitaires de

France 1951. β) Edgar Poe. Etude psychanalytique. Denoël et Steele. Paris, 1933, 2 volumes.

B r u n s w i c k , R u t h M a c k . : The preoedipal phase of the libido development. The psychoanalytic Quarterly IX, 1940, p. 293.

D e u t s c h H e l e n . : La psychologie des femmes P.U.F . 1949. F r e u d S. : α) Einige psychische Folgen des anatomischen Geschlechts — Unterschieds

(1925). β) Dostojewski und die Vatertòtung. γ) Ueber weibliche Sexualitàt. In Gesam­

melte Werke XIV Band, Imago publishing C° London, δ) La Féminité in Nouvelles conférences sur la psychanalyse. Gallimard Paris 1936 (Trad. Anne Berman).

J e s p e r s K. : Srtingberg und von Gogh. Bircher, Leipsig, 1922. Κ α κ ρ ι δ ή I. : α) Ό ποιητής και ή μυθική παράδοση. 'Αθήναι 1932, β) 'Ανθρωπιστικά.

Ελληνική κλασική παιδεία. Φιλολογική ερμηνεία 1942. K l e i n M e l a n i e : a ) The psychoanalysis of children, β) Contributions to psychoana­

lysis (1921 ­ 1945). The Hogarth press. London. Κ ο υ ρ ε ί α Δ. : 1) 'Ανώμαλοι χαρακτήρες εις το άρχαϊον δράμα. Ψυχαναλυτική και Ψυ­

χοπαθολογική μελέτη. (Δευτέρα έκδοσις τοϋ α' τόμου τών «Ψυχώσεων εις τήν Αο­

γοτεχνίαν). 'Αθήναι 1951. 2) Le complexe d'Io dans les «Suppliantes» et le «Prome­

thée enchaîné» d'Eschyle. Communication lue par Mm e Marie Bonaparte le 7 Juin

- 382 —

1949. devant la Société Psychanalytique de Paris (in Revue Française de psychana­

lyse 1949 N° 3 p. 445)· 3) Sur un cas de névrose à base d'envie du pénis. Revue Fran­

çaise de psychanalyse, 1950, N° 4, p. 522 ­ 553. (Comm. à la Soc. psych. de Paris, «Andromaque ou le cas d'une femme phallique. R.F. de Psych. 1951, N° 1, p. 133). 4) Πώς παράγεται ή ψυχοκαθαρτική επίδραση της τραγωδίας. Διαλέξεις 'Εθνικού Θεάτρου. Σειρά τρίτη 1963. δ) Μέ τον Φρόϋντ στο Νίτσε. «Νέα Εστία» 1 'Ιουνίου 1960. 6) Το «Γράμμα στον πατέρα» τοΰ Kafka και το ψυχολογικό του υπόβαθρο. «Εποχές», 5 Σεπτ. 1953. — 7) Ή επιληψία στη ζωή και στο έργο τοΰ Δοστογιέφσκι. «Νέα Εστία», 1 Δεκεμβρίου 1971. — 9) Το όνειρο στη Λογοτεχνία άπό αφορμή το πεζογράφημα τοΰ Στράτη Μυριβήλη : «Ή Παναγιά ή Γοργόνα» «Νέα Εστία», 15 'Ιουνίου 1970. — 10) Ψυχαναλυτική σχολίασις εις τό «"Ονειρο τοΰ Παναγάκου», τοΰ Στράτη Μυριβήλη. Περ. «Κασταλία», Δεκέμβριος 1970. — 11) Έκλόγιον Ερευ­

νών και Μελετών επί θεμάτων Ψυχαναλύσεως, Νευρολογίας, Ψυχιατρικής, Ψυχο­

βιογραφίας και Ιστορίας της 'Ιατρικής. Σελίδες 1016. 'Εκδόσεις Γρ. Παρισιάνου (89 θέματα).

L a m p i de G r o o t , J e a n n e : Zur Entwicklung des œdipuskomplexes der Frau. Internationale Zeitschrift fur Psychoanalyse. ΧΠ, 1927, 269.

Λ ε κ α τ σ ά Π. : Ή καταγωγή τών θεσμών, τών εθίμων και τών δοξασιών. 'Αθήναι 1951 σελ. 185.

M é a u t i s G. : Eschyle et la trilogie. Grasset, Paris 1936. M u r r a y G. : Ό Ευριπίδης και ή εποχή του. Μετάφρ. Εύθ. Γιάννα. 'Αθήνα 1937. P a n e t h L. : La symbolique des nombres dans l'inconscient. Payot, Paris, 1953. Π α π α ν ο ύ τ σ ο υ Ε. : Αισθητική, 'Αθήναι 1953. Φ ο ρ μ ό ζ η Π. : Ή μορφή και ή δράσις τής Μηδείας τοΰ Εύριπίδου (ερμηνευτική με­

λέτη) Θεσσαλονίκη 1936. V a l s a Μ. : Le meurtre des enfants de Médée chez Neophron et chez Euripide. Extrait

de l'«Acropole», Revue du monde hellénique, Paris 1929.

•[É]·

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Ι. ΛΑΖΑΝΑ

Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΛΑΟΓΕΣ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

1. Κατά την κλασσική αρχαιότητα το επίγραμμα δεν είχε το «νόημα» πού απέκτησε αργότερα. Το επίγραμμα ήταν μια απλή επιγραφή, πού είχε χαραχθεί σε κάποιο μνημείο : Το μνημείο αυτό ήταν εϊτε επιτάφιο εϊτε αναθηματικό εϊτε ενα απλό έργο τέχνης. Οι επιγραφές αυτές περιείχαν με­

ρικά άπλα στοιχεία : ανέφεραν τό όνομα του νεκρού καί τής πατρίδας του, τό όνομα του δωρητή καί του θεού στον όποιον αφιερώνεται τό ανάθημα, τό όνομα καί τήν πατρίδα του συνθέτη τοΰ πίνακα ή τοϋ ανδριάντα. Δέν ήσαν, βεβαίως, έμμετρα. Άπό τή στιγμή όμως πού οί επιγραφές άρχισαν να περιλαμβάνουν καί άλλα στοιχεία, οί συνθέτες ενδιαφέρονταν καί για τό μέτρο. Πότε ενεφανίσθησαν οί έμμετρες επιγραφές είναι άγνωστο. 'Ανά­

γονται πάντως στην μακρυνή αρχαιότητα 1. Βέβαιο είναι ότι στο τέλος τοΰ Δ' αιώνα καί ιδίως στίς αρχές τοϋ Ε' αιώνα ό συρμός τών έμμετρων επιγραφών γενικεύεται στην αρχή στην 'Ιωνία καί κατόπιν σ' ολόκληρη τήν 'Ελλάδα. Ό δακτυλικός έξάμετρος καί τό ιαμβικό τρίμετρο είναι οί ρυθμοί πού συνήθως χρησιμοποιούνται. Μα τό ελεγειακό δίστιχο, χωρίς να παραμερίσει εντελώς τις άλλες στιχουργικές μορφές, έγινε τό κατ' εξο­

χήν ρυθμικό μέτρο τής επιγραμματικής ποιήσεως. Μερικά δίστιχα επιγράμ­

ματα πού ή παράδοση απονέμει στον 'Αρχίλοχο, θα ήσαν τα πλέον αρχαία, αν δέν άμφισβητεΐτο ή αυθεντικότητα τους 2. Οί Μηδικοί πόλεμοι άσκησαν στην εξέλιξη τοΰ επιγράμματος μιαν αναμφισβήτητη επίδραση. Τα αφιε­

ρώματα σέ τρόπαια πού είχαν κυριευθεί άπ' τους εχθρούς καί τα επιτάφια, — ατομικά καί συλλογικά — πολεμιστών πού έπεσαν στον αγώνα τής ελευ­

θερίας, έγιναν μέ τον καιρό πολυάριθμα. Ό Σιμωνίδης εϊναι έπί κεφαλής. Ένα νέο φιλολογικό είδος κυοφορείται. Τα αφιερώματα του, τα επιτάφια

1. Οί έμμετρες επιγραφές τής λάρνακας τοϋ Κυψέλου (Παυσανίας V, 18 ­19) ανά­

γονται στον VII αιώνα, αν είναι αυθεντικές. Έπ' αύτοϋ Μ. C r ο i s e t (Hist, de Littéra­

ture Grecque, τ. II, σελ. 159 ­166). 2. Tò ίδιο συμβαίνει μέ τά επιγράμματα, τα αποδιδόμενα σέ συγγραφείς κάπως

μεταγενέστερους, όπως ή Σαπφώ, ό 'Ανακρέων.

— 384 —

του, είναι περιώνυμα για την αρρενωπή τους πυκνότητα. Ή φήμη του ήταν τόσο μεγάλη, ώστε και οί σύγχρονοι του και οί μεταγενέστεροι να του απο­

δίδουν όλα τα επιγράμματα της εποχής. Θα ήταν υπερβολή να του αρνηθού­

με τήν πατρότητα όλων. Μα θα ήταν υπερβολή επίσης να του αποδοθούν όλα. Είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε, ανάμεσα στα 70 ­ 80 πού έφθασαν εως τήν εποχή μας με τό όνομα αυτό, ποια πραγματικά του ανήκουν και ποια όχι 1 . "Αλλωστε ας μήν λησμονούμε : ή ανωνυμία ήταν ό κανόνας. Δέν συνήθιζαν να υπογράφουν μια επιγραφή. Οί επόμενες λοιπόν γενεές απέδιδαν τις αδέσποτες αυτές επιγραφές στους πλέον γνωστούς ποιητές κι' έτσι ή «ιδιοκτησία» τοϋ Σιμωνίδη διογκώθηκε. Κατά τον Ε' αιώνα — πα­

ράλληλα μέ τό επίγραμμα πού προοριζόταν να χαραχθεί — άρχισε να καλ­

λιεργείται τό καθαρώς φιλολογικό επίγραμμα, τό επίγραμμα δηλαδή πού δέν είχε καμμιά επιγραφική σκοπιμότητα. Ήταν λακωνικό και εντυπωσία­

ζε μέ τήν πυκνότητα του. Έν τούτοις ή πλήρης άνθιση του δέν θα συντε­

λεσθεί παρά δυο αιώνες αργότερα κατά τήν αλεξανδρινή περίοδο. Ποιοί είναι οί παράγοντες πού ευνόησαν τήν εξέλιξη αυτή ; Ό Reitzenstein νο­

μίζει ότι τό επίγραμμα αντικαθιστά, βαθμιαία, τό σκόλιο, τό επιτραπέζιο δηλαδή άσμα. Ή θεωρία αυτή δέν είναι πεπλανημένη. Άλλα πάλι δέν είναι δυνατόν να γίνει ολοκληρωτικά δεκτή. Τό ορθό είναι αυτό πού λέει ό Waltz : «Τό επίγραμμα άλλαξε πλέον τον χαρακτήρα του».

"Οταν — κατά τον Γ' αιώνα π.Χ. — ό επιγραμματοποιός χαράζει τό επιτάφιο ενός ενδόξου ανδρός τοϋ παρελθόντος, τό επιτύμβιο αυτό εγκώ­

μιο δέν έχει πλέον επιγραφική σκοπιμότητα. Τό ίδιο συμβαίνει μέ τα ανα­

θήματα. "Οταν αφιερώνει ενα επίγραμμα στα τρόπαια τών Μηδικών πολέ­

μων, και τό επίγραμμα ασφαλώς αυτό δέν έχει επιγραφική σκοπιμότητα. Στή μεταβολή τοϋ «προορισμού» του συντελεί ακόμη ή ευρεία διάδοση του. "Ολοι οί ποιητές τό καλλιεργούν παράλλημα μέ τα άλλα εϊδη. Ό Καλλίμαχος, ό Θεόκριτος, ό Άρατος επιδίδονται σ' αυτό γιά να ασκήσουν ή να επιδείξουν τις ικανότητες τους. Προ παντός τό επίγραμμα ανθίζει στους φιλολογικούς κύκλους της Κώ. Έκεΐ μέ τον Άσκληπιάδη, τον Ποσείδιπ­

πο, τον Ήδύλο γνωρίζει μιαν απαράμιλλη ακμή. Επίσης στην 'Αλεξάνδρεια μέ τους μαθητές και τους θαυμαστές τοϋ

Καλλίμαχου. 'Αλλά και ή παλαιά Ελλάδα δέν υστερεί. 'Αναφέρουμε, ανά­

μεσα στους άλλους, τήν 'Ανύτη τήν Τεγεάτισσα, τον Περσέα τον Θηβαίο, τον 'Αλκαίο της Μεσσήνης, τον Μνασάλκα τον Σικυώνιο, τον Θεοδωρίδα τών Συρακουσών, τον Ριανό άπ' τήν 'Ιθώμη. Μια νέα άνθιση της επιγραμ­

ματικής ποιήσεως θα σημειωθεί αργότερα, στο δεύτερο ήμισυ του Β' αιώνα

1. Στο θέμα αυτό υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία ( W a l t z , Anthologie Grecque, τ. Ι, σελ. VI.

— 385 —

και στις αρχές του Γ.Ή Φοινίκη τότε και ή Συρία θα προσφέρουν τους πλέον ονομαστούς ποιητές. Ό 'Αντίπατρος ô Σιδώνιος είναι ειδικός σε αυτοσχε­

διασμούς επιγραμμάτων. Ό Μελέαγρος άπο τα Γάδαρα, αν δεν έχει το σφρίγος τών προκατόχων του, μπορεί πάντως και τους συναγωνίζεται με τήν τελειότητα και την κομψότητα της τέχνης του. 'Αλλά δέν καλλιεργούν τό φιλολογικό αυτό είδος μόνον οι «επαγγελματίες» ποιητές Οί μορφωμέ­

νοι, οι λόγιοι, τό καλλιεργούν «έπ' ευκαιρία». Μια ερωτική εξομολόγηση, ή αποστολή ενός δώρου, ενα σκώμμα, μια ανταπάντηση φιλική ή δηκτική, «επενδύονται» τή μορφή τοΰ επιγράμματος. Κυρίως Καλλιεργείται κατά τήν αλεξανδρινή περίοδο τό ερωτικό επίγραμμα. Κι' αυτό είναι φυσικό, αφού ό έρωτας αποτελεί προσφιλές θέμα τών λογίων της εποχής. 'Εννοεί­

ται δέν καλλιεργείται όλιγώτερο και τό επιτάφιο και τό αναθηματικό επί­

γραμμα. Μέ μια διαφορά : Παύει τώρα να είναι τό προνόμιο τών ένδοξων νεκρών ή εκείνων πού αφιερώνουν πολύτιμα αναθήματα. Οί γυναίκες, τα παιδιά, οί δούλοι τιμούνται μέ επιτύμβια κατά τον ϊδιο τρόπο πού τιμούνται οί ήρωες, οί πολεμιστές, οί ηγεμόνες. Και τό απλό κάνιστρο της εργάτριας και αγροτικοί καρποί τοΰ Κηπουρού, όταν προσφέρονται σέ μια προστά­

τρια θεότητα, δέν εμπνέουν όλιγώτερο τους ποιητές της εποχής άπ' δ,τι τα μεγαλοπρεπή αφιερώματα τών αθλητών ή τών νικηφόρων στρατηγών. Τό επίγραμμα λοιπόν μετασχηματίζεται σέ μια ποίηση τών ταπεινών, τών αδυνάτων, τών ασήμαντων, όλων αυτών δηλαδή για τους οποίους ή κλασ­

σική αρχαιότητα δέν είχε δείξει ποτέ ενδιαφέρον. Μέ άλλους λόγους : τό επίγραμμα προσαρμόζεται προς τήν ατμόσφαιρα της αλεξανδρινής εποχής Και κατά τήν διάρκεια πολλών γενεών γνώρισε μιαν ανεπανάληπτη ακμή και λάμψη. 'Ακριβώς τήν εποχή αυτή άρχισαν να καταρτίζονται και οί πρώτες συλλογές επιγραμμάτων. Ό Ouvre πιστεύει ότι ό Καλλίμαχος, ό Ποσείδιππος, ό Ήδύλος, ό Νικαίνετος, ή Μοιρώ και πιθανώς ό Διοσκου­

ρίδης προέβησαν σέ συγκέντρωση τών επιγραμμάτων τους σέ ιδιαίτερες εκδόσεις ι. 'Αντίθετα για τον Θεόκριτο δέν πιστεύει ότι ό ίδιος μερίμνησε για τήν έκδοση τών δικών του. Ό Wilamowitz2 δέχεται επίσης ότι ό Λεω­

νίδας ό Ταραντινός και ή Νοσσίδα συγκρότησαν συλλογές τών επιγραμ­

μάτων τους. Ό Geffcken3 αποδίδει συλλογές και στην Άνύτη, τον Θεο­

δωρίδα και τον 'Αλκαίο τον Μεσσήνιο. 'Από τό άλλο μέρος οί 'Αλεξανδρι­

νοί λόγιοι δέν ήταν δυνατόν να αδιαφορήσουν για τήν συγκέντρωση ποιη­

μάτων πού είχαν συντεθεί άπο τους προκατόχους των. Είχαν είδικευθεΐ σέ

1. «Meleagre», σελ. 70. 2. «Hellenistische Dichtung in der Zeit des Kallimachos», τ. 1, σελ. 135 και 140. 3. «Studien zur griechischen Epigramm» (Neue Jahrb. f. des klassischen Altertums,

τ. XXXIX, 1917, σελ. 88 και έπ. 25

— 386 —

εργασίες αύτου του είδους. "Αλλωστε υπήρχαν σχετικά πρότυπα. Είχαν στην διάθεση τους εκδόσεις του 'Ανακρέοντος καί του Σιμωνίδη ι. Έκτος αύτου : Περιηγητές, όπως ό Πολέμων ό Περιηγητής, ό Φιλόχορος καί ϊσως ό 'Αριστόδημος τής 'Αλεξανδρείας, είχαν συγκεντρώσει και αντι­

γράψει επιγραφές από διάφορες περιοχές 2. 'Ακόμη καί ό 'Αριστοτέλης στον «Πέπλο» του δεν εϊχε περιφρονήσει τό είδος αυτό τής εργασίας 3. Έν τούτοις είμεθα ακόμη μακρυά άπό μια πραγματική «Ανθολογία», μια έκδοση δηλαδή των έργων διαφόρων ποιητών — συγχρόνων καί παλαιο­

τέρων — σ' ενα μοναδικό τόμο 4. Ή πλέον αρχαία πού γνωρίζουμε είναι αυτή του Μελέαγρου, πού οί πλείστοι από τους κριτικούς τήν θεωρούν ώς τήν πρώτη του είδους. « Ό Στέφανος», λέγει ό Ouvre, «ήταν ενα έργο εν­

τελώς νέο στην ιστορία τών ελληνικών γραμμάτων. Ό συγγραφέας, διατρέ­

χοντας τα βιβλία τών προγενεστέρων του, σταχυολόγησε πλήθος άπό ποιη­

τικά άνθη. "Ηθελε να εξυπηρετήσει τό κοινό καί παρουσίασε τήν «Ανθο­

λογία» του5. "Ηταν πραγματικά έργο πρωτόπυπο, όπως διακηρύσσει ό Ouvre ; Επιτρέπεται ή αμφιβολία. Οί πρόσφατες ανασκαφές έφεραν σέ φώς αιγυπτιακούς παπύρους, πού περιέχουν αποσπάσματα άπό ποιητές, εξ ϊσου αρχαίους ή καί αρχαιότερους ακόμη. Φαίνεται ότι ό νεωτερισμός του Μελέαγρου συνίσταται σέ τούτο : Ή συλλογή του προοριζόταν για τό πολύ κοινό καί όχι για ατομική χρήση τών συλλεκτών. Στην «Ανθολογία» του ό Μελέαγρος, αυτός ο Έλληνας τής Συρίας, παρουσιάζει έν πρώτοις τα έργα του (800 στίχους, κυρίως ερωτικούς) καί «έν συνεχεία» «εκλεκτά τεμάχια» άπό έπιγραμματοποιούς πού είχαν προηγηθεί, αποσπάσματα άπό τις συλλογές τής Σαπφώς, τοϋ Σιμωνίδη, αποσπάσματα άπό δραματικούς ποιητές, πού μια παράδοση λίγο ή πολύ αυθεντική απέδιδε σέ δραματικούς ποιητές τοϋ Ε' αιώνα π.Χ. καί τριάντα επιγράμματα πού κυκλοφορούσαν με τό όνομα του Πλάτωνος ". Κατόπιν έρχεται ή «θεωρία» τών Άλεξανδρι­

1. Ό Preger υποθέτει ότι συγκέντρωση τών στίχων του έγινε αν όχι από τον ίδιον, πάντως στην εποχή του.

2. Ό Πολέμων είχε συγκεντρώσει επιγραφές τις όποιες κατέτασσε κατά περιοχή προελεύσεως. Ό Φιλόχορος αυτές τής 'Αττικής, ό 'Αριστόδημος θηβαϊκές.

3. Ό Α. Wending πιστεύει στην αυθεντικότητα τοϋ έργου.'Αργότερα θα αλλοιώ­

θηκε ασφαλώς άπό παρεμβολές. 4. Ό Reitzenstein υπέθετε ότι οί στίχοι τοϋ Άσκληπιάδη, τοϋ Ήδύλου, τοϋ Πο­

σείδιππου είχαν εκδοθεί σ' ένα τόμο. Μα ό Ouvre καί ό Stadtmuller αποκλείουν τήν εκδοχή αυτή.

5. 'Αναφέρεται άπό τον P. W a 11 z, Anthologie Grecque, Paris 1928, τόμος I, σελ. XI.

6. Τά επιγράμματα τοϋ Πλάτωνος θεωροΰνται ώς απόκρυφα άπό τους περισσότερους κριτικούς, γιατί είναι δύσκολο νά ελέγξουμε τήν αυθεντικότητα τους. Μερικοί όμως απο­

φεύγουν να τά καταδικάσουν στο σύνολο τους. Ό Knaack, πού ή θεωρία του επαναλήφθηκε

— 387 —

νών ποιητών, συγχρόνων του συλλέκτη ή λίγο μεταγενεστέρων του. Ό πρόλογος του Μελέαγρου απαριθμεί τριάντα επτά έν συνόλω ποιητές. Έν τούτοις ό κατάλογος αυτός δεν φαίνεται να είναι πλήρης. Οί φιλόλογοι τον επιμηκύνουν σε αρκετό βαθμό και προσθέτουν καί δέκα πέντε ονόματα ακόμη. 'Από τους ποιητές πού σταχυολογούνται, ό Καλλίμαχος και ό Λεω­

νίδας ό Ταραντινός κατέχουν την πρώτη θέση, σύμφωνα με τον αριθμό τών στίχων τους. Κατόπιν έρχεται ό Άσκληπιάδης και οί σύγχρονοι του τελευταίου : Μνασάλκας καί Θεοδωρίδας. Τέλος υπάρχουν και ανώνυμες επιγραφές πού έχουν συντεθεί τον Γ' καί Β' αιώνα.Ό «Στέφανος» δεν ήταν συνθεμένος κατά κεφάλαια ανάλογα μέ τα θέματα, όπως συνήθιζαν κατά τη Βυζαντινή εποχή : Ήταν συντεταγμένος κατά αλφαβητική σειρά 1.

Οί Βυζαντινοί ανθολόγοι μετέφεραν σχεδόν τον «Στέφανο» στίς συλ­

λογές πού συγκρότησαν. 'Απόδειξη είναι δτι όλοι οί ποιητές πού ανθολο­

γούνται στον «Στέφανο», έκτος άπό τέσσερες 2, μεταφυτεύθηκαν καί στίς κατοπινές συλλογές καί ιδιαίτερα στην «Παλατινή Ανθολογία»3.

II. Δέν έχουμε καμμιά μαρτυρία σχετικά μέ τήν υποδοχή πού έγινε στον «Στέφανο» τοϋ Μελεάγρου. Πάντως ήσαν σύμφωνα μέ τό πνεύμα της εποχής αυτά τα κομψά, ώς επί τό πλείστον, επιγράμματα, όπου κυριαρχού­

σαν ή ευτραπελία, ή ελαφρότητα, ή αβρότητα καί ενίοτε ή κολακεία, ή επι­

τήδευση, ό λογιωτατισμός. Γεγονός πάντως είναι ότι ό «Στέφανος» τοϋ Μελεάγρου προκάλεσε μιά νέα ανάπτυξη τοϋ φιλολογικού αύτοϋ είδους. Ή σχολή της Συρίας καί της Φοινίκης, στην οποία άνηκε ό Μελέαγρος καί ό φίλος του Αντίπατρος ό. Σιδώνιος, αποτέλεσε τό πρότυπο. Νέοι ποιη­

τές καλλιεργούν μέ ζήλο καί ενθουσιασμό τό επίγραμμα. 'Αναφέρουμε τον Άρχία από τήν 'Αντιόχεια καί τον Φιλόδημο άπ' τα Γάδαρα κι' αυτόν, πού έζησαν στην Ρώμη. 'Ανήκαν στο φιλολογικό κύκλο τοϋ Κικέρωνος, στον όποιο άνηκαν καί άλλοι συγγραφείς του ιδίου είδους, όπως ό Mucius Scaevola, ό Tullius Laurea καί άλλοι. Λίγο αργότερα θα αναδειχθούν δυο

από τον Wilamowitz, παραδέχεται ότι ô πυρήνας τής συλλογής πρέπει να είναι αυθεντικός, κυρίως τα επιγράμματα πού αναφέρονται σέ συγχρόνους τοϋ φιλοσόφου (Φαιδρός, Δίων, 'Αριστοφάνης κλπ.). Οί στίχοι αυτοί είναι αυθεντικοί άλλα αργότερα διόγκωναν αυθαί­

ρετα τή συλλογή του. Ό Knaack πιστεύει ότι τα περισσότερα από τα πλαστά ανάγονται μεταξύ τών ετών 250 ­ 230 π.Χ. Ό Reitzenstein δέν τά θεωρεί προγενέστερα τοϋ Β' αιώνα. Ό Wilamowitz θεωρεί ενα άπ' αυτά (IX, 826) ότι ανάγεται εκατό ετη μετά τον Πλάτωνα.

1. Αυτό προκύπτει άπό το σχόλιο Ρ 81 τοϋ Παλατινού κώδικα Ρ(«Συνέταξεν δέ αυτά κατά στοιχεΐον»). Ό αντιγραφέας δανείσθηκε τήν ένδειξη άπό μιά προγενέστερη, πιθανώς τοϋ Κεφάλα, γιατί δέν είχε στα χέρια του τό χειρόγραφο τοϋ «Στεφάνου».

2. Εύφημος, Μελανιππίδης, Πολύκλητος, Παρθενίς. 3. Θα μιλήσουμε αργότερα για τήν «'Ανθολογία» αυτή.

— 388 —

"Ελληνες της Μακεδονίας ό Φίλιππος και ό 'Αντίπατρος, οί Θεσσαλονι­

κείς, και κατόπιν ό Κριναγόρας της Μυτιλήνης. Ό συρμός των «Ανθολογιών» αποσπασμάτων από όλιγώτερο ή περισ­

σότερο αρχαίους συγγραφείς, συνεχίζεται, επί πολύ διάστημα, μετά τον «Στέφανο» του Μελεάγρου. Οί αιγυπτιακοί πάπυροι απεκάλυψαν συλλογές, πού συνετέθησαν στην αρχή της νέας χρονολογίας και πού περιελάμβαναν επιγράμματα της αλεξανδρινής εποχής 1. Πάντως ή σπουδαιότερη άπ' ό­

λες αυτές ήταν ασφαλώς ό «Στέφανος» του Φιλίππου του Θεσσαλονικέως, πού συνετέθη έναν αιώνα περίπου 2 έπειτα άπό τον «Στέφανο» τοϋ Μελεά­

γρου 3 και πού περιλαμβάνει έπιγραμματοποιούς, πού αναδείχθηκαν κατά το διάστημα αυτό. "Οπως ό Μελέαγρος, έτσι και ό Φίλιππος προλογίζει το βιβλίο του με ενα ποίημα. Σ' αυτό απαριθμεί τους ποιητές πού ανθολο­

γεί και συγκρίνει τον καθένα με ενα λουλούδι κατά το πρότυπο του Με­

λεάγρου. 'Αναφέρει δέκα τρεις—ό δέκατος τέταρτος είναι ό ίδιος — και ομολογεί ότι ό κατάλογος του δεν είναι πλήρης. Οί κριτικοί φιλόλογοι του ΙΘ' αιώνα υποστηρίζουν τήν άποψη ότι ό «Στέφανος» τοϋ Φιλίππου πε­

ριελάμβανε πολλούς ακόμη έπιγραμματοποιούς 4. "Εχουν μάλιστα τή γνώ­

μη ότι θα περιείχε και επιγράμματα τής εποχής τοϋ Νέρωνος. Μα ή υπόθε­

ση αύτη ελέγχεται ώς υπερβολική. Κατά μίμηση τοϋ Μελέαγρου, ό Φίλιπ­

πος κατατάσσει τα επιγράμματα κατά σειρά αλφαβητική. "Ηδη ένας μεγά­

λος αριθμός των επιγραμμάτων αυτών περιλαμβάνεται στην «Παλατινή Αν­

θολογία», κατανεμημένος στα διάφορα βιβλία της. Τα ερωτικά επιγράμματα και κυρίως τα φιλοπαιδικά παρουσιάζονται σε ασθενή αναλογία. Άντί­

1. Grenfell et Hunt, The oxyrhynchus Papyri, t. IV, n° 662. Ή συλλογή αυτή περιέ­

χει επιγράμματα τής Παλ. Ανθολογίας» (VII 163 ­164), επίσης επιγράμματα τοϋ Λεωνίδα τοΰ Ταραντινοΰ, τοϋ 'Αντιπάτρου τοϋ Σιδωνίου κι' ενός ποιητή άγνωστου, ονόματι 'Αμύντα, πού φαίνεται να είναι τοϋ Β' αΙώνα π.Χ.

2. Ή χρονολογία συνθέσεως τοΰ «Στεφάνου» τοΰ Φιλίππου τοϋ Θεσσαλονικέως έδωσε αφορμή σέ διάφορες διισταμένες απόψεις. Οί πλείστοι κριτικοί δέχονται ότι συνε­

τέθη υπό τον Καλλιγούλα, σύμφωνα με τή γνώμη τοΰ Hillscher. 'Εάν ό Κάμιλλος στον όποιο αφιερώνει το έργο του είναι ό ύπατος L. Arrundius Camillus Scribonianus, πού πέθανε το 42, ή δημοσίευση τοΰ «Στεφάνου» είναι προγενέστερη τής χρονολογίας αυτής.

3. Οί ποιητές πού πρέπει να προσθέσουμε σ' αυτούς πού αναφέρει το ποίημα είναι : Ό Άδδαΐος, ό 'Αλφειός, ό Μ. Άργεντάριος, ό Λόλλιος Βάσσος, ό 'Ιούλιος Διοκλής, ό Διότιμος τής Μιλήτου, ό 'Ιούλιος Πολύαινος, ό Q. Maicius, ό Πολέμων, ό Statyllios Flaccus, ό Θαλλος και ό Tullius Laurea. Μεγάλος αριθμός έφερε ονόματα λατινικά ή έκλατινισμένα. 'Ανήκαν, χωρίς αμφιβολία, σέ δύο κύκλους πού σχηματίσθηκαν στή Ρώμη, γύρω άπ' τον Κικέρωνα και γύρω άπ' τον Σενέκα (ιδίως ό Βάσσος, ό Μ. Άργεν­

τάριος, ό 'Ιούλιος Διοκλής κ.ά.). 4. Για τον «Στέφανο» τοΰ Μελέαγρου, βλέπε και σχετική μελέτη του γράφοντος :

Το προοίμιο στον «Στέφανο» τοΰ Μελέαγρου, περ. «Παρνασσός», τόμος ΙΔ', αριθμ. 4, σελ. 548­557.

— 389 —

θετά, συναντά κανείς πολλά επιγράμματα προτρεπτικά, επιδεικτικά, ανεκ­

δοτολογικά, αποφθεγματικά και κυρίως σατιρικά. Συμβαίνει δηλαδή το αντί­

θετο άπο δ,τι με τον «Στέφανο» τοϋ Μελεάγρου. Ό ανθολόγος εκείνος είχε ιδιαίτερη αδυναμία στα ερωτικά. Το γεγονός αυτό θα πρέπει να απο­

δοθεί στις ιδιαίτερες προτιμήσεις τοϋ Φιλίππου πού δεν συνέπιπταν μ' αυ­

τές τοϋ Μελέαγρου, άλλα και σ' άλλους ακόμη παράγοντες. Το επίγραμμα είχε ήδη ακολουθήσει μια διαφορετική κατεύθυνση. Ή επίδραση της ασια­

τικής ρητορικής είναι εμφανής πλέον. Τό επίγραμμα κατά τους αυτοκρα­

τορικούς χρόνους της Ρώμης δέν έχει πλέον τό προσωπικό τόνο της αλε­

ξανδρινής εποχής. Ό λυρισμός υποχωρεί και κυριαρχεί ή πολυμάθεια, ή εκζήτηση, ή επίδειξη σοφίας. 'Ακόμη ή κολακεία. Πολλοί έπιγραμματοποιοί καλλιεργούν τό επίγραμμα για να «εκθειάζουν» τους ισχυρούς και να υμνούν τα έργα των. Αυτό συμβαίνει κυρίως με τον Αντίπατρο τον Θεσσαλονικέα, ό όποιος ήταν προστατευόμενος τοϋ Πίσωνος, και με τον Κριναγόρα, ό όποιος ήταν προστατευόμενος τής αυλής τοϋ Αυγούστου. Τό χαριτωμένο επίγραμμα, μέ τον προσωπικό τόνο και τήν πολύ ή λίγο πηγαία έμπνευση, και ιδίως τό ερωτικό επίγραμμα υποχωρεί. Ή Ρώμη ή Αυτοκρατορική διαδέχεται τήν πόλη των Πτολεμαίων ι. Ή περίοδος τής αναπτύξεως τοϋ επιγράμμα­

τος, κατά τή διάρκεια τής οποίας συνετέθη ό «Στέφανος» τοϋ Φιλίππου, συνεχίζεται ως τους χρόνους τοϋ Νέρωνος. Κατά τους χρόνους πού ακο­

λουθούν τό θάνατο τοϋ Αυτοκράτορα αύτοΰ — χρόνους πολιτικής ανατα­

ραχής— τό επίγραμμα, θα υποστεί πραγματική έκλειψη. 'Αργότερα κατά τήν εποχή των Φλαβίων και τοϋ Άντωνίνου, τότε πού ή αυτοκρατορία έπα­

νευρίσκει τήν ισορροπία και τή γαλήνη, θα ανθίσει έκ νέου. Τό επίγραμμα θα αποτελέσει προσφιλή ενασχόληση των λογίων τόσο περισσότερο, όσο τήν περίοδο αυτή ακμάζει ή ρητορική και ή «σοφιστική» και παραμερί­

ζεται σε δεύτερο επίπεδο ή «μεγάλη ποίηση». Κάπως ελαφρό, πλούσιο όμως σέ αποχρώσεις, πυκνό και περιεκτικό, ήταν, οπωσδήποτε, στα «μέτρα» τής εποχής. Τό επίγραμμα λοιπόν ανακτά τό κϋρος του και οι λόγιοι τό καλ­

λιεργούν μέ επιμονή, σύμφωνα πάντοτε μέ τα αλεξανδρινά πρότυπα. Ή διά­

δοση τοϋ επιγράμματος κατά τις αρχές κυρίως τοϋ Β' αιώνα μ.Χ. δέν ήταν δυνατόν να μήν έχει ώς συνέπεια τή δημιουργία και νέων «Ανθολογιών». Μερικοί ποιητές κάνουν οί ίδιοι συλλογές των στίχων τους, όπως συμβαί­

νει μέ τον Αεωνίδα τής 'Αλεξανδρείας 2, ό όποιος συγκεντρώνει σέ ιδιαίτε­

ρο βιβλίο τα «ίσόψηφά» του.

1. Ό W i l l a m o w i t z (Antigonus von Karystos, σελ. 173) παρουσιάζει μιά εικόνα όχι τόσο κολακευτική αυτών των φτωχών πλανήτων, απελεύθερων ή παρασίτων των μεγάλων ρωμαϊκών οικογενειών.

2. Τα «Ίσόψηφα» τοϋ Λεωνίδα είναι επιγράμματα συντεταγμένα κατά τέτοιο τρόπο,

— 390 —

Tò ϊδιο συμβαίνει και με τον Ρουφίνο, συνθέτη ερωτικών επιγραμμάτων, πού έζησε, κατά πάσα πιθανότητα, στις αρχές του επόμενου αιώνα. 'Από το άλλο μέρος μια πραγματική «Ανθολογία» συνετέθη άπό έναν γραμμα­

τικό της εποχής του 'Αδριανού, τον Διογενειανό τής Ηράκλειας. Ό ανθο­

λόγος αυτός — κι' αυτό ήταν ένας νεωτερισμός — δέν ήταν ποιητής ό ϊδιος. Στή συλλογή του δέν περιλαμβάνει παρά στίχους άλλων συγγραφέων, χω­

ρίς αμφιβολία αποσπασμένους άπό ιδιαίτερες συλλογές. Ό Weigang τοΰ αποδίδει όλα τα επιγράμματα τής «Παλατινής Ανθολογίας», πού εγράφη­

σαν μεταξύ τής αυτοκρατορίας του Καλιγούλα και τοϋ 'Αδριανού. Ό Sa­

colowski τοΰ αποδίδει τα επιγράμματα ορισμένων ποιητών της. Καθώς μά­

λιστα οί συγγραφείς αυτοί περιλαμβάνογται στο XI βιβλίο τής «Παλατι­

νής Ανθολογίας», εικάζουμε ότι ή βακχική χροιά και προ παντός ή σατιρι­

κή διάθεση κυριαρχούσε στο «Ανθολόγιο» τοΰ Διογενειανοΰ. Κατά τον δεύτερον αιώνα εμφανίζεται και μια άλλη ανθολογία. Είναι ή «Μούσα παι­

δική» τοΰ Στράτωνος άπό τις Σάρδεις, χωρίς αμφιβολία μεταγενέστερη άπό τό «Ανθολόγιο» τοΰ Διογενειανοΰ. Περιλαμβάνει εκτός άπό στίχους τοΰ ιδίου, και επιγράμματα, περισσότερα παλαιά, αποσπασμένα προφανώς άπό τον «Στέφανο» τοΰ Μελεάγρου. Αυτά τα επιγράμματα, αφιερωμένα στο είδος τοΰ έρωτα πού ή «σοφιστική» τής εποχής αντιπαραθέτε στον φυσικό έρωτα, περιλήφθησαν στο VII και τό XII βιβλίο τής «Παλατινής Ανθολογίας».

Τέλος, κατά τις αρχές τοΰ Γ' αιώνα μ.Χ., ό Διογένης ό Λαέρτιος δη­

μοσίευσε υπό τον τίτλο : «Πάμμετρος» μια συλλογή επιγραμμάτων, πού είχε συνθέσει ό ίδιος προς τιμήν μεγάλων ανδρών τών παλαιοτέρων επο­

χών. Αυτό τό έργο του ήταν προφανώς έργο τής νεότητας. Στους «Βίους φιλοσόφων», πού συνέθεσε αργότερα, μεταφέρει πολλά επιγράμματα επι­

τάφια, αφιερωμένα σέ φιλοσόφους. Τα επιγράμματα αυτά εμφανίζονται στην «Παλατινή Ανθολογία» και στο VII βιβλίο της ι. Φαίνεται όμως ότι έχουν ληφθεί άπ' ευθείας άπό τους «Βίους» και όχι άπό τήν «Πάμμετρο», γιατί ή συλλογή αυτή είχε ήδη περιέλθει σέ λήθη. Σάτιρα προσωπική, ηθολογικά αποφθέγματα και προ παντός επιτάφια αρχαίων συγγραφέων θα αποτελέ­

σουν νέα πηγή εμπνεύσεως. Αυτό τό είδος τοΰ επιγράμματος καλλιεργοΰν τώρα οί χριστιανοί λόγιοι. Καί κυρίως ό Γρηγόριος ό Ναζιανζηνός κατά τον Δ' αΐώνα 2. Τα επιγράμματα αυτά θα συγκεντρωθούν αργότερα στο VIII

ώστε το σύνολο των αριθμών πού παριστούν τα γράμματα να είναι σχεδόν το ίδιο για κάθε δίστιχο ενός επιγράμματος. Αυτά τα «παίγνια» ήσαν του συρμού κατά τήν αρχαιότητα, όπως κατά τήν αλεξανδρινή εποχή οί ακροστιχίδες, οί λογόγριφοι.

1. Στή σειρά VII, 85­133. 2. Ό λεγόμενος Θεολόγος. Πέθανε τό 389 ή 390. Τα επιγράμματα του διαμορφώ­

νουν tò VIII βιβλίο τής «Παλατινής Ανθολογίας» καί συνετέθησαν κατά τα τελευταία ετη τής ζωής του.

— 391 —

βιβλίο της «Παλατινής Ανθολογίας». "Οσον άφορα την ποιότητα των επι­

γραμμάτων αυτών παρατηρούμε : Παρ' όλη την ειλικρίνεια των αισθημά­

των, δεν έχουν λάμψη και δεν παρουσιάζουν πρωτοτυπία. Ή επιγραμμα­

τική ποίηση βρίσκεται σε κάμψη. Και δεν θα ακμάσει πάλι παρά κατά τήν αναγέννηση των κλασσικών γραμμάτων τόν·<Γ' αιώνα μ.Χ., οπότε ή ειδω­

λολατρική αρχαιότητα θα υψωθεί και πάλι ώς πρότυπο. "Ηδη τον Ε' αιώνα, ύπό τον Άρκάδιο, ό Παλλάδας ό 'Αλεξανδρινός

προεξάρχει στην ανανέωση του είδους με επιγράμματα περιγραφικά, ηθο­

λογικά Και σατιρικά, πού συνενώνει, χωρίς αμφιβολία, σε ιδιαίτερη συλ­

λογή ι. Κατά τα τέλη του ϊδιου αιώνα ό Κΰρος, ϊσως πατέρας του Παύλου Σιλεντιαρίου, κατόπιν ό 'Ιωάννης της Γάζας, ό Μαριανός και τέλος ό Χρι­

στόδωρος ό Κόπτης, με τήν περιγραφή των αγαλμάτων του Ζευξίππου, ανοίγουν το δρόμο για τήν μεγάλη άνθιση τών χρόνων τοΰ 'Ιουστινιανού. Τήν εποχή αυτή αναδεικνύονται ό Άγαθίας ό Σχολαστικός άπό τήν Μύ­

ριννα, ό Μακεδόνιος, πού συνθέτουν επιγράμματα με τά πλέον διαφορετι­

κά θέματα, ό 'Ιουλιανός ό Αιγύπτιος και ό Λεόντιος πού καλλιεργούν τό επιτάφιο επίγραμμα και τέλος ό Παύλος Σιλεντιάριος πού ανασταίνει τό ερωτικό επίγραμμα. Ή επιθυμία να συγκεντρωθούν τά επιγράμματα αυτά, τά τόσα φευγαλέα, και νά μήν περιπέσουν σε λήθη, ήταν αρκετή για να αναδυ­

θεί μια νέα ανθολογία. Τό έργο αυτό ανέλαβε ό Άγαθίας ό Σχολαστικός, ό πλέον γόνιμος έπιγραμματοποιός της εποχής. Άλλα ό Άγαθίας δεν περιορί­

σθηκε νά συλλέξει τους στίχους τών συγχρόνων του και τών αμέσως προγε­

νεστέρων του και νά τους αναμίξει κατόπιν με τους δικούς του, κατά τό πρό­

τυπο τοΰ Φιλίππου και του Μελεάγρου. Ό ϊδιος λέγει ότι για νά συνθέσει τον «Κύκλο» του έκάλεσε όλους τους λογίους της αυτοκρατορικής αυλής νά συνεργασθούν. Ό «Κύκλος» λοιπόν περιλαμβάνει και επιγράμματα πού συνετέθησαν «έπ' ευκαιρία» άπό τους ποιητές πού εκλήθησαν νά συμμε­

τάσχουν. Άλλα ή πρωτοτυπία της ανθολογίας αυτής συνίσταται και στο έξης γεγονός : Τά επιγράμματα ταξινομήθησαν κατά εϊδη και όχι κατά σειρά αλφαβητική. Ό «Κύκλος», σύμφωνα μέ όσα λέγει ό ίδιος ό Άγα­

θίας, περιελάμβανε επτά κεφάλαια τά όποια περιείχαν, κατά σειράν, επι­

γράμματα : αναθηματικά, περιγραφικά, επιτάφια, ανεκδοτολογικά, σατιρι­

κά, ερωτικά, βακχικά. Ή κατάταξη αυτή θεωρήθηκε επιτυχής και οί Βυ­

ζαντινοί λόγιοι ακολούθησαν στις συλλογές πού κατήρτισαν αργότερα τό «σχέδιο» τοΰ Άγαθία. Παρ' όλη τήν ψυχρότητα καί τήν απουσία προσω­

πικού τόνου πού χαρακτηρίζει συχνά τό βυζαντινό επίγραμμα, εν τούτοις ή επιτυχία τοΰ «Κύκλου» υπήρξε μεγάλη. Ή ανθολογία αυτή γνώρισε συ­

1. Ή υπόθεση μιας προσωπικής συλλογής και όχι ανθολογίας είναι περισσότερο πιθανή κατά τον Jacobs (Waltz, τ. Ι, σελ. XXIII).

— 392 —

νεχεΐς εκδόσεις Και κατά τους κατοπινούς αιώνες, χωρίς ποτέ να «συγχυ­

σθεί» με τους δυο «Στεφάνους». Υπήρξε ακόμη το έναυσμα για μια νέα ανάπτυξη του επιγράμματος.

Χάρις στον «Κύκλο», οΐ πλέον γνωστοί λόγιοι δεν περιφρόνησαν τήν άσκη­

ση του φιλολογικού αυτού είδους. 'Αναφέρουμε, μεταξύ άλλων, και τον Γεώργιο Πισίδη, ιστοριογράφο και επίσημο ποιητή τής αυλής του Ηρα­

κλείου. Ή ευτυχής περίοδος πού είχε εγκαινιάσει ό Παλλάδας διατηρή­

θηκε επί δύο αιώνες περίπου. Με τον Άγαθία και τον «Κύκλο» έφθασε στο απόγειο.

III. Ή λάμψη αυτή του επιγράμματος θα συνεχισθεί ως τήν εποχή του Ηρακλείου. Θα σβήσει τότε με τήν κυριαρχία και πάλι τής σοφιστι­

κής και της ρητορικής. Κατά τα μέσα όμως του Θ' αιώνα, μέ τήν επανίδρυ­

ση του Πανεπιστημίου τής Κωνσταντινουπόλεως, αφυπνίζεται και πάλι ή στροφή προς τό έργα τής αρχαιότητας. Εϊναι ή εποχή πού ό Φώτιος επι­

χειρεί να διασώσει τους μεγάλους κλασσικούς και προβαίνει σε εκδόσεις πού θα εξασφαλίσουν τα έργα τών αρχαίων συγγραφέων άπό τή λήθη. Μέ τήν στροφή αυτή προς τήν αρχαιότητα, όπως ήταν φυσικό, αφυπνί­

ζεται και ή αγάπη προς τό επίγραμμα. Ή νέα άνθιση του επιγράμματος διατηρείται καθ' όλη τή διάρκεια τών Θ', Γ, ΙΑ', IB' αιώνων, αν κρίνουμε άπό τα επιγράμματα πού διασώθηκαν. Και ακριβώς τήν περίοδο αυτή και είδικώτερα κατά τον Γ αιώνα συνετέθησαν νέες ανθολογίες. Μα διαφορε­

τικά άπ' ό,τι συνέβαινε προηγουμένως, δέν συναμιγνύουν οί ανθολόγοι δικά τους επιγράμματα μέ επιγράμματα συγχρόνων ή προγενεστέρων συγ­

γραφέων. Οί ανθολόγοι είναι τώρα μάλλον εκδότες. Έπί πλέον ή συμμε­

τοχή τών συγχρόνων είναι σέ αναλογία πολύ μικρή, αν συγκρίνουμε τις ανθολογίες πού συνθέτουν μέ αυτές του Φιλίππου ή του Άγαθία. Ή πρό­

θεση τους εϊναι προφανής : Δέν θέλουν να διασώσουν τήν παραγωγή τής εποχής τους άπό τή λήθη. Θέλουν κυρίως, να διασώσουν τα αριστουργή­

ματα τών περασμένων αιώνων. Ή πλέον παλαιά τής περιόδου, είναι αυτή πού συνέθεσε, ύπό τή βα­

σιλεία του Λέοντος του Φιλοσόφου (886 ­ 912), ένας λόγιος Θεσσαλός, εγκα­

τεστημένος στην Κωνσταντινούπολη. Τήν αφιερώνει σ' ενα Εύφήμιο και άπό τό όνομα αυτό ή συλλογή πήρε τον τίτλο : Sylloge Euphemiana. Πε­

ριλαμβάνει 82 επιγράμματα διαφόρων ειδών, πού περισώθηκαν, σχεδόν όλα, εϊτε στην «Παλατινή 'Ανθολογία» είτε σ' αυτήν του Πλανούδη. Ό συλλέκτης είχε προφανώς ύπ' όψιν τους δυο «Στεφάνους», τον «Κύκλο» και μερικές πλέον πρόσφατες πηγές. Φαίνεται ότι οί λόγιοι τής εποχής απέβλεπαν να περισώσουν σ' ενα μοναδικό μνημείο όλες τις προηγούμε­

νες συλλογές. Μα ή δόξα να φέρει έπί τέλους εις πέρας ενα τόσο σημαντι­

— 393 —

KÒ έργο ανήκει στον Κωνσταντίνο Κεφάλα. Γιά το έργο του μιλούν πλεί­

στα σχόλια του Παλατινού κώδικα και θα πρέπει να τον ταυτίσουμε με τον «πρωτοπαπά» της αυλής του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου. Λίγο πριν άπό το 900 ό λόγιος και κληρικός αυτός συνέθεσε μια εμπεριστατω­

μένη ανθολογία, πού αν δεν έφθασε άπ' ευθείας έως έμας, διασώθηκαν εν τούτοις τα στοιχεία της στην «Παλατινή Ανθολογία».

"Ας εξετάσουμε τώρα τό θέμα : τί υλικό είχε ύπ' όψιν του ό Κεφάλας για να συνθέσει την ανθολογία του ; Οί «Στέφανοι» θα του ήσαν οπωσδή­

ποτε γνωστοί, αν όχι πλήρεις (οί λόγιοι συνήθιζαν τις «επιτομές»). Επί­

σης ό Κεφάλας θα είχε ύπ' όψιν του ασφαλώς τον «Κύκλο» του Άγαθία ι, τό «Ανθολόγιο» του Διογενειανοϋ, τή «Μούσα» του Στρατώνα και τις προ­

σωπικές συλλογές του Λεωνίδα τοΰ Άλεξανδρέως, τοϋ Νικόδημου, του Ρουφίνου, του Παλλάδα και άλλων. 'Ακόμη άρύσθηκε μερικές επιγραφές, ανώνυμες ώς επί τό πλείστον, άπό τον Γρηγόριο τον Μάγιστρο. Ό Κε­

φάλας δεν κατέταξε τα επιγράμματα μόνο κατ' είδος (επιτύμβια, ερωτικά κτλ.). 'Επιχείρησε να ταξινομήσει τα επιγράμματα τοϋ αύτοϋ είδους κατά κάποια σειρά λογική (επιτύμβια ποιητών, παιδιών, νεαρών κοριτσιών, ακόμη ζώων, σατιρικά γιά γηραιές φιλάρεσκες, γιά κακούς αθλητές, γιά ανθρώ­

πους μικροσκοπικούς, ισχνούς, γιά γιατρούς αδαείς κλπ. επιγράμματα κατά σειράν γιά τό ίδιο έργο τέχνης)2. Αυτή τή μέθοδο όμως δέν τήν εφήρμοσε σ' όλη τήν έκταση τοϋ έργου του, είτε γιατί τοΰ έλειπε ή υπομονή είτε γιά άλλους λόγους. Ό Κεφάλας ανέλαβε ένα έργο απέραντο και ήταν φυ­

σικό τό έργο αυτό να παρουσιάζει κενά και αδυναμίες. Προφανής είναι ή οκνηρία του να ανατρέχει στις πηγές, ή έλλειψη ακόμη κριτικού πνεύμα­

τος. Παρ' όλα αυτά όμως ή ανθολογία τοΰ Κεφάλα παραμένει ενα έργο σημαντικό3. Στην εποχή της θεωρήθηκε ώς άθλος και απέκτησε τεράστια φήμη. Μ' αυτήν ώς πρότυπο, εκπονήθηκαν πολυάριθμες συλλογές. Κι' άλλες μέν ήσαν άπλες αντιγραφές, άλλες, αντιθέτως, ήσαν περισσότερο ανεπτυ­

γμένες. Περιελάμβαναν και επιγράμματα νέα και στίχους αρχαίων ποιητών πού είχε παραμελήσει ό Κεφάλας. Αυτή είναι ή περίπτωση της «Παλατινής Ανθολογίας». 'Ακόμη, επί τή βάσει της ανθολογίας τοΰ Κεφάλα, συνετέθη­

σαν και επιτομές. Είναι ή περίπτωση της συλλογής τοΰ Μαξίμου Πλανούδη.

1. Τα κεφάλαια Ι, Ιί, III, V, VI τοϋ Άγαθία ανταποκρίνονται στα κεφάλαια II, IV, III, VI (;), Ι, τοΰ Κεφάλα.

2. Προ παντός στο βιβλίο VI, 11 ­ 16 και 179­187, στο βιβλίο IX, 713­742 και 793 ­ 798 κτλ.

3. Γεννάται το ερώτημα : Κατέχουμε ολόκληρο το έργο ή ό συνθέτης της «Παλα­

τινής» δέν καταχωρεί παρά ενα μέρος. Αύτη ή υπόθεση είναι πιθανή, γιατί συλλογές κατοπινές, όπως ή ανθολογία τοϋ Πλανούδη, περιέχουν επιγράμματα ξένα προς τήν «Παλατινή».

— 394 —

Ή «Παλατινή Ανθολογία» ι συνετέθη το 980. Θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε : έκδοση αναθεωρημένη και έπηυξημένη της ανθολογίας του Κεφάλα. Συγκεκριμένα τα βιβλία της IV ­ VII και IX ­ XII είναι κατά πάσα πιθανότητα αυτούσια τα κεφάλαια επτά και οκτώ τοϋ έργου τοϋ Κεφάλα. Δεν έχει μάλιστα διαταραχθεί ούτε ή σειρά τών επιγραμμάτων. Τό βιβλίο VIII, πού περιλαμβάνει τα επιγράμματα τοϋ Γρηγορίου τοϋ Ναζιανζηνοΰ, προέρχεται από ιδιαίτερο απάνθισμα των ποιημάτων του πατέρα αύτοΰ της εκκλησίας. Τό βιβλίο II (Έκφρασις Χριστοδώρου) κατεχωρήθη αυτού­

σιο από τήν ιδιαίτερη συλλογή τοϋ Χριστοδώρου. Τα βιβλία Ι και III έχουν την ακόλουθη προέλευση : τό πρώτο συντίθεται άπό χριστιανικές επιγρα­

φές τοϋ Ε' ­ Γ αιώνα, τό τρίτο από στίχους πού γράφτηκαν, σέ ανεξακρί­

βωτες εποχές, στα βάθρα ενός ναοΰ της Κυζίκου. "Οσον άφορα τα τρία τελευταία συνθέτουν ενα είδος παραρτήματος της ανθολογίας Κεφάλα2,

ποιήματα πού είχε παραμελήσει ô ϊδιος ή επιγράμματα πρόσφατα πού δεν ήταν δυνατόν να γνωρίζει3.

Ό Μάξιμος Πλανούδης (1260­ 1310 περίπου) δεν ήταν μόνο άπανθι­

στής. Ήταν συγχρόνως και πρωτότυπος συγγραφέας, μεταφραστής και σχο­

λιαστής. Τό απάνθισμα επιγραμμάτων πού κατάρτισε φέρει τον τίτλο «'Αν­

θολογία διαφόρων επιγραμμάτων». Δέν περιλαμβάνει δικά του, άλλα επι­

γράμματα προγενεστέρων συγγραφέων 4. Ή συλλογή του κατανέμεται σέ επτά κεφάλαια : Επιδεικτικά, σατιρικά, επιτύμβια, Μνημεία, Έκφρασις Χριστοδώρου, αναθηματικά, ερωτικά. Τα κεφάλαια αυτά, εκτός άπό τό πέμπτο, αντιστοιχούν ακριβώς σ' αυτά του Κεφάλα (πού έχουν μεταφερθεί στην «Παλατινή Ανθολογία»). Μα όσον άφορα τή σύνθεση, ή ανθολογία τοϋ Πλανούδη παρουσιάζει δυο πρωτοτυπίες : Έν πρώτοις, σ' όλα τα κεφά­

λαια, εκτός άπό τό πέμπτο και τό έβδομο, τα επιγράμματα χωρίζονται καθ' ομάδες και κατά σειρά αλφαβητική. "Επειτα : τά πρώτα τέσσερα κεφά­

λαια χωρίζονται τό καθένα σέ δύο τμήματα. Στα κεφάλαια Ι ­ III και VI ­ VII ή ανθολογία περιέχει 38 επιγράμματα,

πού δέν περιλαμβάνονται στην «Παλατινή Ανθολογία». Ό αριθμός αυτός δέν είναι σημαντικός' εΐναι αρκετός όμως για να δειχθεί ότι ό Πλανούδης δέν άντλησε τό υλικό του άπό τήν «Παλατινή Ανθολογία». Θά πρέπει μάλ­

1. Το όνομα αυτό είναι μεταγενέστερο. Έξηγοϋμε στις τελευταίες σελίδες της μελέτης, γιατί τιτλοφορήθηκε «Παλατινή Ανθολογία».

2. Είναι κυρίως ή περίπτωση, του XIII βιβλίου τοϋ Κεφάλα. Ό Wolters υποθέτει ότι έχουν αντληθεί άπό ενα βιβλίο στιχουργίας, όπου χρησιμοποιούνται ώς υποδείγματα (Waltz, τ. Ι, σελ. XXXI).

3. Λόγου χάρη αυτά τοϋ Άρέθα, τοϋ Κωνσταντίνου τοϋ Ροδίου κτλ. 4. Είναι περισσότερο σύντομη άπ' τήν «Παλατινή», δέν περιλαμβάνει παρά 2400

επιγράμματα, περίπου 15.000 στίχους.

— 395 —

λον νά εΐχε ώς βάση της εργασίας του ενα αντίτυπο του Κεφάλα, πού θά περιείχε και επιγράμματα, πού δεν εμφανίζονται στην «Παλατινή Ανθολο­

γία». Έπί. πλέον το κεφάλαιο IV περιλαμβάνει 304 επιγράμματα πού κι' αυτά δεν εμφανίζονται επίσης. Αυτό σημαίνει ότι ό Πλανούδης εΐχε υπ' όψιν άλλη συλλογή ή ενα μέρος της ανθολογίας του Κεφάλα, πού δεν περιεσώθη στην «Παλατινή Ανθολογία».

Είναι αναμφισβήτητο : Ό Πλανούδης γνώριζε τήν ανθολογία του Κε­

φάλα και επωφελήθηκε απ' αυτή. "Ισως άντλησε άπο τις ίδιες πηγές πού άντλησε και ό Κεφάλας· δεν ακολούθησε όμως τή μέθοδο του. Άλλα τί άλλα κείμενα θά ήταν δυνατόν νά έχει υπ' όψιν ; Είναι πολύ λίγο πιθανόν, ότι ό Πλανούδης κατείχε το πρωτότυπο των «Στεφάνων». 'Αντιθέτως φαί­

νεται ότι εΐχε ενα πιστό αντίγραφο του «Κύκλου» του Άγαθία. "Ετσι εξη­

γείται τό γεγονός ότι στή συλλογή του κατέχουν μια αξιόλογη θέση οι ποιητές του Ε' και Τ' αιώνα. Ή ανθολογία του Πλανούδη απέκτησε ενωρίς αξιόλογη φήμη καί στις χώρες της Δύσης, όπου μεταφυτεύθηκε ή καλλιέρ­

γεια τών κλασσικών σπουδών μετά τήν άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, ήταν ή μόνη, άπ' όπου οι λόγιοι γνώρισαν τους στίχους του Μελεάγρου, του Φιλόδημου ή του Παύλου Σιλεντιαρίου. Ή εμφάνιση της «Ανθολο­

γίας» του Πλανούδη είχε, όπως συνέβη καί μέ τις προηγούμενες ανθολο­

γίες και άλλες επιπτώσεις. Συνέτεινε σε νέα άνθιση τοϋ επιγράμματος, καί στην εμφάνιση καί νέων ανθολογιών. Καί τό συμπέρασμα είναι προφανές : Ή «'Ανθολογία» τοϋ Κεφάλα, ή «Παλατινή 'Ανθολογία» καί ή 'Ανθολο­

γία του Πλανούδη ήσαν συνέπεια της αναπτύξεως της επιγραμματικής ποιήσεως, άλλα συγχρόνως αποτέλεσαν καί νέο έναυσμα για τή διάδοση του φιλολογικού αύτου είδους.

IV. Ή σημερινή ανθολογία πού φέρει τον τίτλο «Ελληνική ή Παλα­

τινή 'Ανθολογία» έχει συντεθεί μέ βάση τό χειρόγραφο της «Παλατινής 'Ανθολογίας», ή οποία, όπως γράψαμε, συνετέθη τό 980 μ.Χ. Για τις πε­

ριπέτειες τοϋ χειρογράφου αύτοϋ θά μιλήσουμε αργότερα. Ή «Ελληνική ή Παλατινή 'Ανθολογία» περιλαμβάνει 15 βιβλία. Τό πρώτο βιβλίο αποτε­

λείται άπό 123 χριστιανικά επιγράμματα. Τό δεύτερο βιβλίο περιλαμβάνει τήν «Έκφρασιν του Χριστοδώρου». Είναι ενα μακροσκελές ποίημα άπό 416 δακτυλικούς έξάμετρους στίχους, πού περιγράφουν τα αγάλματα τοϋ Γυμνα­

στηρίου τοϋ Ζευξίππου Κ Τό τρίτο βιβλίο περιλαμβάνει 19 επιγράμματα. Ήσαν αναγραμμένα στο ναό τής Άπολλωνίδας, της μητέρας τοϋ Άττα­

1. Ό Χριστόδωρος ήταν Κόπτης ποιητής από τή Θήβα τής Αιγύπτου. "Εζησε τήν εποχή τοϋ 'Αναστασίου τοϋ πρώτου (491 ­ 518). Το γυμναστήριο τοϋ Ζευξίππου κτίσθηκε τήν εποχή τοϋ Σεπτιμίου Σεβήρου καί καταστράφηκε άπό πυρκαϊά, τό 532.

— 396 —

λου καί τοΰ Εύμένη, στην Κύζικο. Το τέταρτο βιβλίο περιλαμβάνει το προοί­

μια τών διαφόρων 'Ανθολογιών, καί συγκεκριμένα του Μελεάγρου, του Φιλίππου καί του Άγαθία του Σχολαστικού 1. Το πέμπτο βιβλίο περιέχει τα ερωτικά επιγράμματα εν συνόλω 309. Το έκτο βιβλίο τα αναθηματικά, έν συνόλω 358. Το έβδομο περιλαμβάνει τα επιτύμβια, εν συνόλω 748. Το όγδοο βιβλίο τα 254 επιγράμματα του Γρηγορίου τοΰ Ναζιανζηνοΰ τοϋ Θεολόγου. Το ένατο περιλαμβάνει τα επιδεικτικά, έν συνόλω 827. Το δέκατο τα προτρεπτικά, έν δλφ 126. Το ενδέκατο 442 συμποτικά καί σκω­

πτικά επιγράμματα. Τό δωδέκατο βιβλίο περιλαμβάνει τήν «Μοΰσα Παι­

δική» τοϋ Στράτωνος, με 258 «φιλοπαιδικά» επιγράμματα 2. Τό δέκατο τρί­

το βιβλίο 31 επιγράμματα «διαφόρων μέτρων». Τό δέκατο τέταρτο περιέ­

χει αριθμητικά προβλήματα, αινίγματα, χρησμούς, έν συνόλω 150. Τό δέ­

κατο πέμπτο 51 διάφορα «σύμμεικτα» επιγράμματα3. Στα 15 αυτά βιβλία οί νεώτερες εκδόσεις προσθέτουν κι' ενα ακόμη, τό δέκατο έκτο. Τό βιβλίο αυτό περιλαμβάνει 392 επιγράμματα άπό τή συλλογή Πλανούδη (πού δέν περιλαμβάνονται στο χειρόγραφο της «Παλατινής»).

V. Σχετικά μέ τό χειρόγραφο επί τή βάσει τοϋ οποίου έγιναν οί εκ­

δόσεις τών τελευταίων αιώνων τής «Παλατινής ή Ελληνικής Ανθολογίας» παρέχουμε συνοπτικά τις ακόλουθες πληροφορίες : Τό χειρόγραφο αυτό εθεωρείτο χαμένο, όταν, αίφνης, ό Γάλλος φιλόλογος Klaudius Salmasius (Claude Saumaise) τό άνεκάλυψε, τυχαία, στή βιβλιοθήκη τής Heidelberg, πού είναι πρωτεύουσα τοϋ Παλατινάτου τής Γερμανίας (Palatinat)i. Ό Sal­

masius εργάσθηκε για μια κριτική έκδοση τοΰ χειρογράφου αύτοϋ, άλλα τον πρόλαβε ό θάνατος. Τό 1623 έπειτα από τήν κατάκτηση καί λεηλασία τής Heidelberg άπό τους καθολικούς τό χειρόγραφο εστάλη ώς δώρο στον Πάπα Γρηγόριο τον ΙΕ'. Τό 1797, έπειτα άπό τή συνθήκη τοϋ Tolentino, ό Ναπολέων ζήτησε τό χειρόγραφο καί τό έστειλε στην 'Εθνική Βιβλιο­

θήκη τών Παρισίων, όπου έμεινε εως τό 1816. Τότε τό πρώτο μέρος τοΰ

1. Τοϋ Μελέαγρου 58 στίχοι, του Φιλίππου 14 στίχοι. Τοϋ Άγαθία 133 στίχοι καί άλλοι 10 ακόμη.

2. Στο βιβλίο αυτό έχουν παρεισφρύσει καί εξη επιγράμματα για γυναίκες. Φαί­

νεται ότι αντιγραφέας ορισμένα ονόματα όπως Φανέον, Τιμάριον τα εξέλαβε ώς αρσενικά, παρασυρόμενος άπό τήν κατάληξη τους.

3. 'Ορισμένα άπ' αυτά είναι τα λεγόμενα «τεχνοπαίγνια». Δηλαδή μέ τό σχήμα τών στίχων είκονίζουν ενα αντικείμενο (βωμό, αυγό, τα φτερά τοΰ "Ερωτα κ.ο.κ.). Είναι τα 21, 22, 24­27.

4. Τό χειρόγραφο αυτό είναι γνωστό μέ τό όνομα : Παλατινός κώδικας (Ρ 3). 'Αποτελείται άπό 351 φύλλα, σέ σχήμα 4° καί μέ 33 ­ 34 γραμμές ή κάθε σελίδα. "Εχει γραφεί άπό 4 γραφείς σέ διαφορετικές εποχές.

— 397 —

χειρογράφου (Βιβλία Α ­ IB) επεστράφη στή Heidelberg, ενώ το υπόλοιπο έμεινε στο Παρίσι ι. Ό Brunk έξέδωκε το μεγαλύτερο μέρος του χειρογρά­

φου στή συλλογή : «Analecta Veterum Poetarum Graecorum» και ό Ja­

cobs όλο το περιεχόμενο του χειρογράφου σέ 13 τόμους κατά τό διάστημα των ετών 1794­ 1814. Αργότερα ô Didot έξέδωκε ολόκληρη τήν «Παλα­

τινή Ανθολογία» (1864­ 1872), με λατινική μετάφραση. 'Ακόμη τήν εξέδω­

σαν : Ό Η. Stadmuller υπό τον τίτλο Anthologia Graeca, I ­ III, Lipsiae, 1894­ 1906 (δεν είναι πλήρης), ό F. Diibner ­ E. Cougny, υπό τον τίτλο : Epigrammatum Anthologia Palatina, I ­ III, Paris, 1864­1890. To 1917 ô Preisendanz προέβη σε μια θαυμάσια φωτοτυπική έκδοση του έργου υπό τον τίτλο : Anthologia Palatine, Codex Palatinus et Codex Parisinus ­ Pho­

totypice Editi. 'Από τις νεώτερες εκδόσεις αναφέρουμε : τήν αγγλική έκδοση της

Loeb, με μετάφραση του Paton και με τον τίτλο : The Greek Anthologie, I ­ V, London (εκδόσεις 1917, 1926, 1939, 1948, 1958, 1968), τήν γερμανική τοϋ εκδοτικού οίκου Heimeran ύπό τον τίτλο : Anthologia Graeca, I ­ IV, Munchen, με εισαγωγή σχόλια και μετάφραση τοϋ Begby (1957), τήν ιτα­

λική τοϋ Α. Presta υπό τον τίτλο : Antologia Palatinata con introduzione di G. Perrotta (Roma, 1957). Τή γαλλική της Εταιρείας Collectiones des Uni­

versités de France, με εισαγωγή, σχόλια και μετάφραση τών P. Waltz, F. Buffiere, G. Soury, J. Guillon, Ed de Places, M. Dumitrescu, H, Le Maitre, A. M. Desrousseaux, A. Dain, P. Camelot και υπό τον τίτλο : Anthologie Grecque ­ Anthologie Palatine, Paris, 1928­1931­.

VI. Παρακολουθήσαμε τήν πορεία του επιγράμματος άπό τήν οποία απέρρευσε, βαθμιαία, το λαμπρό αυτό μνημείο πού φέρει τον τίτλο : «Ελ­

ληνική ή Παλατινή Ανθολογία». 'Ανάμεσα στα πρώτα επιγράμματα πού περισυνέλεξε ô Μελέαγρος και αυτά τών τελευταίων συγγραφέων και συνε­

χιστών τοϋ Κεφάλα διέρρευσαν όχι ολιγώτεροι άπό δέκα εξη ώς δέκα επτά αιώνες. Δεν πρέπει να υποθέσουμε ότι κατά τις διάφορες αυτές περιόδους υπάρχουν και διάφορα στάδια μιας πραγματικής εξελίξεως τοϋ επιγράμμα­

τος. Συνήθως οί νεώτεροι ακολουθούν τους προγενεστέρους. Ή μίμηση εϊναι ό κανόνας. Χωρίς αμφιβολία όταν συμβεί μια κοινωνική ή ηθική επα­

νάσταση, όπως ή ανάρρηση τοϋ Χριστιανισμού, δέν είναι δυνατόν να μήν αισθανθεί τήν επίδραση της και ό χώρος της επιγραμματικής ποιήσεως.

1. Αυτό το μέρος τοϋ χειρογράφου, πού παρέμεινε στο Παρίσι, φέρει τον τίτλο : Parisinus Supplement Gr., 384.

2. Δέν είναι πλήρης ακόμα : Λείπουν τα βιβλία Χ, XII καί XVI και δέν έχει ολο­

κληρωθεί το βιβλίο IX.

— 398 —

Μα γενικά εΐναι δυνατόν να παρατηρήσουμε : τα αισθήματα, οί ιδέες πού εκφράζουν οί έπιγραμματοποιοί δεν ανανεώνονται από γενεά σε γενεά. Μια έλλειψη προσωπικού τόνου είναι εμφανής σε πολλά επιγράμματα. "Εχει κανείς τήν εντύπωση δτι όσο περισσότερο ένα θέμα είναι κοινό, τόσο πε­

ρισσότερο συγκινεί τους έπιγραμματοποιούς. Έτσι ενώ το πρωταρχικό επί­

γραμμα κλείνει τήν ειλικρινή έκφραση ενός αισθήματος, καταντά στο τέλος, με τις συνεχείς απομιμήσεις, ενα ψυχρό, χωρίς πνοή, στιχούργημα. 'Ακόμη ή τάση πού διακρίνει τους έπιγραμματοποιούς προς τή λακωνικό­

τητα, έχει ώς συνέπεια τήν επιτήδευση, τήν προχειρότητα. Τα ελαττώματα αυτά δεν είναι δυνατόν να καλυφθούν πάντοτε άπό τήν ποικιλία των στι­

χουργικών μετρικών συστημάτων 1. Άλλα ας μήν είμεθα υπερβολικοί. Παρ' όλη τή συμβατικότητα μεγάλου

αριθμού επιγραμμάτων, υπάρχουν και πλήθος επιγράμματα, όπου δεν απο­

λείπει ô προσωπικός τόνος. Υπάρχουν πλείστα ερωτικά και επιτάφια επι­

γράμματα, πού διακρίνονται για τήν ειλικρίνεια και τον αυθορμητισμό τους, υπάρχουν πλείστα αναθηματικά πού συγκινούν με τήν απαρίθμηση τών προσ­

φορών τών απλών ανθρώπων τοΰ λαού, ακόμη πλείστα φιλοσοφικά, απο­

φθεγματικά, προτρεπτικά πού αποστάζουν βιοτική σοφία, πλείστα σκωπτικά και σατιρικά πού εντυπωσιάζουν με τή χαριτολογία και τό δηκτικό τους πνεύμα. Άλλα και πέραν αύτοΰ. Έκτος της υψηλής λογοτεχνικής αξίας μεγάλου πλήθους επιγραμμάτων, ή αξία τής «Ελληνικής ή Παλατινής Ανθολογίας», συνίσταται και στο έξης γεγονός : Άπό τους στίχους της παρελαύνει ό ιδιωτικός βίος τών αρχαίων Ελλήνων άπό τήν εποχή τοΰ Σι­

μωνίδη τού Κείου ώς τήν εποχή τοΰ 'Ιουστινιανού. Πραγματικά. Δια μέσου τοΰ επιγράμματος θα είναι δυνατόν να παρακο­

λουθήσουμε τήν ζωή τών αρχαίων Ελλήνων, σ' όλες τις έμφάνσεις και τις εκδηλώσεις της. Στους πυκνούς καί στιλπνούς στίχους του θα άντικατο­

πτρισθοΰν οί δραματικές κυμάνσεις τής ιστορίας τους, οί εξάρσεις καί οί πτώσεις, τό μεγαλείο τών Σαλαμίνων καί ή ήττα τής Χαιρωνίας, οί εσωτερικοί πόλεμοι καί οί εμφύλιοι σπαραγμοί, ή διασπορά καί ή διάχυση τους στα πέρατα τής οικουμένης. Ακόμη εδώ θα άντικατοπτρισθοΰν οί μΰθοι καί οί θρύλοι τους, οί παραδόσεις καί τα όνειρα τους, οί θρησκευτικές καί ηθι­

κές πεποιθήσεις τους, οί πολιτικές καί κοινωνικές ιδέες τους, οί αντιλήψεις τους για τό κάλλος, για τον έρωτα, για τήν τέχνη. Ανάμεσα στους ολιγάρι­

θμους στίχους τοΰ επιγράμματος θα παρελάσουν : οί θεοί καί οί ήρωες, οί

1. Τά επικά, τα ιαμβικά, τα λυρικά μέτρα χρησιμοποιούνται εναλλάξ. Μερικοί μάλιστα δεξιοτέχνες τοΰ στίχου διακινδυνεύουν τις πλέον τολμηρές ακροβασίες : Στίχοι ΐσόψηφοι, ακροστιχίδες, ποιήματα πού γράφονται κατά τρόπο ώστε οπτικώς να παριστά­

νουν μια σύριγγα, ενα αυγό χελιδονιοΰ, ένα βωμό ή τά φτερά τοΰ "Ερωτα.

— 399 —

νύμφες και οί σάτιροι, οι κυνικοί φιλόσοφοι και οί μοναχοί τοΰ Βυζαντίου, οι πολεμιστές και οί ταπεινές ύφάντριες των πόλεων, οί σεμνές γυναίκες και οί εταίρες, οί μεγιστάνες του πλούτου και οί επαίτες, οί συμποσιαστές και οί ασκητές της έρημου, οί φιλόσοφοι και οί ρήτορες, οί στρατηγοί και οί στρατιώτες, οί βουκόλοι και οί ναυτικοί, οί ποιητές και οί καλλιτέχνες, οί κυνηγοί των δασών και οί γεωργοί, οί μάντεις και οί οίωνοσκόποι, οί τύραν­

νοι και οί λαοπρόβλητοι ηγέτες, οί κύριοι και οί δούλοι, οί γέροντες και τα βρέφη. Τέλος και ή μεσογειακή φύση θα απεικονισθεί κατά τρόπο θαυμαστό. Οί κατάφυτοι λειμώνες και οί ακτές, οί θόρυβοι της έξοχης και ή τύρβη τών πόλεων, τα πολυθόρυβα λιμάνια και οί γαλήνιοι όρμοι, οί λίμνες και οί μεγάλοι ποταμοί, τα δέντρα και οί θάμνοι, τα μεγαλοπρεπή ζώα και οί ασήμαντοι γρύλλοι, οί ευτυχισμένοι άπόπλοι και τα πικρά ναυάγια, ή εαρινή εύδί και οί θεομηνίες, ό γαλάζιος ουρανός και οί κεραυνοί, οί άπαλό­

πνοοι ζέφυροι και οί θυελλώδεις άνεμοι κτλ. Μέ μια φράση : Ή ζωή, ή ιστορία, ή φύση σ' όλο τον πλούτο και στην απέραντη ποικιλία τους ι.

1. Ό συγγραφέας της μελέτης είχε υπ' όψιν τις σχετικές εργασίες τών Waltz, Begby, Paton και τις ιστορίες της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας τών Christ, Kranz, Croiset, Lesky και άλλων.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗ

ΟΙ ΚΑΤΑ TON IT' ΑΙΩΝΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΊΤΕς ΠΑΡΟΝΑΞΙΑΣ

Το ότι κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (1207­ 1566) ή 'Ορθό­δοξη Μητρόπολη της Παροναξίας έσχόλαζε είναι σήμερα ιστορικά από­λυτα βέβαιο. Τα γραφόμενα άπό καθολικούς και κυρίως τον 'Ιησουίτη Robert Sauger ι ότι ό Μάρκος Σανούδος επέτρεψε και την παραμονή ορθό­δοξου ιεράρχη στή Νάξο, είναι ανακρίβειες 2, πού δυστυχώς ώρισμένες φορές παρέσυραν και σοβαρούς Έλληνες μελετητές κι' ακόμα και πανεπιστημια­κούς διδασκάλους 3.

Για τον τρόπο μέ τον όποιο έδιοικεΐτο ό ορθόδοξος κλήρος τής Παρο­

ναξίας κατά τήν περίοδο αυτή δεν ξέρουμε τίποτα. Πρέπει όμως να υποθέ­

σουμε άπό τα παράλληλα τής Κρήτης και τών 'Ιονίων νήσων ότι υπήρχαν πρωτοπαπάδες4. Ή υπόθεση αυτή ενισχύεται από δύο έγγραφα του 1539

1. Histoire Nouvelle des Anciens Ducs et autres Souverains de l'Archipel, Paris 1698, pp. 11­13, 107­108, 265 και Ιστορία τών 'Αρχαίων Δουκών και τών λοιπών ηγεμόνων τοϋ Αιγαίου Πελάγους (μετάφρ. Ά. Μ. Καράλη), Έρμούπολις 1878, σελ. 7 ­ 9, 68­69, 167.

2. Π. Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , Ίστορικαί "Ερευναί περί τάς 'Εκκλησίας τών νήσων τής ανα­

τολικής Μεσογείου θαλάσσης, τόμ. Α', Έρμούπολις 1913, σελ. 40, Δ. Π. Π α σ χ ά λ η , Ή Δυτική 'Εκκλησία εις τάς Κυκλάδας, «Άνδριακά Χρονικά», τόμ. Β' ­ Γ' (1948), σελ. 14.

3. Χ ρ. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , 'Ιστορία τής 'Εκκλησίας τής 'Ελλάδος, τόμ. Α', 'Αθήναι 1920, σελ. 15. Περιέργως και ό λαμπρός Άγγλος ιστορικός William Miller δέχε­

ται ότι ό Σανούδος δέν έδιωξε τον 'Ορθόδοξο Μητροπολίτη, βλ. 'Ιστορία τής Φραγκο­

κρατίας έν Ελλάδι (μετάφρ. Σπ. Λάμπρου), 'Αθήναι 1909­10, τόμ. Β', σελ. 332 και Ή Φραγκοκρατία στην Ελλάδα : 1204­1566 (μετάφρ. "Αγγ. Φουριώτη), 'Αθήνα 1960, σελ. 643.

4. Περί πρωτοπαπάδων βλ. Κ. Μ. Ρ ά λ λ η , Περί του εκκλησιαστικού αξιώματος τοϋ πρωτοπρεσβυτέρου, «Πρακτικά 'Ακαδημίας 'Αθηνών», τόμ. ΙΑ' (1936), σελ. 98 ­106, Ί . Σπ. Ρ ά μ φ ο υ, Το αξίωμα τοΰ πρωτοπρεσβυτέρου έν τη 'Εκκλησία, «'Εκκλησία», τόμ. ΚΔ' (1947), σελ. 134­ 138, 151 ­155. Περί τοΰ τρόπου διορισμού τών πρωτοπαπάδων έπί Βενετοκρατίας (Κρήτη), βλ. προχείρως, Μ. Μ α ν ο ύ σ α κ α , Μέτρα τής Βενετίας έναντι τής έν Κρήτη επιρροής τοΰ Πατριαρχείου τής Κωνσταντινουπόλεως, κατ' ανέκδοτα Βενετικά έγγραφα (1418 ­19), «Έπετηρίς 'Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών», τόμ. Λ' (1961), σελ. 127.

— 401 —

και 1540, όπου γίνεται μνεία «του ευλαβέστατου ιερέως και πν(ευματι)κοϋ κυροϋ Ίω(άννου) Ταμή(γου), καί προτοπαπ(ά) Ναξί(ας)» 1 και «του ευλαβέ­

στατου ιερέως κυροΰ Ίω(άννου) Νταμίγ(ου) καί προτοθύτα Ναξίας» 2. Άπο το περιεχόμενο των εγγράφων προκύπτει ότι ό πρωτοπαπάς Δαμίγος ζούσε το 1521, εκτελούσε μάλιστα καί χρέη νοταρίου, ενώ το 1539 εϊχε ήδη πε­

θάνει. "Αν καί το επίθετο Δαμίγος το ξανασυναντούμε στη Νάξο, τόσο τήν ϊδια εποχή 3, δσο καί μεταγενέστερα 4, εν τούτοις ή οικογένεια Δαμίγου είναι Θηραϊκής καταγωγής 5, πολλά δε μέλη της οικογενείας είχαν άσπασθή τον καθολικισμό 6.

Μεταγενέστερα, το αξίωμα του πρωτοπαπά, πού στη Νάξο, όπως επίσης καί στην γειτονική Πάρο, έλέγετο καί πρωτόπαπας, επανεμφανίζεται κυρίως άπό τα μέσα του ιζ' αιώνα. "Αν δε καί σε μια περίπτωση ξαναβρίσκουμε ενα πρωτοπαπά Ναξίας (1687)7, φαίνεται ότι οί πρωτοπαπάδες προΐσταντο πολύ μικρότερων εκκλησιαστικών τμημάτων. Έτσι έχουμε πρωτοπαπά­

δες της Άπειράνθου8, τής Δρυμαλίας 9, του Φιλωτίου 10, του Κέφαλου

1. Ί . Β ι σ β ί ζ η, Ναξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του Δου­

κάτου τοΰ Αιγαίου (1538 ­1577), «Έπετηρίς 'Αρχείου 'Ιστορίας Ελληνικού Δικαίου», τόμ. Δ' (1951), σελ. 38.

2. Ί . Β ι σ β ί ζ η , Ένθ' άνωτ., σελ. 61. 3 . Ί . Β ι σ β ί ζ η , Ένθ' άνωτ., σελ. 51, 71, 99. 4. Ά. Κ α τ σ ο υ ρ ο ϋ, Ναξιακά Δικαιοπρακτικά Έγγραφα τοϋ ιζ' αιώνος, «Έπε­

τηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών», τόμ. Ζ' (1968), σελ. 55. 5. Ί . Θ. Π α π α μ α ν ώ λ η, Ή νήσος Θήρα ­ Σαντορίνη, Πειραιεύς 1932, σελ. 229. 6. Ά. Κ α τ σ ο υ ρ ο ϋ, Ένθ' άνωτ., σελ. 65, 78, 93· πρόκειται περί «τοΟ ευλαβέ­

στατου αφέντη πρέ Τζουάνε Δαμίγου, τοϋ Σαντοριναίου», πού έμενε όμως στή Νάξο. 7. Μ. Μ α ρ κ ό π ο λ ι , Δραματικόν έπεισόδιον τής Ναξιακής 'Ιστορίας, Νάξος

1893, σελ. 17, άπ'όπου καί αναδημοσιεύεται το σχετικό έγγραφο εις Ν. Κ ε φ α λ λ η ­

ν ί α δ ο υ, Ή 'Ιερά Μονή Παναγίας τής Ύψηλοτέρας είς Έγκαρές Νάξου, Νάξος 1966, σελ. 15.

8. Ά. Κ α τ σ ο υ ρ ο ϋ, Ένθ' άνωτ., σελ. 272, 277 (χρονολογία έγγραφου 1697), Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Οί 'Εκκλησίες τής Νάξου καί οί θρύλοι των, τόμ. Α', 'Αθήναι 1971, σελ. 104 (χρονολ. έγγρ. 1760), 110­111, τ ο ΰ α υ τ ο ύ , Τό Μοναστήρι τοΰ Φω­

τοδότη στο Δανακό Νάξου, 'Αθήνα 1968, σελ. 49 (χρονολ. έγγρ. 1799), τ ο ΰ α ύ τ ο ΰ , Ό Πύργος τών Κορονέλλων στή Φασολιά Καλοξύλου Νάξου καί ό οίκος Κορονέλλο 1566 ­ 1845, Νάξος ά.ε., σελ. 9 (χρονολ. 1831).

9. Ί . Κ. Χ α σ ι ώ τ η , Μακάριος, Θεόδωρος καί Νικηφόρος οί Μελισσηνοί (Με­

λισσουργοί), Θεσσαλονίκη 1966, σελ. 207 (χρονολ. έγγρ. 1613), Μ. Μ α ρ κ ό π ο λ ι , Ένθ'άνωτ., σελ. 17, άπ' όπου είς Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Ή 'Ιερά Μονή Παναγίας τής Ύψηλοτέρας είς Έγκαρές Νάξου, Νάξος 1966, σελ. 15 (χρονολ. έγγρ. 1687), Β. Σ φ υ ρ ό ε ρ α , Κυκλαδικά Έγγραφα έξ ιδιωτικών Συλλογών. Σειρά πρώτη : Ναξιακά, «Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών», τόμ. Ε' (1965 ­ 66), σελ. 640 (χρονολ. έγγρ. 1731), Ά. Κ α τ σ ο υ ρ ο ΰ, Ναξιακές 'Επωνυμίες τής Παναγίας, «'Ονόματα», τόμ. Δ' (1972), σελ. ανατύπου 4 (χρονολ. έγγρ. 1817).

10. Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Ή Παιδεία εις Δρυμαλίαν Νάξου κατά τα έτη τής 26

- 402 -

(Πάρος)* και πιθανόν τοϋ Άγερσανίου 2, ένώ σε μια περίπτωση το αξίωμα του πρωτοπαπά το είχε και ό ηγούμενος της Μονής της 'Αγίας Κυριακής στη Χώρα3. Δυστυχώς όμως τις περισσότερες φορές τα έγγραφα δεν προσ­

διορίζουν την εκκλησιαστική περιφέρεια τών πρωτοπαπάδων κι' έτσι πλήθους πρωτοπαπάδων στή Νάξο 4 καί στή Πάρο 5, αγνοούμε τήν εκ­

κλησιαστική περιφέρεια καί γενικώτερα τις διοικητικές τους αρμοδιότη­

τες. Το αξίωμα τοϋ πρωτοπαπά ήταν τελικά τόσο κοινό, ώστε έγινε καί επίθετο. Έτσι σήμερα στην Άπείρανθο έχουμε τα επίθετα Πρωτοπαπάς 6

καί Πρωτοπαπαδάκης 7, ένώ παλαιότερα στην Τραγαία υπήρχε καί το επί­

θετο Πρωτοπρεσβύτερος 8. Παρ' όλο πού πολλοί έρευνηταί όπως οί G. Hofmann9, V. Laurent10,

Φραγκοκρατίας καί Τουρκοκρατίας, μέχρι καν τών πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων, 'Αθήναι 1966, σελ. 20, 22 (χρονολογ. έγγρ. 1828, 1829).

1. Στον κώδικα 212 τών Γενικών 'Αρχείων τοϋ Κράτους (φ. 52Γ) αναφέρεται κάποιος Κονταράτος, Πρωτοπαπάς Κιεφάλου (1733). Στο υπέρθυρο επίσης τοϋ ναοΰ τοϋ 'Αγίου Σάββα Μαρμάρων, όπου καί ή χρονολογία 1608, αναφέρεται ό παπα Θεω­

δορίς Λιπράντος, Πρωτοπαπάς Κεφάλου, πρβλ. Ά. Ό ρ λ ά ν δ ο υ, Οί Μεταβυζαντινοί Ναοί τής Πάρου, «Άρχεΐον Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος», τόμ. Θ' (1961), σελ. 218.

2. Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Ή Μονή Χρυσοστόμου στή Χώρα Νάξου, Νάξος 1971, σελ. 32.

3. Β. Σ φ υ ρ ό ε ρ α , Ένθ' άνωτ., σελ. 649. 4. Β. Σ φ υ ρ ό ε ρ α, "Ενθ'άνωτ., σελ. 660 (χρονολ. έγγρ. 1780), τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ ,

Γάμοι καί διαζύγια στή Νάξο τον ιζ' καί ιη' αιώνα, «Κυκλαδικά», τόμ. Α' (Σΰμος 1956), σελ. 43 (χρονολ. έγγρ. 1709), Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , "Ενθ' άνωτ. σελ. 32, τ ο ΰ αύ­

τ ο ϋ , Το Μοναστήρι τοϋ Φωτοδότη στο Δανακό Νάξου, 'Αθήνα 1968, σελ. 29 (χρονολ. έγγρ. 1780), τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ , Ό Πύργος τών Κορονέλλων στή Φασολιά Καλοξύλου Νάξου καί ό οίκος Κορονέλλο 1566­ 1845, Νάξος ά.ε., σελ. 3 (χρονολ. έγγρ. 1666), τ ο ϋ αύ­

τ ο ϋ , Ή Παιδεία εις Δρυμαλίαν Νάξου κατά τα ετη τής Φραγκοκρατίας καί Τουρκο­

κρατίας, μέχρι καί τών πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων, 'Αθήναι 1966, σελ. 64 (χρο­

νολ. έγγρ. 1832). 5. Ά. ' Ο ρ λ ά ν δ ο υ , Ένθ' άνωτ., τόμ. Γ (1964), σελ. 22 (χρονολ. 1633), Μ. Τ ο υ ρ­

τ ό γ λ ο υ, Αί Φυλακαί έπί Καποδίστρια, «Έπετηρίς 'Αρχείου Ιστορίας Ελληνικού Δικαίου», τόμ. Ε' (1954), σελ. 152, τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ , Το φονικόν καί ή άποζημίωσις τοϋ παθόντος, 'Αθήναι 1960, σελ. 121, οί χρονολογίες τών δημοσιευμένων έγγραφων είναι 1718 καί 1746 αντιστοίχως.

6. Ναξιακός Όδηγός, 'Αθήνα 1947, σελ. 100. 7. Ναξιακός Όδηγός,'Αθήνα 1947, σελ. 57 ­ 58, 80. 8. Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Ένθ5 άνωτ., σελ. 26, 28. 9. Vescovadi Cattolici della Grecia : Naxos, Roma 1938.

10. Chronologie des métropolites de Paronaxia au XVIIe siècle, «Échos d'Orient», vol. XXXIV (1935), pp. 139 ­ 150, La liste des métropolites de Paronaxia au XVIIe siècle, «Échos d'Orient», vol. XXXVI (1937), pp. 190 ­ 201.

— 403 —

Ί . Βελανιδιώτης1, Έμμ. Καρπάθιος 2, Ί . Καμπανέλλης 3 και Ν. Κεφαλληνιά­

δης4 προσπάθησαν νά συντάξουν τον επισκοπικό κατάλογο της δεύτερης ή μάλλον της τρίτης περιόδου της Μητροπόλεως Παροναξίας, εν τούτοις με τον ΐς­' αιώνα ή δεν ασχολούνται καθόλου ή όσα έγραψαν είναι συνήθως έλλειπή και εσφαλμένα. Σκοπός της σύντομης αυτής μελέτης εϊναι νά προσ­

παθήση νά καλύψη τό ιστορικό αυτό κενό ελέγχοντας και τα όσα μέχρι σή­

μερα εγράφησαν, πού πολλές φορές είναι τελείως αβασάνιστα και επιπόλαια.

Θ ε ω ν ά ς . Μετά τήν ανασύσταση της Μητροπόλεως Παροναξίας, πρώτος Μητροπολίτης φέρεται ό Θεωνάς, μαθητής του Θεοφάνους Έλεα­

βούλκου Νοταρά και πολύ καλός λόγιος5, πού επειδή μετά τό 1560 διετέ­

λεσε και Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης 6, συγχέεται άπό πολλούς, ακόμη και σοβαρούς επιστήμονες και μελετητές, με τον Όσιον Θεωνάν τον άπό ηγουμένων 7, πού επίσης — λίγο προγενέστερα όμως — ήταν Μητροπολίτης

1. Οί 'Επίσκοποι Παροναξίας και Δήλου, «Ίερομνήμων», τόμ. Β', Ν° 7 (Βόλος 31.10.1907), σελ. 6­7, και Ή Μητρόπολις Παροναξίας, «Νέα Σιών», τόμ. Θ' (1909), σελ. 72 ­ 76. Τήν πρώτη άπ' τις εργασίες αυτές ό Π. Ζερλέντης τήν χαρακτηρίζει «άναξίαν αναγνώσεως και προσοχής» (πρβλ. βιβλιοκρισία : Τ ρ. Ε ύ α γ γ ε λ ί δ ο υ , Ή Μύκονος, ήτοι ιστορία της νήσου άπό των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τον καθ' ημάς, «Νησιωτική Έπετηρίς», τόμ. Α' (Έρμούπολις 1918), σελ. 314).

2. Ό Κώδιξ Α' της Μητροπόλεως Παροναξίας, «Γρηγόριος ό Παλαμάς», τόμ. 1Θ' (1935). Στις σελίδες 246, 280 ­ 281 δημοσιεύεται κατάλογος των μητροπολιτών Παρο­

ναξίας, κυρίως του ΙΖ' και IH' αιώνα, μέ αρκετά όμως λάθη. 3. Ή 'Ιερά Μητρόπολις Παροναξίας δια μέσου τών αιώνων, Νάξος 1933, σελ. 12. 4. Οί 'Εκκλησίες τής Νάξου και οί θρύλοι των, «Κυκλαδικόν Φώς», Ν° 296/Φε­

βρουάριος 1973, σελ. 7, 9, όπου ό συγγραφεύς αναδημοσιεύει τά τοϋ Βελανιδιώτου καί Καρπαθίου.

5. Β. Π. Στ ο γ ι ά ν ν ο υ, "Οσιος Θεωνάς Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, «Γρη­

γόριος ό Παλαμάς», τόμ. ΝΔ' (1971), σελ. 260 ­ 261, Ά. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Ιστορία τοϋ Νέου Ελληνισμού, τόμ. Γ', Θεσσαλονίκη 1968, σελ. 214­215, E. L e g r a n d, Bi­

bliographie hellénique du XVIe siècle, vol. II, Paris 1886, pp. 312­313. 6. Β. Π. Σ τ ο γ ι ά ν ν ο υ, Ένθ' άνωτ., σελ. 260 ­ 261, Ά. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ ,

Ένθ' άνωτ., σελ. 215, Γ. Ζ α β ί ρ α, Νέα Ελλάς ή Έλληνικόν Θέατρον (εκδοσις Γ. Κρέμου), 'Αθήναι 1872, σελ. 315 ­ 316. Ή υπογραφή του Θεωνά σέ πατριαρχικό έγγραφο του 1560, επιβεβαιώνει απόλυτα ότι τό χρόνο αυτό έγινε Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, πρβλ. Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Κατάλογος τών χειρογράφων κωδίκων τής Βιβλιοθήκης τής Σχολής τής Δημητσάνης, «Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών», τόμ. ΚΔ' (1954), σελ. 255.

7. Κ. Σ ά θ α , Νεοελληνική Φιλολογία, 'Αθήναι 1868, σελ. 211, Δ. Δ α κ ο ύ ρ α , Θεωνάς ό Λεσβίος, «Θρησκευτική καί Ηθική 'Εγκυκλοπαίδεια», τόμ. Τ', 'Αθήναι 1965, στ. 502­503, Έ μ μ . Π α ν τ ε λ ά κ η , Θεωνάς ό Θεσσαλονίκης, «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», τόμ. IB', σελ. 632, Ί . Κ α μ π α ν έ λ λ η , Ένθ' άνωτ., σελ. 12, τ ο 0 α ò τ ο 0, Ό Μητροπολίτης Παροναξίας "Αγιος Θεωνάς (1540 ­ 41), «Ναξιακον Μέλλον» Ν° 236/Αύγουστος 1962, σελ. 2.

- 404 —

Θεσσαλονίκης. Πηγές για τον Θεωνά και τη δράση του είναι ό Lamansky \ ό Crusius 2, ό Ζαβίρας 3, καθώς και ό Legrand i πού και πρώτος τον ξεχώ­

ρισε άπο τον Όσιο Θεωνά. Για τον Θεωνά είναι γνωστό ότι το 1553 είχε αναλάβει μιαν έξαρχική

αποστολή του Πατριαρχείου5, όπως είναι επίσης γνωστό δτι το 1559, ό Δούκας 'Ιωάννης Δ' ό Κρίσπος, τον έξώρισε άπο τη Νάξο επειδή υποκι­

νούσε τους Ναξίους σε ανταρσία εναντίον τών Φράγκων 6. Στις ενέργειες του αυτές ό Θεωνάς συνεργαζόταν μέ κάποιον Μανοΰσο από τήν Κρήτη κι' έλεγε «ότι είναι ντροπή τόσοι και πολλοί άξιοι Έλληνες να είναι υπο­

τελείς τών λίγων Φράγκων». Ό Κρίσπος μετά τήν απέλαση του Θεωνά ενημέρωσε πάνω στο θέμα τον Βενετό βάϊλο Marino De Cavalli, πού μέ τή σειρά του έστειλε και τή δική του αναφορά στον Δόγη της Βενετίας 7. Ευτυχώς τα σχετικά έγγραφα σώθηκαν και δημοσιευμένα από τον Laman­

sky, αποτελούν σημαντική ιστορική πηγή πάνω στο θέμα. Τελικά για τον Θεωνά είναι σχεδόν απόλυτα βέβαιο δτι διετέλεσε

Παροναξίας άπό τό 1537 μέχρι τό 1559 και όχι μόνο κατά τό 1540­ 1541, όπως εσφαλμένα και αβασάνιστα γράφτηκε 8. Μετά τήν απομάκρυνση του άπ' τή Νάξο, ό Θεωνάς πήγε στην Κέρκυρα, όπου έγραψε και τό προοίμιο στις Διδαχές του Κερκυραίου ίερέα και πρωτοπαπά 'Αλεξίου Ραρτούρου 9, γράφοντας και για τον εαυτό του : «ό εν άρχιερεΰσι ελάχιστος Θεωνάς και εξαρχος τού Παναγιωτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως» 10. Τό 1560 έγινε Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης και χαρακτηρίστηκε σαν «άνήρ

1. VI. L a m a n s k y , Secrets d'état de Venise, documents, extraits, notices et études servant à éclairer les rapports de la Seigneurie avec les grecs, Peterbourg 1884.

2. Turcograeciae Libri Octo, Basiliae 1587, pp. 267­268, 273. 3. Γ. Ζα β ί ρ α , Ένθ'άνωτ., σελ. 315 ­ 316. 4. Ε. L e g r a n d , Op. cit., pp. 312 ­ 313. 5. Π. Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , Έκ τον Νησιωτικών. Γεωγραφικά, Ιστορικά, Γλωσσικά,

«Νησιωτική Έπετηρίς», τόμ. Α' (Έρμούπολις 1918), σελ. 14­15, πρβλ. και Γ. Ζα­

β ί ρ α, "Ενθ' άνωτ., σελ. 315. 6. W. M i l l e r , Ιστορία τής Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα : 1204 ­ 1566 (μετάφρ.

"Αγγ. Φουριώτη), 'Αθήνα 1960, σελ. 699, Ά. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 214­215.

7. Ά. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 215, όπου και οί παραπομπές στον Lamansky.

8. Ν. Κ ε φ αλ λ η ν ι άδ η, Το Μοναστήρι τοϋ Φωτοδότη στο Δανακο Νάξου, 'Αθήνα 1968, σελ. 27, Ί . Κ α μ π α ν έ λ λ η , "Ενθ' άνωτ., σελ. 2, τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ, Ή 'Ιερά Μητρόπολις Παροναξίας δια μέσου τών αιώνων, Νάξος 1963, σελ. 13.

9. Β. Π. Σ τ ο γ ι ά ν ν ο υ, Ένθ' άνωτ., σελ. 260­261, E. L e g r a n d, Op. cit., vol. I, pp. 308 ­ 313, vol. ΙΓ, Paris 1886, pp. 356 ­ 59, I d e m , Bibliographie Ionienne, vol. I, Paris 1910, pp. 18­19.

10. Γ. Ζ α β ί ρ α , Ένθ'άνωτ., σελ. 316.

— 405 —

σοφός και τάληθή κρίναι δυνάμενος» '. "Αλλωστε ό σε πολύ καλή αττική πρόλογος των Διδαχών του Ραρτούρου, αποδεικνύει τήν μόρφωση του. Του Θεωνά σώθηκε και μια επιστολή άχρονολόγητη (1559;), πού κατά τον καθηγητή Βακαλόπουλο εστάλη στον Θεοδόσιο Ζυγομαλα.

Πόσο χρόνο ô Θεωνάς έμεινε Θεσσαλονίκης είναι άγνωστο, πάντως το 1564, πού προσυπέγραψε τήν καθαίρεση του Ίωάσαφ του Μεγαλόπρεπους, ήταν ακόμα Θεσσαλονίκης.

Β ε ν ι α μ ί ν . Για τον Βενιαμίν Παροναξίας τα μόνα γνωστά είναι οί δεκαοκτώ λέξεις, όλες κι" όλες, πού δημοσίευσε ό Ί . Βελανιδιώτης 2, άλλα σήμερα βέβαια ξέρουμε πολύ περισσότερα.

Τό 1560, ενα χρόνο μετά τήν απομάκρυνση τοΰ Θεωνά καί πιθανώτατα αμέσως μετά τήν εκλογή του καί ίσως καί πριν ακόμα πάει στην επαρχία του, υπογράφει σαν συνοδικός σε έγγραφο του Πατριάρχου Ίωάσαφ3 , ένώ έν συνεχεία πήρε μέρος καί στή σύνοδο πού συνήλθε για τήν καθαί­

ρεση τοΰ Πατριάρχη αύτοΰ. Για πρώτη φορά τον βρίσκουμε στή Νάξο τό 1564 όπου καί μνημονεύεται σε μια ανέκδοτη διαθήκη του γνωστού κώδικα U.C.35 της Βιβλιοθήκης της Νεαπόλεως 4. Επειδή ή διαθήκη παρουσιάζει σημαντικό ενδιαφέρον καί γι" άλλους λόγους πού θα δούμε παρακάτω, άλλωστε είναι καί ανέκδοτη, κρίνω σκόπιμη τήν παράθεση του κειμένου της, πού έχει ώς εξής :

(φ. 117r) Εις δόξαν Χ(ριστο)ν τοϋ αληθινού Θ(εο)ϋ ημών αμήν. αφξδ' μηνί ανγονστω εις τοις ε'. Εις τήν κα\τοικίαν τοϋ μακαριτοϋ κϋρ 'Iœ(avvo)v

1. Β. Π. Σ τ ο γ ι ά ν ν ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 261, Π. Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , Θεσσαλονι­

κέων μητροπολίται από Θεωνά του από ηγουμένων μέχρι Ίωάσαφ 'Αργυροπούλου (1520 ­1578), «Byzantinische Zeitschrift», vol. XII (1903), p. 138.

2. Ai Έπισκοπαί Παροναξίας καί Δήλου, «Ίερομνήμων», έτος Β', Ν° 7 (Βόλος 31.10.1907), σελ. 6. Περί Βενιαμίν γράφει : «Βενιαμίν, διάδοχος τοΰ Θεωνά λαβών μέρος είς τήν κατά τοϋ πατριάρχου Ίωάσαφ σύνοδον το 1564 ήτις καθήρεσεν αυτόν».

3. Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 255. 4. Μέ τον περίφημο αυτό κώδικα ασχολήθηκε παλαιότερα ό Σ π. Λ ά μ π ρ ο ς

(Περιγραφή κωδικός Νεαπόλεως U.C.35 (Cyrillus 36), «Νέος Έλληνομνήμων», τόμ. ΙΘ' (1925), σελ. 34 ­ 41 καί Μακάριος, Θεόδωρος καί Νικηφόρος οί Μελισσηνοί. Συμβολαί εις τήν ίστορίαν της 'Εκκλησίας Παροναξίας, ενθ' άνωτ., σελ. 42­ 59) καί πρόσφατα ό Ί . Χ α σ ι ώ τ η ς (Μακάριος, Θεόδωρος καί Νικηφόρος οί Μελισσηνοί (Μελισσουρ­

γοί), Θεσσαλονίκη 1966), όπου μνημονεύονται εκτενέστερα όσοι ασχολήθηκαν μέ τον κώδικα καί τό περιεχόμενο του. Τελευταία δημοσιεύτηκαν κι' άλλα έγγραφα σχετικά με τα θέματα τής Παροναξίας, βλ. Γ. Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η , Μια περίπτωση γάμου μετά καπηνίου στή Νάξο, «Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών», τόμ. ΛΘ' ­ Μ' (1972 ­ 73) σελ. 290 ­ 294 καί τ ο υ α ύ τ ο ϋ , Οί πρώτες μνείες τής ονομασίας Παναγία Έκατοντα­

πυλιανή, «Παρνασσός», τόμ. ΙΕ' (1973), σελ. 520 ­ 524.

— 406 —

Σαγρέδου, όποϋνε αύτοϋ άπόξω εις τήν άγίαν Τριάδαν (και) εις τον \ Σαμ­

παστίαν επροσκάλεσα ή κέρα Ευγενία μοναχή (και) ποτέ συμβία τοϋ αύτοϋ \ μακαριτοϋ κυρ Ίω(άννο)υ Σαγρέδου τον πανιερώ(τατον) μ(ητ)ροπολίτην ΙΊαρωναξίας, τον κυρ \ Βενιαμήν και τους επιτρόπους της άγΐωτάτης Μ(ητ)ρο­

πόλεως και μερικών όρ\θοδόξων χριστιανών δια να ψάλουσιν την εορτήν της Μεταμορφώσεως, \ εις την εκκλησίαν αυτήν όπου εκτήσασιν αύτοϋ εις την κατοικίαν τως, με \ τόν άνδραν της, ονόματι τον Δεσπότ(ην) Χ(ριστό)ν. Λέγοντας αυτή ετεις 1, πώς εκάμα\σι με τον ανδραν της τον μακαριτόν, μίαν διαθήκην, από τους μφνε μα \ ϊώ ε , υπό χειρός τοϋ κυρ Πέτρου αγίας ψυχής, και νοταρίου, λέγοντας, πώς εκά\μασιν τήν εκκλησίαν αύτούνην τον Δεσπότ(ην) Χ(ριστ)ον κληρονόμων τωνε κοι δϊο \ εις δτϊ πράγματα έχουν και άφεντεύουν εδώ στην Ναξιαν, σποίτ(ι), άμπέλ(ι), χωράφι | (και) τα εξής, αρχίζοντας από τήν κατοικίαν αύτούνην ωσάν ευρίσκεται με | σποίτ(ι), άμπελ(ο)χωρά­

φϊα, πελιγαρδι2 και τα λοιπά όπου φένονται, ήγουν τό πα\ραύγαλμα πουν* εδώ στην στράτα τοϋ Σαμπαστία, και τό χωραφάκιν όπου εγω\ράσασιν εδά τοϋ Κερωπάνη, ομοίως και τό άμπέλ(ι) τοϋ 'Αγερσανίου ποϋνε \ πλησι(ον) τοϋ κυρ Λογίζου Ρωσάγϊα 3 και τοϋ κυρ Μαρ(κου) Άμούρη i , ετζει και τα σποίτ(ια) \ ποϋ έχουν άντύκρη τοϋ Μεγάλου Ήλιου, ανώγ(ι) κατώγ(ι), πλησία τοϋ Σκαλιάρη 5, \ τοϋ σημερνοϋ Ίω(άννου) Τουμπακάρη, άκό(μη) και περιβόλ(ι) ενα εις τους Σκουλίκοις, \ ομοίως και τοϋ Δαμαλά τό άμπέλ(ι) ποϋνε εις τ "Ασπρα Πετράδια, ετζει και \ τό περιβόλ(ι) τής Βουρβουρι(άς), ονόματι Τρανταφιλία, καθώς ευρίσκεται π(αν)\τοτϊνόν μϋσιάρικον εις τοϋ

1. Έτεις = έτσι. Το κρητικό αυτό επίρρημα το συναντοΰμε και σ' άλλα έγγραφα τής Νάξου τοϋ ις ' αιώνα, πρβλ. Ί . Β ι σ β ί ζ η, Ένθ' άνωτ., σελ. 35, 48, 55, 56, 62, 71 82, 84, 86, 88, 90, 92, 94, 99 και Ά. Κ α τ σ ο υ ρ ο ϋ, Ναξιακά Δικαιοπρακτικα Έγγραφα τοΰ ις ' αιώνος, «Έπετηρίς τοϋ Μεσαιωνικού Αρχείου», τόμ. Ε' (1955), σελ. 56, 63, 64, 67, 68, 85.

2. Πελιγαρδι αντί περιγάρδι = Μικρός κήπος κοντά σε αμπέλι ή έληές. Στα ναξια­

κα έγγραφα τοΰ ις ' αΐώνα συχνότατα γράφεται πελιγαρδι (βλ. Ί . Β ι σ β ί ζ η, Ένθ ' άνωτ., σελ. 18, 47, 59, 73, 97) αλλά και περδιγάρι (βλ. Π. Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , Γράμματα Φράγκων Δουκών τοϋ Αιγαίου Πελάγους, ,ανλγ' ­ ,αφξδ', «Byzantinische Zeitschrift» vol. XIII (1904), p. 143). Για τό περιγάρδι εκτενέστερα βλ. Π. Ζ ε ρ λέ ν τ ο υ, Ή λέξις Περιγάρδι ως γεωγραφικόν όνομα, «Νησιωτική Έπετηρίς», τόμ. Α' (Έρμούπολις 1918), σελ. 242 ­ 244.

3. Σέ έγγραφα τοϋ ιζ' αίώνα τό επίθετο βρίσκεται στή μορφή Ρουσάγιας (βλ. Ά . Κ α τ σ ο υ ρ ο ΰ , Ναξιακά Δικαιοπρακτικα Έγγραφα τοϋ ιζ' αιώνος, «Έπετηρίς Εται­

ρείας Κυκλαδικών Μελετών», τόμ. Ζ' (1968), σελ. 330), Russaia και Russava (βλ. Στ. Κ ο ρ ρ έ, 'Ανέκδοτα έγγραφα τών Φράγκων τής Νάξου, «Byzantinisch ­ neugriechische Jahrbucher», vol. Vili (1929 ­1930), pp. 273 ­ 275).

4. Tò επίθετο τό ξαναβρίσκουμε στην Νάξο τοΰ ιζ' αιώνα κι'είναι το σημερινό ναξιακο Γιαμούρης (πρβλ. Ά. Κ α τ σ ο υ ρ ο ΰ , Ένθ' άνωτ., σελ. 306).

5. Και τό επίθετο αυτό είναι γνωστό από άλλα έγγραφα τοϋ ις ' αίώνα (βλ. Ί . Β ι σ­

β ί ζ η , Ένθ'άνωτ., σελ. 88).

— 407 —

άνήψού της τον Δημήτρη τα χέροια, τα οποία ε\φίκασιν και άφιερώσασιν δλλα είς την έκκλησίαν αντοννην, άποθανόν\τας τωνε, ώς άκληροι και χωρίς παιδί ποϋ ενρεθήκασιν, με κοντετζιώ ι δϊ\ά να στέκουν εις χείρας τον καθ' ενός μ(ητ)ροπολίτον ρωμαίον Παρωναξίας \ δϊά να δοξάζεται και να ίερουρ­

γάται ο ναός οντος, εις μνημόσϋνον εδι\κόν τως, και τον νιου τωνε τον μακα­

ριτοΰ Μάρκον, και ποτέ πράγμαν ά\π' αύτούνα, τϊνάς να μη δεν ύμπορί να πονλήσι μηδέ να χαρίαι καθόλον \ ωισάν το λέγει ετεις ή λεγομένη τως δια­

θήκη. Τώρα λοιπόν ή κέρα Ευγενία \ μοναχή, βλέποντας ενα χωράφην είς το Λιβάδην όποντονε το μϋσον τον \ μοναστηρίου τον Φωτοδότη, και το άλλον εμνσον της Άγγελοχερέτιστος, και \ το πήρ(ε) ή Μεγάλη 'Εκκλησία 2 τον μοναστηρίον τον Φωτοδότη και τόδωκ(ε) τον \ Γεωργίτζη τον Βοντηκλάρη 3

να τόχει της εξονσίας τον, δε θέλει και αυτή \ να το πάθη εδέτης, άμε θέλει και κάμνη μετόχην την έκκλησίαν τωνε | αντοννην στην Κνρίαν την Μ(ητ)ρό­

πολιν τήν Φανερωμένην, με όλ' αντον\να τα άνωθεν πράγματα, δια ψνχικήν τωνε σ(ωτη)ρίαν, και είς μνημόσννον | αυτής και τον ανδρός της καί τον νίον της, μαι καλόν θέλημαν και | με καλην της ώρεξην, δϊχώς καμίαν της δνναστείαν, να τα παραλαβή j φ. 117ν ολ(α) εις τον θάνατον της ή λεγωμ(έν)η Μ(ητ)ρόπολι ή Φανερωμ(έν)η και ο πανιερώ(τατος) Μ(ητ)ροπο\λίτης κνρ Βενιαμήν ή και άλλος ποϋ θέλει λάχει της Παρωναξίας, \ ευσεβής και ορθό­

δοξος, ώ 4 βέροι5 επητρόποι τής αυτής Μ(ητ)ροπόλεως Φα\νερωμένης, εως νάλθη μ(ητ )ροπολίτης, να τα κυριεύει, να τα κυβερνά | δ λ' αντοννα τά πρά­

γματα, ετεις τήν έκκλησίαν, ωσάν και ταις ήντράδ(ες) (! | των εΐρημ(ένων) πραγμάτων, καί τϊνάς άλλος νά μην έχει δικαιώματα εις \ αντά πλαία, ούτε Π(ατ)ριαρχίον, οϋτε αφεντιά, οϋτ εδικός της κανένας | (και) άλλη γραφή κοντάρια 7 τοντΐνής, νά μην υμπορώ πλαία νά κάμω, ε\γώ ή Ευγενία μοναχή σε πέναν 8 και κοντεναζιώ 9 (ρεάλια) 200 ήγουν διακ(όσια) \ τής άφεντί(ας),

1. Κοντετζιώ (ίταλ. condizione) = όρος. 2. Μεγάλη 'Εκκλησία = Το Πατριαρχεϊον. 3. Βουτηκλάρης. Άπ' ότι ξέρω το επίθετο αυτό ούτε υπάρχει, οΰτε υπήρξε στή

Νάξο. "Ισως γι' αυτό έδώ καί νά μην είναι επίθετο, άλλα προσηγορικό, οπότε επίθετο είναι το Γεωργίτζης. Για τό επίθετο Βουτικλάρις βλ. Δ. Β α γ ι α κ ά κ ο υ , Καταγωγή 'Ονο­

μάτων καί Τοπωνυμίων, «Ιστορία Εικονογραφημένη», Ν° 5/Νοέμβιος 1968, σελ. 154. 4. "Ω (ίταλ. ο = ή). Σπανίως τό διαζευκτικό αυτό ώ βρίσκεται καί σ' άλλα σύγχρονα

μέ τή διαθήκη μας, ναξιακά έγγραφα, πρβλ. Ί . Β ι σ β ί ζ η , "Ενθ' άνωτ., σελ. 101, Ά . Κ α τ σ ο υ ρ ο Ο , Ναξιακά Δικαιοπρακτικά έγγραφα τοϋ ις ' αιώνος, «Έπετηρίς τοΟ Μεσαιωνικού Αρχείου», τόμ. Ε' (1955), σελ. 62.

5. Βέροι (ίταλ. vero) = Πρΰγματικοί, αληθινοί. 6. Ήντράδα (ίταλ. entrata) = Εισόδημα. 7. Κοντράρια (ίταλ. contrario)— αντίθετη. 8. Πένα (ίταλ. pena) = Τιμωρία, πρόστιμο. 9. Κοντεναζιώ (ίταλ. condanna) = Καταδίκη, πρόστιμο. Ό όρος συνηθέστατος στά

— 408 —

ώπόται ήθελα ντενεγάρην ι και πάλη να στέκει βεβαία \ ή λεγωμ(έν)η γραφή. Και όντως ήμαι κωτέντα 2 κ εύχαριστιμ(έν)η α δτι άνωθε \ ήκαμα και θέλω ή παρούσα μου ετούτη να είναι δυνατή και βεβαία \ (καί) χαλασμον ποτέ να μην έχει. Δια μαρτνρί(ας) | τον μ(αστρ)ο Νικολού ' Ακριβού 3

κϋρ Ίω(άννη) Καλαργιρον | μάστρο [μα] Ίω(άννη) Παντζέρα * και άλλοι πόλοι ποϋ έλάχασιν εις τον εσπερινον

Πανταλε(ων) ό Μηνιάτης 5, κ(αι) νοτ(άριος) Ναξι(ας)

Το κείμενο της διαθήκης έχει γραφή άπο άλλο χέρι κι' οί υπογραφές ή μάλλον τα ονόματα αυτών πού υπέγραψαν από άλλο, γιατί στον κώδικα δέν βρίσκεται το πρωτότυπο, άλλ' αντίγραφο τής διαθήκης, πού δμως πρέπει να έγινε πριν απ' το 1617, τή χρονιά δηλαδή πού ό Νικηφόρος Παροναξίας εγκατέλειψε τή Νάξο παίρνοντας φυσικά καί μαζύ του, τους δύο γνωστούς κώδικες U.C.35 καί U.C.36 ή μάλλον τα έγγραφα πού μεταγενέστερα τους αποτέλεσαν. Στο φ. 117ν κι' έτσι ώστε να φαίνεται επί του νώτου, μετά τό δίπλωμα τής διαθήκης στα οκτώ, εϊναι γραμμένο : Ψυχικον τής κέρα Ευγε­

νίας) |2 μοναχής τής Σαγρέ\Άδενας είς την μ(ητ)ροπο\*λιν τής Παρωναξίας 15 τήν Φανερωμένην.

Τό 1570 ό Βενιαμίν είναι ακόμα Παροναξίας όταν «δια γράμματος οΐ­

κειοχείρου αύτοϋ έδωκε τον εν τή νήσω Μήλφ ναόν του Θεολόγου τον Σιδεριανόν είς Χάλακα τω παπα 'Ιωάννη Καλίλη ώς νέφ κτήτορι»6. Τό 1572 τό όνομα του Βενιαμίν Παροναξίας αναφέρεται στον «κατάλογον τών αδελφών του μοναστηρίου» τοϋ Θεολόγου τής Πάτμου, πού δέν έμνημο­

νεύοντο «έν τω βραβίω» τής Μονής 7. Είναι πιθανώτατο ότι τό χρόνο αυτό, τό 1572, παραιτήθηκε καί αποσύρθηκε στην Πάτμο. Φαίνεται άλλωστε ότι ήταν μεγάλης ηλικίας.

ναξιακά έγγραφα τοϋ ις' αιώνα, σπανίζει ήδη τον ιζ' καί τελικά χάνεται. Το Ιδιο περίπου παρατηρείται καί με τον όρο πένα.

1. Ντενεγάρω (ίταλ. denegare) = 'Αρνούμαι. 2. Κωτέντα (Ιταλ. contento) = Ευχαριστημένος, ικανοποιημένος. 3. Ναξιακό επίθετο τοϋ ις'αιώνα (πρβλ. Ί . Β ι σ β ί ζ η, Ένθ' ανωτ., σελ. 150)

πού μεταγενέστερα χάνεται. 4. Ναξιακό επίθετο τοϋ ις' αιώνα (πρβλ. Ί. Β ι σ β ί ζ η, "Ενθ' ανωτ., σελ. 154).

πού κι' αυτό μεταγενέστερα χάνεται. 5. Για τον νοτάριο Πανταλέοντα (Παντελή) Μηνιάτη, βλ. Ί . Β ι σ β ί ζ η, "Ενθ'

ανωτ., σελ. 2­6. 6.. Ζ. Βάου, Ναοί καί ναΰδρια τής Μήλου, 'Αθήναι 1964, σελ. 110. 7. Π. Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , Ίστορικαί ερευναι περί τάς Εκκλησίας τών νήσων τής

ανατολικής Μεσογείου θαλάσσης, τόμ. Α', Έρμούπολις 1913, σελ. 159.

— 409 —

Ό Βενιαμίν πέθανε λίγο πριν άπ' το 1579, γιατί σε έγγραφο της Μο­

νής προς τον Πατριάρχη, του έτους αύτοϋ, γίνεται μνεία του «άποιχομένου Βενιαμίν» \ άπ' το κείμενο δε του εγγράφου προκύπτει ότι υπήρχαν οικο­

νομικές διαφορές μεταξύ των κληρονόμων του Βενιαμίν (ή Μητρόπολη τής Παροναξίας;) και τής Μονής, διαφορές πού μόλις τότε και υστέρα άπό πατριαρχική επέμβαση τακτοποιήθηκαν.

' Α θ α ν ά σ ι ο ς . Ά π ' ότι ξέρω πρώτος ό Βελανιδιώτης σημείωσε τό όνομα του 'Αθανασίου Παροναξίας, προσδιορίζοντας απλώς ότι ήταν Μη­

τροπολίτης τό 1585 2. Ό Laurent ασχολούμενος μέ τον κατά τό 1603 καθαι­

ρεθέντα 'Αθανάσιο Παροναξίας, διερωτάται αν οί δύο αυτοί μητροπολίτες μέ τό όνομα 'Αθανάσιος έπρεπε να ταυτιστούν 3.

Σήμερα τα δημοσιευμένα χειρόγραφα μας έκαναν να ξέρουμε πολύ περισσότερα και να λύσουμε κι' αυτό τό πρόβλημα. Σ' ενα του έγγραφο σχετικά μέ τον "Αγιο 'Ιωάννη τό Θεολόγο τό Σιδεριανό στή Μήλο, ό 'Αθα­

νάσιος Παροναξίας γράφει : «έδειξαν και ήμΐν γράμματα πατριαρχικά και του προ έμοϋ πανιερωτάτου Μητροπολίτου κυροϋ Βενιαμίν» 4, πράγμα πού αποδεικνύεται ότι ό 'Αθανάσιος ήταν αμέσως μετά τον Βενιαμίν. Ή κατά τον έκδότην του έγγραφου χρονολογία είναι «ζρν' (1595) μηνί Όκτωβρίω ισ (16)» 5, πού βεβαίως δέν λέει τίποτα γιατί είναι εσφαλμένη : Ό 'Οκτώ­

βριος του ζρν' αντιστοιχεί μέ τό 16411. Ευτυχώς τό θέμα λύεται κατ' άλλον τρόπον.

Στο απροσδιόριστης χρονολογίας αυτό έγγραφο ό 'Αθανάσιος εκχωρεί τό ναό τοϋ Θεολόγου τοϋ Σιδεριανοϋ, στον ιερέα 'Αντώνιο Καλίλη. Γράμμα τοϋ Πατριάρχου Ραφαήλ, τον 'Απρίλιο τοϋ 1603, όμως γράφει : «Άνηνέχθη ήμΐν ότι φαίνονται δύο γράμματα τών άρχιερατευσάντων Παροναξίας και διοικούντων και αύτοϋ τό μέν τοϋ ποτέ Βενιαμίν εκείνου, τό δέ τοϋ 'Αθα­

νασίου τοϋ προ ολίγου καθαιρεθέντος παρέχοντα και αμφότερα τον ναόν τοϋ 'Αγίου 'Ιωάννου τοϋ Θεολόγου προς τον παπα κυρ Άντώνιον υίόν τοϋ ποτέ πρωτοπαπά κυρ "Ιωάννου Καλίλη κλπ.»6. "Αρα, ό διαδεχθείς τον Βενιαμίν 'Αθανάσιος, ό έκχωρήσας τον Θεολόγον τον Σιδεριανό τής Μήλου

1. F r. M i k l o s i c h ­ J . M u l l e r , Acta et Diplomata medii aevi, vol. VI, Vin­

dobonae 1890, p. 276. 2. Ί . Β ε λ α ν ι δ ι ώ τ ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 6. 3. V. L a u r e n t , Chronologie des métropolites de Paranoxia au XVIIe siècle,

«Échos d'Orient», vol. XXXIV (1935), p. 141. 4. Ζ. Β ά ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 109. 5. Ζ. Β ά ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 110. 6. Ζ. Β ά ο υ, Ένθ' άνωτ., σελν 110.

— 410 —

στον 'Αντώνιο Καλίλη και ό καθαιρεθείς το 1603 'Αθανάσιος είναι το ϊδ ιο πρόσωπο.

Το έγγραφο της καθαιρέσεως τοΰ 'Αθανασίου σώθηκε. Περίληψη του δημοσίευσε ό Σάθας * κι ' ολόκληρο το δημοσίευσε ό Μυστακίδης 2. Το έγγραφο πού παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, κρίνω σκόπιμο να τό αναδημοσιεύσω, έχει δε ώς έξης :

Ραφαήλ, ελέω Θεού, 'Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και Οικουμενικός Πατριάρχης.

'Επειδή σννοδικώς προκαθημένης της ημών μετριότητος, συνεδριαζόν­

των αυτή και τών παρευρεθέντων ιερωτάτων αρχιερέων και νπερτίμων τών εν Άγίω Πνεύματι αγαπητών ημών αδελφών και συλλειτουργών, τών και ύπογράψαι μελλόντων, εγένετο και απεφάνθη συνοδικώς τε και κανονικώς παντελής και τελεία καθαίρεσις κατά τοΰ μητροπολίτου Παροναξίας Αθα­

νασίου, και εκπτωσις τοϋ τε θρόνου και της άρχιερωσύνης αύτοϋ, άναγκαΐον και προσήκον κρίνομεν ενταύθα καταγράψαι και διάδηλα πάσι ποιήσαι και τα παρ' αύτοϋ τολμηθέντα έργα τα τοιαύτην αύτώ προξενήσασαν καθαίρεσίν τε και εκπτωσιν, και δή λέγομεν εμαρτυριβη παρά πολλών αρχιερέων και κλη­

ρικών, και άλλων χριστιανών αξιόπιστων μετά αφορισμού, ότι πολλάκις δια­

μηνυθείς δια γραμμάτων πατριαρχικών παραγενέσθαι και άπολογηθήναι εις όσα χρεωστών ην εγκαλούμενος, και αργία καθυποβαλλόμενος παρά τών κατά καιρούς πατριαρχών, κατεφρόνησε ταύτης της αργίας και άδεώς ελει­

τούργει, πράγμα ποιών άτοπον, και τοϊς άρχιερεύσιν άνάρμοστον και καθαι­

ρέσει πρόξενον, εξ ων εν εστί και το παρ' αύτοϋ εκδοθέν οίκειόχειρον αύτοϋ της ομολογίας εγγραφον, το προς τον Κ. Νικόλαον τον Καρβούνην, εν ώ και δι ου φαίνεται άληθώ>ς, ότι ύπέσχετο μεν μέχρι τοϋ τεταγμένου και διωρισμέ­

νου καιρού πληρώσαι και άποδοϋναι τάς ας ώφειλεν αύτη πέντε χιλιάδες, ή είναι και ύπάρχειν αύτοκαθαίρετον, ουδέποτε δέ μέχρι τοϋ νϋν, ήθέλησεν αυτά πληρώσαι, άθετήσας και την ιδίαν ταύτην ύπογραφήν, και ταύτα οϋσαν πιστήν και εμμάρτυρον παρά τε τοϋ ευγενέστατου Κ. Γεωργίου Λουκά και έτερων αξιόπιστων, αλλά και οι κατά καιρούς παραγεγονότες εξαρχοι πατριαρχικοί, εξ ών οι πλείονες παρόντες μετά φόβου Θεού και αληθείας αυτοί επιστώσαντο και εμαρτύρησαν άκηκοέναι και πεπληροφορήσθαι παρά τών εντοπίων κληρι­

κών και λοιπών πάντων χριστιανών είναι αυτόν διαβόητον επ αίσχραΐς και

1. Κ. Σ ά θ α, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. Γ , Βενετία 1872, σελ. 551. Μνεία τοΰ έγγραφου κάνει καί ό Ν. Β έ η ς (Das Corpus der griechischen Urkunden des Mittelal­

ters und der neueren Zeit, «Byzantinische Zeitschrift», vol. XV (1906), p. 482. 2. Β. Α. Μ υ σ τ α κ ί δ ο υ , Μητρόπολις Παροναξίας, «Ελληνικός Φιλολογικός

Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως», τόμ. ΚΗ' (1904), σελ. 219.

— 411 —

παντοίαις αλλαις πράξεσι καί εργασίαις άθεμίτοις, καί ενοχον καθαιρέσεως, ει και παντοιοτρόπως φενγων αεί, ήλενθεροϋτο της παιδείας, ην αντω σννο­

δικώς καί κανονικώς τόγε νυν έχον επεθήκαμεν. Εις γαρ την περί τούτου δή­

λωσιν καί διηνηκή την άσφάλειαν, εγένετο και ή παρούσα καθαίρεσις. Έν ετει ,ζριά, μηνί Μαρτίω Ίνδικτιώνος α'.

'Αξίζει να σημειωθή ότι ό Νικόλαος Καρβούνης πού αναφέρει το πα­

τριαρχικό έγγραφο του Ραφαήλ, σκληρός δανειστής καί μάλλον άξεστος άνθρωπος δάνεισε αργότερα καί τον Μητροπολίτη Παροναξίας 'Ιωσήφ. Όταν δέ καί κείνος καθυστέρησε να τον έξωφλήση, προκάλεσε τήν μήνιν τοϋ Καρβούνη, πού κατά τον ϊδιο περίπου τρόπο πέτυχε καί τήν καθαί­

ρεση τοϋ 'Ιωσήφ (Μάρτιος 1613)ι. Άπό ανέκδοτο έγγραφο του κώδικα U.C.35 της Βιβλιοθήκης της Νεα­

πόλεως, ή μάλλον άπό επιστολή τοϋ ίδιου τοϋ Καρβούνη, ξέρουμε ότι το χρέος του 'Αθανασίου ήταν 28 χρυσά τσεκίνια. Το κείμενο της επιστολής, πού οί φοβερές ανορθογραφίες αποδεικνύουν τήν μικρή μόρφωση τοϋ Καρβούνη καί το υφός της, τραχύ καί απότομο, φανερώνει τον ώμο δανειστή, είναι το παρακάτω :

| δέσποτα μου πανηερωτατε την αγηωσηνη σον πρωσκηνούμε κε παρακα­

λούμε σε αν ορη\ζης να μας εδωσης τασπρα τού σερασεργϊού τα ωπηα ηνε τζεκηνηα )28) δ'ίατη μεδωκε ω ε\βρεως )22) κε μης τωχαμε βαλμενω δια )50) χρ'ίσα ηστη μπαρτηδα σού κε μαρτηρας | ω μησερ Σηδερης καθώς φενετε μένα ντον γραμα κε αν ωρηζης δώστα τού Σταβρακα \ α δεν ηνε ωλα ως δϊω χηληαδες άσπρα δΐατη εχω αμαχηα 2 ασημνηα )11) λητρες δϊα )17) \ τζε­

κηνηα κε θελούση να μού τα πονλησούση κε καμνης μας μεγάλο φαβορε 3

ωσα να | μας τα χαρηζες. Κε κατεχη τα [γρ] ω μάστρο Γεωργης τού Παβλω. Κε ηστο Χριστώ κε ηστη \ Μπαναγϊα απόν πηστεβγωμε ετζηνη η αληθή [α], ωχη αλω. Δεφτερνονλοην )5 \ 1602). Νηκωλος Καρβούνης γράφω 4.

Ή οικογένεια Καρβούνη, πού φαίνεται ότι ήταν μικροτραπεζίτες, είχε πολλές οικονομικές σχέσεις μέ τήν Μητρόπολη Παροναξίας καί τους

1. Το έγγραφο της καθαιρέσεως τοϋ 'Ιωσήφ, πού διασώθηκε στον κώδικα U.C.35 (φφ. 100ν ­ 101Γ) τής Βιβλιοθήκης της Νεαπόλεως δημοσιεύτηκε σέ περίληψη άπό τον Σ π. Λ ά μ π ρ ο (Μακάριος, Θεόδωρος καί Νικηφόρος οί Μελισσηνοί. Συμβολαί εις τήν Ίστορίαν τής 'Εκκλησίας Παροναξίας, «Νέος Έλληνομνήμων», τόμ. ΙΘ' (1925), σελ. 44 ­ 45) καί ολόκληρο άπό τον Ί . Χ α σ ι ώ τ η ("Ενθ' άνωτ., σελ. 199 ­ 201).

2. Άμάχιν, το = 'Ενέχυρο. Για το άμάχιν καί τα σχετικά του βλ. Έ μ μ. Κ ρ ι α ρ α, Λεξικό τής Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας (1100­1669), τόμ. Β', θεσσαλονίκη 1971, σελ. 5­6.

3. Φαβόρε (ίταλ. favore) = Χάρη. 4. Κώδιξ U.C.35, Φύλλον 122Γ.

— 412 —

μητροπολίτες της ακόμα και μέχρι την εποχή του Νικηφόρου (1613 ­ 1617) ι. Ό Ί. Χασιώτης υποθέτει ότι ό Καρβούνης είναι Νάξιος 2, πράγμα όμως πού πρέπει ν' άποκλειστή με βεβαιότητα. Μέσα σε εκατοντάδες δημοσιευ­

μένα ναξιακά έγγραφα του ΐς·' και ιζ' αιώνα, πού τα περισσότερα μάλιστα είναι δικαιοπρακτικά, ή οικογένεια Καρβούνη μέ τη μάλλον μεγάλη της οικο­

νομική επιφάνεια θάπρεπε ν' αναφέρεται συχνά, πού όμως δεν γίνεται ούτε μια φορά. "Αλλωστε αν ό Νικόλαος Καρβούνης ήταν Νάξιος κι' έμενε στή Νάξο, δεν θάγραφε γράμμα στον 'Αθανάσιο, άλλα θα τον επισκεπτόταν, κι' ούτε θα έβαζε τα «άσήμνηα» του ενέχυρο εκτός Νάξου, άπό κει δηλαδή πού έγραφε τό γράμμα. Έκτος αύτοΰ γράμμα των Ναξίων της 26ης Σεπτεμ­

βρίου του 1613 προς τον Πατριάρχη μεταξύ άλλων γράφει : «αυτοϋ ηνε ό Καρβούνης και ας τόνε πιάσι (τον πρώην Παροναξίας Ιωσήφ) να του τα πληρόσι και ας ξεκαθαριστούσην» 3. Ό πρώην Παροξανίας Ιωσήφ, τότε Πρόεδρος Μήλου, είχε πάει ταξίδι στην Κωνσταντινούπολι* τήν ϊδια εποχή να είχε πάει καί ό Νάξιος Καρβούνης; Μάλλον απίθανο. Τό πιθανώτερο δτι ή οικογένεια Καρβούνη έμενε στην Κωνσταντινούπολη κΓ έκανε τους μικροτραπεζίτες ή εν πάσει περιπτώσει ανακατευόταν μέ δανεισμούς (Νι­

κόλαος ό πατέρας; 'Ιωάννης ό γυιός;), δάνειζε δε καί τους νεοεκλεγέντες μητροπολίτες για να πληρώσουν τό «χαράτζι» της χειροτονίας των στις τουρκικές αρχές. Στην συνέχεια, αν δέν έπαιρναν τα χρήματα τους εγκαίρως, προκαλούσαν τήν πτώση τους καί τήν καθαίρεση τους ('Αθανάσιος 1603, 'Ιωσήφ 1613).

Ό 'Αθανάσιος καθαιρέθηκε καί απομακρύνθηκε άπό τήν Μητρόπολη Παροναξίας, αλλά παρά τα όσα γράφει τό έγγραφο της καθαιρέσεώς του άπό τον Ραφαήλ, τελικά δέν εξέπεσε καί της άρχιερωσύνης του. Γράμμα του ίδιου του Ραφαήλ του 'Ιουλίου τοϋ 1603 Α, τέσσερεις δηλαδή μήνες μετά άπό τήν καθαίρεση του, αναφέρει δτι έν τω μεταξύ επί δικαστικής υποθέσεως, του είχαν άνατεθή ώρισμένα καθήκοντα, ενώ τό 1608 μαζύ μέ τον Χίου βρί­

σκεται σέ έξαρχική αποστολή 5. Ό 'Αθανάσιος όμως Παροναξίας εξακολουθεί καί δημιουργεί ιστορικά

προβλήματα, γιατί τό 1624 υπογράφει σαν συνοδικός0, ενώ σέ έγγραφο

1. Ί . Χ ο σ ι ώ τ η , Ένθ'άνωτ., σελ. ] 15 ­ 116, 206, 208. 2. Ί . Χ α σ ι ώ τ η , Ένθ' άνωτ., σελ. 115, ύποσημ. 4. 3. Ί . Χ α σ ι ώ τ η , Ένθ' άνωτ., σελ. 206. 4. Β. Ά τ έ σ η , 'Αρχιερείς Μήλου καί Κιμώλου, «Κιμωλιακά», τόμ. Γ' (1973),

σελ. 30. Το έγγραφο αναφέρει : «εξετάσεως γενομένης αύτοΰ κατά τόπον παρά τε τοΰ ίερωτάτου μητροπολίτου Χίου, τοΰ Πατριαρχικού Έξάρχου "Ασπρης Θαλάσσης καί τών Κυκλάδων νήσων καί του σύν αύτω πρώην μητροπολίτου Παροναξίας Αθανασίου».

5. Γ. Ι. Ζ ο λ ώ τ α, Ιστορία τής Χίου, τόμ. Γ'/Μέρος Π, 'Αθήναι 1928, σελ. 19. 6. Fr. M i k l o s i c h ­ J. M i l l i e r , Op. cit., p. 296.

— 413 —

του Παϊσίου Α' (1652), 79 ολόκληρα χρόνια μετά τη χειροτονία του σε μητροπολίτη (1573) υπογράφει και πάλι σαν συνοδικός1. Πρόκειται για παραναγνώσεις υπογραφών και χρονολογιών ή μήπως μετά τό 1603 υπήρξε και άλλος Παροναξίας 'Αθανάσιος άγνωστος άπό άλλες πηγές; Ή συνέχεια τών ερευνών θα το δείξη. Φυσικά δεν αποκλείεται ό 'Αθανάσιος να έγινε νεώτατος μητροπολίτης και νάζησε και πάνω άπό εκατό χρόνια.

"Αν και οί Θεωνάς, Βενιαμίν και Αθανάσιος καλύπτουν το χρονικό διάστημα 1537 ­ 1603, δηλαδή όλο τον ΐς­' αιώνα, πού αποτελεί και αντικεί­

μενο τής μικρής αυτής μελέτης, τα προβλήματα δεν λύθηκαν όλα. Σ' ενα έγγραφο τοΰ 'Ιερεμία Β', δημοσιευμένο άπό τους Miklosich και

Mûller, εμφανίζεται ένας Ιερεμίας 'Αρχιεπίσκοπος Παροναξίας2. Τό έγ­

γραφο χρονολογείται άπό τον 'Ιούλιο του 1593, εποχή πού είναι απόλυτα βέβαιο ότι ό 'Αθανάσιος βρίσκεται στον θρόνο του. Ό Laurent πού δεν ήξερε ότι ό 'Αθανάσιος ήταν συνέχεια μητροπολίτης άπό το 1573, δέχεται τήν ύπαρξη του Μητροπολίτη 'Ιερεμία στον θρόνο τής Παροναξίας, χωρίς να ένοχληθή πού ονομάζεται 'Αρχιεπίσκοπος και όχι μητροπολίτης 3. Ό συνήθως τόσο ευσυνείδητος Ζερλέντης, πάνω στο θέμα τοΰ 'Ιερεμία, έκανε μια σειρά άπό λάθη και γράφει : «έν γράμματι δέ τοΰ πατριάρχου 'Ιερεμίου τοΰ άπό Ααρίσης, τό τρίτον πατριαρχοΰντος, τοΰ έτους 1593, μηνί Ίουλίφ, περί τοΰ έν τη νήσφ Πάρω μονυδρίου Παναγίας τής Έξωχωριανής καλού­

μενης μνημονεύεται θεοφιλέστατος επίσκοπος Πάρου 'Ιερεμίας κτλ.»4 . Φαίνεται ότι ô Ζερλέντης μή έχοντας στην Δελλαγράτσια τό Acta et Di­

plomata και δουλεύοντας άπό σημειώσεις στις όποιες είχε παρεισφρύσει τό λάθος, θεώρησε τον 'Ιερεμία σαν επίσκοπο Πάρου και όχι αρχιεπίσκοπο Παροναξίας κι' έτσι και τον αντιμετώπισε, μαζύ με ώρισμένους άλλους ιε­

ράρχες πού κατά καιρούς εμφανίζονται Πάρου. Ό Ζερλέντης αποκλείει τήν ύπαρξη τοΰ 'Ιερεμίου και πιστεύει «ότι προέρχονται έκ παρανοήσεων και ήμαρτημένων αναγνώσεων υπογραφών ιεραρχών ανηκόντων άλλαις έπαρχίαις» 3 όλα τα περί ιεραρχών Πάρου.

"Οτι συμβαίνει μέ τον 'Ιερεμία συμβαίνει και με κάποιο Αυξέντιο, πού σ' ενα γράμμα προς τον Πατριάρχη Μελέτιο τον Πήγα, υπογρά­

φει : « Ό 'Αρχιεπίσκοπος Πάρου Αυξέντιος και δούλος τής μακαριότητας

1. Δ. Ζ α κ υ θ η ν ο Ο , 'Ανέκδοτα Πατριαρχικά έγγραφα τών χρόνων τής Τουρκο­

κρατίας, «Ελληνικά», τόμ. Β' (1929), σελ. 159. Σημειώνω ότι έκδοτης τοϋ έγγραφου είναι ό ακαδημαϊκός Δ. Ζακυθηνος, τοΰ όποιου ή πείρα μάλλον αποκλείει παραναγνώσεις.

2. F r. M i k 1 ο s i c h - J. M u 11 e r, Op. cit., pp. 281 - 282. 3. V. Laurent, Op. cit., p. 141. 4. Π. Ζερλέντου, Ένθ' άνωτ., σελ. 44 - 45. 5. Π. Ζερλέντου, "Ενθ' άνωτ., σελ. 45.

_ 414 —

σου» ι. Ί ο έγγραφο «έγράφη ετει ζρε', Σεπτεμβρίω ιγ', Ίνδικτιώνος ι'» (1596). Για τον Αυξέντιο, πού ό Ζερλέντης δεν είχε υπ' όψη του, ό Laurent έχει αμφιβολίες ώς προς την ορθότητα της αναγνώσεως της υπογραφής του2.

Ή πιθανότητα του να έπαύθη ό 'Αθανάσιος κατά την περίοδο τοϋ 1573 ­ 1603 και στη συνέχεια να αποκαταστάθηκε στην ϊδια επαρχία, όπως π.χ. έγινε αργότερα με τον 'Ιωσήφ, είναι πολύ μικρή και τούτο γιατί γράμ­

ματα τοϋ ίδιου τοϋ 'Αθανασίου ή προς αυτόν άποτεινόμενα πατριαρχικά, είναι γνωστά πολλά και σχεδόν συνέχεια καλύπτουν ολόκληρη τήν περίοδο των τριάντα αυτών χρόνων. Έτσι είναι γνωστό ότι βρισκόταν στο θρόνο του το 1573 3, 15824, 1585 5, 1593,;, 15947, 15958, 16009, 1602 10. Βεβαίως υπάρ­

χουν κενά ανάμεσα στα 1573 ­ 1582 και 1585 ­ 1593, άλλ' ούτε ό Αυξέντιος, ούτε ό Ιερεμίας ανήκουν στην περίοδο τών κενών, αντιθέτως κατά τήν περίοδο του 1593­96, πού σημειώνεται ή ύπαρξη του Ιερεμία και τοϋ Αυξεντίου, ό 'Αθανάσιος είναι απόλυτα βέβαιο ότι κατέχει τον θρόνο του. "Αλλωστε και το έγγραφο της καθαιρέσεώς του θα έμνημόνευε μια ενδεχο­

μένη παύση ή αργία του. 'Αντίθετα άπ' τό κείμενο της καθαιρέσεώς του προκύπτει ότι κατά καιρούς πατριάρχαι τον καλούσαν μεν σε απολογία, αλλά κείνος κατέφερνε να ξεφεύγει.

Πριν όμως προχωρήσουμε είναι σκόπιμο να δοΰμε τό κείμενο τοϋ έγ­

γραφου πού δημοσιεύτηκε άπ' τους Miklosich και Millier, πού έχει ώς έξης :

'Ιερεμίας, ελέω Θεοϋ 'Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και Οικουμενικός Πατριάρχης.

Της ημών μετριότητος συνοδικώς προκαθημένης, συνεδριαζόντων αυτή και τών καθευρεθέντων ίερωτάτων αρχιερέων, δι' αναφοράς ασφαλέστατης τοϋ θεοφιλέστατου αρχιεπισκόπου Πάρου, κυρ eΙερεμίου, εν ' Αγίω Πνεύματι αγα­

πητού αδελφού αυτής και συλλείτουργου, έδηλώθη και επιστώθη εναργώς, δτι

1. Δ. Κ α μ π ο ύ ρ ο γ λ ο υ , Μνημεία της 'Ιστορίας τών 'Αθηναίων, τόμ. Β', 'Αθήναι 1890, σελ. 222.

2. V. L a u r e n t , Op. cit., ρ. 141. 3. Δ. Ζ α κ υ θ η ν ο ϋ , Κατάλογος της Συλλογής Περικλέους Ζερλέντου, «Έπε­

τηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών», τόμ. ΙΓ' (1937), σελ. 235, Ζ. Β ά ο υ, Ένθ' άνωτ., σελ. 111.

4. Ζ. Β ά ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 108. 5. Ί . Β ε λ α ν ι δ ι ώ τ ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 6. 6. Δ. Ζ α κ υ θ η ν ο ϋ , Ένθ'άνωτ., σελ. 236. 7. Δ. Ζ α κ υ θ η ν ο ϋ , Ένθ'άνωτ., σελ. 235.. 8. Ζ. Β ά ο υ, Ένθ'άνωτ., σελ. 110. 9. Ζ. Β ά ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 110.

10. Πρβλ. τήν παραπάνω επιστολή τοϋ Καρβούνη.

— 415 —

εν τη Πάρω νήσω κατά το μέρος τον Κεφάλου άνωκοδομήθη ναός επ ονό­

ματι τιμηθείς Παναγίας της Έξωχωριανής, πρότερον καθιερωθείς στανροπή­

γιον πατριαρχικον κλπ.

Στην συνέχεια του το έγγραφο αναφέρει μια ακόμη φορά τον αρχιε­

πίσκοπο Πάρου και δύο φορές τήν ονομασία του ναοΰ. "Αρα δέν υπάρχει θέμα «ήμαρτημένης αναγνώσεως υπογραφής», το

όνομα αναφέρεται στο κείμενο καί μάλιστα δύο φορές. Έξ άλλου ή ινδικτιών του εγγράφου είναι σωστή, ενώ το 1593 εμπίπτει στην τελευταία πατριαρχία του Ιερεμίου Β' (1586­ 1595). Πάνω απ' όλα όμως το έγγραφο αναφέρεται σε εκκλησιαστικά θέματα τής Πάρου καί μάλιστα στην Παναγία τήν Έξω­

χωριανή του Κεφάλου, γνωστό μοναστήρι καί άπό άλλα έγγραφα του ιζ' αιώνα 1 καί πού ακόμα μέχρι σήμερα σώζεται2. "Ολα τα παραπάνω καί ιδίως το τελευταίο αποκλείουν καί τήν τυχόν σύγχυση με τον Μητροπολίτη Πηγών καί Παρίου.

'Ύστερα άπ' τα παραπάνω διερωτάται κανείς τί συμβαίνει. Μήπως τό έγγραφο είναι πλαστό; Μήπως ό γραμματεύς του πατριαρχείου έκανε λάθος κι' αντί να γράψη 'Αθανάσιος Παροναξίας, έγραψε 'Ιερεμίας Πάρου ; Ή μήπως ή Πάρος για σύντομο χρονικό διάστημα υπήρξε ανεξάρτητη επισκοπή ή αρχιεπισκοπή, όπως άλλωστε αναφέρει κι' ενα πάληό σημείωμα γραμμένο πριν απ' τό 15843; Τό τελευταίο τό απέκλεισε κατηγορηματικά ό Ζερλέν­

της, άλλα παρ' όλα αυτά όλες οί ενδείξεις οδηγούν στην ορθότητα μιας τέτοιας θέσεως.

Ή θέση αυτή δέν στηρίζεται τόσο στην ύπαρξη του 'Ιερεμίου καί τοϋ Αυξεντίου, όσο σ' ενα μοναδικό χειρόγραφο, κόπια εγγράφου τοϋ 1594, καί πού μόλις πριν άπό τέσσερα χρόνια δημοσιεύτηκε 4. Σημειωτέον ότι ό έκδοτης του ενδιαφερόμενος γι' άλλα θέματα άφησε άσχολίαση τήν τόσο σημαντική πληροφορία πού μας έδινε τό έγγραφο. Τό κείμενο του είναι τό ακόλουθο :

Εις δόξαν Χ(ριστ)ον αμήν 1594. Ιουλίου στις 22 : Τήν σήμερον ενεφανί­

στηκεν ό κυρ Αντώνης \2 Νταμίας μαζυ με τον ίερομόναχον τον υίόν του έμπροσθεν εις τήν ημών ταπεινότητα ζητών\3τας θέλημα να ανάκτηση τον

1. F r. M i k l o s i c h ­ J . M u l l e r , Op. cit., p. 292, ή χρονολο/ία του έγγραφου είναι 1624.

2. Ά. ' Ο ρ λ ά ν δ ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 220, Ν. Χ ρ. Ά λ ι π ρ ό ν τ η, Μεταβυ­

ζαντινά Μνημεία τής Πάρου, «Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών)/, τόμ. Η' (1969 ­ 70), σελ. 462.

3. Π. Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , "Ενθ' άνωτ., σελ. 44, όπου καί όλη ή προγενέστερη βιβλιο­

γραφία πού φτάνει μέχρι τον Κρούσιο. 4. Ν. Χ ρ. Ά λ ι π ρ ά ν τ η , Ένθ' άνωτ., σελ. 441 ­ 442.

— 416 —

άγιον Μηνάν ώς κτητορικον εδικόν τους και ο ϊδιος νοικο\4κύρης όπου ήτον καϊ είναι στον αγιον Μηνά καθώς μαρτνρεϊται υπό τον γερόντων, πώς ό |δ ναός αυτός ήτονε από εκπαλαι σταυροπήγιον ελεύθερον ετζι έμεϊς ό αρχι\6ερεύς γνήσιος της νήσου Πάρου γράφο μεν και ελευθερώνομεν αυτό (;) ώς το εκπαλαι να |7 είναι ελεύθερο από εμένα τον άρχιεπίσκοπον πού να μην ημπορώ ποτέ δια κανέναν \8 καιρόν να γυρεύσω τοϋ αύτοϋ ιερομόναχου ή άλλονοϋ κανένα δικαίωμα μόνο ο αυτός ίε\9ρομόναχος να το εχη να το όρίζη ώς καθολικός νοικοκύρης και κτήτορας μή εμποδιζό\ιομενος υπό τίνος οι μεν ιερείς αργοί, οι δε λαϊκοί αφορισμένοι κ(αι) εις γαρ την πε\ι1ρί τούτου δήλωσιν και άσφά­

λειαν έγινε το παρόν βεβαιωτήριον γράμμα της ή \ ημών ταπεινότητος —1594 εις δ,τι θέλει κάμει και εις τον αυτόν vaòv \13 va είναι ελεύθερος να μην ημπορώ ποτέ να τον ξουσιάσοι.

Δυστυχώς ό έκδοτης δεν δημοσίευσε υπογραφές, αλλ' δτι το έγγραφο δεν ανήκει στον Αθανάσιο είναι κάτι πού ξεπερνά κάθε βεβαιότητα. Τα έγγραφα τοϋ 'Αθανασίου είναι γραμμένα σε λογία γλώσσα, απαλλαγμένη από λαϊκές εκφράσεις ή νησιώτικους ιδιωματισμούς 1. "Αλλωστε ποιος Μητροπολίτης Παροναξίας θα ονόμαζε τον εαυτό του 'Αρχιεπίσκοπο Πάρου;

Σημειώνω δτι και μεταγενέστερα, τό 1626, σέ έγγραφο πατριαρχικό υπογράφει ό Πάρου Παρθένιος 2. Ό Ζερλέντης και πάλι αρνείται3 την ύπαρ­

ξη και αύτοϋ του ιεράρχη και ίσως αύτη τη φορά να μην εχη άδικο, όχι μόνο γιατί πρόκειται για ανάγνωση υπογραφής, άλλα και γιατί επί Νικηφόρου (1613 ­ 17), και από τα δημοσιευμένα χειρόγραφα αποδεικνύεται ότι τα εκκλησιαστικά πράγματα τής Πάρου, τα ρύθμιζε πια εκείνος 4.

Κλείνοντας τή μικρή αυτή μελέτη θάθελα να υπογραμμίσω και μια σημαντική πληροφορία πού μας δίνει ή διαθήκη τής μοναχής Ευγενίας και πού δημοσιεύτηκε παραπάνω. Στην διαθήκη γίνεται λόγος για τήν μη­

τρόπολη τήν κυρίας μας τής Φανερωμένης. Για τήν Φανερωμένη όμως αυτή και μάλιστα μητροπολιτικό ναό δέν έχουμε άπό πουθενά καμμιά απολύτως πληροφορία, παρά τις εκατοντάδες τα ναξιακά έγγραφα πού έχουν μέχρι σήμερα δημοσιευθή. Τό να πρόκειται για τή γνωστή μονή τής Νάξου και να υπάρχει ενδεχομένως λάθος φραστικό τοϋ νοταρίου, αποκλείεται. "Αλω­

στε ή Μονή Φανερωμένης χτίστηκε επί Θεόληπτου Β' (1585 ­ 86)5, δηλαδή περίπου είκοσι χρόνια μετά τήν διαθήκη.

1. Πρβλ. τα έγγραφα τοΰ 'Αθανασίου είς Ζ. Β ά ο υ, Ένθ' άνωτ., σελ. 109 ­ 111. 2. F r. M i k l o s i c h ­ J . M u 11 e r, Op. cit., pp. 296 ­ 297. 3. Π. Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 45. 4. Πρβλ. Γ. Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η , Ένθ' άνωτ., σελ. 522 ­ 523. 5. Έξ έγγραφου τοϋ Πατριάρχου Μελετίου τοϋ Πήγα (τοποτηρητοϋ τοϋ Οικουμε­

νικού Θρόνου) προκύπτει ότι ή Φανερωμένη χτίστηκε «έκ θεμελίων βάθρων» έπί Θεολή­

— 417 —

Φαίνεται ότι ό άγνωστος αυτός ναός της Φανερωμένης ήταν ό πρώτος μητροπολιτικός ναός της Νάξου μετά τήν ανασύσταση της Μητροπόλεως, πού άφοϋ εξυπηρέτησε λύσεις ανάγκης, στην συνέχεια κατεδαφίστηκε και μητροπολιτικός ναός έγινε ή παληά Ευαγγελίστρια ι, πού παρέμεινε μητρό­

πολη μέχρι το 1785, τότε δηλαδή πού τέλειωσε και ή ανέγερση του ακόμα και σήμερα μητροπολιτικού ναού της Ζωοδόχου Πηγής.

Ή πληροφορία δτι στο β' ήμισυ του ΐς­' αιώνα, Μητρόπολη της Νάξου ήταν ό ναός της Φανερωμένης αποδεικνύει κι' εσφαλμένη τή παράδοση πού αναφέρουν ορισμένοι συγγραφείς, δτι δηλαδή μητροπολιτικός ναός της Νάξου ήταν τό καθολικό της Μονής του Αγίου Γεωργίου τής Γρόττας 2. "Αλλωστε τό θέμα ούτε καν έπρεπε να συζητηθή. Τό καθολικό μιας μονής δεν μπορεί ποτέ να είναι και μητροπολιτικός ναός.

πτου Β', βλ. Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Όγδοήκοντα πατριαρχικά σιγίλλια και τεσσαράκοντα μοναστηριακά έγγραφα τής έν Παρισίοις Εθνικής Βιβλιοθήκης, «Νέος Έλληνομνήμων», τόμ. Γ' (1906), σελ. 380, Δ. Ζ α κ υ θ η ν ο Ο , ΊΕνθ' άνωτ., σελ. 134 ­ 136, άπ' όπου και ανα­

δημοσιεύεται εις Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η, Οί Εκκλησίες τής Νάξου και οί θρϋλοι των, τόμ. Α', Αθήναι 1971, σελ. 167­168.

1. Γ. Μ ε λ ι σ σ η ν ο Ο , Ή Νάξος, 'Αθήναι 19582, σελ. 138. Ή Ευαγγελίστρια, σήμερα κατεδαφισμένη, βρισκόταν άλλοτε κοντά στο σπίτι τής οικογενείας Μαγκάκη.

2. Ν. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Ή Μονή Αγίου Γεωργίου Γρόττας Σχολή τής Νάξου κατά τα ετη τής Τουρκοκρατίας, «Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών», τόμ. θ ' (1971 ­ 73). Ό Κεφαλληνιάδης μνημονεύει τήν σχετική παράδοση χωρίς να παίρνει θέση, περιέργως ό Ά . Κανακάρης σέ βιβλιοκρισία του γράφει : Μέ τό έγγραφο αυτό διαφωτίζεται ή ιστορία τής Μονής, ή οποία έπί αρκετά χρόνια έχρησίμευσε και ως Μη­

τροπολιτικό Μέγαρο μέχρι τής 'Αρχιερατείας τοϋ Μητροπολίτη Νεοφύτου, πού εγκαι­

νίασε τή σημερινή Μητρόπολη τής Ζωοδόχου Πηγής τό 1783, βλ. «Κυκλαδικόν Φώς», Ν° 302 / Αύγουστος 1973, σελ. 2.

27

ΙΩΑΝΝΟΥ ΑΙΛΙΑΝΟΥ Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου

Ο PIERRE FAUCHARD ΠΑΤΗΡ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ

Πατήρ της 'Ιατρικής, και βεβαίως και της'Οδοντιατρικής, είναι ό δια­

σημότερος ιατρός τής κλασσικής αρχαιότητος, ό 'Ιπποκράτης. Πράγματι ό Ιπποκράτης πρώτος έπιστημολόγησε περί οδοντοφυΐας,

και των νοσημάτων των οδόντων και των οΰλων, αποφανθείς ότι ταύτα είναι πολλάκις εκδηλώσεις γενικωτέρας διαταράξεως οργανικών λειτουργιών, αλήθεια επί τής οποίας και τελευταίως ακόμη έπανήλθον μέ νέαν όρμήν 'Αμερικανοί και Ευρωπαίοι συνάδελφοι, καταδείξαντες συνάμα ότι και το άντίθετον επίσης αληθεύει, ήτοι ότι από τών οδόντων και τών οΰλων προ­

καλούνται σοβαρώταται ενίοτε διαταραχαί, επί γειτνιαζόντων και μή οργά­

νων τοΰ σώματος, ώς τών ώτων, τών οφθαλμών άλλα και του στομάχου και τών νεφρών και τής καρδίας, ετι δέ και επί συνόλων λειτουργιών του οργανισμού.

Και αυτά μέν, τα όσα ό 'Ιπποκράτης έπρέσβευε συνέβαινον προ 25 αιώνων, παρήλθον δε έκτοτε πολλοί αιώνες χωρίς ουδέ πόρρωθεν να ύπο­

πτεύηται ή άνθρωπότης τήν ανάγκην και την άξίαν τής καθαριότητος τοΰ στόματος και τών οδόντων και γενικώς τής θεραπείας αυτών.

Εκείνος ό όποιος υπήρξε σταθμός, έδημιούργησε σχολήν και έτόνι­

σεν έμφαντικώς τήν ώφέλειαν γενικώς επί τής υγείας τοΰ άνθρωπου δια τής διατηρήσεως εις καλήν κατάστασιν τών οδόντων και τοΰ στόματος, ύπήρξεν ό Γάλλος Pierre Fauchard, ό όποιος και δικαίως εκλήθη ό πατήρ τής νεω­

τέρας οδοντιατρικής επιστήμης. Ό Ρ. Fauchard έγεννήθη περί το 1680 εις τήν Βρετάνην τής Γαλλίας. Άλλα ευλόγως θα διερωτηθή τις άπό τής εποχής τοΰ 'Ιπποκράτους μέχρι

τοΰ Fauchard δεν υπήρξε τι το άξιόλογον όσον άφορα εις τήν πρόοδον τής οδοντιατρικής; Δυνάμεθα να είμεθα βέβαιοι ότι δεν θα αδικούσαμε κανέναν, τουλάχιστον άπό απόψεως ιστορίας τής οδοντιατρικής, αν από τών αρχαίων Ελλήνων μεταπηδούσαμε αμέσως εις τον 16ον αιώνα ϊνα άποτίσωμεν φόρον τιμής εις τον άναμορφωτήν τής χειρουργικής τον Ambroise Pare (1510­1590), όστις διετέλεσε βοηθός κουρέως πριν ή άναδειχθή Ιατρός

; ""ι J^SSÊÊÊÊSiS^'^''­''/n' <ν.·"ι·/7/'/&·­ soLinitnu Dctilil'us a/fcn<j lf.'.*/7//ïi i/i tufr .mnli/iWr aUjuc .<\i/ii,r .

In nuli\v .'­fuvn.i.r tattili; FA ΓCHAKDK , cruenta Drnh·.·­; iiiini ­?nr(it.r/ranoerc iisi'il i \ v .

Ό Pierre Fauchard.

— 420 —

τριών βασιλέων καί ό όποιος πολλά περί δεισιδαιμονιών έγνώριζεν, έφ' φ και έγραψε περί αυτών, πρώτος δε αυτός αναφέρει περί μετεμφυτεύσεως οδόντων τών μη ευρισκομένων εις κανονικήν θέσιν επί του οδοντικού τόξου, ως ανέφερε τελευταίως εις μελέτην του περί Ambroise Pare ô αγαπητός φίλος καί συνάδελφος έν τω Πανεπιστήμια) καθηγητής κ. Κ. 'Αλιβιζάτος.

Ό P. Fauchard εΐργάσθη συστηματικά δια να ανύψωση τήν όδοντια­

τρικήν σε επιστήμη αυτοτελή, έν τέλει δέ κατά κοινήν όμολογίαν τό κα­

τώρθωσε. Δέν υπάρχει ειδικότης τής τόσον αλματωδώς προαχθείσης νέας αυτής επιστήμης είς τήν οποίαν ό Fauchard να μήν έθεσε τήν σφραγίδα τής προσωπικότητας του καί να μή κατέγινε μέ άκραν έπιτυχίαν, εξ ίσου φροντίζων καί τήν θεωρίαν καί τήν τεχνικήν. Πρώτος κατεσκεύασε τεχνη­

τήν όδοντοστοιχίαν, ενώ συγχρόνως έμελέτα έξαντλητικώς τήν πυορροϊκήν ουλίτιδα, τήν άπ' αύτοϋ νόσον του Fauchard κληθεΐσαν.

Συνέγραψε δέ δίτομον βιβλίον υπό τον τίτλον «Χειρουργός ­ 'Οδοντία­

τρος» τό 1728, από τον μελετητήν του οποίου ουδέν απέκρυπτε, πράγμα τό όποιον ήτο καταλυτικόν μιας μακράς παραδόσεως περί αύστηράς διαφυ­

λάξεως τών μυστικών του επαγγέλματος, καί οΰτω έθιγε καιρίως τα Ιδια αύτοΰ συμφέροντα. Εις τό βιβλίον αυτό περιέγραψε μετ' άκρας πιστότητος, χειρουργικά προθετικά καί ορθοδοντικά μηχανήματα.

Συγχρόνως όμως ό Fauchard, ό όποιος κάί δικαίως εκλήθη θεμελιωτής τής νέας οδοντιατρικής, δέν παρέλειπε να στηλιτεύη μέ δριμύτητα ασυνήθη τήν περί τους οδόντας καί τό στόμα έν γένει εγκληματική ν άδιαφορίαν τοϋ κοινοϋ. Π.χ. έγραφε τό 1728 ό P. Fauchard τα έξης αξιοπρόσεκτα δια τήν έποχήν του : «Πάν δ,τι άφορα είς τήν ζωήν μας αρχίζει άπό τό στόμα καί τα δόντια­ ό άνθρωπος όστις περιποιείται καί προσέχει τα δόντια του, έχει πολ­

λάς πιθανότητας να διατήρηση τήν ύγείαν του καί να άποφύγη καί πολλούς πόνους», θαυμάζει κανείς τήν παρατηρητικότητα καί τό μέτρον τοϋ ανδρός.

Τό δίτομον τούτο βιβλίον τοΰ Fauchard ήτο ενα άπό τα σπανιώτατα εκείνα γραπτά μνημεία τής θερμουργοΰ δράσεως ενός άνθρωπου, τα όποια θέτουν οριστικά ορόσημα μεταξύ τής προ αυτών καί τής μετ' αυτά εποχής, τόσον δια τάς δυνατότητας τάς οποίας εμπερικλείουν, όσον καί δια τάς ζωηροτάτας παρορμήσεις καί τα ισχυρότατα ρεύματα πού δημιουργούν.

Ούτω ό Fauchard κατηγόρησε μέ ασυνήθη δριμύτητα καί έδιωξε τους περί τήν Νέαν Γέφυραν τών Παρισίων κατεστημένους άγύρτας όδοντο­

βγάλτας, επέτυχε δέ επίσης περί τα μέσα τοΰ 18ου αιώνος να καθιερωθή εν Γαλλία ή υποχρεωτική έξέτασις τοΰ οδοντιάτρου προς άπόκτησιν δικαιώ­

ματος εξασκήσεως τοΰ επαγγέλματος, τό όποιον μάλιστα, άν καί περί αρχής επρόκειτο, δέν έχορηγεΐτο ευκόλως.

'Οπωσδήποτε περί τα μέσα τοΰ 18ου αιώνος τριάκοντα περίπου άτομα ήσκουν δικαιωματικά τήν όδοντιατρικήν είς τό Παρίσι χάρις εις τον Fau­

— 421 —

LE CHIRURGIEN D E N T I S T E ,

ο υ TRAITE* DES D E N T S ,

O U L'ON E N S E I G N E L E S M O Y E N S de les entretenir propres ôc faines, de Jes em­bellir , d'en réparer la perte ôc de remédier à leurs maladies, à celles des Gencives & aux accidens qui peuvent furvenir aux autres par­ties voifmes des Dents.

Avec des Obfervations & des Réflexions fut plufîeurs cas iinguliers.

Ouvrage enrichi de emarante­de.tx Planches en taille douce.

Pat P I E R R E F A U C H A R D , Chirurgien Dentiite à Paris.

Deuxième Edition révite , corrigée & confidérable­. ment augmentée.

TOME PREMIER.

A P A R I S , Chez PIERRE­JEAN MARIETTE, rue S. Jacques

aux Colonnes d'Hercule. Et chez l'Auteur, rue des grands Cordeliers.

M. D C C . X L V I . Avec Approbations & Privilège du Roi.

Έξώφυλλον τοϋ εγχειριδίου τοϋ Pierre Fauchard.

— 422 —

chard κατόπιν εξετάσεων, είς δέ εξ αυτών, ô Joseph Lemaire, ακολουθών τους έθελοντάς του La Fayette, άπεβιβάζετο εις τήν Άμερικήν και μετ' ο­

λίγον διεκρίνετο εις τήν Φιλαδέλφειαν, όπου το 1785 ϊδρυσεν Όδοντιατρικήν Σχολήν. 'Αργότερα ό οδοντίατρος Harris, άπό τήν Βαλτιμόρην, ϊδρυσεν είς τήν γενέτειράν του το ονομαστόν «College of Dental Surgery». Σημειωτέον ότι εν τω μεταξύ εΐχον ίδρυθή, ή μία μετά τήν άλλην, πολλαί Όδοντιατρι­

καί Σχολαί εν Ευρώπη. Το βιβλίον αυτό του P. Fauchard, το όποιον έξέδωσεν ούτος το 1728,

μετεφράσθη και εξεδόθη εις τήν γερμανικήν τό 1733, είς τήν γαλλική ν έπανεξεδόθη τό έτος 1746 και το έτος 1766, είς δε τήν άγγλικήν τό 1946.

Γαλλικόν γραμματόσημο ν μέ τήν εικόνα τοϋ Pierre Fauchard.

Προς τιμήν τοΰ Fauchard ίδρύθη είς τάς Ήνωμένας Πολιτείας 'Ακαδημία φέρουσα τό όνομα του «Pierre Fauchard Academy», είς πολλά δέ αμερικα­

νικά πανεπιστήμια, αίθουσας και αμφιθέατρα τιμούν τήν μνήμην τοΰ με­

γάλου άναμορφωτοΰ της οδοντιατρικής δια τοΰ ονόματος του. Ή επίσημος Γαλλία έώρτασε μέ πολλήν μεγαλοπρέπειαν τήν 200ήν

έπέτειον τοΰ θανάτου του τό έτος 1961. Ή όλη τελετή ετέλει υπό τήν αιγίδα τών Υπουργών τών 'Εξωτερικών,

της Παιδείας και της Υγιεινής, της τιμητικής επιτροπής πρόεδρος ήτο ό Γεώργιος Duhamel, μέλος της Γαλλικής 'Ακαδημίας και πρόεδρος τότε τής Γαλλικής 'Ιατρικής 'Ακαδημίας, πρόεδρος δέ τής οργανωτικής επιτροπής ήτο ό τότε πρόεδρος τής 'Οδοντιατρικής 'Ακαδημίας τής Γαλλίας, καθη­

γητής Andre Besombes. Έξετυπώθη μάλιστα και έκυκλοφόρησε γραμμα­

τόσημον μέ τήν εικόνα τοΰ Ρ. Fauchard. Κατά τήν διάρκειαν τής διημέρου αυτής τελετής έγένοντο και τα αποκαλυπτήρια τής προτομής τοΰ Fauchard. Ούτω ή επίσημος Γαλλία έτίμησε τον άναμορφωτήν και πατέρα τής νεωτέρας οδοντιατρικής.

— 423 —

Είναι βεβαίως άξιον έξάρσεως ότι όλοι οί σύγχρονοι συνάδελφοι έξέ­

φραζον τον θαυμασμόν των δια τον διαπρεπέστατον συνάδελφόν των. Άλλα είναι άξιον θαυμασμού το ότι ό μεγάλος Γάλλος ιατρός Trousseau έγραφε το 1863 εις τήν ΐατρικήν εφημερίδα «Ή μέλισσα» με θαυμασμό για το έργο του Fauchard, ό όποιος — έγραφε ό Trousseau — έδημιούργησεν έπιστημο­

νικήν όδοντιατρικήν σκέψιν και παρουσίασεν άξιόλογον έργον έπιστημονι­

κόν δια τήν έποχήν του. Το 1896 ό Geist ­ Jacobi (Tubingen), είς το βιβλίον αύτοϋ «Τστορία της 'Οδοντιατρικής», γράφει ότι ό Fauchard είναι ό δη­

μιουργός τής νεωτέρας οδοντιατρικής επιστήμης. Ό καθηγητής Guerini του Πανεπιστημίου τής Νεαπόλεως είς το

βιβλίον του εκδοθέν το 1909 αναγνωρίζει τον Fauchard ώς τον δημιουργόν τής οδοντιατρικής επιστήμης.

Ό καθηγητής James J. Walsh τής Νέας 'Υόρκης τό 1923 αναφέρει ότι αί βάσεις τής νεωτέρας οδοντιατρικής ετέθησαν από τον Γάλλον Pierre Fauchard.

Ό Weinberg είς τό βιβλίον αύτοϋ, τό όποιον έδημοσιεύθη τό 1941 είς τήν Μινεάπολιν Μινεσότα, γράφει : Ό P. Fauchard ύπήρξεν ό ιδρυτής τής οδοντιατρικής επιστήμης. Ακούραστος εργάτης τής οδοντιατρικής επιστη­

μονικής έρεύνης, με τα τότε πενιχρά μέσα, άπέδωσεν έργον μέγα. Τό βιβλίον του και μόνον επέβαλε τήν όδοντιατρικήν ώς έπιστήμην. Ό P. Fauchard είργάσθη άόκνως δια τήν πρόοδον τής επιστήμης του και σήμερον ή επι­

στήμη αυτή και οί θεράποντες αυτής του είναι ευγνώμονες, ώς άλλωστε και όλη ή άνθρωπότης.

Άλλα ας μοί έπιτραπή να ανασκοπήσω τα όσα έγένοντο προ του Fauchard.

Τα πρώτα στοιχεία πού έχουμε στην διάθεσίν μας τοποθετούνται στον Αιγυπτιακό πολιτισμό, ό όποιος υπήρξε κέντρον τής ιατρικής περί τό 3.000 π.Χ. Στον πάπυρον του Ebert, ό όποιος αναφέρεται σε μια περίοδο 15 αιώνων, περί τής τότε ιατρικής, περιλαμβάνεται και ενα τμήμα πού άφορα είς τήν όδοντιατρικήν.Ό'Ηρόδοτος, περιηγηθείς τήν Αϊγυπτον περί τό 430 π.Χ., βεβαιώνει πώς υπήρχαν ειδικότητες τής ιατρικής : «Ή δέ ιατρική κατά τάδε δέδασται μιας νόσου έκαστος ιατρός, ου πλειόνων. Πάντα δέ ιατρών εστί πλειά, οί μεν γαρ οφθαλμού ιατροί κατεστέασι, οί δέ κεφαλής, οί δέ οδόντων».

Ό μέγας σταγειρίτης, ό Αριστοτέλης, είναι ό πρώτος όστις αναφέρει περί νεογιλής και μονίμου οδοντοφυΐας.

Έπί τή ευκαιρία αυτή θέλω να αναφέρω κάτι σχετικό μέ τήν πρόωρον όδοντοφυΐαν.

Ό Πλίνιος αναφέρει ότι ώρισμένοι άνθρωποι έγεννώντο φέροντες οδόντας, τούτο δέ έσήμαινεν ότι ό γεννώμενος μέ οδόντας ήτο προνομίου­

— 424 —

χος φύσις με έξαιρετικον μέλλον. Πράγματι δεν είναι λίγοι οί βασιλείς καί οί ηγήτορες οί όποιοι έγεννήθησαν φέροντες οδόντας, ως π.χ. ό Λουδοβίκος ό 14ος, ό Ριχάρδος ό 4ος, ό Μιραμπώ κ.ά. Ειδικώς δια τον βασιλέα Ήλιον λέγεται ότι όταν ήτο βρέφος εδακνε μέ τους δύο άνω τομείς, ους εφερεν αφ' ής έγεννήθη, τους μαστούς τών τροφών του καί κάθε τόσο τάς αντικα­

θιστούσαν. Το πράγμα φυσικά εθεωρείτο οιωνός άριστος, ό δε εσμός τών κολάκων

έθαύμαζε και εξηντλείτο εις κολακείας προς τον μέλλοντα βασιλέα της Γαλλίας. Έν τούτοις ή κατάστασις γενικώς της υγείας του και είδικώς τών οδόντων καί του στόματος του βασιλέως Ηλίου ήτο φρικτή, ώστε να είναι αληθής δοκιμασία να τον πλησίαση κανείς, παρά τα άφθονα αρώματα άτινα έχρησιμοποίει προς μετριασμόν του κάκου.

Είς τους Εβραίους — είς τό Ταλμούτ, Γ' αιών π.Χ. — ευρίσκονται μαρτυ­

ρίαι εφαρμογής τεχνητών οδόντων, όσον δε άφορα" εις τους Ρωμαίους είναι γνωστόν ότι είς τήν Δωδεκάδελτον απαγορεύεται αυστηρότατα όπως οί νεκροί ενταφιάζονται φέροντες οπουδήποτε αντικείμενα έκ χρυσού" κατ' έξαίρεσιν όμως επιτρέπεται όπως μή αποσπάται ό χρυσός δι' ο δ προσέδενον κινούμενους ή συνέδεον τεχνητούς οδόντας.

Κατά τους χρόνους της ρωμαϊκής εποχής αναφέρει ό σατιρικός Mar­

tialis ότι ουδείς ένδιεφέρετο δια τήν ύγιεινήν καί καθαριότητα τοϋ στόμα­

τος του, αί Ρωμαϊαι δε κυρίαι ένδιεφέροντο μόνον δια τήν αίσθητικήν, ώστε να αντικαθιστούν τους άφαιρεθέντας οδόντας δια τεχνητών τοιούτων. Τούτο γίνεται φανερόν άπό τα όσα γράφει ό Μαρτιάλης δια τάς νεαράς καί τάς κυρίας τής εποχής του :

Nec dentés aliter quam Serica noeti reponas?

ως να έλεγε : Άμ' λες δεν ξέρουμε πώς άμα πέφτεις να κοιμηθής βγάζεις όχι μόνον τα ροΰχα σου άλλα καί τα δόντια σου;

Μή θελήσετε όμως νά ρωτήσετε: πώς είς τον ρωμαϊκόν κόσμον τής επο­

χής εκείνης έκαθαρίζοντο οί οδόντες; Ώ ς αναφέρουν ό Πλίνιος ό Πρεσβύ­

τερος καί ό Αΰλος Κορνήλιος Κέλσος έκαθαρίζοντο δια τών ιδίων έκαστου ούρων. Έπιστεύετο δέ ότι τόσον περισσότερον στιλπνοί καί ωραίοι καθί­

σταντο, όσον τακτικώτερα καί άφθονώτερα έπλένοντο δι' αυτών. 'Αργότερα ό Marco Polo γράφει ότι εϊδεν είς τήν Ίνδίαν ιθαγενείς

άνδρας μέ τους οδόντας μαύρους. Δηλαδή δύναται κανείς νά συμπεράνη ότι τους φυσικούς οδόντας δεν τους εύρισκαν διόλου του γούστου των (τους κανονικούς καί λευκούς). Ό Laplace γράφει ότι εϊς υπηρέτης τοϋ βασιλέως τής Κογιγκίνας άνέφερεν εις τον βασιλέα του, γεμάτος φρίκη, ότι είχεν ϊδει τήν νεοαφιχθεΐσαν πρέσβειραν τής 'Αγγλίας μέ κάτι δόντια

— 425 —

κάτασπρα σαν τής σκύλας καί ενα δέρμα άχνορόδινο σαν το λουλούδι τής πατάτας.

Άλλα ας μου έπιτραπη να αναφερθώ και δι' ολίγων είς τον τόπον μας. "Οπως και στο Παρίσι στη Νέα Γέφυρα έτσι και έδώ ώργίαζεν ή άγυρτεία καΐ ô κομπογιανιτισμός. Ή κατάστασις δχι μόνον τής οδοντιατρικής άλλα και τής ιατρικής ήτο αυτόχρημα απελπιστική κατά τους πρώτους μετά την άπελευθέρωσιν χρόνους.

Ματαίως έπάλαιαν μέ δλας των τάς δυνάμεις κατά του κακοϋ οί ευά­

ριθμοι στον κλάδον επιστήμονες. Προλήψεις, δεινή αμάθεια, έχθρότης και καχυποψία προς τον οιονδήποτε επιστήμονα, αντίθετα δε ευπιστία και τυφλή εμπιστοσύνη προς τον καλογιατρόν ήτο ό κανών κατά τους χρόνους ευθύς μετά τήν άπελευθέρωσιν.

Άλλα θα μου έπιτραπη να αναφέρω διαφήμισιν φαρμάκου δια τήν θεραπείαν των οδόντων πού εΐχε δημοσιευθή εις τήν εφημερίδα «Έλπίς» τοΰ 1846 : Νέον ίατρικόν δια τους οδόντας. 'Οποιοσδήποτε και αν είναι ό πόνος τοΰ οδόντος, κούφιος ή άλλο τι, θεραπεύεται εντός ολίγων ωρών και ποτέ πλέον δέ ματάρχεται πόνος, και εκείνο τό δόντι δυναμώνει τα άλλα και ψωφά τα σκωλήκια, όπου μέλλουν να ενοχλήσουν. Είναι τό όνομαζό­

μενον νερόδοντο, τό όποιον πρέπει να μεταχειρισθή ό ασθενής κατά τον άκόλουθον τρόπον και τότε ή θεραπεία είναι βεβαία. Να βάλη είς τό στόμα ως ένα χουλιάριον τής σούπας άπό τό νερό τούτο και να τό βαστάζη άπό τό άσθενημένο μέρος δέκα μινούτι τής ώρας να πτύση αυτό και να βάλη αμέσως άλλο τόσο δι' άλλα δέκα μινοϋτα καί, πτύοντας καί τούτο αμέσως να βάλη καί τό τρίτον καί τελευταΐον χουλιάριον, καί εις τό διάστημα τής μισής ώρας θεραπεύεται. Άν ήθελε αίσθανθή μικρόν πόνον τήν επαύριον, τό όποιον σπανίως ακολουθεί, ας μεταχειρισθή δι' είκοσι μινουτα τό μένον νερό καί ούτω διαλύεται δια παντός ό πόνος. Μένει μόνον είς τους οδόν­

τας ένας μουδιασμός ό όποιος περνά είς ολίγας ώρας. Άλλα υπήρξαν καί άλλοι Έλληνες, ολίγοι βέβαια, οί όποιοι ύμνησαν

τα καθαρά, κανονικά καί ώραΐα δόντια. Ό Γ. Δροσίνης γράφει ότι ημείς οί "Ελληνες τα ήθέλαμε μικρά, πυκνά, ριζάτα.

Τών οδόντων ή θέσις ώς σύνθεσίς τις μαργάρων λευκοχρόων, διαβάζει κανείς εις τα κατά «Δρόσηλαν καί Χαρικλέα» τοΰ Εύγενειακου. Είς τους «Καθ' Ύσμίνην καί Ύσμινίαν», τό βυζαντινόν μυθιστόρημα του Ευστα­

θίου, αναφέρεται : «Χορός οδόντων λευκός, ξυστοιχίαν φέρων εύάρμοστον, καί προς τό

χείλος άνάλογον». Αυτό τούτο ύμνεϊ καί ό Βέλθανδρος

χάριτος δόντια μαργαριτάρια...

Μάλιστα κατά τήν δύσκολον αληθώς θέσιν, είς τήν οποίαν ό ήρως του

— 426 —

ευρέθη προκειμένου να έκλέξη κατ' έπιταγήν του βασιλέως τήν ώραιοτέραν άπο τεσσαράκοντα καλλονάς, τον βλέπομεν να άπορρίπτη άδιστάκτως, μίαν :

ότι τα δόντια σου, κυρά, ώς βλέπω ψόγον δίδουν τα μεν άπέσω κλίνουσιν, τα δ' άλλα έμπροσκύψαν.

Πλέον ανυπόφορος φαίνεται να είναι εις τον δημοτικόν ποιητήν ή ελλειψις οδόντος, αν μάλιστα τοϋτο συμβαίνει εις τό στόμα της αγαπημένης του, ε, τότε πια είναι ή καταστροφή :

Ό ερωτάς σου μ' έφαγε, μ' έβαλε πολλή λύπη, μα πιο πολύ με πλήγωσε τό δόντι πού σοΰ λείπει.

Θεός φυλάξει, λοιπόν να λείπη δόντι. Πρέπει να είναι όλα στή θέσι τους καί κοντά ­ κοντά.

Και άλλο :

Να πώ καί για τα δόντια σου τα πυκνοφυτευμένα, οί άγγελοι τα φυτεύανε, κόρη μου, ενα ­ ενα.

Καί οί άγγελοι ξέρουν τή δουλειά τους· δεν μπορούσαν ποτέ να βάλουν τίποτε δοντάρες.

Αυτή ήτο ή κατάστασις πού με λίγα λόγια θέλησα να αναπαραστήσω στή μελέτη μου για τον Fauchard, διότι τό εκ Γαλλίας ρεύμα ήρχισεν εις τον τόπον μας να έπηρεάζη τα πνεύματα προς τήν πρόοδον καί τήν βελ­

τίωσιν των πραγμάτων τών άφορώντων εις τήν άσκησιν της οδοντιατρικής. Σιγά ­ σιγά τα μπαρμπεριά εις τάς μεγάλας πόλεις προήγοντο σε κουρεία, τα όποια περιωρίζοντο εις τό κύριον έργον των ή τό πολύ ­ πολύ εις τό να διατηρούν καί βδέλες ή να κόβουν βεντούζες, εως δτου έξηφανίσθησαν καί αί τελευταΐαι άπομείνασαι εις μερικάς προθήκας χιλιοκριματισμέναι όδοντάγραι, ό υπαίθριος δέ όδοντοβγάλτης κατήλθε της αμάξης διότι παρημπόδιζε πλέον τήν κυκλοφορίαν.

Αυτά μέχρις ότου ρυθμισθούν δια νόμου τα άφορώντα εϊς τήν άσκησιν της οδοντιατρικής εν Ελλάδι με διάφορα διατάγματα άπό τοΰ περί συστά­

σεως Ίατροσυνεδρίου Βασ. Διατάγματος τοΰ 1834 μέχρι τοΰ 1858 έτερου διατάγματος, βελτιοΰντος τα πράγματα καί ρυθμίζοντος τα τών εξετάσεων, καί έτερου τοΰ 1896, καθ' δ ό υποψήφιος ώφειλε να είχε τελειώσει τό Γυμνά­

σιον, καί τέλος άλλου διατάγματος τοΰ 1909, καθ' δ ό υποψήφιος ώφειλε να είχε άκροασθή επί διετίαν τών εν τή 'Ιατρική Σχολή μαθημάτων.

Καθ' όλα αυτά τα 75 χρόνια, όπως μαρτυρεί ό Παγανέλης, τα μπαρμπε­

ριά καί τα σιδηρουργεΐα, ακόμη καί τα πεταλωτήρια, συνηγωνίζοντο τους όχουμένους αμαξών ή κάρρων τους εϊς τάς πλατείας καί τάς αγοράς ασυστό­

λως καρωβαντιώντας άγύρτας, οί όποιοι μέ τό ψηλό καπέλο καί τή βελάδα

— 427 —

πετούσανε εις το λεπτό όχι το δόντι πού πονούσε παρά δύο ή τρία γερά, ύπό τον όρυμαγδόν εννοείται νταουλιών και ζουρνάδων, ϊνα καλύπτωνται αϊ κραυγαί των άτυχων μαρτύρων της όδοντοβγαλτικής των δεινότητος. Ήσαν δε τρομερά λάλοι σωστές γλωσσοκοπάνες οι άθλιοι. Τέλος το 1911 ο νομο­

θέτης συνιστά οδοντιατρικόν σχολεΐον εν τω Πανεπιστήμια) 'Αθηνών, το όποιον προσήρτα εις τήν Ίατρικήν Σχολήν, τό δέ έτος 1921 ώργάνου επί τα βελτίω τα κατ' αυτό, τέλος δέ κατόπιν πολλών ενεργειών όλων τών ελ­

λήνων συναδέλφων, προέδρων επιστημονικών Εταιρειών, προέδρων οδον­

τιατρικών Συλλόγων, καθηγητών της οδοντιατρικής αμφοτέρων τών Πανε­

πιστημίων και κατόπιν σκληρών αγώνων κάτωρθώθη να έπιτευχθή ό πόθος όλων γενικώς τών συναδέλφων και να δημιουργηθούν εις τα Πανεπιστήμια 'Αθηνών και Θεσσαλονίκης Σχολαί ισότιμοι καθ' όλα προς τάς άλλας Σχο­

λάς τών Πανεπιστημίων έπί μεγίστη ωφελεία της υγείας του λαού μας. Τελευταίως επετεύχθη κατόπιν ενεργειών πολλών ετών και πολλών

υπομνημάτων και εισηγήσεων προς τό άνώτατον ύγειονομικόν συμβούλιον εκ μέρους της 'Οδοντιατρικής Σχολής 'Αθηνών και τής παιδοδοντικής εται­

ρείας τής Ελλάδος, ή φθορίωσις τοΰ ύδατος, ώστε ή κατ' εξοχήν κοινωνική μάστιξ τών μικρών και τών μεγάλων, ή τερηδών τών οδόντων να μειωθή κατά ποσοστόν μεγαλύτερον τοΰ 50 %. Εύχόμεθα δέ όλοψύχως τούτο να έφαρ­

μοσθή ταχύτατα διατί δυστυχώς «άπό κήλυκος μέχρι χειλέων πολλά πέλλει» άπό τών αρχαιοτάτων χρόνων εν Ελλάδι.

Άπό τό πνεύμα λοιπόν τό εύεργετικόν τοΰ διαπρεπούς τής Γαλλίας ανδρός, τοΰ P. Fauchard, και ύπό τό πρίσμα τών απόψεων εκείνου, επνευσε και εν Ελλάδι τό πνεύμα τής προόδου ώστε σήμερον να είναι άδιανόητον να σκεφθή τις να διαχώριση τον όδοντίατρον άπό τον ΐατρόν οιασδήποτε ειδικότητος, χωρίς τούτο να προκαλέση μειδιάματα, έφ' όσον κατά τον ϊδιον τρόπον μορφώνονται και άπό ισοτίμους Πεναπιστημιακάς Σχολάς προέρχονται.

Ό P. Fauchard έδωσε τον όρισμόν τής οδοντικής τερηδόνος όστις ακόμη βασικά παραμένει ό ϊδιος, δεδομένου δτι παρά τάς επιστημονικός έρευνας δέν δυνάμεθα ακόμη και σήμερον να άποφανθώμεν περί τοΰ παθο­

γόνου αιτίου πού προκαλεί τήν τερηδόνα δηλαδή τό χάλασμα τών δοντιών. Τέλος πρέπει να τονίσω προς τιμήν τοΰ P. Fauchard δτι και ό τίτλος

χειρουργός οδοντίατρος όστις επεβλήθη διεθνώς οφείλεται εις αυτόν, όστις εϊναι άλλωστε καί ό τίτλος τοΰ βιβλίου του.

Τελευτών, επιθυμώ να αποτίσω φόρον τιμής εις τον πρωτοπόρον εκεί­

νον τής Γαλλίας άνδρα, όστις επέβαλε τήν όδοντιατρικήν έπιστήμην εις όλον τον κόσμον επί μεγίστη ωφελεία τής υγείας τών ανθρώπων.

ΡΩΞΑΝΗΣ Δ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΑ «ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΗΘΙΚΗΣ» ΤΟΥ ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΛΕΣΒΙΟΥ ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΗΣ ΝΑ. ΕΥΡΩΠΗΣ

(Πρόδρομη ανακοίνωση) *

Το ηθικό ενδιαφέρον στον χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, πρίν από την εμφάνιση των εθνικών κρατών, έχει ύπογραμμισθή, κατά τα τελευ­

ταία αυτά χρόνια, από τους ιστορικούς της παιδείας ι. Θυμίζουμε, δτι τόσο μέσα στον νεοελληνικό χώρο όσο και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες — περιοχές μέσα στις όποιες κινήθηκε ό Βενιαμίν Λεσβίος κατά τήν τελευταία περίοδο της ζωής του — παρακολουθεί κανείς, ήδη άπό τό δεύτερο ήμισυ τοϋ 17ου αιώνα, ενα αυξημένο ενδιαφέρον του κοινού για τα βιβλία με ηθικό περιεχόμενο. Χειρόγραφα ή έντυπα, σχολικά εγχειρίδια ή και λογοτεχνικά βιβλία, τα έργα αυτά μπορούν να διαιρεθούν σέ δύο ομάδες : πρώτα έχουμε τα εγχειρίδια ηθικής πού, σύμφωνα με τό πνεύμα τής Εκκλησίας, ακολου­

θούν τήν αριστοτελική παράδοση; σέ μία δεύτερη ομάδα, μέ χροιά περισσό­

τερο κοσμική, συμπεριλαμβάνονται οί οδηγοί καλής συμπεριφοράς, οί Χρηστοήθειες και οχ μεταφράσεις ηθικοπλαστικών διηγημάτων, τα όποια παρέχουν πρακτικές συμβουλές και ηθικά πρότυπα, για μία σωστή κοινω­

νική συναναστροφή τών ανθρώπων 2. Ουσιαστική για τήν κατανόηση τοΰ κλίματος, μέσα στο όποιο τοποθε­

τείται ή δημιουργία τών έργων αυτών, είναι ή μελέτη τής παιδείας, αφενός, μέσα στον ελληνικό χώρο καί, αφετέρου, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες : παρατηρούμε ότι ή σχέση αυτή εξαρτάται άπό τήν ύφή τής κοινωνικής δομής τών δύο αυτών περιοχών. Εξαιτίας τής πολιτικής τών 'Οθωμανών

* Ή ανακοίνωση αυτή έγινε γαλλικά στο Β' Διεθνές Συνέδριο Σπουδών ΝΑ. Ευρώ­

πης, Αθήναι, 9 Μαΐου 1970. 1. Για τήν νεοελληνική ηθική βλ. Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά , Ιστορία τής Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας, Άθ. 19684, σ. 162 καί La Grèce au temps des Lumières, Γενεύη 1969, σσ. 47­48.

2. A l e x a n d r u D u t u , Les livres de sagesse dans la culture roumaine, AIESEE, Βουκουρέστι 1971, passim* ρουμ. εκδ. Βουκουρέστι 1972. Για τις μεταφράσεις βλ. R ο­

x a n e D. A r g y r o p o u l o s , Traductions en grec moderne d'ouvrages philosophiques (1760­1821), «Revue des Études Sud­Est Européennes» X2 (1972), σ. 370 κ.έξ.

— 429 —

απέναντι στα εσωτερικά θέματα των υποτελών τους, ή νεοελληνική παιδεία βρίσκεται σέ άμεση εξάρτηση άπο τήν επίσημη ορθόδοξη 'Εκκλησία* ή εξάρτηση αύτη παίρνει, σέ ακραίες άλλα όχι σπάνιες περιπτώσεις, έντονη μορφή και καταλήγει μερικές φορές σέ αφορισμούς και απαγόρευση τών βιβλίων. "Ομως στις Παραδουνάβιες 'Ηγεμονίες ή 'Εκκλησία εξασκεί μικρό­

τερη επιρροή πάνω στην εκπαίδευση* οι άρχοντες, αυτόχθονες ή φαναριώ­

τες, παρεμβάλλονται ανάμεσα στην 'Εκκλησία και τους εκπροσώπους της παιδείας, παίζοντας τον ρόλο του πεφωτισμένου δεσπότη ι. Άπο τήν ανα­

μέτρηση αυτή, προήλθε όχι μονάχα ή άμβλυνση της εκκλησιαστικής επιρ­

ροής άλλα και μεγαλύτερη δεκτικότητα ώς προς τις ιδέες του διαφωτισμοϋ. 'Αφετέρου, μέσα στο «πεφωτισμένο περιβάλλον» τών Ηγεμονιών, στο Ίάσι, προσπάθησε ό Βενιαμίν να έκδώση τα Στοιχεία 'Ηθικής. Στα 1819 αναγγέλλει ό Βενιαμίν μετά αρχικά του Β.Λ. στις στήλες του Λογίου Ερμή * τήν προσεχή κυκλοφορία του καινούργιου του βιβλίου στην Βιέννη, ή οποία όμως δεν έγινε δυνατή· το έργο χαρακτηρίσθηκε άπο τήν αυστριακή λογοκρισία άντιπαπικό εξαιτίας τών αιχμών του Βενιαμίν κατά τοϋ Πάπα3. Πριν προχωρήσουμε θα πρέπει ίσως να υπενθυμίσουμε ότι ό Βενιαμίν Λεσβίος (1759 ­ 1824)i διακρίθηκε για τό ανακαινιστικό του πνεύμα στην διδασκαλία τών θετικών επιστημών και τής νεώτερης φιλοσοφίας, παρ' ό­

λες τις αντιδράσεις τις όποιες είχε ν' αντιμετώπιση 5. Για τον λόγο αυτόν ή σπουδή του έργου του Βενιαμίν Λεσβίου παρουσιάζει ενδιαφέρον όσον άφορα στην επισήμανση τών διαφόρων ρευμάτων ιδεών, στον χώρο τής

1. Ό Κ. Μ. Κ ο ύ μ α ς, στο έργο του Ίστορίαι τών Ανθρωπίνων Πράξεων, τ. IB', Βιέννη 1832, αναφέρει τα έξης στην σελ. 534 : «Οί ηγεμόνες δια τών εφόρων των καί ό μέγας Διερμηνευτής εγειναν προστάται ήγουν (τό άληθέστερον) σφετερισταί τών εκκλησιαστικών δικαίων». Πβλ. Ν. I o r g a , Byzance après Byzance, Βουκουρέστι 19712, AIESEE, σελ. 234.

2. «'Ερμής ό Λόγιος» 1819, σσ. 583­584 καί C. C a v a r n o s , Modern Greek Thought, Belmont, Mass. 1969, σσ. 21 ­ 22.

3. Γ. Α. ' Α ρ ι σ τ ε ί δ η ς , Βενιαμίν ό Λεσβίος, Άθ. 1880, σσ. 26­27. Τα Στοι­

χεία 'Ηθικής τοΰ Βενιαμίν Λεσβίου παρέμειναν ώς τώρα ανέκδοτα­ ωστόσο, τα δύο πρώτα κεφάλαια έχουν έκδοθή άπο τον καθηγητή Ά π. Ε. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο στο άρθρο του 'Από τα ανέκδοτα «Στοιχεία Ηθικής» τοϋ «σοφωτάτου» κυρίου Βενιαμίν τοΰ Λεσβίου (1762; ­1824), «Άρχεΐον Φιλοσοφίας καί Θεωρίας τών Επιστημών» 10 (1939), σσ. 465 ­482. Πάντως, τώρα ετοιμάζουμε τήν κριτική έκδοση τών Στοιχείων 'Ηθικής καί ή δημο­

σίευση τους έχει έξασφαλισθή άπο τήν 'Ακαδημία 'Αθηνών, ή οποία θα τα περιλάβη στην σειρά τών εκδόσεων τοϋ Κέντρου Έρεύνης τής 'Ελληνικής Φιλοσοφίας.

4. Για τήν βιογραφία τοϋ Βενιαμίν Λεσβίου βλ. Ν. Δ. Σ ωτ η ρ ά κ η , Βενιαμίν Λεσβίος, μέρος Α', Βιογραφία, ανατ. άπό τό περ. «Ποιμήν», Μυτιλήνη 1939.

5. " Α λ κ ή ' Α γ γ έ λ ο υ , Προς τήν ακμή τοΰ Νεοελληνικοΰ Διαφωτισμού (Οί διενέξεις τοΰ Λεσβίου στην Σχολή τών Κυδωνιών), ανατ. άπο τα «Μικρασιατικά Χρονικά» 7 (1956), passim.

— 430 —

ΝΑ. Ευρώπης κατά τις αρχές τοϋ 19ου αιώνα : ό Βενιαμίν, κληρικός ô ίδιος, εμφανίζεται ως ένας άπο τους τελευταίους εκπροσώπους τοϋ «ορθο­

δόξου ορθολογισμού» ι. Στην προκήρυξη του στον Λόγιο Έρμη, ό Βενιαμίν παρουσιάζει την

'Ηθική του.ώς ενα βιβλίο, το όποιο θα καλύψη ενα σημαντικό κενό. «Βλέ­

πων λοιπόν εγώ την παντελή έλλειψιν της διδασκαλίας της 'Ηθικής άπό των ημετέρων σχολείων, έφιλοτιμήθην να συνθέσω στοιχεία Ηθικής» 2. Ή διαπίστωση αυτή τοϋ Βενιαμίν ότι στην έποχη του έλειπαν εγχειρίδια ηθι­

κής έρχεται σέ αντίθεση προς τήν ευρύτητα της κυκλοφορίας τριών εγχει­

ριδίων ηθικής μεταφρασμένων άπό τα λατινικά και τα ιταλικά : ή 'Ηθική . Φιλοσοφία τοϋ L.­Α. Muratori, μεταφρασμένη στα 1761 άπό τον Ίώσηπο

Μοισιόδακα, τα Στοιχεία τής ηθικής ή Φιλοσοφία ηθική τοϋ Fr. Soave (μετάφρ. τοϋ Γρ. Κωνσταντά α' εκδ. 1804, β' εκδ. 1818) και τα Στοιχεία τής λογικής και ηθικής φιλοσοφίας του J. ­ G. Heinecke σέ μετάφραση τοϋ Γρ. Βραγκοβάνου Βασσαράβα, δημοσιευμένη στα 1808 3. 'Αλλά και ό Νεόφυτος Βάμβας, σύγχρονος τοϋ Βενιαμίν, εξέδωσε έναν ακριβώς χρόνο νωρίτερα, στα 1818, στην Βενετία τα Στοιχεία τής φιλοσοφικής 'Ηθικής, βιβλίο πού άπό τό 1818 ώς τό 1863 γνώρισε μεγάλη απήχηση με πέντε διαδοχικές επαν­

εκδόσεις 4. Τα τρία πρώτα παραδοσιακά εγχειρίδια ηθικής δέν θα τα έλαβε υπόψη του ό Βενιαμίν, γιατί τον χώριζε άπ' αυτά μία διαφορετική αντιμετώ­

πιση τής ηθικής — γεγονός πού θα τό δοΰμε σέ λίγο. Ό σ ο για τήν 'Ηθική τοϋ Βάμβα, πιθανώτατα να μήν είχαν ακόμη φθάσει αντίτυπα της στην Μολ­

δαβία ώς στις 15 Μαρτίου 1819, ημερομηνία κατά τήν οποία ό Βενιαμίν έγραψε τήν προκήρυξη του για τον Λόγιο Ερμή 5.

'Εκείνο στο όποιο θα θέλαμε να επιμείνουμε περισσότερο είναι ενα, κατά τή γνώμη μας, σημαντικό γνώρισμα τής νεοελληνικής φιλοσοφίας στα προεπαναστατικά χρόνια* τό γεγονός ότι εξαιτίας των πολιτικών εξελίξεων τής εποχής τους, οι έλληνες λόγιοι έδωσαν ένα καινούργιο προσανατολισμό στην ηθική. Ό Βενιαμίν Λεσβίος και ό Νεόφυτος Βάμβας αποδίδουν ίδιαί­

1. Ό όρος αυτός είναι του A l e x . D u t u , ενθ' αν., ρουμανική εκδ., σ. 108. 2. «Έρμης ό Λόγιος» 1819, σ. 584. 3. 'Επίσης στο τέλος τοΰ 18ου αιώνα κυκλοφορούσε στα νεοελληνικά σέ χειρό­

γραφη μορφή ή 'Ηθική Φιλοσοφία τοϋ E m m a n u e l T e s a u r o , βλ. R o x a n e D . A r g y r o p o u l o s , ενθ' αν., σ. 368.

4. Στα 1820 ό κόμης de M a r c e l i us επισκέφθηκε τήν Χίο και γράφει στα Souvenirs de l'Orient, Ι, Παρίσι 1839, σ. 189 ότι τα essais de philosophie morale τοϋ Βάμβα «sont devenus classiques».

5. Ό'Ιάκωβος Ρώτας, ό επιμελητής τής έκδοσης των Στοιχείων τής φιλοσοφικής Ηθικής τοΰ Βάμβα στην Βενετία, εξιστορεί τις δυσκολίες πού αντιμετώπισε για τήν απο­

στολή αντιτύπων τοΰ βιβλίου σέ μία επιστολή του (22 Μαρτίου 1819)· βλ. Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά , Δύο φίλοι Κοραής και Βάμβας με ανέκδοτα κείμενα, Άθ. 1953, σσ. 32 ­ 33.

— 431 —

τερη σημασία στις φιλελεύθερες ιδέες· τόσο στον πρώτο όσο και στον δεύ­

τερο δόθηκε ή ευκαιρία στο Παρίσι να παρακολουθήσουν από κοντά τήν εξέλιξη των ιδεών αυτών. "Ενας απόηχος ακούγεται στα κεφάλαια Η', Θ' και Γ, του δεύτερου μέρους τών Στοιχείων της φιλοσοφικής Ηθικής του Βάμβα1. Τα κεφάλαια αυτά αναφέρονται αντίστοιχα στην ανθρώπινη κοινωνία και στην αρχή του πολιτικού δικαιώματος, στα δικαιώματα γενικώτερα καί στα χρέη τών κυριωτέρων τάξεων του πολιτικού συστήματος. Επίσης εκείνο το όποιο οφείλουμε να σημειώσουμε εδώ είναι το γεγονός ότι ό Βάμβας μέσα σ* ενα σχολικό εγχειρίδιο εισάγει κεφάλαια, τα όποια διαπραγματεύονται τα δικαιώματα καί τα χρέη του πολίτου.

Μέσα στο ϊδιο φιλελεύθερο πνεύμα άλλα με τρόπο περισσότερο ορθό­

δοξο συνέγραψε ό Βενιαμίν Λεσβίος τα Στοιχεία 'Ηθικής. Όλόκληρο τό έργο αυτό διαπνέεται άπό τις φυσιοκρατικές ιδέες τών φιλοσόφων του IH' αιώνα. "Ηδη άπό τα δύο πρώτα κεφάλαια ό Βενιαμίν ασχολείται με τό θέμα τών φυσικών δικαιωμάτων καί τών φυσικών χρεών του ανθρώπου 2. Στα επόμενα κεφάλαια Γ' καί Δ' ό Βενιαμίν, ακολουθώντας εδώ τον 'Αριστο­

τέλη, εξετάζει τήν αρετή καί τήν κακία καθώς καί τα διάφορα εϊδη τών αρε­

τών καί τών παθών ένώ στο κεφάλαιο Ε' τό όποιο αναφέρεται στην οικονο­

μική, ή επίδραση άπό τό έργο του Ξενοφώντα Οικονομικός είναι αισθητή. Στα δύο τελευταία κεφάλαια, ό Βενιαμίν εξετάζει τον νόμο καί τις διάφο­

ρες πολιτειακές μορφές' τοϋ δίνεται ακόμη ευκαιρία να καταφερθή εναν­

τίον τών ολιγαρχικών συστημάτων, κοσμικών καί εκκλησιαστικών, όπως επίσης καί κατά τής ξένης κυριαρχίας 3. Εϊναι φανερό ότι στον Βενια­

μίν συναντάμε τήν ϊδια φροντίδα όπως καί στον Βάμβα­ εκείνο πού τους ενδιαφέρει είναι κυρίως ή πολιτική διαπαιδαγώγηση τών νέων χωρίς όμως νά παραβλέπουν τα προστάγματα τής παραδοσιακής ηθικής. Τόσο ό Βενιαμίν όσο καί ό Βάμβας αποτελούν ενδείξεις αντιπροσωπευτικές τής ανανέωσης ή οποία πραγματοποιήθηκε στα χρόνια αμέσως πριν άπό τον 'Αγώνα : ή πολιτική διαπαιδαγώγηση συνδέθηκε με τήν ηθική αγωγή.

Καθώς λοιπόν, στα 1761, ό Ίώσηπος Μοισιόδαξ διαπίστωνε, όταν μετέ­

φραζε τήν 'Ηθική Φιλοσοφία τοϋ Muratori, τήν έλλειψη ηθικών έργων άπό τήν νεοελληνική παιδεία 4, μισόν αιώνα αργότερα περίπου στα 1819, ό Βενιαμίν Λεσβίος επαναλαμβάνει τό ίδιο αίτημα. Είναι όμως φανερό, ότι

1. Στοιχεία τής φιλοσοφικής'Ηθικής, Βενετία 1818, σσ. 209 ­ 345. 2. Ά π. Ε. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ς, Τα αίτια τής Ελληνικής Επαναστάσεως τοϋ

1821, «'Αφιέρωμα εις τά 150 χρόνια από τής 'Επαναστάσεως τοΰ 1821», 'Εταιρεία Μακε­

δόνικων Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1971, σ. 18. 3. Παραπέμπουμε στο χφ. 15 τοΰ Γυμνασίου Μυτιλήνης. 4. 'Ηθική Φιλοσοφία μεταφρασθεΐσα έκ τοϋ ίταλικοϋ ιδιώματος παρά Ίωσήπου

'Ιεροδιακόνου τοΰ Μοισιόδακος, Βενετία 1761, σ. κβ'.

— 432 —

το κοινό αυτό αίτημα είχε και ενα διαφορετικό περιεχόμενο το όποιο οφεί­

λεται στην διαφορά των ιστορικών περιστάσεων τών δύο αυτών φάσεων τοΟ ελληνικού διαφωτισμού, κατά τις όποιες συντελέσθηκε κάθε φορά μία εννοιολογική ανανέωση του περιεχομένου του όρου της ηθικής. Γνωρί­

ζουμε ότι ως την εποχή του Μοισιόδακα, ή ηθική διδασκαλία ήταν βασι­

σμένη κυρίως στην Αγία Γραφή και τα πατερικά κείμενα ι. 'Από τον Μοι­

σιόδακα και ύστερα αρχίζουν οί νεοέλληνες να απομακρύνονται άπό τον σχολαστικό υπομνηματισμό τών εκκλησιαστικών κειμένων καί να μετα­

φράζουν δυτικά έργα. Ό Βενιαμίν Λεσβίος καί ό Νεόφυτος Βάμβας ανή­

κουν σ' ενα άλλο στάδιο της νεοελληνικής παιδείας, όπου ή ηθική εμπλου­

τισμένη με τήν πολιτική αγωγή έχει αποκτήσει μία καινούργια διάσταση 2. Τώρα, αν αναλογισθούμε τον πρωτεύοντα ρόλο πού έπαιξε ή νεοελληνική

παιδεία μέσα στον χώρο της ΝΑ. Ευρώπης καί ότι ή μεν 'Ηθική του Βενιαμίν Λεσβίου κυκλοφορούσε σε χειρόγραφη μορφή στις Παραδουνάβιες Ηγε­

μονίες3 της ή δε Ηθική τοϋ Βάμβα βρήκε τον μεταφραστή, στα ρουμανικά στο πρόσωπο του λογίου Dinicu Golescu στα 18274, δεν μας μένει αμφι­

βολία ότι ή αλλαγή αυτή είχε άμεσο αντίκτυπο καί σ' ενα ευρύτερο πολι­

τιστικό πλαίσιο.

1. V i r g i l C â n d e a , Les intellectuels du Sud­Est Européen au. XVIIe siècle (I), «Revue des Études Sud­Est Européennes» 8 (1970), σ. 225.

2. Για το φιλοσοφικό έργο τών δύο αυτών λογίων βλ. G. P. H e n d e r s o n , The Revival of Greek Thought 1620­1830, Νέα 'Υόρκη 1970, σσ. 117­141, 196­197' τοϋ βιβλίου αύτοϋ κυκλοφορεί προσεχώς καί ελληνική έκδοση άπό τήν Ακαδημία 'Αθηνών.

3. C. L i t z i c a , Catalogul manuscriptelor Grecesti, Βουκουρέστι 1909, χφ. 1017. Για τήν ακτινοβολία τής σκέψης τοϋ Βενιαμίν Λεσβίου στην Ρουμανία σημαντικό τεκμήριο αποτελεί το έργο τοϋ S t e f a n Se. D a s c a l e s c u · βλ. το άρθρο τοϋ Ν. Ιο r g a, Un eugetator politic moldovean de lajumatatea sec. XIX Stefan Se. Dascalescu, Βουκουρέστι 1932, σσ. 2 ­ 3, Acad. Rom. «Mem. sect, ist.», S. Ill, T. XIII, Mem. Ι (την πληροφορία αύτη τήν οφείλω στην κ. Cornelia Papacostea ­ Danielopolu).

4. Για τήν ρουμανική μετάφραση της 'Ηθικής τοϋ Βάμβα, βλ. Alex . D u t u , ενθ* αν., ρουμανική §κδ., σ. 47.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου

ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΝ ΕΠΤΑΝΗΣΩ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΕΠΙ ΑΡΜΟΣΤΕΊΑς ΜΑΙΤΛΑΝΔ

ΚΑΤΑ ΤΑΣ ΠΑΡΑΜΟΝΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

Μετά τήν καταστροφήν του Μεγάλου Ναπολέοντος, οί Άγγλοι έγέ­

νοντο κύριοι των 'Ιονίων νήσων επί τη βάσει της Συνθήκης της 30ης Μαΐου 1814, αλλ5 ή θέσις τούτων επρόκειτο να καθορισθή τελικώς εις το έπόμενον Συνέδριον της Βιέννης της 9ης 'Ιουνίου 1815, εις το όποιον, παρά τάς άπεγνωσμένας προσπάθειας, άπεκλείσθη ή συμμετοχή αντιπροσώπου της Επτανήσου.

Μετ' επίμονους αντεγκλήσεις μεταξύ της 'Αγγλίας — επιζητούσης τήν πλήρη προσάρτησιν τών νήσων —και της Ρωσίας —σθεναρώς εναντιουμέ­

νης εις τούτο —, έγένετο δεκτή συμβιβαστική πρότασις της τελευταίας, ύπό τοΰ 'Ιωάννου Καποδιστρίου δι' ειδικού υπομνήματος υποβληθείσα, καθ' ην αί νήσοι, χαίρουσαι αυτονομίας, παρεχωροΰντο είς τήν Άγγλίαν, ουχί όμως ώς κτήσις, άλλ' υπό τύπον προστασίας, με τό δικαίωμα επεμβά­

σεως εις τα εσωτερικά μόνον επί δεκαετίαν. Τα ανωτέρω επεκυρώθησαν δια της Συνθήκης τών Παρισίων της 9ης Νοεμβρίου 1815, ήτις καθώριζετήν έπωνυμίαν της πολιτείας υπό τον τίτλον «Ηνωμένα Κράτη τών 'Ιονίων Νή­

σων», επίσης δε και τα λοιπά σχετικά ζητήματα, ώς τον τύπον της σημαίας, τήν οργάνωσιν της αμύνης κλπ.*.

Έν τη πραγματικότητι όμως ή υπό της Συνθήκης ταύτης προβλεπομένη αυτονομία παρέμεινε νεκρόν γράμμα, διότι ό πρώτος διορισθείς ύπατος αρμοστής τών νήσων, ό Άγγλος σερ Θωμάς Μαίτλανδ — όστις κατά το

1. Περί τών έν Έπτανήσω πολιτικών εξελίξεων βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας τοϋ Πανεπι­

στημίου 'Αθηνών, τόμ. Α', 'Αθήναι 1960, σελ. 11 έπ. καί τήν έκεϊ μνημονευομένη ν βιβλιο­

γραφίαν. 28

— 434 —

παρελθόν είχε διατελέσει διοικητής των 'Ινδιών \ διατεινόμενος ότι ô λαός της Επτανήσου δεν ήτο ακόμη ώριμος δι' αύτοδιοίκησιν, τη συναινέσει της κυβερνήσεως του, εφρόντισε να γίνη απόλυτος κύριος της καταστά­

σεως, συγκεντρώσας εις χείρας του, δια του Συντάγματος του 1817, άπάσας τάς εξουσίας. Ή όλη διοίκησις εϊχεν όργανωθή επί τη βάσει συγκεντρωτι­

κού συστήματος και συνεχούς ελέγχου υπό των κατά τόπους "Αγγλων τοπο­

ρητών, εις τρόπον ώστε κατ' ούσίαν ή Επτάνησος μετετράπη είς άγγλικήν Κτήσιν 2.

Ή αρμοστεία του Μαίτλανδ, τον όποιον διέκρινεν αυθαίρετος και δι­

δακτορικός χαρακτήρ, περιγράφεται άπό τους ιστορικούς ώς ιδιαιτέρα στι­

γνή και πιεστική δια τους Επτανησίους, θλιβερά δε και καταστρεπτική άπό κοινωνικής και οικονομικής έπόψεως.

Μίαν νέαν έντυπωσιακήν μαρτυρίαν περί της επί αρμοστείας του Μαί­

τλανδ καταπιέσεως τοϋ πληθυσμού της Επτανήσου αποτελούν τρία ενδια­

φέροντα έγγραφα ­ υπομνήματα, άποκείμενα είς τό 'Απόρρητον Άρχεΐον τοΰ Βατικανού3 και σταλέντα υπό τοΰ μαρκησίου Carlo de Ribas ­ Pieri4, όστις άπό τοΰ 1814, ήτοι άπό της προσαρτήσεως της Επτανήσου ύπό της 'Αγγλίας διετέλει γενικός πρόξενος τοΰ Παπικού κράτους έν Κέρκυρα. Ού­

τος εϊχεν εγκατασταθή είς την πρωτεύουσαν των 'Ιονίων Νήσων άπό τοΰ 1804 και εΐχε νυμφευθή τήν εκ της γνωστής αριστοκρατικής οικογενείας Πιέρη καταγομένην κόμισσαν Μαρίαν ­ Αίμιλίαν Πιέρη, ήτις, αποθνή­

σκουσα, τον κατέστησε γενικόν κληρονόμον της περιουσίας της. "Ισως μά­

λιστα τό γεγονός τούτο να επηρέασε και ώρισμένας κρίσεις και χαρακτη­

ρισμούς του εις βάρος τής διοικήσεως τοΰ Μαίτλανδ.

1. Ό σερ Θωμάς Μαίτλανδ (Thomas Maitland), κόμις Lauderdale, γεννηθείς έν Σκωτία (1765­ 1824), ύπήρξεν "Αγγλος στρατηγός καί ύπηρέτησεν είς 'Ινδίας. Άπό τοϋ 1816 μέχρι τοΰ θανάτου του διετέλεσεν ύπατος αρμοστής των 'Ιονίων Νήσων. Φοβερός μισέλλην, διεκρίθη δια τον αύταρχικον αύτοϋ χαρακτήρα καί τήν σκληράν υίοθετηθεϊσαν παρ' αύτοΰ μέθοδον διοικήσεως των νήσων τούτων. Ευθύς έξ αρχής, κηρυχθείς κατά τής 'Ελληνικής Επαναστάσεως έλαβε δρακόντεια μέτρα προς άπαγόρευσιν πάσης συμμετοχής ή υποστηρίξεως αυτής έκ μέρους των Επτανησίων.

2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Α', ένθ. άν., σελ. 23 έπ. 3. Περί τών έν τω Άρχείω τούτω άφορώντων είς τήν Έλληνικήν Έπανάστασιν έγ­

γραφων βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, "Αγνωστα έγγραφα τοΰ 'Απορρήτου 'Αρχείου τοΰ Βατικανού περί τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως, Παρνασσός 13 (1971) 119­153 ( = Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθ. 72, 'Αθήναι 1971).

4. Περί τοΰ Carlo de Ribas ­ Pieri βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, "Αγνωστα έγγραφα τοΰ 'Απορρήτου 'Αρχείου τοΰ Βατικανοΰ περί τής Ελληνικής Επαναστάσεως, ένθ' άν., σελ. 122.

— 435 —

Τα έγγραφα ταϋτα χ απευθύνονται προς τον Segretario di Stato (δηλ. Καγκελλάριον, Γραμματέα του Κράτους), του Παπικού κράτους, το όποιον είχεν όλα τα γνωρίσματα κυριάρχου επικρατείας και πρωτεύουσαν τήν Ρώμην2. Ύπο τήν ιδιότητα ταύτην διετήρει, ως και τα λοιπά Κράτη, διπλω­

ματικός αντιπροσωπείας — πρεσβείας και προξενεία — εις τα σπουδαιό­

τερα κέντρα, μάλιστα δε εις όσας χώρας εΐχον μετά της 'Αγίας Έδρας θρησκευτικός και πολιτικας σχέσεις.

Segretario di Stato τήν έποχήν έκείνην ήτο ο καρδινάλιος Ercole Consalvi (1757­1824), έκ τών επιφανέστερων κληρικών της καθολικής εκκλησίας κατά τον παρελθόντα αιώνα, διακριθείς ώς ιερωμένος και ως πολιτικός 3.

Εις τα μνημονευθέντα έγγραφα, τα όποια εστάλησαν κατά τα ετη 1817­1819, περιγράφεται μέ τα πλέον μελανά χρώματα ή αρμοστεία του Μαίτλανδ, ασκείται αυστηρά κριτική κατά της ακολουθούμενης εν Έπτα­

νήσφ αγγλικής πολιτικής, καταδικάζονται τα υιοθετηθέντα νομοθετικά μέτρα ώς ανελεύθερα και πιεστικά δια τον πληθυσμόν τής Επτανήσου καί, γενικώτερον, κατακρίνονται τα άφορώντα εις τον δημόσιον και τον ίδιωτικόν βίον τών εν Έπτανήσω αξιωματούχων.

1

Το πρώτον εγγραφον 4 — υπό ήμερομηνίαν 2/14 Μαρτίου 1817 5—· αναφέρεται εις τήν ύπό τών Μεγάλων Δυνάμεων ύπογραφεΐσαν εν Παρι­

σίοις τήν 9ην Νοεμβρίου 1815 Συνθήκην ώς και εις τήν παραχώρησιν ύπό τής 'Αγγλίας εις τήν Τουρκίαν τής Πάργας, ήτις είχεν άποφασισθή άπό μακρού, όμως δεν εϊχε συντελεσθή ακόμη ένεκα διπλωματικών δυσχε­

ρειών. Όπωσδήποτε όμως αύτη επρόκειτο να πραγματοποιηθή συντόμως και άφου ό Ά λ ή πασάς ήθελε καταβάλει αποζημιώσεις εις όσους Παρ­

γινούς έπεθύμουν να εγκαταλείψουν τήν πατρίδα και τάς περιουσίας των, προτιμώντες τήν έξορίαν άπό τήν δουλείαν.

1. Πάντα τα έγγραφα του παπικού προξένου έχουν γραφή εις ΐταλικήν γλώσσαν, ήτις ήτο καί ή επίσημος γλώσσα του Παπικού κράτους.

2. Το Παπικον κράτος διελύθη το 1870, οτε κατελήφθη υπό τών ιταλικών στρατευ­

μάτων, ή δε Ρώμη κατέστη πρωτεύουσα τής 'Ιταλίας. 3. Περί του καρδιναλίου Ercole Consalvi βλ. Γ. Θ. Ζ ω ρ α, "Αγνωστα έγγραφα τοΰ

'Απορρήτου 'Αρχείου τοΰ Βατικανού περί τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως, ενθ' αν., σελ.121.

4. Βλ. 'Απόρρητον Άρχεϊον Βατικανού, Rubbrica 292, έτους 1817. 5. Αί άνευ άλλης ενδείξεως σημειούμεναι ήμερομηνίαι εϊναι κατά το νέον ήμε­

ρολόγιον, το όποιον τον παρελθόντα αίώνα παρουσίαζε 12 ήμερων διαφοράν άπό τοϋ παλαιού.

— 436 —

'Ιδού ή εκ τοϋ ιταλικού" πρωτοτύπου μετάφρασις του κειμένου :

Ν° 25 Πανιερώτατε

Συμφώνως προς το άρθρον 8 της εν Παρισίοις την 5ην Νοεμβρίου 1815 υπογραφείσης συνθήκης 1, πάσαι al Δυνάμεις, αϊ ύπογράψασαι την ετεραν συν­

θήκην των Παρισίων της 30ής Μαΐου 18142 ώς και την πράξιν τοϋ Συνεδρίου τής Βιέννης τής 9ης 'Ιουνίου 18153, επίσης ôè ή A.M. ό βασιλεύς των Δύο Σικελιών1 και ή 'Οθωμανική Πύλη5 έπρεπε να κληθούν δπως προσχωρήσουν εις την μνημονευθεΐσαν συνθήκην τής 5ης Νοεμβρίου 1815.

Φαίνεται ότι το Διβάνιον 6 δεν ηθέλησε να άνταποκριθή εις την επιθυμίαν ταύτην, αν προηγουμένως ai δυνάμεις τής Αυτής Βρεταννικής Μεγαλειότητος 7

δεν εκκενώσουν την περιοχήν τής Πάργας, κειμένην εις την ήπειρωτικήν Τουρ­

κίαν έναντι τής νήσου των Παξών8. Ή άξίωσις δε τοϋ Τούρκου φαίνεται δτι στηρίζεται επί τής συνθήκης τής 21ης Μαρτίου 18009, συνομολογη­

θείσης μεταξύ αύτοϋ αφ ενός και αφ' ετέρου τής A.M. τοϋ αύτοκράτορος τής Ρωσίας.

Ή εδώ κυβέρνησις 10 ενίσχυσε την ρηθεΐσαν περιοχήν δια 220 περίπου

1. Πρόκειται περί τής έν Παρισίοις υπογραφείσης την 9ην Νοεμβρίου 1815 Συνθή­

κης. Περί τής Συνθήκης ταύτης ώς καί τών άλλων κατωτέρω μνημονευομένων βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Α', ένθ'αν., σελ. 20 έπ.

2. Δια τής Συνθήκης των Παρισίων τής 30ης Μαΐου 1814 ή 'Αγγλία έγένετο κυρία τών 'Ιονίων Νήσων, ή νομική όμως σχέσις μεταξύ αυτής και τής 'Επτανήσου επρόκειτο να καθορισθή τελικώς εις τό προσεχές Συνέδριον τής Βιέννης.

3. Πρόκειται περί τής έν Βιέννη τήν 9ην 'Ιουνίου 1815 υπογραφείσης Συνθήκης. 4. Βασιλεύς τοϋ κράτους τών Δύο Σικελιών ήτο τότε ό Φερδινάνδος ό Α'τών Βουρ­

βώνων (1759­1825). 5. Δηλ. ή οθωμανική κυβέρνησις 6. Δηλ. ή οθωμανική κυβέρνησις. 7. Βασιλεύς τής Μεγάλης Βρεταννίας ήτο τότε ό Γεώργιος ό Γ' (1738 ­ 1820), βα­

σιλεύσας κατά τα ετη 1760 ­1820. 8. Πρόκειται περί τής Συνθήκης τής 21ης Μαρτίου 1800, δι' ής ή Ρωσία, ύποχωρή­

σασα είς τάς επίμονους τουρκικάς αξιώσεις καί διατηρήσασα μόνον τον τίτλον τής προ­

στάτιδος δυνάμεως, παρεχώρησε τήν Πάργαν μετά τής ενδοχώρας εις τήν Τουρκίαν, έγκατέλιπε δε καί τάς νήσους, αϊτινες απετέλεσαν τήν άποκληθεϊσαν «Ίόνιον Πολι­

τείαν», υπό ϊδιον μέν πολίτευμα — Βυζαντινον όνομασθέν έκ τής έν Κωνσταντινου­

πόλει γενομένης κυρώσεως —, άλλα τελούσαν υπό τήν έπικυριαρχίαν τής 'Υψηλής Πύλης.

9. Τό 1798 ή Πάργα κατελήφθη υπό τών Γάλλων, τό δε 1814 ύπό τών 'Αγγλων. Τό 1817 έπωλήθη ύπό τούτων είς τον 'Αλή πασαν τών 'Ιωαννίνων. Οί κάτοικοι άποφεύγοντες τον τουρκικόν ζυγόν, προετίμησαν να έκπατρισθοΰν είς τήν Έπτάνησον. Τό 1913 ή πόλις περιήλθεν εις τήν 'Ελλάδα.

10. Δηλ. ή αγγλική κυβέρνησις τής Επτανήσου.

— 437 —

ανδρών ώς και δια προμηθειών. Φημολογείται ότι, παρ' δλα ταϋτα, μετά §ξ μψας θα παραδοθή εις τον πασάν τών Ιωαννίνων, δστις φαίνεται ότι προ­

τίθεται να καταβολή την âtjiar της περιουσίας δοων πολιτών δεν επιθυμούν να παραμείνουν εις την μνημον ευθεία αν πατρίδα των *. 'Οπωσδήποτε ή μετα­

βίβασις είναι εκτός αμφιβολίας, αλλ' δ χρόνος υπολογίζεται παρά τίνων εις τους μνημονευθέντας εξ μήνας, αρχής γενομένης από του παρελθόντος 'Ιανουα­

ρίου, κατ άλλους δε από τής ημέρας τής κοινοποιήσεως, γενομένης πρό τίνων ημερών.

Φρονώ δτι ή "Υμετέρα Πανιερότης έπρεπε να ενημερωθή επί τοΰ γεγο­

νότος τούτου, ΐνα μή τεθούν εν κινδύνω ή αξιοπρέπεια και το εμπόρων τών υπηκόων τής Αυτής Άγιότητος τοΰ Κυρίου Ημών2.

'Εκπληρώσας το καθήκον μου, διατελώ μετά τής συνήθους οφειλομένης ευλάβειας άσπαζόμενος την ίεραν πορφύραν3

τής Υμετέρας Πανιερότητος ταπεινότατος ευλαβέστατος δοϋλός Σας πάντοτε ευπειθέστατος

δ μαρκήσιος Carlo de Ribas ­ Pieri Κέρκυρα 14 Μαρτίου 1817*

Κύριον Ercole di S. Agata alla S abarra Καρδινάλιον Consalvi Γραμματέα του Κράτους τής Αυτής Άγιότητος τοΰ πάπα Πίου τοΰ Ζ' και προϊστάμενοι/ τής S. Consulta6

κλπ. κλπ. κλπ. Ρώμην

2

Το δεύτερον εγγραφον6—ύπο ήμερομηνίαν 24 Αυγούστου/5 Σεπτεμ­

βρίου 1818 —αναφέρεται εις την αστική ν νομοθεσίαν του Μαίτλανδ, γενο­

μένην ύπο το κράτος τής αυθαιρεσίας και τής βίας. Μετά γενικάς κρίσεις περί του τρόπου καθ' δν έπραγματοποιήθη ή νομοθεσία, ό άποστολεύς προ­

χωρεί εις τήν άνάλυσιν ενός εκάστου νομοθετήματος, είδικώτερον δέ καταδι­

κάζει ώς ολέθρια τα υιοθετηθέντα κατά καιρούς μέτρα, δι' ών επλήγησαν κατά σειράν οί ίδιοκτήται οικιών, καταστημάτων και αγροτικών κτημάτων, ή αλιεία εν γένει, ή αρτοποιία, παλαιότεροι παραχωρήσεις εγγείων έκτά­

1. Βλ. κατωτέρω το υπ' αριθ. 3 εγγραφον. 2. Κυρίου Ημών, δηλ. τοΰ πάπα, άρχηγοΰ τοΰ Παπικοΰ κράτους. 3. Δηλ. το έπίσημον ίερατικον ένδυμα τοΰ καρδιναλίου. 4. Sacra Consulta, άνώτατον έκκλησιαστικον δικαστήριον. 5. Κατά το πάλαιαν ήμερολόγιον 2α Μαρτίου. 6. 'Απόρρητον Άρχεΐον τοΰ Βατικανοΰ, Rubbrica 292, έτους 1818.

— 438 —

σεων, κλπ. Έκ πάντων τούτων ό άποστολεύς συμπεραίνει ότι ό Μαίτλανδ επιδιώκει συστηματικός τήν μείωσιν και οίκονομικήν έξαθλίωσιν των ανω­

τέρων κοινωνικών τάξεων, ιδία δε τών ιδιοκτητών ακινήτων. Δεν απο­

κλείεται εν τούτους ή κρίσις του de Ribas νάέχη έπηρεασθή άπο προσωπικά συμφέροντα και άπο τον άντίκτυπον της νομοθεσίας επί της περιουσίας της συζύγου του Πιέρη (Βλ. και Gazzetta Jonia1, αριθ. 176, της 8ης Νοεμβρίου 1817, σελ. 4).

'Ιδού ή έκ του ιταλικού πρωτοτύπου μετάφρασις του κειμένου :

Παπικον Γενικον Προξενεϊον εις τα 'Ηνωμένα Κράτη τών 'Ιονίων Νήσων

'Αριθ. 77 Παν ιερότατε Κύριε

Δια της παρούσης ευλαβούς αναφοράς μου λαμβάνω το θάρρος va απα­

σχολήσω την Ύμετέραν Σεβασμιωτάτην Πανιερότητα εκ τών σοβαρών και πολλαπλών ενασχολήσεων, ίνα Σας γνωρίσω τήν κρατούσαν εσωτερικήν κατά­

στασιν τών κρατών τούτων — ελευθέρων και ανεξαρτήτων2 —, Ινα τοϋτο χρη­

σιμεύση αρμοδίως δπου δει. Ικετεύω όθεν όπως άναγνώσητε ταύτην ύπομο­

νητικώς, μετά της συνήθους διορατικότητος και της ενδεικνυομένης προσοχής εκ μέρους Σας. Και εισέρχομαι εις το θέμα.

Ή φιλοσοφία και ή πολιτική καθορίζουν ως σταθερών αρχήν, οτι εις σώφρων, συνετός καΐ φιλάνθρωπος νομοθέτης, προκειμένου να σύνταξη τήν νομοθεσίαν της πατρίδος του, ώστε αυτή να καταστή αποτελεσματική και να ανταποκρίνεται προς τον προτιθέμενον σκοπόν, οφείλει να προβή είς λεπτο­

μερή και προσεκτικήν μελέτην, iva γνωρίση το πνεύμα τοϋ λαοϋ, εις τον οποίον πρόκειται να εφαρμοσθή ή νομοθεσία, ως και τήν θρησκείαν τήν οποίαν οϋτος πρεσβεύει, τήν φύσιν τών πολιτών, τον χαρακτήρα, τα ήθη ώς και τάς συνθήκας ύφ' ας διάγει, εις τρόπον ώστε οι νέοι νόμοι, προσαρμοζόμενοι προς τάς απαράβατους ταύτας προϋποθέσεις, έχουν ώς αποτέλεσμα τήν όργάνω­

σιν κοινωνίας είς τήν οποίαν να εκλείψουν πλέον τα κίνητρα διαμαχών και παραλύσεως. ■

Φρονώ οτι, αν κατά τήν σύνταξιν της νομοθεσίας, εΐχον πρυτανεύσει εδώ al υγιείς άρχαι της εναρμονίσεως τών μνημονευθέντων στοιχείων, θα εΐχον εύρεθή άτομα τα όποια δια το καλόν της πατρίδος των και δια της μετά θρη­

1. Ή επίσημος έφημερίς τών 'Ιονίων νήσων έδημοσιεύετο τήν έποχήν ταύτην μόνον ίταλιστί, είχε δε τον τίτλον «Gazzetta Jonia», άπο τοϋ τεύχους όμως της 5/17 'Ιανουαρίου 1818 μετωνομάσθη είς «Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie».

2. Συμφώνως προς τήν Συνθήκη ν τών Παρισίων τοϋ 1815, ή Επτάνησος άπετέλεν έλευθέραν και άνεξάρτητον πολιτείαν υπό τήν έπωνυμίαν «Ηνωμένα Κράτη τών 'Ιονίων Νήσων», τελούσαν υπό τήν άγγλικήν προστασίαν.

— 439 —

σκεντικής ευσυνειδησίας εκτελέσεως τον εκ της σχετικής εντολής καθήκοντος, θα κατώρθωνον να παρασκευάσουν ταύτην κατά τρόπον τέλειον. Αντιθέτως ή νομοθεσία ύπηγορεύθη υπό της βίας, τα δέ προς τοϋτο εντεταλμένα πρό,σωπα, χωρίς να ενδιαφερθούν το ελάχιστον περί τον κοινού συμφέροντος, αντέγραψαν τυφλώς δ,τι τους ύπηγορεύθη1. Είναι περιττον να εϊπω εις την Ύμετέραν Σεβασμιωτάτην Παν ιερότητα πόσον είναι ευχερές εις το διαθέτοντα την εξου­

σ'ιαν να εϋρη τοιαύτα πρόσωπα. Θα προσθέσω δτι οι νόμοι ούτοι (δννάμεθα να εΐπωμεν μόλις εξελθόντες τον πιεστηρίον) έχουν ήδη ανάγκην τοιούτων και τοσούτων μεταβολών, ώστε αύται να υπερβαίνουν τα παρ' αυτών ρυθμιζόμενα θέματα.

Ή ανωμαλία αύτη ήτο αναπόφευκτος, εφ' δσον κατά την σύνταξιν τον κωδικός τούτον τών νόμων δεν ύπήρχεν άλλος σκοπός ειμή να διατηρηθή ανά πάν βήμα ή άβεβαιότης και να καταστούν κατά το δυνατόν όλιγώτερον σαφείς αϊ αρμοδιότητες εκάστου δικαστηρίου, με τήν κρυφίαν διάθεσιν να επαυξηθούν ai διαδικασίαι, ώστε να αποδίδουν μεγαλύτερας προσόδους. Τα δημοσιευθέντα μεταγενέστερον σχετικά τιμολόγια, άτινα, σύν τοις άλλοις, επιβάλλουν εις τον πληθυσμον τούτον φόρον τοϋ 10 %, αποτελούν τήν άπό­

δειξιν. Θεωρώ καθήκον μον να Σας αποστείλω άντίτνπον τούτων δια τού αυτού ταχνδρομείον.

Κρίνω ανωφελές να επιμείνω έστω και κατ ελάχιστον επί τον Συντα­

γματικού χάρτον τον 1817, δεδομένον δτι περί αυτού Σας επληροφόρησα δια διαφόρων ευλαβών παρατηρήσεων μου, τοσούτω δε μάλλον καθόσον ούτος είναι γνωστός εις όλόκληρον τήν Εύρώπην. 'Επιθυμώ να αναφερθώ μόνον εις τους νέους αστικούς νόμους, οϊτινες αφορούν εις τήν εσωτερικήν διοίκησιν τών κρατών τούτων, εις τους νόμους εκείνους οϊτινες καθορίζουν τήν πράξιν ως δίκαιον, τήν βίαν ως λογικήν.

"Αν ή 'Υμετέρα Σεβασμιωτάτη Πανιερότης λάβη υπ' δψιν τήν αρχήν δτι, το πνεύμα τών νέων τούτων νόμων αποβλέπει άφ' ενός εις τήν καταστροφήν τών ιδιοκτητών και τήν κατάλυσιν τών ίερο^τέρων δικαιωμάτων των2 και άφ' έτερον, κατ' άναγκαίαν σννέπειαν, εις τήν προστασίαν τών οφειλετών, τών άγροληπτών (coloni) 3 και γενικώς τού δχλον, τότε να δυνηθή να διαπίστωση δτι οι ρηθέντες νόμοι είναι ασαφείς δσον άφορα εις τας συνεπείας των, αμφί­

βολοι δε και προβληματικοί δσον άφορα εις τήν εφαρμογήν τοπ. Η εκβασις εκάστης υποθέσεως είναι πάντοτε ευνοϊκή υπέρ τής προστατενομένης μερίδος,

1. Είναι γνωστόν ότι ή προπαρασκευή τής νομοθεσίας άπετέλει άπλήν εγκρισιν τής θελήσεως τοϋ άρμοστοϋ.

2. Ώς ελέχθη, ό de Ribas κατακρίνει τα νομοθετικά μέτρα τοϋ Μαίτλανδ ώς απο­βλέποντα εις τήν μείωσιν τών δικαιωμάτων τής ιδιοκτησίας.

3. colono = κολλίγος (σέμπρος), δηλ. άγρολήπτης, μισθωτής αγροτικού κτήματος, παρέχων άντιμισθίαν εις είδος (έπίμορτος άγροληψία).

— 440 —

δεδομένου δτι ol δικασταΐ δύνανται αυθαιρέτως να ερμηνεύουν τους νόμους, ενώ ό πολίτης ουδέν διαθέτει μέσον Ινα διεκδίκηση το δίκαιον από άνωτέραν αρχήν, δεδομένου δτι προς επιτυχίαν τούτου πρέπει να δαπανήαη τοσαϋτα ποσά εις δσα ΐσως δεν ανέρχεται ή άξια του υπό διεκδίκησιν αντικειμένου. Έν κατακλείδι δεν υπάρχει πλέον ασφάλεια ιδιοκτησίας, ήτις, ένεκα των νέων τούτων μεθόδων, ευρίσκεται εις την διάκρισιν των άγροληπτών, άνευ εξαιρέ­

σεως ουδέ του προνομιακού εισοδήματοςι Ιδιοκτησίας, αποκλειομένου οιουδή­

ποτε Ισχυρού μέσου προς άπόκτησίν του. Αι πολυπληθέστεροι και πλουσιώτεραι συνοικίαι της πόλεως ταύτης κα­

τοικούνται από άλιεϊς. Τα υπό τοϋ λιμενάρχου και τοϋ υγειονομικού επιθεω­

ρητού, αμφοτέρων "Αγγλων, καθιερωθέντα νέα μέτρα, καθιστούν αδύνατον την ελευθέραν άλιείαν, και κατά μοιραίαν επομένως συνέπειαν ή τραγικωτέρα αθλιότης ζωγραφίζεται εις τα πρόσωπα και την ένδυμασίαν των δυστυχών τούτων κατοίκων, οι όποιοι ουδέν άλλο έξέμαθον επάγγελμα.

Τα νεαπολιτικά αλιευτικά, τα όποια εφερον άφθονίαν Ιχθύων, άπηγο­

ρεύθησαν με την πρόφασιν δτι ή αλιεία των προκαλεί ζημίαν ανάλογος δμως αλιεία επιτρέπεται εις τα αγγλικά αλιευτικά.

Αι λέμβοι της νήσου, προς διεξαγωγήν τοϋ εσωτερικού εμπορίου, έχουν ανάγκην άδειας, δια την οποίαν καταβάλλουν βαρεϊαν τιμήν. "Ο,τι δμως αποβαίνει καταθλιπτικώτερον είναι δτι ai λέμβοι αύται δεν επιτρέπεται να αναχωρούν ειμή εις καθωρισμένας μόνον ώρας, και εις αλλάς οφείλουν να προσ­

ορμίζωνται, Ινα μη συλληφθούν καϊ αύται και τα πληρώματα αυτών, συμφώ­

νως προς τους επι τούτω εκδοθέντας νόμους. Εντεύθεν επέρχεται υπέρογκος δαπάνη δια την μεταφοράν τών εντοπίων προϊόντων, ουχί δε σπανίως και φθορά αυτών εξ αίτιας κακοκαιρίας, ήτις τα καταλαμβάνει εν τη θαλασσή.

Ή αλιεία κοραλλιών επετρέπετο πάντοτε εις τάς νήσους ταύτας, άνευ φορολογίας. "Εχοντες την ίεραν ταύτην πίστιν, πολλοί ξένοι έμποροι απέ­

στειλαν τάς λέμβους των εις Ίθάκην. Εις το μέσον δμως της ρηθείσης αλιείας απητήθη αυθαιρέτως το 10 % επ αυτής. "Ενεκα τοϋ λόγου τούτου εφυλακί­

σθησαν οι ίδιοκτήται τών λέμβων, εσφραγίσθησαν δέ τα καταστήματα των. "Υπεβλήθησαν πλείονες προσφυγαί υπό τών ρηθέντων λεμβούχων, ως και πολλαΐ διαμαρτυρίαι υπό τοϋ νεαπολιτικοϋ προξένου, εν τούτοις εκείνοι δεν άπεφυλακίσθησαν και δεν άπεσφραγίσθησαν τα καταστήματα αυτών ειμή μόνον άφοϋ κατέβαλον την ρηθεϊσαν φορολογίαν2.

Ό περιορισμός τοϋ εμπορίου αντίκειται προς την εύημερίαν και την

1. Έν τφ πρωτοτύπφ «il privilegiato reddito domenicale». 2. Δια τών έφαρμοσθέντων νέων μέτρων περί αλιείας, ετέθησαν έν ίσχύϊ διατάξεις

παραβλάπτουσαι αισθητώς τα συμφέροντα τών εις σημαντίκον αριθμόν ασκούντων το επάγγελμα τοΰτο.

— 441 —

εύτυχίαν ενός έθνους. 'Εδώ δμως προκειμένου περί αποκλειστικού πλουτισμού "Αγγλων, ουδόλως λαμβάνεται υπ δψιν ή κατωτέρω πηγή εθνικής ευημερίας. "Ενας ακμάζων κλάδος του τοπικού εμπορίου άντεπροσωπεύετο υπό της αρτοποιίας. "Ηδη δμως ούτος απαγορεύεται εμμέσως, καθότι εις "Αγγλος θα εχη το γενικον μονοπώλιον διαχειρίσεως, με άποκλεισμόν των εντοπίων αρτοποιών. Είναι περιττόν να απαριθμήσω τάς άτέρμονας ανωμαλίας και την καταπίεσιν την οποίαν υφίσταται ο πληθυσμός ούτος εκ τοιούτου φρικτού μονοπωλίου, το όποιον παρέχει εις εν μόνον ατομον το άποκλειστικόν δικαί­

ωμα τής αρτοποιίας. Θα περιορισθώ μόνον να εϊπω δτι ή αρτοποιία θα άσκήται κατά τρόπον αύθαίρετον και επομένως εις τιμήν τόσον ύψηλήν ώστε θα άποβή αφόρητοςχ.

Πάσαι ai κεκτημέναι νομικον κώδικα κυβερνήσεις, ορίζουν προθεσμίαν καθ' ην επέρχεται­ ή παραγραφή μιας πράξεως. 'Εδώ τα πάντα είναι εκ δια­

μέτρου αντίθετα προς τάς γενικός αρχάς τής ηθικής και του δικαίου, αΐτινες καθορίζουν την καθολικώς τηρουμένην αρχήν ταύτην. Μία διάταξις τής εδώ κυβερνήσεως καλεί πάντας τους πολίτας, οϊτινες έχουν λάβει κτηματικός παραχωρήσεις, μή εγκριθείσας υπό τής πρώην ενετικής γερουσίας και τού πρώην νομοθετικού σώματος τής επτανησιακής πολιτείας, δπως υποβάλουν τους σχετικούς τίτλους των 2. Είναι κατά τρόπον άναμφισβήτητον φανερόν, δτι τό πνεύμα τής διατάξεως ταύτης αποβλέπει εις τήν δήμευσιν δλων των κτη­

μάτων εκείνων, τά όποια παρεχωρήθησαν υπό τών πρώην Βενετών στρατηγών, τής πρώην επτανησιακής γερουσίας και τής πρώην γαλλικής κυβερνήσεως χωρίς δμως νό λάβουν υπ' δψιν δτι τό αξίωμα τής ενετικής στρατηγίας ήτο εκτακτον και δτι τάχν τω Άρχείω άποκείμενα έγγραφα, ένεκα τών περιπετειών τών νήσων τούτων διηρπάγησαν και επυρπολήθησαν, χωρίς ν à σκεφθούν δτι ειδικός νόμος εκδοθείς υπό τού νομοθετικού σώματος τής πρώην επτανησιακής πολι­

τείας τήν 20ήν Μαρτίου 1804 άνέθεσεν εις τήν ρηθεΐσαν γερουσίαν πάσαν νομοθετικήν εξουσίαν3, χωρίς ουδόλως νά υπολογίσουν δτι δια μεταγενεστέρου νόμου τού αυτού νομοθετικού σώματος, εκδοθέντος κατά Φεβρουάριον 1807, επεκυρώθησαν πάντα τά διατάγματα τά εκδοθέντα υπό τής γερουσίας4, δυνάμει

1. Περί τοϋ μονοπωλίου αρτοποιίας βλ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 37 τής 31 Αυγούστου/12 Σεπτεμβρίου 1818 και αριθ. 49 τής 23 Νοεμβρίου/5 Δεκεμ­

βρίου 1818. 2. Περί τής αναφερομένης αναδρομικής έρεύνης έπί τών παραχωρήσεων ακινήτων,

βλ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 30 τής 13/25 'Ιουλίου 1818 καί αριθ. 49 τής 23 Νοεμβρίου/5 Δεκεμβρίου 1818.

3. Δυνάμει τοϋ νόμου 20ής Μαρτίου 1804, μέχρι αναδείξεως βουλής, ή νομοθετική εξουσία άνετίθετο είς τήν γερουσίαν.

4. Τον Φεβρουάριον 1807, δι' είδικοϋ νόμου, επεκυρώθησαν τα δυνάμει τοϋ νόμου 20ής Μαρτίου 1804 εκδοθέντα υπό τής γερουσίας διατάγματα.

— 442 —

τοϋ ρηθέντος νόμου της 20ής Μαρτίου και, τέλος, χωρίς να αναλογισθούν δτι κατά την γαλλικην κυριαρχίαν ή γερουσία είχε περιβληθή την αυτήν εξουσίαν. "Οσον άφορα δε είδικώτερον εις τα κατά trjv γαλλικην διακυβέρνησιν υπό της γερουσίας εκδοθέντα διατάγματα, ταύτα επεκυροϋντο πάντοτε δι εγκρίσεως τοϋ αυτοκρατορικού επιτρόπου pro tempore1. Ή νέα διάταξις προκαλεί ava­

στάτωσιν εις πάντας σχεδόν τους πολίτας των διαφόρων νήσων, δεδομένου δτι τινές, ευρισκόμενοι εις την περίπτωσιν αποβιωσάντων, δεν δύνανται άλλως να νομιμοποιήσουν τάς γενομένας παραχωρήσεις ειμή μόνον δια τον δικαιώ­

ματος το όποιον παρέχει ειρηνική κτησικνρία εκατοντάδων ετών. "Αλλοι, πωλήσαντες ή μετατρέψαντες ή δώσαντες είς προίκα τοιαύτας παραχωρήσεις, στερούνται άποδεικτηρίων, ενώ είς τάς σχετικάς πράξεις άνέλαβον τήι> νπο­

χρέωσιν της εκνικήσεως κτήσεως' τέλος δε άλλοι ένεκα της άννπαρξίας τών αρχείων, ώς ελέχθη ανωτέρω.

Ή κατηγορία αύτη τών πολιτών, ήτις είναι λίαν πολυάριθμος, δύναται να διαμαρτυρηθή και να καταγγείλη πολλά και π α ρ ά τ α πράγματα, δτι δηλ. ή πράξις αντικαθιστά το δίκαιον, χωρίς να λαμβάνεται υπ' όψιν αν ούτω αρχίζουν καταστρεπτικοί διαμάχαι και άντιδικίαι, και αν θραύεται μία κοινωνική αλυσος σταθεροποιηθεϊσα από εκατοντάδων ετών και ιερών κυβερνητικών αποφάσεων.

ΟΙ "Αγγλοι αξιωματικοί και πολλοί πολιτικοί υπάλληλοι καταλαμβάνουν διαμερίσματα ανήκοντα είς διαφόρους ίδιώτας. Είδικον συμβόλαιον οικειοθε­

λώς καθορισθέν και συνομολογηθεν υπ' αυτών μετά της κυβερνήσεως εκανό­

νιζε το ενοίκων και τήν διάρκειαν τοϋ συμβολαίου. Τώρα ή κυβέρνησις παρα­

βαίνουσα πάσας τάς σχετικός υποχρεώσεις τάς αναληφθείσας δια τών ρηθέντων συμβολαίων, εφαρμόζει το δίκαιον το όποιον ασκεί ο κατά φύσιν ισχυρότερος, κατακρατούσα δέ δια της βίας τας μνημονευθείσας οικίας ελαττώνει αυθαι­

ρέτως κατά εκατοντάδας τα ενοίκια και υποχρεώνει τους ιδιοκτήτας να εκτε­

λούν δλας τάς υπό της ιδιοτροπίας τον ενοικιαστού ύπαγορευομένας επισκενάς. 'Αν οι ιδιοκτήται δεν συμφωνούν, ή κνβέρνησις εκτελεί ταύτας είς βάρος τών ενοικίων2. Πολλοί ιδιοκτήται διεμαρτυρήθησαν εναντίον τών τοιούτων αυθαι­

ρέτων διατάξεων, ύποστηρίζοντες τάς διαμαρτυρίας των επί τών παρεχομένων είς αυτούς εκ τών σχετικών συμβολαίων μισθώσεως δικαιωμάτων, πάοαι δμως αϊ διαμαρτυρίαι άπέβηοαν μάταιαι, ήναγκάσθησαν δε ακουσίως να υπο­

κύψουν είς δσα καθωρίσθησαν δια τών ρηθεισών αποφάσεων. Ό προϋπολογισμός αποτελεί μυστήριον, εις το όποιον ο οφθαλμός τοϋ

βέβηλου 'Ιονίου δεν επιτρέπεται να διείσδυση. Ουχί μόνον οι ίδ„ώται αλλ' ουδέ

1. pro tempore­ οΰτως έν τώ πρωτοτύπφ κειμένω. 2. Περί τών σχετικών προς τήν ενοικίασιν οικιών είς δημοσίας υπηρεσίας δια­

τάξεων βλ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 38 της 7/19 Σεπτεμβρίου 1818 σελ. 2­3.

— 443 —

οί κατέχοντες τάς σημαντικωτέρας θέσεις γνωρίζουν έστω και κατά προσέγ­

γισιν μέχρι ποίου σημείου φθάνουν τα έσοδα, ούτε τον πίνακα τον καθορίζοντα τήν ετησίαν δαπάνην, ήτις πραγματοποιείται αυθαιρέτως. Ό πληθυσμός της "Επτανήσου ήτο φυσικον να ύποφέρη ουχί άνευ λόγου εκ των νέων φορολο­

γιών, ενώ ή εξουσία, ήτις εξέδωκε τους νόμους δεν είχε καν την ίκανοποίησιν να γνωρίζη εκ των προτέρων αν ήτο ενδεδειγμένον να επιβάλη την αϋξησιν ταύτην των δημοσίων εσόδων. «■

Καθορίζονται τόποι δια τάς δημοσίας αγοράς, ουχί προς εύπρεπισμον της πόλεως, άλλα προς επιτυχίαν νέων εσόδων, ή σύσταοις τών οποίων απο­

στερεί σημαντικών πόρων πολλάς οικογενείας, ε\εκα της απολεσθείσης μισθώ­

σεως τών καταστημάτων των, εις τα όποια εναπεθηκεύοντο και επωλοϋντο τα τρόφιμα 1.

Αι εις τάς διαφόρους νήσους προσωριναί εκλογαί τών εκκλησιαστικών αξιωματούχων τής ελληνικής εκκλησίας εγένοντο εν αντιθέσει προς το Σύν­

ταγμα τοϋ 1817 όσον άφορα και εις τα πρόσωπα και εις τους τύπους. Ό "Ελλην πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως εδήλωσεν δτι αδυνατεί να αναγνώριση δσα ορίζονται εν τω ρηθέντι Συντάγματι ώς προς τήν εκκλησιαστικών άποκατάστα­

σιν, κατά πρώτον διότι τούτο είναι άντίθετον προς τους Κανόνας, δεύτερον διότι, επειδή αυτός είναι υπήκοος τής 'Υψηλής Πύλης, δεν δύναται να εφαρμόση Καταστατικον χάρτην δια τον οποίον δ ανώτατος άρχων του δεν διετύπωσε τήν εγκρίσιν του.

Οί ξένοι αντιπρόσωποι ούδεμίαν έχουν διάκρισιν κατά τάς ακροάσεις τοϋ Λόρδου, δεδομένου δτι ενίοτε γίνονται δεκτοί τελευταίοι εξ δλων. Ούτοι απο­

τελούν πολλάς οξείας άκανθας δια τήν άγγλικήν κυβέρνησιν, ήτις θα επεθύμει, με αποκλειστικότητα παντός αλλ.ου, να διενεργή το εμπόρων εις δλον τον κόσμον, δεν επιθυμεί δμως νά γίνωνται γνωσταΐ ai ενέργειαί της.

"Ο υγειονομικός επιθεωρητής, "Αγγλος, επέβαλε φόρον και επί τών συν­

διαλέξεων, αΐτινες πληρώνονται εν αναλογία προς τον χρόνον τον όποιον κατα­

ναλίσκω εις καθαρός ίνα όμιλήση προς ενα ρυπαρόν2. Πανιερώτατε Κύριε, αύται είναι σύντομοι μεν αλλ* ικαναϊ λεπτομέρειαι

Ινα γνωρίσητε τάς τρομεράς συνθήκας ύφ' ας ευρίσκεται ο 'Ιόνιος πληθυσμός, εις τον όποιον, αν ένεκα ελλείψεως μέσων δεν. ήτο δυνατόν νά επιδίωξη πλήρη πολιτικήν ελευθερίαν, δεν έπρεπε δμως νά τοϋ στερηθή ή αστική ελευθερία.

Ουχί μόνον τα σωματεία τών μορφωμένων, αλλά και οι δρόμοι, τά κατα­

1. Περί των τόπων δημοσίων αγορών βλ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 43 τής 12/24 'Οκτωβρίου 1818, σελ. 1 ­ 2.

2. Πλην τών κατ' ιδίαν διατάξεων, περί τής έν γένει υγειονομικής φορολογίας βλ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 39 τής 14/26 Σεπτεμβρίου 1818, σελ. 1­2.

— 444 —

ατήματα, τα εστιατόρια είναι πλήρη ανθρώπων, οΐτινες, κατ' ϊδιον έκαστος τρόπον, παραπονείται δια τας συνεχείς καταπιέσεις εις τάς οποίας καταβάλ­

λονται αναισχύντως. Οι φόροι, οϊτινες εις εν Κράτος αντιπροσωπεύουν τα ιστία πλοίου, τα

οποία σώζουν και κατευθύνουν τοϋτο εις λιμένα, εδώ χρησιμεύουν Ινα το βαρύνουν, το διατηρούν υπό συνεχή θύελλαν, και τέλος το καταποντίζουν. "Ενεκα τούτου πάντες γενικώς κραυγάζουν, άνευ τινός επιφυλάξεως, δτι αϊ πράξεις της Κυβερνήσεως ταύτης δεν είναι άξιαι του ονόματος τών νόμων άλλα μάλλον της καταχρήσεως, της βίας, της δυνάμεως.

Αυτή είναι, λοιπόν, Πανιερώτατε Κύριε, ή οικτρά και αξιοθρήνητος κατά­

στασις τοϋ λαοϋ τούτου, τα Ιερά δικαιώματα του οποίου κατεπατήθησαν δια βίαιων πράξεων, αΐτινες ανέτρεψαν την κοινωνίαν, εσκεμμένως εγκαταλει­

φθεΐσαν εις βαθύτατον πόνον, όστις, κατά τρόπον βάρβαρον, προκαλεί ώς άντίδρασιν την Ιταμήν χαράν είς την ψυχήν εκείνων, οΐτινες τοσαύτας είς αυτόν δυστυχίας επεσώρευσαν.

Μεθ' δσα εύλαβώς εξέθεσα μετά πάσης κατά το δυνατόν μεγαλυτέρας συντομίας, ή 'Υμετέρα Σεβασμιωτάτη Πανιερότης δεν θα εκπλαγή πληροφο­

ρουμένη δτι πολλοί Ιδιοκτήται προτίθενται νά εγκαταλείψουν μίαν χώραν, είς τήν οποίαν τα πάντα είναι εν αταξία. Δεν ευρίσκουν δμως ούδένα δια­

τεθειμένον να άγοράση τα ακίνητα αυτών, καίτοι υπό ευμενέστατους δρους, καθότι γνωρίζουν δτι πάσαι αϊ Ιδιοκτησίαι υπόκεινται εις τήν αύθαιρεσίαν τοϋ ισχυρότερου και επομένως ουδείς υπολογισμός χωρεί πλην τοϋ δτι θα απο­

κτήσουν ασφαλώς νέους και ασφαλέστερους τίτλους προς διωγμούς, προς κατα­

πιέσεις. Επωφελούμαι της ευκαιρίας ϊνα εύλαβώς ανακοινώσω προς τήν Ύμε­

τέραν Σεβασμιωτάτην Πανιερότητα δτι δια τοϋ κυρίου Meyer 1} μεταβαίνοντος

είς 'Αγκώνα, Σας απέστειλα τρία ευλαβή έγγραφα μου, δύο υπ' αριθ. 67 και 68 και μίαν προσωπικήν επιστολήν όμοϋ μετά της συλλογής τών προκηρύξεων εκδοθεισών υπό τοϋ εξοχωτάτου τούτου Αόρδου, αφ' ης στιγμής ανέλαβε τήν διακυβέρνησιν τής νήσου και μέχρι τής δημοσιεύσεως τοϋ Καταστατικού χάρτου, ώς και τής αυτογράφου 'Ιστορίας τής Κρήτης. Πάσαι αϊ ανωτέρω ευ­

λαβείς επιστολαί μου εφερον ήμερομηνίαν 19ης Ιουνίου παρελθόντος μηνός.

1. Πρόκειται περί τοϋ William Meyer, ανωτέρου "Αγγλου αξιωματούχου είς Κέρ­κυραν, όστις το 1819, διωρίσθη γενικός πρόξενος τής 'Αγγλίας εις Πρέβεζαν. Τήν εΐδησιν αναγγέλλει ή Gazzeta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 73 τής 10/22 Μαΐου 1819, δια των έξης : «Sua Altezza Reale il principe reggente si compiacque (come risulta dalla Gazzetta di Londra) di destinare William Meyer, Scudiere, al posto che occupava ultimamente James Coks nell'Albania». Έπί τίνα χρόνον ó Meyer είχεν αναλάβει τήν έκπροσώπησιν και του Παπικού κράτους έν 'Αλβανία. Παρέμεινεν είς τήν θέσιν του μέχρι τοϋ έτους 1835.

— 445 —

Ό μνημονευθείς κύριος Meyer μου έγραψε τήν 18ην παρελθόντος 'Ιουλίου δτι παρέδωσε τα πάντα εις τον μονσινιορ delegato της Άγκώνος1. "Ικε­

τεύω να με πληροφορήσετε περί της λήψεως και μοϋ απαντήσετε επί τοϋ περιεχομένου.

Συγχωρήσατε την άπασχόλησιν τήν οποίαν δια της παρούσης ευλαβούς αναφοράς μου προεκάλεσα εις τάς σοβαράς ασχολίας Σας.

'Ανανεώνω τήν εύρεΐαν και βαθεϊαν ευλάβειαν μου, μεθ' ης άσπαζόμενος ταπεινώς τήν ιεράν πορφύραν εχω τήν τιμήν να διατελώ

της 'Υμετέρας Σεβασμιωτάτης Πανιερότητος ταπεινότατος, ευλαβέστατος δοϋλός Σας πάντοτε εύπειθέστατος

ο μαρκήσιος Carlo de Ribas ­ Pieri μυστικός θαλαμηπόλος της Αυτής Άγιότητος2

Κέρκυρα 5 Σεπτεμβρίου 18183

Καρδινάλιον Κύριον E. Consalvi Γραμματέα τοϋ Κράτους της Αυτής Άγιότητος

κλπ.. κλπ. κλπ. Ρώμην

3

Το τρίτον εγγραφον4— υπό ήμερομηνίαν 8/20 Μαΐου 1819 —, εν αντι­

θέσει προς το προηγούμενο ν, το όποιον άφεώρα κυρίως εις τήν άστικήν νομοθεσίαν και το ίδιωτικόν εν γένει δίκαιον, αναφέρεται εις τήν κυβέρνη­

σιν της ιονίου πολιτείας και τήν δημοσίαν διοίκησιν των νήσων, καί, τέλος, εις τήν προετοιμαζομένην παραχώρησιν εκ μέρους της 'Αγγλίας της περιοχής της Πάργας εις τον Ά λ ή πασαν των 'Ιωαννίνων.

Ό de Ribas — όπως κατέκρινε λίαν αυστηρώς τήν άστικήν νομοθεσίαν και τα υποδείξει τοϋ Μαίτλανδ υιοθετηθέντα μέτρα — ούτω καταδικάζει καί το Σύνταγμα τοϋ 1817 εν τω συνόλω αύτοΰ, ιδία δε τους δι' αύτοΰ συστα­

θέντας θεσμούς και όργανα, ήτοι τήν γερουσίαν, το άνώτατον συμβούλιον, τήν βουλήν, τήν δικαστικήν έξουσίαν, ακόμη δε καί τα πρόσωπα τα διο­

1. Πρόκειται περί τοϋ έν Άγκώνι 'Αποστολικού εκπροσώπου (delegato apostolico) τΐ|ς Αγίας "Εδρας.

2. Ό de Ribas είχε λάβει τον τίτλον τοϋ Μυστικού θαλαμηπόλου (Cameriere Segreto) από τοϋ έτους 1817.

3. "Ητοι 24 Αύγουστου κατά το παλαιόν ήμερολόγιον. 4. 'Απόρρητον Άρχεΐον Βατικανοΰ, rubbrica 292, έτους 1819.

— 446 —

ρισθέντα εις τάς δημοσίας θέσεις, τα όποια κατηγορεί ώς αδαή και κινού­

μενα μόνον εξ οικονομικών και εγωιστικών συμφερόντων. Κατακρίνει τάς αυθαιρεσίας, τάς καταχρήσεις ώς και διάφορα κοινωνικά και οικογε­

νειακά σκάνδαλα, ανωτέρων άγγλων αξιωματούχων. Τέλος, ασχολείται με τήν παραχώρησιν της Πάργας και την προσεχή έγκατάλειψιν τής πόλεως υπό τών Ελλήνων κατοίκων, ϊνα μη υποπέσουν ύπό τήν τυραννίαν τών Τούρκων.

'Ιδού ή εκ του ιταλικού πρωτοτύπου μετάφρασις του κειμένου :

Παπικον Γενικον ϋροξενεΐον εις τα "Ηνωμένα Κράτ?] τών 'Ιονίων Νήσων

'Αριθ. 99 Πανιερώτατε Κύριε

(Σας παρακαλώ αναγνώσατε)

Τήν 5ην Σεπτεμβρίου παρελθόντος έτους εΐχον τήν τιμήν να Σας απο­

στείλω δι' ασφαλούς μέσου ευλαβές μου εγγραφον υπ' αριθ. 77 ι. Αι αύτοϋ παρεϊχον βραχεΐαν και ειλικρινή εκθεσιν της πολιτικής ­ διοικητικής ­ ηθικής καταστάσεως εις τήν οποίαν αϊ Ιόνιοι αύται νήσοι έχουν περιέλθει αφ' ότου προς άτυχίαν των ήρχισαν να κυβερνώνται υπό τών "Αγγλων. Κατά τήν στιγμήν ταύτην επληροφορήθην δτι ανριον θα αναχώρηση εκ νέου εντεύθεν ό κόμις κύριος Καποδίστριας, Ρώσος υπουργός 2, διό επωφελούμαι τής ευκαιρίας όπως Σας αποστείλω ασφαλώς τήν δευτέραν ταύτην εκθεσιν μου, τήν οποίαν συνέ­

ταξα εν πλήρει βία, ϊνα Σας γνωρίσω άλλα λεπτά και σημαντικά ζητήματα. Ή ταπεινότης μου φρονεί δτι αύτη πρέπει να ενδιαφέρη τήν διορατικότητα Σας, τουλάχιστον δια τήν ενυπάρχουσαν αλήθειαν. 'Ικετεύω δθεν να τήν ανα­

γνώσετε μετά τής συνήθους οξυδέρκειας Σας, συγχωρών τήν άταξίαν τήν οποίαν θα εϋρητε εις αυτήν, καθότι ελλείψει χρόνου, δεν κατώρθωσα να τήν επεξεργασθώ ώς θα επεθύμουν.

Ό λόρδος Μαίτλανδ, μή άρκούμενος δτι κατήντησε τω πληθυσμον τούτον εις τήν άτυχη κατάστασιν τήν οποίαν περιέγραψα δια τού ρηθέντος ευλαβούς εγγράφου μου3, ηθέλησε τώρα δια τών υπ' αυτού εισαχθέντων συστημάτων, τα όποια εχω τήν τιμήν λεπτομερώς να Σας περιγράψω, να μή άφήση εις αυτήν ειμή μόνον τους οφθαλμούς ϊνα κλαίη.

1. Το εγγραφον υπ' αριθ. 77 τής 5ης Σεπτεμβρίου 1818 δημοσιεύεται ανωτέρω. 2. Πράγματι ό 'Ιωάννης Καποδίστριας, υπουργός τότε τών 'Εξωτερικών τής Ρωσίας,

αφιχθείς εις Κέρκυραν τήν ΙΟην Μαρτίου, άνεχώρησεν έκ τής νήσου τήν 6/18 Μαΐου 1819 δια του ατμόπλοιου «Ganimede» (βλ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 73 τής 10/22 Μαΐου 1819, σελ. 2).

3. Ό de Ribas αναφέρει τους διαφόρους νόμους, τους οποίους είχεν ήδη κατακρίνει εις το προηγούμενον εγγραφον τής 5ης Σεπτεμβρίου 1818.

— 447 —

Tò Σύνταγμα τοϋ 1817ι, θεσπισθέν υπό τοϋ ρηθέντος Μαίτλανδ, τον καθιστά απόλυτον κύριον, καθ' δτι, αν θελήση τις να το ανάγνωση με κριτή­

ρια ακριβολογίας, προκύπτει σαφώς δτι ουδέν είναι δυνατόν να γίνη ή να προ­

ταθή, αν δεν προέρχεται εκ της θελήσεως αντοϋ. Άλλα και τοϋτο δεν τοϋ ήρκε­

σεν. Aio ίνα εξασφάλιση εις το μέλλον την απόλυτον εξουσίαν, οργάνωσε γε­

ρονσίαν2, ήτις ένεκα διαφόρων λόγων είναι δούλη εις αυτόν. Πρόεδρος ταύτης είναι 6 κύριος Θεοτόκης, δστις τώρα γράφεται Theo­

toky3. Ό Κορσικανός τύραννος 47 τώρα πλέον αιχμάλωτος, τοϋ απένειμε τον

τ'ιτλον τοϋ βαρώνον. Ό ρηθεϊς Θεοτόκης, πλήρης ματαιοδοξίας, ίνα επανά­

κτηση την πρώτην θέσιν εις την γενέτειράν του, εθυσίασεν επαισχύντως τα ίερώτερα συμφέροντα αυτής, γενόμενος κύριον όργανον των ραδιουργιών, εις τάς οποίας προσέφυγεν δ Μαίτλανδ, με σκοπον να καταστήση δοϋλόν του τον πληθυσμον τούτον. Ό Θεοτόκης ανεδείχθη δ αισχρότερος προδότης της πατρί­

δος του από πάσης απόψεως. Έπρόδωσε την θρησκείαν δια δημοσίων επιορ­

κιών, την δικαιοσύνην δια συκοφαντιών, την εύσέβειαν δι' άπατων, την άλή­

θειαν δια δόλου, την φιλανθρωπίαν δια της οργής, το δίκαιον δια προφανούς αδικίας προς τους αθώους. Ό μιαρος αυτός απεκαλύφθη υπό πάντων και υπό πάντων εμισήθη, διό εστρεψεν άνοήτως τα φαρμακερά βέλη του κατά τής πατρί­

δος. Με άλαζονικον μέτωπον περιέφερε τον πυρσον τών εμφυλίων και θρησκευ­

τικών διχονοιών μεταξύ τών συμπολιτών του, διχονοιών αιτινες εϊχον ολέθρια αποτελέσματα ουχί μόνον ένεκα τής εχθρότητος την δποίαν προεκάλεσε μεταξύ

1. Ό Συνταγματικός χάρτης τών 'Ιονίων νήσων είχε ψηφισθή παμψηφεί υπό τής Νομοθετικής Συνελεύσεως τήν 5 Μαΐου 1817, ενεκρίθη τήν 29ην Δεκεμβρίου τοϋ αύτοΰ έτους και ετέθη έν ίσχύϊ από 1ης 'Ιανουαρίου 1818 (βλ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 184 τής 3ης 'Ιανουαρίου 1818, σελ. 1).

2. Ή γερουσία άπετελέσθη έκ του προέδρου και 5 μελών, εκπροσωπούντων τάς νήσους τοϋ 'Ιονίου. Πρώτοι διορισθέντες ήσαν οί εξής : βαρώνος 'Εμμανουήλ Θεοτόκης, πρόεδρος και μέλη οί ιππότης Στάμος Χαλικιόπουλος, Κερκύρας, κόμις Νικόλαος "Αν­

νινος, Κεφαλληνίας, κόμις Δημήτριος Φωσκάρδης, Ζακύνθου, Ευτύχιος (Φήλιξ) Ζαμπέ­

λης, Λευκάδος, δρ. Βασίλειος Ζαβός, 'Ιθάκης (Κυθήρων και Παξών). Τα εγκαίνια τής γερουσίας έγένοντο έν έπισήμω τελετή τήν 1 ην'Ιανουαρίου 1818 (βλ. Gazzetta Jonia, αριθ. 184 τής 3ης 'Ιανουαρίου 1818).

3. Θεοτόκης Εμμανουήλ. Πολιτικός και λόγιος, γεννηθείς και αποθανών εις Κέρ­

κυραν (1777­1837). Έσπούδασεν, όπως όλοι οί Επτανήσιοι, εις Ίταλίαν. Κατέλαβε διαφόρους δημοσίας θέσεις και διετέλεσε πρόεδρος τής γερουσίας τής επτανησιακής πολιτείας έπί Μαίτλανδ, ώς και μέλος τής υπό τοϋ τελευταίου συσταθείσης επιτροπής προς καταρτισμόν τοϋ Συντάγματος τοϋ 1817. Τό 1812, μεταβάς όπως έκφραση τάς εύχάς τής Επτανήσου επί τή γεννήσει τοϋ υίοϋ του, έλαβε παρά τοϋ αύτοκράτορος Ναπολέον­

τος τον τίτλον τοϋ βαρώνου. 4. Κορσικανός τύραννος, δηλ. ό Μέγας Ναπολέων, ευρισκόμενος τότε εξόριστος

είς τήν νήσον Άγίαν Έλένην.

— 448 —

τής παλαιάς καϊ της νέας αριστοκρατίας, μεταξύ των αστών καί τον λαον, μεταξύ τούτον και της νπαίθρον, άλλα και διότι ή αγγλική κνβέρνησις, επωφε­

λονμένη των διχονοιών τούτων, παρ' αντής επίτηδες προκληθεισών και νπο­

θαλπομένων δια μέσον τον ρηθέντος Θεοτόκη, εσφετερίσθη εξονσίαν ανάλογον προς την τον τνράννον τον Βνζαντίον ι.

Οι γερονσιασταί, οι αποτελούντες άντάξιον πλαίσιον εις τον Θεοτόκην, είναι πέντε. Aia την πόλιν ταύτην2 είναι δ κύριος Στάμος Χαλικιόπονλος3, ό όποιος, δτε διωρίσθη όχι μόνον είχε πτωχεύσει, επειδή άνοήτως είχε δαπανήσει το διπλάσιον όσων διέθετε προς πώλησιν, αλλ' ήτο και οφειλέτης προς την κνβέρνησιν σημαντικού ποσού εκ προνομιούχον παροχής, οφειλής ήτις υπάρ­

χει ακόμη σήμερον και την οποίαν δ Μαίτλανδ δεν απαιτεί, ίνα εχη τό δικαί­

ωμα εκείνο το όποιον οι πιστωται δύνανται να άσκήσονν κατά τών απατεώνων οφειλετών. Δια την Ζάκννθον είναι ό κόμις Φωσκάρδης^ περιφρονούμένος πάν­

τοτε ένεκα τον άπεχθεστέρον ελαττώματος, δια τον οποίον ήμανρωσεν όλην τήν ζωήν τον. Οντος διεκδικεί είκοσι χιλιάδας κολωνάτα5 εις βάρος της κνβερ­

νήσεως και επιζητεί να τον καταβληθούν. Δια τήν Κεφαλληνίαν είναι κάποιος "Αννινος6, τον όποιον ό Μαίτλανδ ώνόμασε κόμιτα. Οντος διακρίνεται δια τήν παχνλήν άγνοιαν και τήν αηδή σκαιότητά τον. "Εμβλημα τον υπήρξε πάντο­

τε τό τον αρχηγού επαναστάσεως. Δια τήν Λενκάδα είναι κάποιος Ζαμπέλης1, εξ όλοκλήρον κωφός, και πτωχός όσον ό Ίώβ. Δια τάς τρεις μικροτέρας νήσονς Κύθηρα, Παξούς και Ίθάκην είναι κάποιος Ζαβός8, εκ τής τελενταίας ταύτης

1. Τύραννος τοΟ Βυζαντίου δηλ. ό σουλτάνος. 2. Δηλ. τήν Κέρκυραν. 3. Πρόκειται περί τοϋ Στάμου Χαλικιοπούλου, έκ Κερκύρας, διορισθέντος κατ' αρ­

χάς μέλους τοΰ ανωτάτου συμβουλίου καί βραδύτερον μέλους της γερουσίας. 4. Πρόκειται περί τοϋ κόμιτος Δημητρίου Φωσκάρδη, έκ Ζακύνθου, διορισθέντος

κατ' αρχάς μέλους τοϋ ανωτάτου συμβουλίου καί έν συνεχεία μέλους τής γερουσίας. 5. Κολωνάτον ή δίΰτηλον. Πάλαιον άργυροϋν νόμισμα, έν χρήσει έν 'Ισπανία,

αξίας ενός περίπου ταλλήρου. Ώνομάσθη οΰτω έκ τής εικόνος, ήτις ύπήρχεν έπί μιας όψεως, παριστώσης τάς δύο στήλας τοΰ Ηρακλέους (ήτοι τό Στενόν τοϋ Γιβραλτάρ), έν τφ μέσω τών οποίων υπήρχε τό βασιλικόν στέμμα τής Ισπανίας.

6. Πρόκειται περί τοϋ Νικολάου Άννίνου, έκ Κεφαλληνίας, διορισθέντος κατ' αρ­

χάς μέλους τοΰ ανωτάτου συμβουλίου καί κατόπιν μέλους τής γερουσίας. 7. Ζαμπέλιος ή Ζαμπέλης Φήλιξ (Ευτύχιος). Έκ Λευκάδος, διετέλεσε γραμματεύς

τής γερουσίας, βραδύτερον δε απεστάλη πρέσβυς εις Κωνσταντινούπολιν. 8. Ζαβός Βασίλειος. Έξ αριστοκρατικής οικογενείας τής 'Ιθάκης (γεννηθείς τον

IH' αιώνα καί αποθανών τό 1836). Έσπούδασεν εις Ίταλίαν ΐατρικήν — τό επάγγελμα τοϋτο ήσκησεν έν 'Ιθάκη —καί φυσικομαθηματικά. Έγένετο μέλος τής επιτροπής συντά­

ξεως τοΰ ιονίου Συντάγματος καί βουλευτής τών νήσων Παξών, 'Ιθάκης καί Κυθήρων. "Ως εκπρόσωπος τής γερουσίας, εστάλη εις Λονδΐνον, όπου προσεφώνησεν ελληνιστί τον βασιλέα Γεώργιον κατά τήν στέψιν αύτοΰ, διό καί τοΰ απενεμήθη τό παράσημον τών 'Αγίων Μιχαήλ καί Γεωργίου

— 449 —

νήσου, διδάκτωρ τής Ιατρικής. Ή περιουσία του είναι τον αυτόν ϋψονς τής του γερουσιαστοϋ τής Λενκάδος1.

'Ιδού ή αξία κυβέρνησις των πατέρων τής πατρίδος, ιδού πώς ή εκτελε­

στική εξουσία έχει ατυχώς εγκαταλειφθή υπό τών ανθρώπων τούτων εις την αύθαιρεσίαν τοϋ αύθέντου των, υπό του οποίου αμείβονται δι ετησίας αποζη­

μιώσεως 2.500 κολωνάτων έκαστος. Το άνώτατον συμβούλων2 αποτελείται από άτομα προερχόμενα εκ τοϋ

βορβόρου, αμαθή δέ μέχρι τοϋ σημείου ώστε να νομίζουν ότι υπηρετούν καλώς την πατρίδα με το να μεταβαίνουν εις το άνάκτορον και να έχουν την εύκαιρίαν να βλέπουν τον αύθέντην των, κύπτοντες την κεφαλήν των προ τής θελή­

σεως του. e0 γενικός είσαγγελεύς3, δστις άσκεϊ μεγάλην και άμεσον επιρροήν ουχί

μόνον επί τών ηθών άλλα και επί τής ζωής, τής ελευθερίας και τής τιμής τών πολιτών, είναι κάποιος Μάντζαρος'1, δικηγόρος το επάγγελμα. Ούτος είχε χρεωκοπήσει δημοσία και είχε παραπεμφθή εις δίκην, προτοϋ διορισθή υπάλ­

ληλος. Ουδέποτε εθεωρήθη άνθρωπος με τιμήν, με ήθικήν, με θρησκευ­

τικότητα. Έπρόδωσε τους πελάτας του και ώθησεν εις πορνείαν την σύζυ­

γόν του. Είναι δημόσιος μοιχός. Το άποτρόπαιον τούτο άτομον αντιπρο­

σωπεύει το δημόσιον, κλεπτών δέ ετησίαν άμοιβήν υπέρ τάς τρεις χιλιάδας κολωνάτα, ζή εν μέσω χλιδής, ενώ κατηγορεί τους κλέπτας τών Ιδιωτικών χρημάτων.

01 ούτω πως καλούμενοι νομοθέται5 είναι οι έσχατοι τών νήσων τούτων εΐτε δια την ίδιοφυΐαν, εϊτε δια την εντιμότητα, είτε δια την οίκονομικήν των κατάστασιν, εΐτε δια την καταγωγήν των.

1. Δηλ. τοϋ Ζαμπέλη. 2. Το άνώτατον (ή ύπέρτατον) συμβούλνον (ίταλιστί nobilissimo consiglio pri­

mario ή superiore) άπετελεΐτο εκ τοϋ προέδρου και δέκα μελών, ήτοι ανά δύο έκ τών νήσων Κερκύρας, Κεφαλληνίας, Ζακύνθου και άνά ëv έκ τών νήσων Λευκάδος, 'Ιθάκης, Κυθήρων και Παξών (βλ. Gazzetta Jonia, αριθ. 133 τής 11 'Ιανουαρίου 1817). Πρόεδρος αύτοΰ διωρίσθη ό δρ. 'Ιάκωβος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος (βλ. Qazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 18 τής 20 'Απριλίου/2 Μαΐου 1818).

3. Γενικός είσαγγελεύς, ίταλιστί avvocato generale. 4. Μάντζαρος Χαλικιόπονλος 'Ιάκωβος. Πατήρ τοϋ μουσικοσυνθέτου τοϋ ελληνικού

ΰμνου, καταγόμενος έξ αριστοκρατικής οικογενείας, έγεννήθη έν Κέρκυρα (1768 ­ 1843). Έσπούδασεν έν 'Ιταλία νομικά. Κατέλαβεν έπί ενετοκρατίας διάφορα αξιώματα. Διε­

τέλεσε βουλευτής τής ιονίου βουλής, γενικός είσαγγελεύς και πρόεδρος τοϋ ανωτάτου νομικοΰ συμβουλίου (βλ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 21 τής 11/23 Μαΐου 1818, σελ. 1).

5. Ή νομοθετική συνεύλεσις άπετελεΐτο έξ 29 μελών ώς έξης : 7 έκ Κερκύρας, 8 έκ Κεφαλληνίας, 7 έκ Ζακύνθου, 4 έκ Λευκάδος, 1 έξ 'Ιθάκης, 1 έκ Κυθήρων, 1 έκ Παξών (βλ. Gazzzetta Jonia, αριθμ. 142 τής 15 Μαρτίου 1817 σ. 1). Κατάλογον τών πρώ­

των εκλεγέντων βλ. έν Gazzetta Jonia, αριθ. 147 τής 19 'Απριλίου 1817. 29

— 450 —

'Επί τω τέλει δπως οι ενδιαφέροντες την άγγλικήν πολιτικήν ή οίκονο­

μίαν νόμοι (bill)1 ψηφίζονται άνευ και της ελαχίστης αντιστάσεως, καθιε­

ρώθη σύστημα, εφ' δσον γνωρίζω, νέον εις την ίστορίαν. Ή βουλή συνέρχεται $1ς το ανάκτορον τον Μαίτλανδ, παρισταμένου του διασήμου συνταγματάρχου Hankey2. Ό Μαίτλανδ δέν τιμά δια της παρουσίας του τήν ρηθεισαν συνέ­

λευσιν, οσάκις δμως επιθυμεί να εγκριθή αμέσως ένας νόμος (bill) υπό του άνδρεικέλλου της βουλής, εισέρχεται εις την αϊθουσαν των συνεδριών, τοϋτο δε αποτελεί το σύνθημα iva αμέσως υψωθούν φωναι άτακτοι και θορυβώσεις, σημαίνουσαι δτι δ νόμος ψηφίζεται ως έχει. Έκ τούτου προκύπτει δτι δχι μόνον ή γερουσία, άντιπροσωπεύουσα την εκτελεστικήν εξουσίαν είναι όργανον της θελήσεως του Μαίτλανδ, άλλα και ή νομοθετική εξουσία.

'Από τήν σκιώδη ταύτην βουλήν εϊδομεν μετά φρίκης να ψηφίζονται νόμοι με άναδρομικήν ίσχύν, πράγμα το όποιον ουδεμία ανθρωπινή ή ύπεραν­

θρωπίνη δύναμις δύναται να δικαιολόγηση. 'Από τήν σκιώδη ταύτην βουλήν ενεκρίθη ο άδικος νόμος της προσαγορας και του μονοπωλίου της αρτοποιίας υπό της κυβερνήσεως. 'Από τήν ε'ικονικήν ταύτην βουλήν το μονοπώλιον τοϋτο έπεξετάθη, αναλόγως προς τήν άπληστείαν τοϋ προαγοραστοϋ, και εις τάς υπολοίπους ιονίους νήσους. 'Από τήν βουλήν ταύτην εδείχθη παχυλή άγνοια εις τα τοϋ εμπορικού κλάδου, τοϋ τόσον επισφαλούς, εις πάσαν χώραν, ετι δε περισσότερον εις μίαν νησιωτικήν διοίκησιν, εύρισκομένην εννέα μήνας κατ έτος εις τήν ανάγκην να είσάγη τον άρτον εκ τοϋ εξωτερικού. Ή βουλή αϋτη δεν κατενόησεν δτι αφ' ή"ς στιγμής υποδουλώνεται το εμπόρων, κατα­

στρέφεται δ,τι επιδιώκεται να όρθωθή και τακτοποιηθή, και δτι, αν χρησιμο­

ποιήται ή χειρ τοϋ 'Ηρακλέους δια τήν καλλιέργειαν τρυφερού φυτοϋ, το φυτον αντιθέτως καταστρέφεται, εξουθενοϋται. Τά υπερβολικά τιμολόγια υγιεινής, οι δυσανάλογοι και ανυπόφοροι τελωνειακοί δασμοί προέρχονται εκ τής ύπο­

δουλώσεως τής βουλής3. Αι καταχρήσεις και αϊ αυθαίρετοι αύται πράξεις προεκάλεσαν τήν άνα­

πόφευκτον μοιραίαν συνέπειαν τής άποτελματώσεως παντός εμπορίου, διό οι κάτοικοι των νήσων τούτων εξαντλούμενοι οικονομικώς, εξαναγκάζονται εις άποδημίαν, ως έπραξαν ήδη ουχί ολίγοι ευκατάστατοι εμπορευόμενοι και Ιδιό­

κτητοι. Άς φωνάζουν δσο θέλουν οι Ιδιοκτήται, ας υποφέρουν οι δυστυχείς, ας καταστραφή ή οικία αϋτη ή άς εξανεμισθή ή περιουσία τής οικογενείας εκείνης, άς καταπιέζωνται οι αθώοι, άς καταδιώκεται πάς ανεπιθύμητος, ταϋτα

1. Έν τφ πρωτοτύπφ ό αγγλικός όρος bill. 2. Άνκεης Φεδ. (Fred. Hankey), γραμματεύς (έξ απορρήτων) τοϋ λόρδου υπάτου

άρμοστοϋ Μαίτλανδ. 3. Ό de Ribas απαριθμεί τα διάφορα νομοθετήματα περί των οποίων εΐχεν αναφέ­

ρει λεπτομέρειας εις το προηγούμενον εγγραφόν του.

— 451 —

πάντα θεωρούνται νόμιμα, εφ' δσον το συμφέρον και το μίσος είναι ή αιτία, δεδομένου δτι ή ένοπλος δύναμις, ήτις εις τα νόμιμα καθεστώτα αποτελεί την Ισχύν της κοινωνίας ha ύποχρεώνη τα μέλη της να εκπληρώνουν τας υποχρεώ­

σεις τοϋ κοινωνικού συμβολαίου, εδώ αντιθέτως αποτελεί μίαν δύναμιν iva καταναγκάζη τους πολίτας να καταστρέφουν τα υπάρχοντα των και τους πόρους της ζωής των ένεκα τής αυθαιρεσίας τοϋ αύθέντου, όστις τους διατάσ­

σει με σιδηράν ράβδον. Είχε πολύ δίκαιον δ γνωστός φιλόσοφος να άνακράζη :

perire mares, jus, deus, pietas, fides, et qui redire nescit, cum périt pudor1.

"Οτε δ Πιττακος εϊπεν «esser difficile comandare ed esser uomo giu­

sto» 2, άπηυθύνετο προς τους "Ελληνας τής εποχής του, δυστυχώς δμως βλέπω δτι ή γνώμη του εκείνη Ισχύει και δια τους "Αγγλους, εφ' δσον τουλάχιστον κυβερνούν τάς νήσους ταύτας.

Ή δικαστική εξουσία αποτελείται συνήθως από άτομα τα όποια ούδε­

μίαν γνωρίζουν επιστήμην, πολύ δλιγώτερον δε την δυσκολωτάτην νομικήν. Θα ήδύναντο να εξαιρεθούν μόνον τινές, οϊτινες δμως ούδεμίαν διεθέτουν ίσχύν. Το μεγαλύτερον μέρος εξ αυτών, ως και οι λοιποί υπάλληλοι, είναι αμέσως ή εμμέσως ευνοούμενοι τοϋ Μαίτλανδ, εις τους οποίους ανετέθη δημοσία δράσις χωρίς να έχουν προηγουμένως ύποβληθή εις βαθμιαίαν ίεράρχησιν ώς επιβάλλε­

ται υπ* αυτής ταύτης τής φύσεως εις πάσας τάς επιχειρήσεις, υπό τοϋ ανθρω­

πίνου πνεύματος εις πάσας τάς εξελίξεις, υπό τής πείρας εις πάσας τάς εκδη­

λώσεις, ίεράρχησιν εις την οποίαν ηθέλησε να τάς ύποβάλη ό αιώνιος δημιουρ­

γός των δντων. "Ο,τι δμως καθιστά δχληροτέραν δια την κοινωνίαν την εκλογήν τών

υπαλλήλων τούτων είναι το να βλέπη τις μεταξύ αυτών ανθρώπους αποτυχη­

μένους και ανέντιμους, οι οποίοι υπό τοϋ δικαίου και τής ηθικής αποκλείονται πάσης διοικήσεως. Ή χίμαιρα αύτη τής δικαστικής εξουσίας υπόκειται επίσης εις την αύθαιρεσίαν τοϋ Μαίτλανδ, δστις αρκεί να εκδήλωση την θέλησίν του δια τοϋ συνταγματάρχου Hankey, iva οιαδ?^ποτε δικαστική άπόφασις καταργηθή.

Δεδομένου, λοιπόν, δτι εις μόνον τον Μαίτλανδ έχουν συγκεντρωθή εμμέ­

σως αϊ τρεις εξουσίαι, ή νομοθετική, ή εκτελεστική καί ή δικαστική, κυ­

βερνά εκείνος και όχι οι νόμοι, και επομένως ό λαός ούτος έχει γίνει δια την κυβέρνησιν και δχι ή κυβέρνησις δια τον λαόν. Κατ αυτόν τον τρόπον ή τιμή, ή ελευθερία, ή ζωή, ή περιουσία τών πολιτών, ώς εξαρτώμεναι εκ τής αύθαι­

1. 2.

Οΰτως έν τφ κειμένω. Οΰτως έν τφ κενμένφ.

— 452 —

ρεσίας ενός μόνου ανθρώπου, έχουν εξ ολοκλήρου άπολεσθή. Ή μοιραία εκείνη εποχή καθ' ην ή Ρώμη είδε να συγκεντροϋνται εις τον ΤαρκουΪνιον αί ρηθ είσαι τρεις εξουσίαι, άνενεώθη εις μίαν κυβέρνησαν, ήτις εθεωρείτο πολιτικώς ελευ­

θέρα, με μόνην την διαφοράν δτι δ Ταρκίνιος εκηρύχθη σαφώς εχθρός της γερουσίας και διέλυσεν αυτήν, ενώ δ Μαίτλανδ την θωπεύει Ινα την καταστήση άρρήκτως ευτελή δοϋλον, τουλάχιστον υπό το παρόν καθεστώς. Μόνος σπινθήρ ελπίδος, δστις θερμαίνει την καρδίαν τών ενάρετων, είναι το να γνωρίζουν δτι τα ανθρώπινα πράγματα υφίστανται συνεχή διακύμανσιν και, κατά συνέπ^ιαν, δτι ή σκέψις να τα προσήλωση τις εις μίαν κατάστασιν αμεταβλήτου μονιμό­

τητος είναι χίμαιρα. Επανέρχομαι εις την γερουσίαν. "Επειδή κατά το άρθρον 16, τμήμα 3ον,

κεφάλαιον 2ον του Συντάγματος τοϋ 1817, προβλέπεται δτι κατά την διάρ­

κειαν τής νομοθετικής συνελεύσεως, ή γερουσία δύναται να συντάσση κανονι­

σμούς, οΐτινες θα αποκτήσουν Ισχύν νόμου εφ" δσον θα τύχουν τής εγκρίσεως τον υπάτου άρμοστοϋ, ή γερουσία εξέδωκε την υπ' αριθ. Ζ' πραξιν, την οποίαν εχω την τιμήν να επισυνάψω.

Ή εφαρμογή τον αριθ. 3 τής πράξεως ταύτης, κακοβούλως ερμηνευθέν­

τος, ώδήγησεν εις θρήνον την πόλιν ταύτην. Ή'Υμετέρα Σεβασμιωτάτη Πανιε­

ρότης πρέπει να γνωρίζη δτι ή πρωτεύουσα αυτή έκτίσθη εις διαφόρους έποχάς και επομένως κατά διαφόρους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς. Ό υγειονομικός επι­

θεωρητής, αγγλικής ύπηκοότητος και δημιούργημα τοϋ Μαίτλανδ, επεφορτίσθη περί τής εφαρμογής τής ρηθείσης πράξεως. Ούτος ώρισε κατ' αρχήν δτι, άνευ τινός διακρίσεως, οι ταράτσες και δλαι αί κλίμακες δσαι έχουν κατασκευαοθή εις το έξωτερικον τών οικιών, πρέπει να κατεδαφισθούν εις δλας τάς οδούς, τάς λεωφόρους ή τας πλατείας και αν εύρίσκωνται, δσοι δε δέι> συμμορφω­

θούν εκουσίως, θα υποχρεωθούν δια τής βίας ι. Κατ' άκολουθίαν τοϋ βίαιου και παρανόμου τούτον μέτρον, ή πόλις αύτη προκαλεί φρίκην, δεδομένον δτι εις την δυσθυμίαν τών αγαθών τούτων κατοίκων, προστίθεται δ τρόμος τον οποίον προκαλεί το πλήθος καταστρεφομένων ταρατσών, κατεδαφιζομένων κλι­

μάκων, μαρμάρων και θρυμμάτων, τα όποια αποφράσσουν τάς οδούς και εμφανίζουν μίαν πόλιν εγκαταλειφθεϊσαν υπό εχθρού μετά τήν δήωσιν και την πυρκαϊάν.

Ή γερονσία αντη, δούλη τον χρηματισμού και κωφή εις τάς άνάγκας τών 'Ιονίων, δι άλλης πράξεως εχούσης ισχύν νόμου — αν με το ιερόν τούτο δνομα δύναται να κληθή — απαλλάσσει τους καλλιεργητές από τοϋ να πλη­

ρώνουν με ακίνητα ή δια προσωπικής εργασίας τας προσόδους τών ίδιοκτη­

1. Βραδύτερον ή διάταξις αΰτη διετυπώθη σαφώς δια πράξεως τής κυβερνήσεως δημοσιευθείσης έν τη Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 86 τής 9/21 Αύγου­στου 1819.

— 453 —

αιών, — τών οποίων ούτοι είναι άπλοϊ θεματοφύλακες—, μοναδικών κατα­

ναγκαστικών μέσων, αν ληφθη νπ όψιν το πνεύμα των χωρικών τούτων, τους οποίους ή πείρα επροίκησε με ποιάν τίνα δραστηριότητα δια την εξασφάλισιν τών προνοχιούχων εισοδημάτων, τα οποία τώρα δια της πράξεως ταύτης αφαι­

ρούνται κατά βάρβαρον τρόπον από τους Ιδιοκτήτας. Συνεχίζουσα ή γερουσία συστηματικώς την πλήρη καταστροφήν τών

καταδιώκω μένων ειρηνοφίλων ιδιοκτητών, επρότεινε μίαν εγγειον φορολογίαν του 25 °/0 επί τών αγροτικών εισοδημάτων, αλλ' ή νέα θλιβερά αύτη πραξις θα δημοσιευθη δταν διαλυθη ή βουλή, δπερ θα συμβή εις το τέλος τρέχοντος μηνός. Με την εφαρμογήν του νέου τούτου μέτρου, δ επτανήσιος πληθυσμός θα καταστροφή άνευ ελπίδος τινός άνορθώσεως, δεδομένου δτι al αγροτικοί πωλήσεις δεν έχουν συστηματοποιηθή, ώς εις τάς προηγμένας χώρας, διό ή καταβολή τοϋ 25 °/0 θα απορρόφηση ουχί μόνον το σύνολον τών πωλήοεων αλΧ ετι πλέον. 'Επομένως με το εκ τών αγροτικών πωλήσεων παθητικον και με τας εν τη πόλει κατεστραμμένος οικίας, πώς θα ζήσωμεν ή, Ινα εϊπω άκριβέστερον, θα είναι δυνατόν να ζήσωμεν;

'Ολίγας λέξεις ακόμη επί της νομοθεσίας. Κατά τον Συνταγματικών χάρτην τών κρατών τούτων, εις το άνώτατον συμβούλων ανετέθη ή εντολή της συντάξεως τοϋ κωδικός νομοθεσίας. Ό κύριος Harry, "Αγγλος, τον όποιον Σας εϊχον συστήσει, ήτο εν τών μελών. "Ηρχισε να εργάζεται συμφώνως προς την εντολήν, δτε δμως ύπέβαλεν εις το κύριον Μαίτλανδ την νομοθεσίαν την οποίαν εϊχεν εκπονήσει, αύτη ουχί μόνον απερρίφθη, άλλα και τοϋ ελέχθη δτι έπρεπε να συνταχθή καθ* δν τρόπον εκρινεν ό Μαίτλανδ. "Η ηθική τοϋ Harry αντέδρασε κατά της στρατιωτικής βίας, διό παρητήθη της θέσεως, ήτις εν τούτοις τοϋ απέφερε πλέον τών τεσσάρων χιλιάδων κολωνατα. Το γεγονός είναι πασίγνωστον, εξ αύτοϋ δε ο Harry ήξιώθη πολλών επαίνων εκ μέρους δσων εγνώριζον να εκτιμήσουν μίαν τοιαύτην εντιμον ουνείδησιν, συνείδησιν ή οποία δυστυχώς είναι άγνωστος εις την ψυχήν τών υπολοίπων υπαλλήλων.

Έξ όσων είχον τήν τιμήν να σας αναφέρω μέχρι τοϋδε — με δλον τον πόνον τον όποιον αισθάνεται όποιος γνωρίζει τήν δυστυχίαν τοϋ πληθυσμού τούτου — ή 'Υμετέρα Σεβασμιωτάτη Πανιερότης θα διεπίστωσεν δτι πάντες οι ψηφισθέντες νόμοι δια τους πολίτας τών άτυχων τούτων νήσων, έχουν πηγήν ουχί τήν δικαίαν και ίεράν θείαν βούλησιν, έπιβάλλουσαν σταθερώς το αγαθόν και σταθερώς άπαγορεύουσαν το κακόν, άλλα αντιθέτως είναι συνέ­

πεια της καταχρήσεως της δυνάμεως κα\ της εξουσίας' επομένως μή δικαιού­

μενοι καν τοϋ ίεροϋ ονόματος τών νόμων, ουδέποτε θα δυνηθούν να νομιμοποιή­

σουν δτι πράττουν οι πολϊται, μόνον επειδή εκβιάζονται και υποχρεούνται υπό της ενόπλου δυνάμεως.

Εις τάς αυθαιρέτους πράξεις της κυβερνήσεως ταύτης προστίθεται ή

— 454 —

άσκησις τής πλέον σκανδαλώδους άνηθικότητος. Αι σύζυγοι δεν δύνανται να εμφανίζωνται δημοσία, χωρίς να διατρέχουν τον κίνδυνον να αποπλανηθούν κατά τοι> ενα η τον άλλον τρόπον. Δύο περιπτώσεις συμβάσαι τελευταίως προκαλούν φρίκην. 'Αξίζει να γίνουν γνωσταί. Εις τον διάσημον συνταγμα­

τάρχην Hankeyι ηρεσε μία κυρία συζευγμένη και μήτηρ τριών εν ζωή τέκνων. "Ηρκεσε το ανωτέρω σπουδαϊον επιχείρημα ϊνα κατά διαβολικον τρόπον την απόσπαση από τον σύζνγον, της επιβάλει να εγκατάλειψη τα τέκνα της, ακύ­

ρωση το μυστήριον του γάμου, και την καταστήση ατιμωρητί σύζυγόν του. 'Επίσης είς τον στρατηγον "Ανταμ ηρεσεν άλλη κυρία, εξ οικογενείας καλής καταστάσεως, ήτις προ ολίγων ετών είχε γίνει σύζυγος ενός νέου εκ τών πρώτων οικογενειών δι άριστοκρατικήν θέσιν και ο'ικονομικήν κατάστασιν. Ό "Αι ταμ της επέβαλε ι à εγκατάλειψη τον σύζυγον και ήδη κατά τον βυζαν­

τινον τύπον απαιτεί από τον "Ελληνα επίσκοπον να ακύρωση τον γάμον, ϊνα την νυμφευθη2.

Έν συμπεράσματι, εις τάς νήσους ταύτας δεν υπάρχει κοινωνική κατά­

στασις, ή οποία να μή ήλλοιώθη υπό της βίας, της άποπλανήσεως και του κακοϋ παραδείγματος τών εντίμων τούτων "Αγγλων!

Ή λειτουργία τοϋ ταχυδρομείου είς τήν πόλιν ταύτην αριθμεί ϋπαρξιν δέκα πέντε ετών. Κατά τας προηγουμένας κυβερνήσεις το ταχυδρομείον ανε­

χώρει είς καθωρισμένας ημέρας, μή εξαιρουμένης ούδε της εποχής, καθ' ην αϊ νήσοι αύται κατελήφθησαν από τους Γάλλους και καθ' ην υπήρχε πάντοτε άγγλικον ταχυδρομεϊον. Τώρα ai ήμέραι τής αναχωρήσεως τοϋ ταχυδρο­

μείου ουχί μόνον εξαρτώνται από τήν προαωπικήν Ίδιοτροπίαν, άλλα και όταν ακόμη δι ανακοινώσεως καθορίζονται ή ημέρα και ή ώρα, έπειτα ο,τι ειχεν ανακοινωθή περιφρονείται και ορίζονται δσαι ήμέραι είναι τής αρεσκείας τοϋ Μαίτλανδ, χωρίς να. ένδιαφέρωνται αν το ψυχορραγούν τοϋτο εμπόρων παρα­

βλέπεται, χωρίς να λαμβάνουν υπ' όψιν ότι ενταϋθα ευρίσκονται και αντιπρό­

σωποι ξένων κρατών, οι όποιοι κανονίζουν τάς μετά τών οικείων κυβερνήσεων υποθέσεις βασιζόμενοι εις τήν άνακοίνωσιν περί αναχωρήσεως τοϋ ταχυδρο­

1. 'Αναφέρεται είς κοινωνικον σκάνδαλον, σχετικον προς το διαζύγιον Κερκυραίας — μητρός τριών τέκνων — καί τον γάμον της με τον μνημονευθέντα "Αγγλον συνταγμα­

τάρχη ν και γραμματέα του Μαίτλανδ Hankey. 2. Ό Φρειδερίκος "Αδάμ (1781­1853). "Αγγλος στρατηγός, κατ'αρχάς αξιωμα­

τούχος καί βραδύτερον ύπατος αρμοστής Επτανήσου (1824­1831), διαδεχθείς τον Μαί­

τλανδ. Ούτος παρέσυρε τήν σύζυγον του Κ. Παλατιανού, ευυπολήπτου κατοίκου Κερ­

κύρας καί απήγαγε ταύτην. Το γεγονός προεκάλεσε κατάπληξιν είς τήν τότε περιορι­

σμένη ν κοινωνίαν τής Επτανήσου. Προς διακανονισμόν τής υποθέσεως ή αρμοστεία Κερκύρας έζήτησε δια τοϋ έν Κωνσταντινουπόλει "Αγγλου πρεσβευτοϋ λόρδου Στράγκ­

φορτ τήν άδειαν τοϋ πατριάρχου, ήτις παρασχεσθεϊσα διηυκόλυνε τον τερματισμόν τής υποθέσεως.

— 455 —

μείον, τέλος, μη αναλογιζόμενοι δτι δια το ταχνδρομεΐον τούτο καταβάλλεται συνήθως τεραστία δαπάνη, ήτις γίνεται επίσης άλογίστως.

Ό τρόπος καθ' δν δ κύριος Μαίτλανδ απαιτεί από τους προξένους δ,τ ι επιθυμεί είναι αναμφισβητήτως εκείνος τον οποίον εφήρμοζε με τους 'Ινδούς. Έπεθύμει να συστήσω εις την Ύμετέραν Σεβασμιωτάτην Πανιερότητα τον κόμιτα Γκύλφορδ1 και τον εν Τριπόλει "Αγγλον πρόξενον. "Ινα επιτυχή την εννοιαν ταύτην, ήτις συνηθίζεται μεταξύ δλων των φίλων κυβερνήσεων, μοϋ απέστειλε τεμάχιον χάρτου με σημείωμα τοϋ γραμματέως του Hankey με τα ονόματα των μνημονευθέντων προσώπων. Εις τον άπαιτητικον και αγροϊκον τοϋτον τρόπον απήντησα ως νπέβαλλεν ή σύνεσις. Και ιδού πώς ό Μαίτλανδ ανταπέδωσε την εϋνοιαν ταύτην. Εΐχον να εισπράξω χρηματικον ποσόν εις Σμύρνην και, επειδή ούδεμίαν εΐχον εκεί γνωριμίαν, τοϋ εζήτησα δι ειδικού εγγράφου σύστασιν προς τον εκεί "Αγγλον πρόξενον, με μόνον σκοπον να διευκολύνη την εϊσπραξιν της απαιτήσεως μου. Ούδεμίαν ελαβον απάντησιν, ουδέ καν δια τον λόγον δι δν ήρνεϊτο την σύστασιν ταύτην.

Ή αγένεια αυτή δεν είναι ή μόνη άπόδειξις τον εγωισμού τού Μαίτλανδ. Ιδού και άλλη χαρακτηριστική. Ή πόλις αύτη στερείται ύδατος κατά την θερι­

νήν περίοδον, διό εις τους ανωτέρους υπαλλήλους ύφ' δλας τάς κυβερνήσεις και υπό την παρούσαν, χορηγείται δελτίον δι' ον δικαιούνται καθ' εκάστην ένας βαρελιού ύδατος από τάς δημοσίας δεξαμένας. Και οι πρόξενοι εχαιρον της αυτής διευκολύνσεως, από τού τρέχοντος δμως έτους αύτη περιωρίσθη αποκλειστικώς εις τους 'Επτανησίους υπαλλήλους. 'Ιδού οτι κατά τρόπον αγροϊκον στερούνται ζωτικού στοιχείου, το όποιον, παρά πάσαν καλήν διά­

θεσιν, δεν ευρίσκεται εις ^οιανδήποτε τιμήν, μή λαμβανομένου υπ' όψιν δτι ή άρνησις ενός ποτηριού ύδατος δεν στρέφεται μόνον κατά της προσωπικότητος των προξένων, αλλά και αυτών τών αρχηγών των Κρατών τους οποίους ούτοι αντιπροσωπεύουν, τών αρχηγών εκείνων προς τους όποίονς φέρονται κατά τρό­

πον διαφορετικον οι "Αγγλοι υπουργοί και πρόξενοι. Άλλα δεν άρκεϊ τούτο. 'Επειδή ό λόρδος Μαίτλανδ χαίρει τού προνομίου της απονομής χάριτος εκ

μέρους τού μονάρχου του, δια τούτο, κατόπιν υποβληθείσης προς το ήμέτερον προξενείον προσφυγής υπό τού πλοιάρχου Lazzarini εξ Άγκώνος, παρεκάλεσα τον ρηθέντα Μαίτλανδ να επανεξέταση προς απονομήν χάριτος άπόφασιν εκδο­

θεισαν υπό τού ποινικού δικαστηρίου της Λευκάδος εις βάρος τού αδελφού τού μνημονευθέντος πλοιάρχου, δστις συμφώνως προς την δημοσίαν δικονομίαν και δια τους υπό τού αυτού δικαστηρίου αναφερομένους λόγους, δεν έπρεπε —■

1. Πράγματι ό de Ribas δι' εγγράφου του συνέστησε προς την Άγίαν Έδραν τον κόμιτα Γκύλφορδ. Ούτος άνεχώρησεν έκ Κερκύρας, κατευθυνόμενος εις 'Αγκώνα και εκείθεν εις Ρώμην την 15/27 Μαρτίου 1818 (βλ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 13 τής 16/28 Μαρτίου 1818).

— 456 —

ώς συνέβη — να καταδικασθή ε'ις φυλάκισιν τριών ετών. 'Απέστειλα το εγγρα­

φόν μου, ζητών ποιάν τίνα απάντησιν προς τακτοποίηαιν της υπηρεσίας μον, αλλ' αν ή σιωπή ôèv αποτελεί απάντησιν ούδεμίαν αλλην ελαβον.

Μετά πολλάς άποστολάς εκ μέρους τοϋ πασά τών 'Ιωαννίνων προς τον Μαίτλανδ και τοϋ τελευταίου προς τον πασάν, ώς και μετά επανειλημμένος προσωπικάς συζητήσεις μεταξύ των, ή περιοχή της Πάργας παρεχωρήθη εις τους Τούρκους, ώς εθεώρησα καθήκον μου να Σας αναφέρω δια τοϋ ευλα­

βούς εγγράφου μου της 14ης Μαρτίου 1817, αριθ. 25ι. Ή παράδοσις δεν επρα­

γματοποιήθη ακόμη επειδή ελειπεν ή προσχώρηοις τοϋ Αιβανίου εις τνν Συμφωνίαν τών Παρισίων της 5ης Νοεμβρίου 1815, τώρα δμοίς αϋτη ελήφθη και επομένως εντός ολίγων ημερών θα πραγματοποιηθή ή παράδοσις τοϋ ρηθέντος οχυροϋ. "Η Πύλη κατέβαλεν είς χείρας τοϋ Μαίτλανδ τήν τιμψ δλων τών ιδιοκτησιών τών Παργίων, οϊτινες από εικοσαημέρου μετά αξιοπρε­

πούς γενικής συμφωνίας εγκατέλειψαν τήν πατρ/<5α των και κατέφυγον εδώ, ίνα μή γίνουν άθλια θύματα τοϋ μίσους τοϋ πασά. Οι ατυχείς Πάργιοι κατα­

ρώνται τήν στιγμήν, καθ' ην εξεδίωξαν τους Γάλλους και εκάλεσαν τονς έντιμους "Αγγλους2.

Σεβασμιωτάτη Πανιερότης, αϊ άτυχίαι αύται δεν είναι φυσικά δυνατόν να μετριασθούν με μόνην τήν άνθρωπίνην βοήθειαν, αλλ' είναι ανάγκη προσφυ­

γής και είς τήν βοήθειαν τής θρησκείας, ήτις μας υπενθυμίζει δτι ο Θεός παρέ­

δωσε τον 'Ιακώβ είς χείρας τών εχθρών του και δτι ερριψε τους Ίσραηλίτας είς χείρας εκείνων οι όποιοι τους ήφάνισαν.

Περαίνω τήν εκτενή και θλιβεραν ταύτην εκθεσιν ανακοινώνων ώς τελευταίαν πληροφορίαν δτι δλα τα όρυχάλκινα πυροβόλα τα ευρισκόμενα είς τα τείχη τής πόλεως και δχι ολίγα από τα ευρισκόμενα είς τα δυο φρούρια και τους εξωτερικούς πυργίσκους απεστάλησαν από τίνος είς Άγ­

γλίαν. Προεκάλεσε δε εϋλογον εκπληξιν δτι συγχρόνως προς τήν άποστολήν τοϋ ρηθέντος πυροβολικού υλικού ερρίφθη εις τήν θάλασσαν μεγάλη ποσότης οβίδων κανονιοϋ και βομβών, ή ρήψις δμως αϋτη, καίτοι εγένετο τήν νύκτα και πολύ ενωρίς τήν πρωΐαν δεν διέφυγε από τήν προσεκτικήν παρατηρητι­

κότητα πολλών. Πανιερώτατε Κύριε, αν το ευλαβές τούτο εγγραφόν μου δυνηθή αμέσως

ή εμμέσως να βοηθήση τον πληθυσμον τούτον θα είμαι πολύ ευτυχής, διότι μετά τοϋ Έκκλησιαστοϋ θα δύναμαι να εϊπω : «Respicite quoniam non mihi soli laborari, sed et omnibus exquirentibus disciplinari»3.

1. Βλ. ανωτέρω. 2. Περί τής μεταβιβάσεως τής Πάργας είς τον Άλή πασαν βλ. Gazzetta degli Slati

Uniti delle Isole Jonie, αριθ. 74 τής 17/29 Μαΐου 1819. 3. Ούτω έν τω κειμένω κατά λατινικήν μετάφρασιν.

— 457 —

Θεωρούμαι ευτυχής va ασπασθώ ταπεινώς την ίεραν πορφύραν καί να ανανεώσω την σταθεράν εύλάβειάν μου, μεθ' ης άναλλοιώτως εχω την τιμήν να διατελώ

της Υμετέρας Σεβασμιωτάτης Πανιερότητος, ταπεινότατος ευλαβέστατος δοϋλός Σας πάντοτε εύπειθέστατος

ο μαρκήσιος Carlo De Ribas - Pieri μυστικός θαλαμηπόλος της Λ. Άγιότητος

Κέρκυρα 8 Μαίου 1819ι

Καρδινάλιον Κύριον Ercole Consalvi Γραμματέα του Κράτους και τών παπικών Θεσμών Προϊστάμενον της S. Consulta

κλπ. κλπ. κλπ. Ρώμην

s

1. "Ητοι 26 'Απριλίου 1819 κατά το παλαιόν ήμερολόγιον.

ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ Άντεισαγγελέως 'Εφετών

ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΖΩΗΝ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ

Τα ανέκδοτα του στρατηγού της επαναστάσεως του 1821 Θεοδώρου Κολοκοτρώνη είναι αναρίθμητα, όλα δε πολύ φιλοσοφημένα. Μερικά εξ αυτών είναι και ταϋτα :

Ό λύκος και τα πρόβατα : Κατά την αλωσιν τής Τριπόλεως το 1821, ενα βράδυ, εύρεν ό Θεόδωρος Κολοκοτρώνης τους σκοπούς τοΟ στρατοπέδου να κοιμώνται. Την έπομένην τους καλεί εις το μέσον των στρατιωτών και τους έρωτα : Έχετε βρε σκύλους στις στάνες σας; —Έχουμε, άπεκρίθησαν όλοι. — Καί όταν οί σκύλοι δεν φυλάνε και ό λύκος τρώει τα πρόβατα τί τους κάνετε; — Τους σκοτώνομε καί βρίσκουμε καλύτερα σκυλιά, φώναξαν όλοι μέ μια φωνή. —Αυτούς δμως, καί έδειξε τους στρατιώτας πού εϊχον κοιμηθή εις την σκοπιάν, ας μη τους σκοτώσουμε για πρώτη φορά. Μόνο να περάσετε όλοι καί να τους φτύσετε γιά νά μη τό κάνουν άλλη φορά, γιατί θα ερθη ό λύκος, καί θα τα φάη τα πρόβατα. Ήτο μία παραδειγματική τιμωρία, δια νά απόκτηση ό στρατός του πειθαρχίαν.

Ό Κολοκοτρώνης εις τον Μητροπέτροβα : Δια νά εμψύχωση ό Κολο­

κοτρώνης τους στρατιώτας εις τήν μάχην του Βαλτετσίου, οί όποιοι δια πρώτην φοράν ήκουον κανονίδι, ανεβαίνει εις τήν γειτονική ν ράχη ν (ακόμη λέγεται του Κολοκοτρώνη τό βουνό), βάζει τις παλάμες γύρω εις το στόμα του καί φωνάζει μέ όλην τήν δύναμιν εις τον Μητροπέτροβα, δια νά άκουσθή καί άπό τους Τούρκους. — Βαστάτε Μπαρμπαμήτρο. Έρχεται ό Κολοκο­

τρώνης μέ δέκα χιλιάδες καί ό Πετρόμπεης μέ όλους τους Μανιάτες. Καί ή μάχη έξηκολούθησεν. Οί Τούρκοι χάνονται πέρα κατά τήν Τρίπολη. Τό Βαλτέτσι στάθηκεν ό τόπος πού αντιλάλησε τό πρώτο νικητή ριον σάλπισμα της ελευθερίας.

'Αφήστε καί δι' αύριο ν : Οί Έλληνες εις τό Βαλτέτσι έδωκαν τό πρώτο μάθημα εις τους Τούρκους. 'Αμέτρητοι νεκροί άπό τους τυράννους σκέπασαν

— 459 —

τα ανοιξιάτικα δροσερά χορτάρια, και άλλοι τόσοι τραυματίαι έβαψαν με το αίμα των τα πολύχρωμα αγριολούλουδα πού πρόσχαρα τέντωναν τα φυλλα­

ράκια των δια να πανηγυρίσουν την μεγάλην νίκην. Οί Τούρκοι εΐχον εγκα­

ταλείψει τάς σκηνάς των, τα μπαρουτόβολα, τα τρόφιμα, τα άρματα και εφυγον δια το Κάστρο της Τριπολιτσας. Ό Κολοκοτρώνης, όταν βγήκε εις τον κάμπον, βλέποντας τους "Ελληνας να κυνηγούν τους τελευταίους Τούρκους, φωνάζει δυνατά. —Σώνει "Ελληνες. 'Αφήστε τους Τούρκους για νάχουμε να σκοτώνουμε και σε άλλη μάχη . . .

"Ο Κολοκοτρώνης εις τον Πύργον : "Οταν έγνώσθη τό 1822 δτι ό Δράμα­

λης με μεγάλας δυνάμεις θα κτυπήση την Πελοπόννησον, ô Κολοκοτρώνης έλυσε τήν πολιόρκίαν των Πατρών και κατευθυνόμενος εις τήν Τρίπολιν, όπου θα συνεκέντρωνε και στρατόν, διήλθεν από τον Πύργον της Ηλείας. Εις τον Πύργον, τον ύπεδέχθη ό επίσκοπος Κύριλλος, ό πρώην Λαρίσης, ό όποιος ήτο απλοϊκός και δεν εϊχεν άντιληφθή τα σχέδια των πολιτικών δια τήν ταπείνωσιν του Κολοκοτρώνη και τα ταπεινά τεχνάσματα δια τήν έξόντωσίν του. Ό επίσκοπος εϊπεν εις τον Κολοκοτρώνην ότι, ή λύσις τής πολιορκίας των Πατρών θα στενοχωρήση πολύ τήν κυβέρνησιν.—'Από πού είσαι Δεσπότη; του άπαντα ό Κολοκοτρώνης καί τον κοίταζε λοξά. — 'Από τήν Δημητσάνα. Μεγάλωσα όμως εις τήν Άνατολήν.— Ξέρεις, πανιε­

ρώτατε, κάτι πουλιά πού τα λένε πέρδικες καί κελαηδούν πολύ νόστιμα; — Ναί, του λέγει ό επίσκοπος, έχουν καί νόστιμο φαγητό.— Είναι τέτοια πουλιά στην 'Ανατολή; —Πώς δεν εϊναι ; έβεβαίωσεν ό επίσκοπος.— Μα δεν κελαδοΰν σαν τις πέρδικες τις Μωραΐτικες τοϋ λέγει ό Κολοκοτρώνης. Καί ξέρεις γιατί; Γιατί δεν πίνουν τό ϊδιο νερό, τό Μωραΐτικο. "Οταν καθή­

σει λοιπόν καί ή πανιερότητά σου καί πιει νερό Μωραΐτικο, τότε θα μάθης να κελαδας άλλοιώτικα. Δός μου τήν ευχή σου καί όταν ανταμώσουμε τα ξαναλέμε.

Μυϊγες λες πώς εϊναι οί άνθρωποι ; Μάρτιος τοϋ 1823. Παραμοναί τής εν "Αστρει εθνοσυνελεύσεως. Τα δύο κόμματα, πολιτικόν καί στρατιωτικόν, ώμοίαζαν ώς δύο στρατόπεδα αντιμέτωπα, έτοιμα να πιάσουν τό ντουφέκι καί να αρχίσουν πόλεμον. Οί πολιτικοί (κοτζαμπάσηδες κλπ.) προσπαθούν με κάθε τρόπον να εξαγοράσουν συνειδήσεις, να κερδίσουν πληρεξουσίους, να αδυνατίσουν τό κόμμα τοϋ Κολοκοτρώνη. Οί στρατιωτικοί εξ άλλου εϊναι έτοιμοι να βάλουν μαχαίρι εις τους κοτζαμπάσηδες, δια να σωθή τό έθνος. Μα ό Γέρος του Μοριά λέγει σαν καλός Χριστιανός εις τον Άνδροΰ­

τσον, ό όποιος είναι έτοιμος να έξεγείρη καί τους άλλους δια τον έμφύλιον σπαραγμόν : Κρατήσου, 'Ανδρούτσο. Μυΐγες λες πώς εϊναι οί άνθρωποι; Έχουν κι αυτές τό φύσημα τοϋ θεού.

— 460 —

Ή πολυαρχία εϊναι αναρχία : Εις τήν Έθνοσυνέλευσιν του "Αστρους οι πολιτικοί περιμένουν να ακούσουν τήν γνώμην του Κολοκοτρώνη δια τα ψηφίσματα πού εΐχον ετοιμάσει και δια τους πολλούς διορισμούς πού εϊχον αποφασίσει. Ό Κολοκοτρώνης με τήν βροντώδη φωνήν του, λέγει : Το Έθνος μας εϊναι φτωχό, δεν έχει χρήματα να πληρώνη τόσους πολι­

τικούς και να κατασπαταλάη τα χρήματα του κοσμάκη σε στιγμές πού είναι τόσες πληγές ανοιχτές και τόσα χρήματα χρειάζονται για τον μεγάλο αγώνα της λευτεριάς.

Τότε ο Ζαΐμης του λέγει : Κολοκοτρώνη πρέπει να ένωθής με εμάς. Στο χέρι σου στέκεται να χαθή ή να έλευθερωθή ή Ελλάς. Ό Κολοκοτρώνης του απήντησε : Έγώ, κύρ 'Ανδρέα; —Έσύ, του άπαντα ô Ζαΐμης. Έπί τρεις φορές έκανε τήν ιδίαν έρώτησιν και επί τρεις φορές έλαβε τήν ιδίαν άπάντη­

σιν άπό τον Ζαΐμη ν. Μή δυνάμενος τίποτε άλλο να κάμη λέγει του Ζαΐμη: Άφοϋ είναι έτσι δόστε μου να υπογράψω τα χαρτιά, όλα πέρα για πέρα. Και ας οψεστε για κείνα πού θ' ακολουθήσουν στην πατρίδα μας, μέ τήν πολυαρ­

χία πού μου φτειάσατε. Μετ' ολίγον καιρόν τα λόγια αυτά του Κολοκοτρώνη βγαίνουν προφητικά. Ή πολυαρχία έφερε τήν άναρχίαν.

Ό Κολοκοτρώνης καί ό επίσκοπος "Αρτης : Εκλήθη ό Κολοκοτρώνης, ώς αντιπρόεδρος του εκτελεστικού, εις μίαν συνεδρίασιν εις τήν Τρίπολιν. Είς τήν συνεδρίασιν αυτήν θα έλαμβάνετο άπόφασις περί αποστολής των Μαυροκορδάτου και Άναγνώστου Δεληγιάννη είς τήν Εύρώπην δια να ζητήσουν βασιλιά. Βαθύτερος όμως σκοπός ήτο να ϊδουν τάς διαθέσεις του Κολοκοτρώνη σχετικώς μέ τήν άνοδον του Μαυροκορδάτου είς τό βου­

λευτικόν. Εις τήν συνεδρίασιν αυτήν ήτο και ό επίσκοπος της Άρτης 'Ιγνάτιος, του οποίου αί σχέσεις μέ τον Κολοκοτρώνην δέν ήσαν άγαθαί. Κολοκοτρώνης καί 'Ιγνάτιος ευρέθησαν αντιμέτωποι ώς προς τον διορισμόν του Μαυροκορδάτου. Ό 'Ιγνάτιος υπεραμυνόμενος τοϋ Μαυροκορδάτου, έκτύπησε μέ πείσμα τό πόδι του κάτω. Θυμωμένος ό Κολοκοτρώνης τοϋ λέγει : Μή μου βροντάς τό πόδι εμένα, γιατί βροντάω κ' έγώ τό σπαθί μου, καί σου κόβω τό κεφάλι. Ό 'Ιγνάτιος έτρόμαξε καί έφυγε τόσον βιαστικά, ώστε δέν φόρεσε τα παπούτσια του. Κατ' εθιμον Άνατολικόν είς τάς συνε­

δριάσεις οι παρακαθήμενοι άφήρουν τα υποδήματα. —Στάσου, τοϋ λέγει ό στρατηγός, πάρε καί τα παπούτσια σου, μή πας ξυπόλητος.—Σα δέν μας θέλετε τους ξένους, θα φύγουμε κ' εμείς, μουρμούρισεν ό επίσκοπος, φορών­

τας τα παπούτσια του. — Μονάχα τους κατεργαρέους δέν θέλουμε, τοϋ άπαντα ô Γέρος.

Ό Κολοκοτρώνης καί ό τσοπανάκος : Κατά τήν μάχην των Δερβενακίων της 26 'Ιουλίου 1822, εις μίαν στιγμήν, ό Κολοκοτρώνης ήκουσε παραπλεύ­

— 461 —

ρως του μίαν φωνήν πού μουρμούριζε με κατάνυξιν : —Παναγία, βοήθα μας! Γυρίζει και βλέπει ενα τσοπανάκον πού έβλεπε με λαχτάραν την μάχην, ακουμπισμένος εις ενα μεγάλο ραβδί. — Βρε "Ελληνα, του φωνάζει, τί στέ­

κεις έτσι; Πήγαινε και σύ να σκοτώσης Τούρκους.— Δεν εχω άρματα, κα­

πετάνιε. — Με το ραβδί σου, να σκοτώσης βρε ενα Τούρκο, να του πάρης τ' άρματα κ' ύστερα σκότωσε κι άλλους. 'Αμέσως εμψυχωμένος ό τσοπα­

νάκος με τα λόγια αυτά του καπετάνιου, επήρε τον κατήφορον σαν αγρίμι και εντός ολίγου ευρέθη εις τήν μάχην. Πριν βραδιάση ό Κολοκοτρώνης είδε πλάϊ του ενα άγνωστον άρματωμένον.

— Ποιος εϊσαι βρέ; τον έρωτα. — Δέν μέ γνωρίζεις, καπετάνιε; Ό τσοπά­

νος πού μ' έστειλες να σκοτώσω Τούρκους, Νάμαι. — Μπράβο σου, Έλ­

ληνα. Και ή βοή της μάχης, δυνάμωσε.

Ό κουμπάρος μου ό Ιμπραήμ : Μέ τήν έμφάνισιν του 'Ιμπραήμ πασά εις τήν Πελοπόννησον, ή κυβέρνησις εδωσεν άμνηστίαν. Έξήλθεν και ό Κολοκοτρώνης άπό τάς φύλακας της Ύδρας και τον διώρισε γενικόν άρχηγόν. Μέ τάς ολίγας δυνάμεις πού είχε δέν μπορούσε να κάνη τακτικόν πόλεμον μαζί του. Κάποτε πού πέρασεν άπό ενα χωρίον της Άλαγονίας, συνεκεντρώθησαν οι πρώτοι του χωριού και τοΰ εΐπον : Γιατί, στρατηγέ, δέν βαρείς τον Μπραήμη; Γιατί δέν τον χαλάς, όπως χάλασες και τό ασκέρι τοΰ Δράμαλη; Καί ό Κολοκοτρώνης τους αποκρίνεται : Βρέ τί λέτε; τον κουμπάρο μου να βαρέσω; Αυτός μ' έβγαλε άπό τήν φυλακή.

Καί αυτοί απλοϊκοί άνθρωποι καθώς ήσαν δέν έκατάλαβαν τήν έξυπνην άπάντησιν τοΰ Κολοκοτρώνη και διελάλησαν πώς ό Κολοκοτρώνης έφερε τον Άράπην, δια να κτυπήση τον έχθρόν του τον Φλέσσαν.

Άπάντησις είς τον 'Ιμπραήμ : Όταν ό 'Ιμπραήμ πάσας τοΰ έγραφε : Κολοκοτρώνη, στάσου να πολεμήσουμε σέ μάχη τακτική. Τί κάνεις κλε­

φτοπόλεμο ; Ό Κολοκοτρώνης τοΰ απαντούσε γνήσια καί παλληκαρίσια : Μή μοΰ κάνης εμένα τον παλληκαρά μέ τόσο καί τέτοιο στρατό καί στρα­

τηγούς της επιστήμης τοΰ πολέμου πού έχεις. Πάρε εσύ όσους θέλεις καί αγαπάς, να πάρω κ' εγώ άλλους τόσους ή έλα εσύ μοναχός σου κ' έγώ μο­

ναχός κι όποιος πέσει. Εις δέ τήν κυβέρνησιν πού άνησυχοΰσε βλέποντας τον Κολοκοτρώνην να κάνη κλεφτοπόλεμον άπαντοΰσε : "Αν κάνουμε γε­

νικόν πόλεμον καί χαθοΰν 4 ­ 5 χιλιάδες δικοί μας, είναι αδύνατο να μετα­

μαζέψω στράτευμα. "Αν χαθοΰν τοΰ Μπραΐμη 10 και 15 χιλιάδες παλιοαρα­

πάδες, φέρνει άλλους.

Ή φοράδα του έχθροΰ του : Μετά άπό τον θάνατον τοΰ Παπαφλέσσα εις τό Μανιάκι, ό Κολοκοτρώνης επήρε τήν φοράδα του. Έτυχε κάποτε να

— 462 —

παραπατήση ή φοράδα και να πέση κάτω μαζί με τον γέρο ­ στρατηγό. Ό Κολοκοτρώνης έκτύπησε και έχασε τάς αισθήσεις του. Εις ενα γειτονικον χωρίον πού τον επήγαν, με τα πρόχειρα θεραπευτικά μέσα εκείνου του και­

ρού τον έπεριποιήθησαν όσο μποροϋσαν καλύτερα. "Οταν δε έγινε καλά, του είπαν μερικοί : Ό Θεός έκανε να πέσης και να κτυπήσης γιατί πήρες τήν φοράδα τοϋ σκοτωμένου εχθρού σου. Καί ό Κολοκοτρώνης τους απήντησε : Μα κ' εκείνος όταν με βάλανε στή φυλακή μου πήρε τις πιστόλες μου.

Φράγκικον καί τούρκικον : Βλέποντας ό Κολοκοτρώνης πώς πολλαί μεταρρυθμίσεις τοϋ Καποδίστρια, του πρώτου κυβερνήτου της Ελλάδος, δεν άνταπεκρίνοντο εις τήν Έλληνικήν πραγματικότητα, άλλα ήσαν μεταρρυθμί­

σεις βιαστικαί, έμπνευσμέναι άπό ξένους θεσμούς καί οργανισμούς, έλεγε προς αυτόν: Μου χάλασες τήν Ελλάδα.—Γιατί; έρωτοΰσεν ό Καποδί­

στριας. — Γιατί έπρεπε να κάνης 5 φράγκικο καί 15 να το άφήσης τούρκικο. Καί πάλι μετά 20 χρόνια να το κάμης 10 φράγκικο καί να τό άφήσης 10 τούρκικο. Καί πάλι μετά 20 χρόνια να το κάμης 15 φράγκικο καί να το άφή­

σης 5 τούρκικο, ώστε μετά 20 άλλους τόσους χρόνους να γίνη όλο φράγκικο.

Ό Κολοκοτρώνης καί το κάπνισμα: Πηγαίνοντας εις τήν Ζάκυνθον μέ τό ίστιοφόρον τοϋ γνωστοΰ του καπετάν Πασχάλη, εϊχεν εξαντλήσει τον καπνόν, διότι, καθώς έφυλάγοντο δια να αποφύγουν τους Τούρκους καί τους κουρσάρους, τό ταξίδι διήρκεσε πολύ. Προσεπάθησε να παρηγορηθή μέ το κομπολόϊ. Είς μάτην δμως. Έκανε βόλτες όλο νεΰρα εις το κατάστρω­

μα. Συζητοΰσε μέ τον τιμονιέρη καί τους γεμιτζήδες, άλλα ή στενοχώρια του άπό τήν στέρησιν τοϋ καπνοϋ δέν τοϋ περνοϋσεν. Είς τήν άπελπισίαν του, έσπασε μερικά άπό τά πολλά τσιμπούκια του, έβγαλε τήν σκούραν μαζαν μέ τήν μύτη τοϋ μαχαιριού, τήν έβαλε εις ενα άλλο καί τό άναψε. Μέ τήν πρώτην ρουφηξιά φαρμακώθηκε άπό τήν νικοτίνην. Ό καπετάνιος τοϋ έλεγε να εχη ύπομονήν εως ότου φθάσουν εις κανένα λιμάνι καί αγοράσουν καπνόν. Τότε ô Κολοκοτρώνης ενοιωσεν ενα παράξενον σκίρτημα καί είπε δυνατά : Μωρέ Κολοκοτρώνη, εσύ 'σαι κείνος πού έβαλες μέ τό νοΰ σου νά λευτερώσης τήν πατρίδα; Ποιος; 'Εσύ πού κοντεύεις να μουρλαθής για ενα κακό ζακόνι (ελάττωμα); Καί αμέσως ερριψεν εις τήν θάλασσαν όλα τά σύνεργα καπνοϋ. Έπειτα ύψωσε τους οφθαλμούς του προς τον ούρανόν, έκαμε τό ση μείον τοϋ σταυροΰ καί είπε σιγά : Δόξα Σοι, Κύριε, δόξα Σοι. Γλύτωσα άπό τοΰτο τό κακό. Καί άπό τότε δέν ξανακάπνισε ποτέ. Τοϋτο είναι εν δείγμα της θελήσεως του.

Ό Κολοκοτρώνης καί ό φονεύς του αδελφού του : Ήτο αρχηγός των αρμάτων τής Πελοποννήσου, δταν ένας αγωνιστής, ό όποιος προ της έπα­

— 463 —

ναστάσεως εϊχε φονεύσει τον άδελφόν του, μετέβη δια να ζήτηση κάποια μεγάλην χάριν, φορώντας το χρυσό ντουλαμα (έπιχιτώνιον) του θύματος του. Ό Κολοκοτρώνης τον ήκουσε προσεκτικά με τα μάτια εις τον ντουλαμδν. Τον γνώρισε και συνεκινήθη πολύ. Παρά ταύτα, όχι μόνον έπροθυμοποιήθη να τον εξυπηρέτηση, άλλα τον κράτησε να φάγωσιν. Τότε ή μητέρα του, του εΐπεν ιδιαιτέρως : Παιδί μου, και στο τραπέζι μας ακόμη θα βάλης τον φονιά του αδελφού σου; —Σώπασε, μάννα, της απήντησε. Τοϋτο είναι το καλύτερο μνημόσυνο πού θα κάνωμε τοϋ σκοτωμένου. Άλλα καί όταν εϊδε στρατιώτας να φορούν τά ενδύματα τοϋ αγαπημένου του υίοΰ Πάνου, τον όποιον είχον φονεύσει εξω άπό τήν Τρίπολιν τό 1824, δακρυσμένος, με κατεβασμένον τό κεφάλι, εψιθύρισε : Θεέ μου, συχώρα τους φονιάδες του παιδιού μου! Τά δύο αυτά περιστατικά φανερώνουν τό μέγεθος της καλο­

σύνης του.

Ό Κολοκοτρώνης καί ό "Αρμανσπεργ. Κάποτε ό πρόεδρος της αντι­

βασιλείας τοϋ 'Όθωνος "Αρμανσπεργ ειπεν προς τον Κολοκοτρώνην : Πολλούς εχθρούς έχεις, στρατηγέ. Καί ό Κολοκοτρώνης του απήντησε : Ναί, άλλα δύο είναι οί μεγαλύτεροι άπό όλους τους εχθρούς μου, τό όνομα μου καί αί υπηρεσίες μου. Ό καθείς αντιλαμβάνεται πόσην άλήθειαν περιέ­

χουν οι λόγοι αυτοί.

ΜΑΝΟΛΗ ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγητού της Κλασσικής Φιλολογίας

του Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων

ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΔΗΜΩΔΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Ι

Σέ μια προσπάθεια να επεκτείνουμε τη μελέτη του τρόπου έκδοσης των αρχαίων κειμένων και σέ κείμενα της δημώδους λογοτεχνίας μας, μελετή­

σαμε πρόσφατα την φιλολογική έκδοση της «Διηγήσεως 'Απολλώνιου του Τύρου» άπό τον Α. Janssen1, έργου του οποίου ετοιμάζουμε νέα έκδοση. Διαπιστώσαμε ότι ή έκδοση αυτή είναι πλημμελής, ιδίως όσον άφορα τήν ορθή ανάγνωση τοϋ μοναδικού χειρογράφου πού σώζει αυτό το κείμενο.

Το πλήθος των παραναγνώσεων μας δημιούργησε τήν υποψία έπιπό­

λαιας έκδοσης και άλλων κειμένων της Μεσαιωνικής και Νεωτέρας Ελ­

ληνικής λογοτεχνίας2. 'Αρχίσαμε τήν ερευνά μας άπό έναν κατά τεκμήριον ειδικό γι' αυτή τή χρονική περίοδο, δηλαδή τον καθηγητή τής Μεσαιωνι­

κής και Νεωτέρας Ελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών κ. Φαίδωνα Μπουμπουλίδη, και τον παρακολουθούμε σέ μερικά δείγματα τής εκδοτικής του δραστηριότητας.

Ι. Φ α ί δ ω ν ο ς Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ , 'Ανέκδοτοι Παραλλαγαί Δημωδών Μεσαιωνικών Κειμένων. Α'. Ό Κώδιξ Κωνσταντινουπόλεως 35 ('Αθήνα, 67, 1963­64, σ. 107­144).

Στή μελέτη αυτή ό κ. Μπουμπουλίδη ς μετά σύντομη περιγραφή του κώδικα Κωνσταντινουπόλεως 35 ( = C) εξετάζει μερικά άπό τα δημώδη κείμενα πού περιέχονται σ' αυτόν τον κώδικα : τον Σπανέα, τήν 'Αλφάβητο συνακτική περί παιδεύσεως ανθρώπων, τους Στίχους πολιτικούς τής Βενε­

τίας, δύο Πτωχοπροδρομικά ποιήματα, τα Καταλόγια τοϋ Πωρικολόγου καί, τέλος, τό ΤΑσμα του Άρμούρη. 'Εδώ θα περιοριστούμε στον Σπανέα, στα Καταλόγια του Πωρικολόγου καί στο ?Ασμα τοϋ Άρμούρη.

1. Μ. P a p a t h o m o p o u l o s , Mediaevalia : I. Narratio neograeca Apollonii Tyri (Δωδώνη, Β', 1973, σ. 283 ­ 294).

2. Πρβλ. τις πσρατηρήσεις μας για τήν έκδοση τών «Σχεδων του Μυός» άπό τον J . ­Th . P a p a d i m i t r i o u , όπου παρ., σ. 294­296.

— 465 —

1. Σπανέας Ό κ. Μπουμπουλίδης καταχωρίζει (όπου παρ., σελ. 112­114) «υπό­

μνημα, εν φ εμφαίνονται αί διαφοραί του κειμένου εις τα δύο χειρόγραφα, ΚΠόλεως (C) και Βιέννης (V)» \ "Ομως μια νέα άντιβολή του χειρογρά­

φου C μας επιτρέπει να προσθέσουμε ή να διορθώσουμε τα έξης στο υπό­

μνημα του κ. Μπουμπουλίδη :

4 έπλανέθηκεν (non έπλανήθηκεν); 5 τον γκόσμον (non τον κόσμο ν); 7 περπατή (non πορπατή); 13 απόμενε ex υπόμενε; 15 έφρενέτον (non εύφραίνετο); 27 τακτικούς (non τακτικούς); όπούχουσιν (non όποχουσιν); 42 τοϋ λίπη (non του λείπει); 45 έχει (non εχε); υπακοή (non υπακοήν); 48 δύσκολα (non και δύσκολα); 52 τήν έκκλησίαν (non και τήν εκκλησίαν); 57 κρατή (non κρατεί); 60 σε ex σου; 64 ουδέν (non ουδέ); 65 μηδέν (non μήν); 67 θαρί (non θωρεί); 69 θέος (non θεός); 70 ήγαπιμέναι (non αγαπημένε); 74 πισοΰν (non μισούν); εί δέ έντρέπουντε (non οι 'ντρέπονται); 76 ει μάχη (non ύάμαχι); 90 pr. τον ex του; alt. τον (non τόν); 97 φύλαγε (non φύλαγ'); 104 εχε (non έχει); 106 έχιγλώσα (non έχει ή γλώσσα); 118 μέλειτύχει (non μέλλη ή τύχη); στανέον (non στανέο σου); 120 αύτα (non άντα); 122 σου (non alt. του); 130 βρίσκεσαι (non ύβρίσκεσαι); 131 βίβλον(ηοη βιβλίον); έμαθες (non έμαθες); 132 τό λέγουσιν (non τα λέγουσιν); 133 ένθύμου (non ένθυμοϋ); 148 και κάμνε (non κάμνε); 159 ένθύμου (non ένθυμοϋ); 169 το (non alt. τον); 173 όπου τόν (non όπου); 177 όπου περιπατής (non όπου αν περιπατής); 182είςτόείσστερυνόνσου(ηοηείσ­

στερηνόν σου); post ν. 182 praebet C recte hune versum : oi δ' αμελής και ρίψης τα, χάσης τα έκ τόν νουν σου; 190 το (non pr. τόν); 201 διαφορά (non διάφορα); 204 μέ εΐδια (non να είδες διά); άκούση (non ν' ακούσης); post versum 204 habet C : έτερον βιβλίων βν τοϋ σπανία περί γυνής; 206 εύγένιαν (non εύγενίαν); 207 μή σε πλανίσουν (non πλανίσουν); 218 εύγένιαν (non εύγενίαν); 219 είδε (non ίδέ); 224 καθάρια κουρτέσικη (non κιθάρια κουρτέσικα); 232 έθάρουν (non έθάρρουνε); 235­236 versus om. C; 239 γγλίνην (non κλίνην); 245 παραπόνεμένην (non παρεπονεμένην); 250 ήπόμεναις (non ύπόμεινες); 257 ένθύμου (non ένθυμοϋ); 269 λησμονάς τον (ex λησμονάςτονα) (non λησμονάς τόνε); 279 καμπόσον (non κάμποσον); 284 εύρεν bis (non εύρε); 287 τηπρόνιαγο ( = τη πρόνοια 'γώ) (non τή πρόνοια γάρ).

2. Καταλόγια τοδ Πωρικολόγου

Ό κ. Μπουμπουλίδης γράφει στη μελέτη του (σελ. 134) ότι το υπόμνημα πού παραθέτει (σελ. 134­ 136) στηρίζεται στην άντιβολή τών δύο κωδίκων C και V. Στην πραγματικότητα δεν άντέβαλε τόν Βιενναίο κώδικα άλλα παραθέτει τις γραφές όπως τις βρίσκει στην έκδοση τοϋ Wagner, αν και είναι πασίγνωστο πόσο οί άντιβολές του Wagner εϊναι λανθασμένες. Άλλα και τον κώδικα Κωνσταντινουπόλεως τόν άντέβαλε ô κ. Μπουμπουλίδης κατά τρόπο κάπως βιαστικό. Πρέπει λοιπόν να προστεθούν ή να διορθω­

θούν στο υπόμνημα του τα έξης :

1. Vindobonensis Theol. Graecus 244. 30

— 466 —

Tit. διήγησις του πορικολόγου V (om. Bubulides); 1 ΐεμονεύοντος V (non ηγεμο­

νεύοντος); 2 ρωηδίου V (non Ρωδίου); 3 προτονα^ ( = πρωτονατορίου) V (non πρω­

τονοτάριου); 4 Νερατζίου C Νεραντζίου V (non Νεραντσίου); προτοβελιστιαρίου CV (non πρώτο βεστιαρίου); 5 πρωτοβελισίμου V (non πρώτο βελλισί μου); 7 Μοσκοκαρυ­

δίου C (non Μοσχοκ­); 8 et 16 Βατζίνου CV (non Βατσίνου); 10 παρέστη C : πάρε­

στι V; 14 και om. C; 18 άνυμνησέων CV (non άνυμνητέων V); 22 ό βασιλευ C ό βασι­

λεϋ V (non ό βασιλεύς); 27 την κυρα οικονόμησα V (non omisso κυρα); 30 πνευματο­

μάχον CV (non πνευματόμαχον V); 31 έπίδισεν C (non έπίδιοξιν); κρομίδιος V (non κρομμ­); κοκήνης C (non κόκκινης); 32 συρνόμενον V (non συρόμενον); 33 δρυμαίας V (non δριμείας); 36 τον σκόρδον V (non σκόρδον); και έξάδελφόν μου V (non και τον έξάδελφόν μου); 37 άνεψίον CV (non άνεψιόν); 38 θιόν V (non θείον); 40 άνιθρομαλα­

θράκουκα C (non ­κουσα); 41 άνήγγειλεν V (non ­λε); 42 ώ δέσποτα C (non δέσποτα); προκαθήμενε CV (non πρωτοκαθήμενε V); 47 Σπανίε C (non Σπάνιε); 48 δαϋκε CV (non δαϋκον V); οι και C : ει και V; ό κύρις V (non ό κύριος); κρομίδιος V (non κρομμ­, etiam in 1.69); 59 όπερ CV (non ώσπερ V); 60 μάρτυρας C (non μάρτυρες); 61 Μελιτζάνα C με­

λιντζάνα V (non Μελιτσάνα); 63 τούτοι V (non τούτον); 65 βασιλεϋ V; 68 λέγομεν (per compendium) V (non λόγους); 69 το τίς εναι CV (non τίς εναι V); Κρεμμύδιος C (non Κρομμύδιος); 70 ώς κριταί C (non οί κριταί); 71 ώς ψευδήν V (non ώς ψευδήν, ώ βασιλεΰ κυδώνιε); post 1. 72 haec sunt in V quae omiserunt Wagner et Bubulides: κατεδίκασαν γοϋν τήν στάφυλον όλοι τους οί άρχοντες ώς ψευδήν ώ δέσποτα βασιλεϋ κυδώνιε; 74 ώς αδιάντροπος πάλαι V (πάλαι om. Wagner et Bubulides); 76 ήκονιμένον V; 77 έχλεμπο­

νίασεν CV (non έχλεμπόνιασε V); 80 άπεκρίνατε V; 82 βασιλεΰ V; 87 τό τί ποιοϋσιν CV (non τί ποιοϋσιν); 89 δαιμονιζομένοι C (non δαιμονιζόμενοι); 90 έως CV (non εις V) et iterum έως CV (non εις V); 92 κολοκαθέας CV (non κωλοθέας V); κιμοΰνται C (non κοιμώνται); 95 τους στημπίσουν C (non να τους στημπίζουν); τζιμποΰσιν V (non τσιμποΰσιν); 97 βασιλεϋ V (non βασιλεύς) της CV (non τοϋ V); 98 έλάλησεν CV (non έλάλησε V); 101 έσέν CV (non έσέ V).

3. Το 'Ασμα τοδ Άρμούρη

Και για το κείμενο αυτό ό κ. Μπουμπουλίδης δημοσιεύει (όπου παραπ., σ. 138­142) «υπόμνημα, ενώ σημειοϋνται αί διαφοραί των γραφών κατά τους κώδικας C και Ρ» ι και στο όποιο πρέπει να προστεθούν ή να διορ­

θωθούν τα έξης :

12 μαργαρίτου recte C: μαργαριτάρι Ρ; 22 et 27 μάρον Ρ (non μαΰρον); 24 όπούχι C (non όπου έχει); 26 τρόϊ Ρ (non τρώγει); 29 στε Ρ (non ώστε); 31 άνηβοκατέβενε CP (non ανεβοκατέβαινε); 35 πτεροϋν Ρ (non πτεροΰ); 36 το λαγόν Ρ (non τον λαγόν); 37 ρατοΰν Ρ (non κρατοΰν); 38 τρεύχοσιν Ρ (non τρέχουσιν); 43 pr. ήτον CP (non ήταν); 44 βαρέα C (non βαθέα); 45 περνιστηρέαν Ρ (non πτεριστηρέαν); 46 φωνήν Ρ (non φονήν); στριγγέαν CP (non στριγγιάν); 50 καί om. C; 53 περιστηρίαν Ρ πτερνιστιρίαν C (non πτερνιστηρέαν); 59 τρύματαν Ρ (non τρύματα); 70 ότι αρμάτωτους τους ηύρα Ρ ότι άρμά­

τοτους τους έπίδισα C (non ότι τους ηύρα αρμάτωτους); 71 στριγγίαν C (non στριγγιάν); 72 άρμάνεσθε Ρ (non άρματώνεσθε); 73­75 ό Άρμούρης ό Άρμουρόπουλος (alt. ό om.

1. Codex Petropolitaneus 202.

— 467 —

Bubulides); 76 γλυκία τον Ρ (non γλυκίαν του); 83 κότα Ρ (non κοντά); τους ora. C; 84 σάς άλισμονήσω Ρ (non άλ­); 85 τον om. Ρ; καλά CP (non κότα Ρ); τάς άκρας άκρας CP (non τές άκρες άκρες); 87 γλυκαίαν CP (non γλυκεϊαν); ολην την ήμέραν CP (non όλημ­

μέρα Ρ); 89 και ολην τήνίκταν τους έκοπτε C: και ολην την νύκτα τους εκοπτεν Ρ; 92 και ένας σκυλίν Σαρακηνος Ρ (non και ένας Σαρακηνος σκυλίν); 93 μαϋρον του Ρ (non μαϋρον); 96 σαράντα Ρ (non σαράντια); 97 κει Ρ (non εκεί); 98 και εύγένη Ρ (non ευγε­

νή); 102 και πάναυγή ή ψυχή του Ρ (non και πάναυγή); 107 κακόν post οίνάριν του add. CP; 109 ϊτεεΐναι C είτε είναι Ρ (non εϊτ' είναι); 110 ό άρμούρης Ρ (non άρμούρης); 115 ναυέγή Ρ (non ναυεύγή); 132 να σαςφηγηθώ Ρ (non να αφηγηθώ); 134 διάκοσίαις CP (non εκατόν); 135 έκληκτή πασινοσκουταρατοι Ρ (non εκλεκτοί, πρασ­); 138 άπάνου CP (non απάνω); 142 ό άρμούρης ό αρμουρόπουλος ταρμοΰρι ό υιός C: ό αρμούρης (om. Bubulides) ό άρμουρόπουλος τοϋ άρμούρη υιός (non ό υιός) Ρ; 143 γλικαίαν CP (non γλυκεϊαν); 151 πανιστηρίαν Ρ (non πτερνιστηρέαν); κοτά Ρ (non κοντά); τους om. C recte; 152 ανάσας άλημονήσω Ρ (non άν σας αλησμονήσω); 153 κοιμεσι C: και ή μέσει Ρ (non ή μέσει); 154 γλυκαίαν CP (non γλυκεϊαν); 160 έγρύματα Ρ (non έγκρύμματα); τον μαϋρον praebent CP; 160a επήραν του praebet Ρ; 161 μα τον C (non τόν); 161 γλυ­

καίαν CP (non γλυκεϊαν); 162 μίλια τον όπου μέδιοχνε C: μίλια τόν έδίοχναμεν Ρ (non μίλια με έδίωχνεν CP); 163 λουρίτζη C (non λουρίκιν); 166 και εσύ. . . να εϊπής και έσύ μαντάτον Ρ (non και έσύ. . . να είπής. . . μαντάτον); 169 μου om C; 172 όπου εϋρη Ρ (non εΰρη); 173 έλεημοσύνην CP (non έλεημοσύν Ρ); 175 χειλιδονάκιν CP (non χελ­

Ρ); 177 έβλέπω το C (non βλέπω τά); έβλέπω Ρ (non βλέπω); 182 να τα γεμίσω C (non να το γεμίσω); 183 ξυροράκια (sed υ supra pr. α) Ρ; 188 γιόμαν τόν φέρετε Ρ (non γιόμαν μου τόν φέρετε); 191 τόν ante έδιάβησαν add. CP; 192 τόν έδιέβησαν C, τόν έδιάβησαν Ρ (non έδιάβησαν CP); έκείνην Ρ (non εκείνον); 196 άνιψίαν Ρ (non άνεψίαν); 199 λεήμο­

νάτε C (non έλεημονάται).

II. Φ α ί δ ω ν ο ς Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ , Διήγησις της Φουμιστής Βενετίας (Άθηνα, 69, 1967, σ. 181­190).

Στη μελέτη αυτή ό κ. Μπουμπουλίδης επανεκδίδει με βάση τους τρεις γνωστούς κώδικες, τον C, τον V και τον Ρ, καθώς και τις εκδόσεις του Wagner (W) και τοΰ Λάμπρου (L), τήν «Διήγησιν της Φουμιστής Βε­

νετίας». Στο κριτικό υπόμνημα πού παραθέτει πρέπει να προστεθούν ή να διορθωθούν τά έξης :

1 έδά CPV (non έδέ V); 3 έδά CPV (non έδέ V); άλιθείνα ας Ρ (non άλιθείνας), άλιθινά άς V (non αλιθινα); 4 ή Ρ: ή C (non ή C: ή Ρ); 7 πενέσω V (non πενεύσω); 11 παράξενη Ρ (non παραξέρη); 12 πλατύν CPV (non πλατύ); 13 άρχοντες Ρ (non άρχ"τες); και μάνα VPWL (non CPWL); 14 όταν CP (non όσαν Ρ); 15 άρχος Ρ (non άρχ°0; καί πικασμένος CVWL (non πικ­): τιπικασμένος Ρ; 16 καί κτίστην V (non καί κίστην); 17 εϋριξα C (non έφριξα); 21 άπανοθεω Ρ (non άπανοθέος); των: των V (etiam νν. 24, 33 et 68); 22 το φούμος: των φούμος Ρ; 24 των: τοΰ Ρ των V; 26 είς το πρώτον CPV (non είς τό); 32 είς τά χαίρια τους PV (non CV): εις τάς χίρας τους C (non Ρ); 33 κατωθέος V (non κατωθέως); 37 κουβουκλοσκέπαστο Ρ (non ­στον); 38 τόται (=τότε) V (non τότες); δεξί α CP (non δεξιά); 39 παλάτην CP (non παλαΔτ' Ρ); τομόρφωκαμωμένον CPV (non ­μένο); 44 άλη V (non άλλη ν); ζύγη Ρ (non ζύγιν); 45 σπαθί Ρ (non σπαθίν); άδολα V (non άδολα); 49 καί τάξι να το C (non τάξιν να); 51 Εδωσεν PV: έδοκεν C (non εδωσεν

— 468 —

CV: εδοκεν Ρ); ρίγας ό μπαρμπαρέτος C (non ρίγας όμπαρμαρετος); 57 κρασίν V (non κρασί); 60 ρουκουνά Ρ (non ρούκουνα); 62 βλιμένι Ρ (non κλιμενϊ); 64 αναθεματισμέ­νο Ρ (non ανευθ­); 65 άπανωθέως V (non απανοθέος); τον C (non του); 66 είςτιχέρα Ρ (non εις τήν χείρα); στην άλην C: καί εις την άλήν Ρ (non εις την άλήν Ρ); Kov*e>· V (non κονχο); 67 έξόρισιν CPV: έξώρισιν (!) Bubul.; 71 ρουκουνάν Ρ (non ροΟκουναν), στον ρούκουνα V (non στονρουκουνα); στην χέραν C (non σττήν χέραν); 73 τον σολο­μόνα V (non σολομόνα); 82 γύνησαν Ρ (non γέησαν).

Στον στίχο 12 ό κ. Μπουμπουλίδης προτιμά τον λόγιο (;) τύπο β ρ ύ σ ι αντί για το δημώδες βρύση . Στον στίχο 59 το υπόμνημα έ μ ά λ ο V ε PVW: έ μ ά λ ο ν ε L πρέ­πει να είναι λανθασμένο.

Προξενεί μελαγχολία το γεγονός ότι "Ελληνας φιλόλογος κατόρθωσε σε κείμενα έκτασης 675 περίπου στίχων να κάνη πάνω άπό 270 παρανα­

γνώσεις, ένω είναι γνωστό ότι ή σωστή άντιβολή τών κωδίκων δεν απαι­

τεί καμιά Ιδιαίτερη πνευματική ικανότητα.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ

"Αγνωστον έλεγεΐον εις Άλέξανδρον Σοΰτσον

Καταδιωκόμενος συνεχώς ένεκα των φιλελευθέρων ιδεών και τών σατιρικών κατά της αυθαιρεσίας τών κρατούντων ποιήσεων αύτου, ό 'Αλέ­

ξανδρος Σούτσος περιεπλανάτο εξόριστος εν τη ξένη μακράν της πατρίδος ότέ ασθενής, ότέ υποφέρων, ότέ πένης και ενδεής 1.

Περί τα τέλη της ζωής του, διαισθανόμενος ϊσως προσεγγίζον το τέ­

λος, απεφάσισε να έπιστρέψη εις 'Αθήνας. Άναχωρήσας έκ Παρισίων, μετέβη εις Χίον, εκείθεν δε κατά Ίούνιον τοϋ 1863 άπεβιβάσθη εις Σμύρ­

νην, σκεπτόμενος να συνέχιση τό ταξίδιον εις 'Αθήνας. Δεν επέπρωτο όμως να πραγματοποίηση το όνειρον τούτο.

Περί της διαμονής του εις Σμύρνη ν πληροφορούμενθα τα ακόλουθα έκ του περιοδικού «Μέντωρ». :

«Ένταϋθα (δηλ. εις Σμύρνην) εσχεν επιστήθιους φίλους τον ολίγον μετά τον θάνατον αύτου έκ πετρελαίου κατακαέντα και αποβιώσαντα Χουρ­

μούζην και τον συμπολίτην ημών κ. Π. Πιττακόν. Οί άνδρες ούτοι, ώς και οσάκις άλλοτε έπεσκέφθη τήν πόλιν μας, άμα πληροφορηθέντες την ένταϋ­

θα άφιξίν του έσπευσαν να τον ύποδεχθώσιν είχε δέ ούτος καταλύσει πα­

ραδόξως, αντί εις εν τών ξενοδοχείων της πόλεως, είς εν τών γνωστών 'Οθω­

μανικών πανδοχείων. Ή κατάστασις όμως της υγείας του άπήτει σύντονον μέριμναν και το άξιόλογον νοσοκομεΐον της Ελληνικής κοινότητος ενε­

κρίθη ώς το καταλληλότερον άσυλον. Όποιων περιποιήσεων έν τω κα­

ταστήματι τούτω έτυχεν εκτός τής τακτικής υπηρεσίας καί παρά τών λοι­

πών πολιτών εΐνε περιττόν ν' άναφέρη τις* άλλως τε δέν έπιθυμουμεν να φα­

νώμεν έξαίροντες τον φιλόξενον τών συμπολιτών μας χαρακτήρα, ενώ μάλιστα παρακατιόντες θα καταδείξωμεν αυτούς καθυστερουντας τής προς τον Έθνικόν ποιητήν οφειλής.

1. Περί της ζωής καί τοΰ έργου τοϋ 'Αλεξάνδρου Σούτσου βλ. Γ. Τσ ο κ ο­

πό υ λ ο υ, Οί αδελφοί Σούτσοι. Διαλέξεις Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», §κδ. Β', 'Αθήναι 1925. Τελευταίαν δκδοσιν τών έργων βλ. έ ν ' Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ Σ ο ύ τ σ ο υ , Άπαντα. Πρόλογος ­ επιμέλεια Νικ. Κουντρομιχάλη, 'Αθήναι 1963.

— 470 —

Έν τούτοις μ' όλας τάς προσπάθειας και τάς περιποιήσεις τών ιατρών, τών φίλων και λοιπών, μετ' ου πολύ αί περί άναρρώσεως ελπίδες έξέλιπον. Κατά τάς τελευταίας ημέρας του συνέθετεν επί της κλίνης ποιήματα τίνα, μη ίδόντα το φώς, και εγραψεν έπιστολήν προς τον άδελφον αύτοϋ Πανα­

γιώτην, ον ήγάπα και παρ' ού ήγαπάτο περιπαθέστατα. Τέλος τήν πρωΐαν της Παρασκευής 5 'Ιουλίου 1863 ό 'Αλέξανδρος Σούτσος εκείτο νεκρός ουχί επί της κλίνης του, άλλ' επί τής στρωμνής ενός νοσοκομείου, ουχί έν τω οϊκω και τη πατρίδι αύτοϋ, αλλ' έν τω άσύλω τών ενδεών και τών ξένων, μακράν μέν τής Ελλάδος, άλλ' έν τη πατρίδι του πρωτοτόκου υιού τής Μούσης, ην καθ' όλον τον βίον έλάτρευσεν.

Έπί τη αγγελία του θανάτου του ή Ελληνική κοινότης και πολλοί τών λοιπών συμπολιτών συνέρρευσαν έν τω νοσοκομείω. "Ανδρες γνωστοί δια τήν φιλογένειαν αυτών παρήτησαν πρώτοι τάς εργασίας των, όπως συντελέσωσιν εις τήν λαμπροτέραν όσον ενεστιν έκφοράν αύτοΰ. Οί μαθη­

ταί φέροντες κλώνους δάφνης ήκολούθουν το φέρετρον. Ουδέποτε νεκρική έν Σμύρνη τελετή έγένετο δημοτελεστέρα. Λόγοι επικήδειοι ύπό τών καθη­

γητών τής Ευαγγελικής Σχολής και άλλων πολιτών έξεφωνήθησαν, το δε πτώμα του ποιητοϋ κατετέθη έν τη γή, ήτις προ αύτοΰ έφιλοξένησεν εις τε­

λευταίαν και θλιβεράν φιλοξενίαν πολλούς και άλλους επισήμους άνδρας» ι. Συμπληρωματικώς δέ ή «Όμόνοια» έδημοσίευε τάς έξης πληροφορίας: «Άναγινώσκομεν εις τήν " Άμάλθειαν" : Ώ ς προανηγγείλαμεν, ή κηδεία του αποβιώσαντος ποιητοΰ 'Αλεξάν­

δρου Σούτσου έγένετο το παρελθόν Σάββατον μετά αρχιερατικής πομπής, επιμέλεια τών εφόρων του ημετέρου Νοσοκομείου. Μέγα πλήθος ομογενών και αλλοφύλων συνώδευσε τον νεκρόν εις τον μητροπολιτικόν ναόν τής 'Αγίας Φωτεινής, όπου μετά τήν νεκρώσιμον άκολουθίαν, έξεφώνησε λό­

γον έπικήδειον ό διδάσκαλος κ. Θωμάς Τιμαγένης. Έτερος λόγος άπηγγέλ­

θη έν τω ναω ύπό του κ. Ν. Κοντοπούλου, και τρίτος έπί του τάφου ύπό του κ. Κ. Σέχα» 2.

Έκτος τών μνημονευομένων λόγων, εγράφησαν τότε και ελεγεία τινά εις τον τάφον τοϋ 'Αλεξάνδρου Σούτσου, δύο μάλιστα έξ αυτών έδημοσιεύ­

θησαν είς τα ανωτέρω περιοδικά, ύπό τους τίτλους «Έλεγεΐον εις τον έθνικόν ποιητήν Άλέξανδρον Σοϋτσον» (Όμόνοια, Κωνσταντινουπόλεως) και «Το μνημειον τοϋ 'Αλεξάνδρου Σούτσου» (Μέντωρ, Σμύρνης)3.

Έπί τη ευκαιρία έγράφη και άλλο έλεγεΐον, τό όποιον παρουσιάζει εν­

διαφέρον ώς προς τον συγγραφέα και τό όποιον — ώς νομίζω —παρέμεινεν

1. Βλ. περιοδικόν «Μέντωρ», Σμύρνης, τόμ. Ε' (1863), τεϋχ. ΜΘ', σελ. 16­20. 2. Βλ. περιοδικόν «Όμόνοια», Κωνσταντινουπόλεως, 17 'Ιουλίου 1863, σελ. 491. 3. Ένθ' άν.

— 471 —

άγνωστον. Σώζεται χειρόγραφον εις το Άρχεΐον του Φιλολογικού Συλ­

λόγου «Παρνασσός», όμοϋ μετά της ανακοινώσεως του Στ. Α. 'Αντωνοπού­

λου περί άγνωστου ποιήματος τοΰ 'Αθανασίου Χριστοπούλου, περί του οποίου έγένετο λόγος είς προηγουμένην μελέτην εις το περιοδικόν «Παρ­

νασσός» *. Είναι γραμμένον επί ομοίου ακριβώς χάρτου και δια του αύτοϋ γραφικού χαράκτη ρος, γεγονός όπερ ούδεμίαν άφίνει άμφιβολίαν ότι οφεί­

λεται είς τον αυτόν αποστολέα. Τό ποίημα έχει γραφή εις τήν πρώτην σελίδα, τετρασέλιδου χάρτου,

εις τήν τετάρτην σελίδα του οποίου, προφανώς δια χειρός συντάκτου του περιοδικού «Παρνασσός», σημειοϋται «Ποίημα ενός αγραμμάτου κτιστού Μυτιληναίου», φέρει δέ τον τίτλον «Έπιτύμβιον είς Άλέξανδρον Σοΰτσον, ποιηθέν κατ' αϊτησίν του προ τοΰ θανάτου του παρά 'Ιωάννου Κλάδου (κτιστού Μυτιληναίου εν Σμύρνη)».

Φαίνεται, λοιπόν, ότι ό 'Αλέξανδρος Σούτσος είχε συνδεθή είς Σμύρ­

νην μετά τοΰ 'Ιωάννου Κλάδου, κτιστού τό επάγγελμα, ημιμαθούς δέ στι­

χοπλόκου εκ Μυτιλήνης, τον όποιον ό ποιητής, βλέπων έπερχόμενον τό τέλος του, είχε παρακαλέσει όπως γράψη έλεγεΐον μετά τον θάνατον του. Ό Κλάδος, είσακούων τήν έπιθυμίαν ταύτην, έγραψε τό κατωτέρω στι­

χούργημα, τό όποιον, εφ' όσον γνωρίζω, ουδέποτε είδε τό φώς της δημο­

σιότητος. "Αγνωστον παραμένει πού άνευρων τό κείμενον ό Στ. Α. 'Αντω­

νόπουλος άπέστειλεν ϊσως με τήν εύχήν δημοσιεύσεως είς τό περιοδικόν «Παρνασσός».

Έπιτύμβιον είς Άλέξανδρον Σοΰτσον ποιηθεν κατ' αϊτησίν τον προ τοΰ Θανάτου τον

παρά 'Ιωάννου Κλάδου (κτίστον Μντνληναίον εν Σμύρνη).

Τις οϊστρος; ποιον εξαλλον; ποία ισχύς να φθάσγι, ώ ψάλτα τοΰ αγώνος μας, να σε εγκωμιάσω; 'Ω Σοντσε, σε οι ποιηταί πρέπει να εξυμνώσι, και με φωνής αλλαλαγμον να σε χειροκτροτώσι. 'Αλέξανδρε περίφημε, εν μόνον ποίημα σον, άθάνατον διατηρεί με κρότον το δνομά σον. ~Ω Σοντσε περιβόητε, τα έθνη σε θανμάζονν και δλοι νέον "Ομηρον σνγχρόνως σ' ονομάζουν. Έαν είς μνήμα σ' εφερεν ή σκληρότατη μοίρα, το αίσθημα σον πανταχού ερρενσεν ώς πλημμύρα.

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Σύμμεικτα Φιλολογικά : «Άνέκδοτον ποίημα τοϋ 'Αθανασίου Χρηστοπούλου», Παρνασσός 16 (1974) 145­149.

— 472 —

Τον μνήματος σου δεξιά μαυροενδεδυμένη ή γιγαντώδης σου σκιά λελυπημένη μένει, και ή γενναία Μοϋσά σου αριστερά θρηνούσα το εξαλλόν σου φέρουσα, τον οΐστρόν σου κρατούσα. Και κύκνος μελαγχολικός επάνω του Μνημείου θρηνεί και ψάλλει γοερώς ωδήν επιταφίου, και λέγει : «Βλέπεις, θεατά, ενα μικρόν Μνημείον καλύπτει σώμα ποιητον δι'ι άκρον Μαυσωλεϊον».

Το στιχούργημα παρουσιάζει, βεβαίως, μικρόν ενδιαφέρον από κα­

λολογικής πλευράς, είναι όμως ενδιαφέρον δια τον βιογράφον του ποιητοϋ, διότι μαρτυρεί ποίον θαυμασμον και άγάπην ετρεφον προς το έργον του και αμαθείς ή ημιμαθείς άνθρωποι του λάου.

1. 'Εντός παρενθέσεως : είς

Χ ρ ο ν ι κ α

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ 'Ολόκληρος ή 'Ελλάς και μετ' αυτής ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», μετά

επταετίαν δικτακτορικοϋ καθεστώτος, αναπνέουν τον αέρα της ελευθερίας. Κατά τα ετη ταύτα ό Σύλλογος μας έχει εις το ενεργητικόν του ότι ετήρησεν αξιοπρεπή και σύμφωνον προς τάς μακράς εθνικάς παραδόσεις ϋτάσιν.

Είναι άπα τα ολίγα μεγάλα Ιδρύματα το όποιον ούδένα εδέχθη σνμβιβασμόν ή νπο­

χώρησιν. Παρά τάς επανειλημμένας υποδείξεις ουδέποτε έώρτασεν την έπέτειον τής 21ης 'Απριλίου, ουδέποτε ήκούσθη εις τάς τελετάς του οιοσδήποτε έπαινος υπέρ των κρατούν­

των, ουδέποτε προσεκλήθησαν επισήμως πρόσωπα κατέχοντα νψηλήν θέσιν, ουδέποτε άνηρτήθησαν εν αύτώ εικόνες ή εμβλήματα τής επαναστάσεως.

"Ενεκα τούτου δ Σύλλογος προεκάλεσεν επανειλημμένως την μήνιν των κρατούν­

των, ol όποιοι πολλάκις εξεδήλωσαν την αντίθεσιν και δυσφορίαν των : μέλη τοϋ Συλλό­

γου κατεδιώχθησαν, μέλη τής 'Εφορείας επαύθησαν — επανεξελέγησαν όμως υπό τής γενικής Συνελεύσεως —, ποικίλαι επεμβάσεις εσημειώθησαν, διαβήματα εγένοντο υπό τίνων μελών δια να διορισθούν απ' ευθείας υπό τής τότε εξουσίας εις την Έψορείαν, άπει­

λαΐ εξετοξεύθησαν κατά τής διοικήσεως και προσωπικώς κατά τοϋ προέδρου τοϋ Συλλό­

γου κ.λπ. Πάντα ταϋτα παρήλθον ήδη και ό «Παρνασσός» συνεχίζει υπερήφανος την εθνι­

κήν δρασίν του και μετ' αύτοϋ τό περιοδικόν, τό όποιον επίσης εγνώρισε στιγμάς δύσκο­

λους, άρνούμενον επιμόνως νά καταχώριση άρθρα προσώπων ανεπιθύμητων ή εκθειαστικοϋ δια τους ανθρώπους τής επταετίας περιεχομένου.

* * *

Εις το μετά χείρας τεύχος δημοσιεύονται μελέται τών ακαδημαϊκών Ίω. Θεοδωρα­

κοπούλου, προέδρου τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», περί τοϋ άνθρωπου εις την σύγχρονον εποχήν και Γρηγορίου Κασιμάτη περί τοϋ χριστιανισμού, τής κοινωνικής εξε­

λίξεως και τοϋ δικαίου, επ' ευκαιρία τής 700ής επετείου άπα τοϋ θανάτου τοϋ άγιου Θωμά τοϋ Άκινάτη, τών καθηγητών Πανεπιστημίου Γεωργίου Θ. Ζώρα περί τής εν'Επτανήσω κοινωνικής και πολιτικής καταστάσεως επί τής αρμοστείας τοϋ Θ. Μαίτλανδ κατά τάς παραμονάς τής 'Ελληνικής επαναστάσεως, επί τή βάσει εκθέσεων τοϋ εν Κέρκυρα γενικού προξένου τής Άγιας "Εδρας, ώς και άγνωστον ελεγειον είς τον θάνατον τοϋ ποιητοϋ 'Αλεξάν­

δρου Σούτσου, Δημητρίου Κουρέτα περί τής ψυχαναλυτικής ερμηνείας τής αρχαίας τραγωδίας, 'Ιωάννου Αιλιανού περί τοϋ Pierre Fauchard πατρός τής νεωτέρας οδοντιατρικής, Μανόλη Παπαθωμοπούλου περί διορθώσεων τίνων είς παλαιότερα κείμενα τής δημώδους λογοτε­

χνίας μας, τοϋ άντεισαγγελέως εφετών 'Ιωάννου Ζεγκίνη περί ανεκδότων από την ζωήν τοϋ Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, τοϋ άρχιτέκτονος Γεωργίου Δημητροκάλλη περί τών κατά τον IT' αιώνα μητροπολιτών Παροναξίας, τών φιλολόγων Βασιλείου Λαζανά περί τής αρχαίας επιγραμματικής ποιήσεως και τών συλλογών επιγραμμάτων, Ρωξάνης 'Αργυρο­

πούλου περί τών «Στοιχείων ηθικής» τοϋ Βενιαμίν Λεσβίου και τής παιδείας τής ΝΑ. Ευρώπης.

— 474 —

Καταχωρίζονται επίσης το χρονικον της συντάξεως ύπό Γ. Θ.Ζ., σημειώματα περί συμμέτοχης τον Φ .Σ. «Παρνασσός» εις τον εθνικον ερανον υπέρ της Κύπρου, περί εκδό­

σεως των βυζαντινών φιλοσόφων, περί της Έπετηρίδος τοϋ Κέντρου Έρεννης της 'Ελληνι­

κής Φιλοσοφίας της 'Ακαδημίας 'Αθηνών «Φιλοσοφία», περί της Ιταλικής βιβλιογραφίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ώς και το υπ' αριθ. 21 δελτίον κινήσεως τοϋ Φ.Σ. Παρνασ­

σού υπό Μαρίας Μαντουβάλου. Γ. Θ. Ζ.

Ο Φ.Σ. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΔΙΑ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟΝ

Μετ' είσήγησιν τοϋ Προέδρου, ακαδημαϊκού κ. Ίω. Θεοδωρακοπούλου, ό όποιος δια μακρών ώμίλησε περί των τελευταίων γεγονότων εις Κύπρον και της εθνικής συμ­

φοράς, ή οποία ήκολούθησεν, ή 'Εφορεία τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» άπεφάσιζε παμψηφεί όπως είσφέρη δραχ. 50.000 υπέρ των θυμάτων της εγκληματικής εισβολής των Τούρκων εις Κύπρον και τής βαρβάρου θηριωδίας τούτων κατά τοΰ αμάχου Έλληνοκυπριακοΰ πληθυσμού. Συγχρόνως στιγματίζει τήν άνοχήν ή και ύπο­

βοήθησιν τοιούτων ανήκουστων δια τήν έποχήν μας πράξεων ύπό φίλων και συμμάχων χωρών, αί όποϊαι τόσα οφείλουν είς τήν Ελλάδα καί τό Έλληνακόν πνεύμα.

•

ΕΚΔΟΣΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Κατά τήν πρόσφατη σύνοδο τής Διεθνούς 'Ακαδημαϊκής Ενώσεως, στις Βρυξέλ­

λες, τήν 'Ακαδημία 'Αθηνών έξεπροσώπησαν ό πρόεδρος καί ό γενικός γραμματεύς τοϋ Ιδρύματος κ.κ. Δ. Α. Ζακυθηνός καί Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος. 'Από τις αποφάσεις τής συνόδου αυτής Ιδιαίτερη σημασία έχει ή υιοθέτηση τής περυσινής προτάσεως τών Ελλή­

νων ακαδημαϊκών για τήν διεύρυνση τής εκδόσεως τών έργων τών μεσαιωνικών φιλοσό­

φων, πού γίνεται, ήδη άπό ετών υπό τήν αιγίδα τής Διεθνοΰς 'Ακαδημαϊκής Ενώσεως, ώστε νάπεριλάβη καί μία νέα σειρά Βυζαντινών φιλοσόφων. Τις εκδόσεις τής σειράς αυ­

τής θα έπιμεληθή καί θα χρηματοδότηση ή Ακαδημία 'Αθηνών, πού έχει καταρτίσει ήδη τό πρόγραμμα τής προσεχούς πενταετίας. Ή απόφαση αποτελεί γεγονός εξαιρετικά σημαντικό, τόσο για τήν σύγχρονη ελληνική επιστήμη, πού θα έπωμισθή κατά κύριο λόγο τήν ευθύνη τής σειράς, όσο καί γιά τήν ΐδια τήν βυζαντινή περίοδο τής ελληνικής φιλοσοφίας, πού είναι ώς σήμερα πολύ λιγώτερο, άπ' όσο ή πραγματική της αξία επι­

βάλλει, γνωστή. Στην ίδια σύνοδο τής Διεθνοΰς 'Ακαδημαϊκής Ενώσεως ελήφθησαν ενδιαφέρου­

σες αποφάσεις καί γιά τα άλλα επιστημονικά προγράμματα, πού αναπτύσσονται ύπό τήν αιγίδα της, όπως οί Σειρές περί τών αρχαίων αγγείων, τοΰ Χάρτου τής Ρωμαϊκής αυ­

τοκρατορίας, τών μνημείων τής βυζαντινής μουσικής, στις όποιες συνεργάζονται καί "Ελληνες επιστήμονες υπό τήν αιγίδα τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών.

•

Ο ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ ΤΗΣ «ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ» ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

Μέ επιβλητική εμφάνιση κυκλοφόρησε ό τρίτος τόμος τής «Έπετηρίδος τοΰ Κέν­

τρου Έρεύνης τής Ελληνικής Φιλοσοφίας», «Φιλοσοφία», πού διευθύνεται άπό τον πρόεδρο τής εφορευτικής επιτροπής Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο καί τους ακαδημαϊκούς Παν. Μπρατσιώτη, Κων. Τσάτσο καί "Οθ. Πυλαρινό καί πού αποτελεί τή σπουδαιό­

τερη παρουσία τής χώρας μας στο πεδίο τών φιλοσοφικών επιστημών.

— 475 —

Ή έκδοση αυτή, πού συντάκτες της είναι οι πιο αναγνωρισμένοι επιστήμονες, κα­

θώς καί οι νέοι πού αποτελούν το κέντρον ερευνητών της Φιλοσοφίας της 'Ακαδημίας 'Αθηνών και πού βγαίνει κάθε χρόνο σε τόμους πού ξεπερνούν τις 500 σελίδες, έχει ήδη έπιβληθή στο εσωτερικό καί έχει κινήσει το ενδιαφέρον στο εξωτερικό, όπου το παρα­

κολουθούν με ευχέρεια χάρις στις ξενόγλωσσες περιλήψεις όλων τών ελληνικών μελετών. Στον καινούργιο τόμο δημοσιεύονται οί ακόλουθες μελέτες : τών ακαδημαϊκών

Ι. Ν. Θεοδωρακοπούλου για τήν Πρωταρχή της καλλιτεχνικής δημιουργίας, θεωρία τών εικαστικών τεχνών, πού αποτέλεσε το πλήρες κείμενο σχετικής ανακοινώσεως στην 'Ακαδημία, Φ. Βασιλείου για το πρόβλημα τοΰ συνεχούς, Κ. Τσάτσου, πού δημοσιεύει καί σχολιάζει τοϋ Ραφαήλ Δήμου το τελευταίο πριν άπό τό θάνατο του κείμενο για τήν πολιτική φιλοσοφία τοΰ Πλάτωνος, τών καθηγητών Ν. Αύγελή για τον Λογικό Θετικι­

σμό, Θ. Βέικου για τό συνεχές στην φιλοσοφία τοΰ Χουάϊτχεντ καί Άν. Γιανναρά για τήν κριτική τοΰ Κάρλ Πόππερ στην πολιτική φιλοσοφία τοΰ Πλάτωνος. Άπό τό επιστη­

μονικό προσωπικό τοΰ Κέντρου Ελληνικής Φιλοσοφίας ό συντάκτης Ε. Ροΰσσος παρου­

σιάζει δείγματα τοΰ Λεξικοΰ τών Προσωκρατικών, ενός σημαντικοΰ συλλογικοΰ έργου πού ετοιμάζει τό Κέντρο, οί κυρίες Α. Κελεσίδου ­ Γαλανοΰ τήν πλωτινική εξήγηση τής πλατωνικής διαλεκτικής για τό αγαθό καί Μ. Δραγώνα ­ Μονάχου τό πρόβλημα τής Προ­

νοίας καί τής Ειμαρμένης στην Στοά καί τον Νεοπλατωνισμό, ό Διευθυντής τοΰ Κέντρου Αίνος Μπενάκης τό έργο τοϋ Νικηφόρου Χούμνου «Περί τής ύλης καί τών Ιδεών» με εισαγωγή, κριτική έκδοση καί νεοελληνική μετάφραση. Δημοσιεύονται ακόμη τα άρθρα τών Ι. Κουτσάκου, Διάγραμμα σύγχρονης μεταφυσικής τοΰ λόγου, Φ. Καργόπουλου, "Απειρο, όρια καί τάξη, Α. Φωτεινή, Κριτική θεώρηση τών καθόλου στην Όνοματο­

κρατία, Γρ. Άλατζόγλου ­ Θέμελη, Οί αντικείμενοι λόγοι στον 'Αριστοτέλη, Χρ. Γ. Ζήση, Το πρόβλημα τοΰ χρόνου εις τον 'Αριστοτέλη, Βιβλιοκρισίες τοΰ άκαδημαϊκοΰ Φ. Βασιλείου, τοΰ καθηγητοΰ Α. Μπαγιόνα καί τών ερευνητών Δ. Μούκανου, Μ. Δρα­

γώνα καί Α. Κελεσίδου. Στο τμήμα τών Ειδήσεων ό Πρόεδρος τής Εφορευτικής 'Επι­

τροπής τοΰ Κέντρου Φιλοσοφίας καθηγητής Ι. Θεοδωρακόπουλος νεκρολογεΐ τον μεγά­

λο Γάλλο φιλόσοφο Γκαμπριέλ Μαρσέλ καί σχολιάζει αναλυτικά τό 15ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας τής Βάρνας.

μ.μ.

ΙΤΑΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (1900­1972)

Άπό τό 'Ιταλικό Μορφωτικό Ίνστιτοΰτο τής 'Αθήνας κυκλοφόρησε τελευταία μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη τής διδάκτορος τής φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου Ρώμης Laura Oliveti με τίτλο «Bibliografia della letteratura Neoellenica in Italia, 1900­1972».

Ή έκδοση αυτή, πού είναι καρπός μακρών καί όχι εύκολων ερευνών σ' όλες τις βιβλιοθήκες της Ιταλίας, περιλαμβάνει ό,τι — ή σχεδόν ό,τι — δημοσιεύτηκε στην 'Ιταλία σχετικό με τή νεοελληνική λογοτεχνία στον αίώνα μας, καί ακριβέστερα άπ' τις αρχές τοΰ αιώνα μας μέχρι τών ημερών μας. "Οπως υπογραμμίζει ή συγγραφεύς ή έκ­

δοση αυτή, πού περιορίζεται τώρα σέ φιλολογικά θέματα, φιλοδοξεί να αποτελέσει τήν απαρχή μιας ευρύτερης έρευνας, καί στους λοιπούς κλάδους τής ιστορίας, τής τέχνης καί τών επιστημών, τής όλης βιβλιογραφίας για τή νεώτερη Ελλάδα στην 'Ιταλία.

Ή βιβλιογραφία ακολουθεί τήν χρονολογική σειρά τών αναφερομένων έργων, γιά τά σπουδαιότερα άπό τα όποια έκτος άπό τις καθαρά βιβλιογραφικές πληροφορίες,

— 476 —

ή συγγραφεύς παρέχει και σύντομη περίληψη και αξιολογική τοποθέτηση, πού είναι πολύ χρήσιμη για τον αναγνώστη.

Σύμφωνα με τήν εργασία της uliveti αποδεικνύεται καθαρά ότι για τή νεώτερη λο­

γοτεχνία της Ελλάδας, το ενδιαφέρον αυξάνει διαρκώς στην 'Ιταλία, μάλιστα κατά τις τελευταίες δεκαετηρίδες πήρε μεγάλες διαστάσεις μέ τήν ίδρυση τακτικών εδρών νεοελ­

ληνικής φιλολογίας σε διάφορα Πανεπιστήμια, μέ τή μετάφραση πολλών λογοτεχνικών έργων και μέ τή δημοσίευση σχετικών αξιόλογων μελετών.

Ή έκδοση, τήν οποία διακρίνει ή ακρίβεια τών ειδήσεων και ή ενημερωμένη κρί­

ση για τα ελληνικά πράγματα, αποτελεί χρησιμώτατο βοήθημα για τον μελετητή τών νεοελληνικών γραμμάτων καί πολύτιμη συμβολή για τον ιστορικό της λογοτεχνίας μας.

Ή συγγραφεύς προσέφερε μεγάλη υπηρεσία στις πνευματικές σχέσεις τής 'Ιταλίας καί Ελλάδας, καθώς καί στα νεοελληνικά γράμματα, θα ήταν δέ ευχής έργο ή βιβλιο­

γραφία της να ευρει μιμητές καί στα άλλα Κράτη, ώστε να μπορέσουμε να διαπιστώ­

σουμε ποια είναι ή διάδοση καί ή γνωριμία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας εξω άπο τα στενά όρια τής Χώρας μας. Άπο τή πλευρά αυτή πρέπει να τονισθεί ότι υπήρξε πολύ επιτυχημένη ή πρωτοβουλία τοϋ 'Ιταλικού Μορφωτικού 'Ινστιτούτου τής 'Αθήνας να αναλάβει τήν έκδοση αυτή.

Τέλος σημειώνουμε ότι, όπως μας πληροφορεί στην εισαγωγή ή Oliveti, ή εργασία της, αποτελεί μέρος τής έναίσιμης διδακτορικής διατριβής της στο Πανεπιστήμιο τής Ρώμης στην έδρα τής νεώτερης ελληνικής φιλολογίας μέ καθηγητή τον Γεώργιο Ζώρα, ευχόμαστε δέ γρήγορα να μας δώσει καί το υπόλοιπο μέρος πού άφορα γενικώ­

τερα τή μελέτη τής νεοελληνικής φιλολογίας στην 'Ιταλία καί τις έλληνο­ιταλικές πνευματικές σχέσεις καί αμοιβαίες επιδράσεις.

μ.μ.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθμ. 21, 'Ιούλιος ­ Σεπτέμβριος 1974)

ΤΙΜΗΤΙΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ. — Ό εκ τών μελών του ημετέρου Συλλόγου ακαδη­

μαϊκός κ. Νικόλαος Λούρος όνέλαβε το υπουργείον 'Εθνικής Παιδείας καί Θρησκευ­

μάτων εις τήν υπό τον κ. Κ. Καραμανλήν Έθνικήν Κυβέρνησιν. Ό πρόεδρος τοϋ ημετέρου Συλλόγου κ. 'Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος εξελέγη

πρόεδρος τοϋ Διοικητικοΰ Συμβουλίου τοϋ Έθνικοΰ Θεάτρου. Ό έκ τών συμβούλων τής 'Εφορείας τοϋ Φ.Σ. «Παρνασσός» καθηγητής κ. Γεώρ­

γιος Μιχαηλίδης ­ Νουάρος εξελέγη μέλος τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών.

ΝΕΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ Φ.Σ. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ».—Συνεχίζουσα τήν πνευματικήν καί πολιτιστικήν δραστηριότητα του Φ.Σ. «Παρνασσός», ή 'Εφορεία προέβη τελευ­

ταίως είς τήν εκδοσιν τών κατωτέρω δημοσιευμάτων : 1) Sévérien Salaville καί Ευγενίου Δαλλεζίου, Καραμανλίδικα. Το δημοσίευμα έκ

σελ. 350, αποτελεί τον τρίτον τόμον τοϋ κλασσικού έργου, περιλαμβάνοντος χρονολο­

γικώς τήν βιβλιογραφίαν τών εις καραμανλικήν γλώσσαν εκδοθέντων κειμένων άπό τής εποχής τής αλώσεως μέχρι τών ήμερων μας. Τό έργον έχει βραβευθή υπό τής 'Ακαδη­

μίας 'Αθηνών. 2) Χρίστου Θεοδωράτου, Βιογραφία'Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτου συντεθεΐσα παρ' αύ­

— 477 —

του τοϋ ιδίου. Ό τόμος εκ σελ. 175 περιέχει τήν αύτοβιογραφίαν του γνωστού Κεφαλ­

λήνος 'Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτου, συνοδεύεται δε ύπό εκτενούς εισαγωγής και διαφωτι­

στικών σημειώσεων τοϋ συγγραφέως, ό όποιος δια τάς περί Ζερβοϋ μελετάς του έχει βρα­

βευθή ύπό της 'Ακαδημίας 'Αθηνών. 3) Τεϋχος Εκατονταετήρίδος Νυκτερινών Σχολών «Παρνασσού». Το δημοσίευ­

μα εκ σελ. 166 είναι αφιερωμένο ν εις τήν κατά το παρελθόν έτος έορτασθεΐσαν έπέτειον της εκατονταετή ρίδος τής λειτουργίας τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ Συλλόγου. Δημο­

σιεύονται τα πρακτικά τοϋ εορτασμού, αί γενόμεναι έπί τη ευκαιρία όμιλίαι, ώς και πα­

λαιότερα άρθρα άφορώντα εις τήν ΐδρυσιν τών Σχολών και τών εισηγητών τής ιδρύ­

σεως αυτών.

ΣΥΓΚΛΗΣΙΣ ΓΕΝ. ΣΥΝΕΑΕΥΣΕΩΣ. — Τήν 9ην Ιουλίου έ.ε. συνήλθεν ή Γεν. Συνέλευσις τών μελών τοϋ Φ.Σ. «Παρνασσός» δια τήν συζήτησιν και λήψιν σχετικών αποφάσεων έπί τών έξης θεμάτων : 1) "Εγκρισις δαπάνης προς άξιοποίησιν εισόδου και υπογείου τοϋ ενταύθα και έπί τών οδών Κατακουζηνοϋ 2 και Θεμιστοκλέους 17 μεγάρου τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ Συλλόγου. 2) "Εγκρισις αποδοχής τής υπέρ τών Νυκτερι­

νών Σχολών τοϋ Συλλόγου, έκ δρχ. 500.000, δωρεάς τής Κας Έλλης Σ. Μαγιάση και λοι­

πών δωρεών. 3) Έγκρισις τής αποφάσεως τής Εφορείας περί καθορισμοΰ ετησίας συν­

δρομής τών μελών εις δρχ. πεντακόσιας (500).

ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΙΔΡΥΤΩΝ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΩΝ.— Κατόπιν αποφάσεως τής Εφο­

ρείας τοϋ Συλλόγου τό έτήσιον μνημόσυνον υπέρ τών ιδρυτών, ευεργετών και δωρητών τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» θα τελεσθή κατά μήνα Όκτώβριον έ.ε., έν συνδυασμφ μετά τής εορτής τών εγκαινίων τοϋ νέου συλλογικού έτους 1974­1975 και μετά τής ενάρξεως τοϋ νέου σχολικού έτους τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ Παρνασσοΰ. Κατά τήν αυτήν έκδήλωσιν θα γίνη και ή απονομή τών βραβείων εις τους διακριθέντος κατά τό παρελθόν σχολ. έτος μαθητάς τών Σχολών.

ΔΩΡΕΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΝ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Τον παρελθόντα μήνα Ίούλιον 1974 προσέφερεν έργα του προς έμπλουτισμόν τής Πινακοθήκης τοϋ «Παρνασσού» ό ζωγράφος κ. 'Ιωάννης Θεοφιλής.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑΙ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑΙ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ Φ. Σ. «ΠΑΡΝΑΣ­

ΣΟΣ» ΚΑΤΑ ΤΟ ΛΗΞΑΝ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΝ ΕΤΟΣ 1973 ­ 74.—Κατά τό λήξαν χρονικόν διάστημα άπό 1ης Σεπτεμβρίου 1973 έως 31ης Αυγούστου 1974, ώργανώθησαν ύπό τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και τών Τμημάτων αύτοΰ, αί κάτωθι πνευματικαί και καλλιτεχνικοί εκδηλώσεις :

1) Όμιλίαι κατά τάς έθνικάς επετείους τής 28ης 'Οκτωβρίου και 25ης Μαρτίου. 2) Όμιλίαι έπί τή έπετείω τής Ημέρας Προστασίας τών ζώων, τής ιδρύσεως τοϋ

Όργανισμοΰ Ηνωμένων 'Εθνών και τής συμπληρώσεως 150 ετών άπό τοϋ θανάτου τοϋ λόρδου Βύρωνος.

3) Διαλέξεις Φιλολογικού ­ 'Αρχαιολογικού Τμήματος και Φυσιογνωστικοΰ Τμή­

ματος και μουσικοί εσπερίδες. Συγκεκριμένως ώργανώθησαν : α. 36 διαλέξεις επιμέλεια τοϋ Φιλολογικού και 'Αρχαιολογικού Τμήματος. β. 7 διαλέξεις επιμέλεια τοϋ Φυσιογνωστικοΰ Τμήματος και γ. 5 μουσικαί εσπερίδες επιμέλεια τοΰ Φιλολογικοΰ Τμήματος. 4) Άλλαι εκδηλώσεις. Συγκεκριμένως ώργανώθησαν ύπό τοΰ Φ.Σ. «Παρνασσός»

κατά τό λήξαν συλλογικόν έτος 1973 ­ 74 αί κάτωθι εκδηλώσεις :

— 478 —

α. Τήν Ιΐην 'Ιανουαρίου 1974 εορτή κοπής τής βασιλόπιττας. β. Τήν 13ην 'Απριλίου 1974 φιλική συγκέντρωσις δια τήν από κοινοϋ παρακολού­

θησιν τής τελετής τής 'Αναστάσεως από τους έξώστας του κεντρικού Μεγάρου τοϋ «Παρνασσού» έν τή πλατεία τοϋ 'Αγίου Γεωργίου Καρύτση.

γ. 'Από 10­30 'Ιανουαρίου 1974 αναδρομική εκθεσις έργων ζωγραφικής του γνω­

στού Νικήτα Γρύσπου, έπί τή συμπληρώσει 100 ετών ζωής τοϋ καλλιτέχνου, εις τήν αϊθουσαν εκθέσεων τοϋ Γ' ορόφου, είς ενδειξιν τιμής και αγάπης προς τον έκλεκτον καλλιτέχνην.

δ. Άπα 19ης'Απριλίου μέχρι 11ης Μαΐου 1974 εκθεσις εις τήν αϊθουσαν τής Πινακοθήκης τοϋ Συλλόγου, επί τή συμπληρώσει 150 ετών άπό τοϋ θανάτου τοϋ λόρ­

δου Βύρωνος, σπανίων χαρακτικών και βιβλίων, αναφερομένων είς τήν ζωήν καί το έργον αύτοϋ.

ΙΔΡΥΣΙΣ Ε' ΤΑΞΕΩΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Κατόπιν προτά­

σεως τοϋ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» τό Ύπουργεΐον 'Εθνικής Παιδείας καί Θρησκευμάτων ενέκρινε τήν ϊδρυσιν καί λειτουργίαν Ε' τάξεως τοϋ Νυκτερινοΰ Γυμνα­

σίου τοϋ Συλλόγου. Ή λειτουργία τής νέας τάξεως τοϋ Γυμνασίου ήρχισεν ήδη άπό τοϋ τρέχοντος σχολ. έτους 1974­1975.

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ.—Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Ιουλίου ­ Σεπτεμβρίου 1974 έγένοντο αί κάτωθι δωρεαί υπέρ τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ «Παρνασσού» :

κ. καί κας Παύλου Λυκούδη είς μνήμην Μαρίας 'Αλεξανδρή δρχ. 500, κ. καί κας Χρ. Δημακοπούλου εις μνήμην Δημ. Φωτοπούλου δρχ. 500, οικογενείας Νικολάου Ηλιοπούλου είς μνήμην Δημητρίου Φωτοπούλου δρχ. 500, κ. καί κας 'Αθανασίου Βυζά εις μνήμην Χρίστου Θεοδωράτου δρχ. 1.000, δίδος Αικατερίνης Μουρούκα εις μνήμην Χρ. Θεοδωράτου δρχ. 1.000, κ. Γερασ. Εύθυμιάτου είς μνήμην Χρ. Θεοδωράτου δρχ. 1.500, δίδος Σοφίας Μουρούκα είς μνήμην Χρ. Θεοδωράτου δρχ. 1.000, κας Ειρήνης Σακελλαρίου εις μνήμην Χρ. Θεοδωράτου δρχ. 500, κ. καί κας Γεωργ. Έλευθεράκη είς μνήμην Χρ. Θεοδωράτου, δρχ. 1.000, κ. Κωνστ. Κοντοπούλου εις μνήμην Χρ. Θεοδωρά­

του δρχ. 1.000, οικογενείας Δημ. Μπουντή είς μνήμην Χρ. Θεοδωράτου δρχ. 1.000, κ. 'Ιωάννου Κωνσταντινίδη είς μνήμην Χρ. Θεοδωράτου δρχ. 1.000, κ. καί κας Χρ. Δημα­

κοπούλου είς μνήμην Πολυβίου Σαραντοπούλου δρχ. 500, κ. Π. Σφετικοπούλου εις μνή­

μην Κλ. Παππα δρχ. 500, κ. Γεωργίου Βογιατζάκη είς μνήμην 'Αμαλίας Βογιατζάκη δρχ. 2.000, κ. καί κας Χρ. Δημακοπούλου είς μνήμην 'Αμαλίας Δημακοπούλου δρχ. 500, κ. καί κας Λεωνίδα Πίτσικα καί κ. καί κας Δημ. Ήλιάδου είς μνήμην Νικήτα Ίίλιάδου δρχ. 1.000, κας Μαρίας Μπουλούκου είς μνήμην Θεμιστ. Μώραλη δρχ. 1.000, κ. Β. Σκαλαίου καί δίδος Λίζας Σκαλαίου είς μνήμην Σοφίας Φιλιπποπούλου δρχ. 1.000 οικογενείας Χρ. Θεοδωράτου εις μνήμην Χρίστου Θεοδωράτου δρχ. 5.000.

μ.μ.

— 479 —

ΝΕΑ Δ Η Μ Ο Σ Ι Ε Υ Μ Α Τ Α Γ ι ά ν ν η Χ α τ ζ ί ν η , Ό επιούσιος άρτος (δοκίμια), 'Αθήνα 1974. Π. Σ ι ν ό π ο υ λ ο υ , Κοντάκια, Α', Ρωμανού" τοϋ Μελωδού, 'Αθήναι 1974. Τ. Κ ό ρ φ η , Ρώμος Φιλύρας, 'Αθήνα 1974. Τ ά κ η Δ ό ξ α , Στή χώρα τοΰ Αυγεία, 'Αθήνα 1973. Ά γ γ. Β ο γ ά σ α ρ η , Σολωμός και Λευτεριά, 'Αθήνα 1973. Π α ν τ. Μ υ λ ω ν ά , Βύρων, 'Αθήναι 1974. Ί ω . Πα πα β α σ ι λ ε ί ο υ, Ό Κωστής Παλαμάς και ή "Αρτα, 'Αθήναι 1973. , Π έ τ ρ ο υ Β ρ ά ϊ λ α ­ ' Α ρ μ έ ν η , Φιλοσοφικά έργα, τόμ. Δ', επιμέλεια Ε. Μουτσο­

πούλου και Α. Γλυκοφρύδου ­ Λεοντσίνη, 'Αθήναι 1974. R e v u e d e s É t u d e s B y z a n t i n e s , τόμ. 32, Paris 1974. O r i e n t a l i a C h r i s t i a n a P e r i o d i c a , τόμ. 40, Roma 1974. Δ ι ο τ ί μ α , τόμ. 2, 'Αθήναι 1974. Ε λ λ η ν ι κ ά , τόμ. 26, Θεσσαλονίκη 1973. B a l k a n S t u d i e s , Θεσσαλονίκη 1973. Ά θ. Κ ο μ ί ν η , 'Υπήρχε ποίησις είς τό Βυζάντιον ; 'Αθήναι 1974. Ή εορτή είς τό Πανεπιστήμιον 'Αθηνών προς τιμήν τοϋ Παν. Ζέπου, 'Αθήναι 1974. Κ. Μ ε ρ ε ν τ ί τ ο υ, Ή θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων, Έν 'Αθήναις 1974. ' Ε λ λ η ν ι κ ή ς Δ η μ ι ο υ ρ . γ ί α ς Εύρετήριον, επιμέλεια 'Αδαμαντίου Άνεστίδη,

'Αθήνα 1974. L a u r a Ο 1 i ν e t i, Bibliografia della letteratura neoellenica in Italia (1900­1972),

Istituto Italiano di Cultura in Atene, 'Αθήναι 1974. Μ ν η μ ό σ υ ν ο ν Σ ο φ ί α ς Ά ν τ ω ν ι ά δ ο υ , εκδ. Βιβλιοθήκη τοΰ Ελληνικού

'Ινστιτούτου Βενετίας, Βενετία 1974. ' Α κ α δ η μ ί α ' Α θ η ν ώ ν : Μνημεία τής Ελληνικής 'Ιστορίας, αριθμ. 8, Γεωργίου

Ψύλλα, 'Απομνημονεύματα τοΰ βίου μου. Εισαγωγή Ν. Λούρου. Έκδοσις και επιμέλεια Έλ. Πρεβελάκη, 'Αθήναι 1974.

' Ε λ λ η ν ι κ ή ' Α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ή ' Ε τ α ι ρ ε ί α , Πρακτικά τοΰ Β' Διεθνούς 'Ανθρω­

πιστικού Συμποσίου 'Αθηνών ­ Δελφών ­ Πηλίου, 'Αθήναι 1974. ' Ε λ λ η ν ι κ ή ' Α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ή ' Ε τ α ι ρ ε ί α , Φιλοσοφία και ανθρωπιστική Φιλο­

λογία, τρεις επιστημονικοί ανακοινώσεις ύπό Κ. Hubner, St. Jaki και Jonas Palm, 'Αθήναι 1974.

Γ. Κ α λ α θ ά , Προορισμός, Πεπρωμένον, Θεία Πρόνοια, 'Αθήναι 1974. Γ. Μ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ , Εφτά διηγήματα, 'Αθήνα 1974. Ά θ. Φ ω τ ο π ο ύ λ ο υ , Χειρόγραφα μοναστηριών τής Ηλείας, 'Αθήναι 1973. Έ λ . Π ρ ε β ε λ ά κ η , Σχέδιον συνθήκης 'Ελλάδος ­ Προστάτιδων Δυνάμεων (1834),

'Αθήναι 1973. Σ π. Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο υ , Χρονολόγηση τοΰ Στάθη, 'Αθήναι 1973. Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , "Εντυπο περγαμηνό ειλητάριο άπό τό τυπογραφείο τοΰ Ν. Σοφια­

νοΰ, Βενετία 1974. " Α ν δ ρ έ ο υ Δ ρ α κ ά κ η , Πρωτότυποι νομικοί θεσμοί είς τήν οίκιζομένην Έρμού­

πολιν (1821 ­1830), Έν 'Αθήναις 1973. ' Α ν δ ρ έ ο υ Φ υ λ α κ τ ο ύ , Σολωμικοί απόηχοι στο «"Αξιον έστι» τοΰ 'Οδυσσέα

Ελύτη, Λευκωσία 1974. Θ. Ξ ύ δ η , Ποιήματα 1971­1974, 'Αθήναι 1974.

— 480 —

D. G e o r g a c a s , Historical and Languago Contacts and a Place­Name on Samos and in Macedonia (Greece) : Karlovasi, Names, 22, 1 (1974) 1­33.

D. G e o r g a c a s , Kriara's Medieval Greek Lexicon : A Most Valuable Tool, Orbis^ XXII, 2 (1973) 404 ­ 430.

D. G e o r g a c a s , Modern Greek ­ English Dictionary : A Sectio of Edited Entries : ακόντιο ­ ακούραστος, Orbis XXII (1973) 389­403.

Π, Π α π α ζ α χ α ρ ι ά δ η , Ρεμπέτισα, Στίχοι για μελοποίησι και ποίησι, 'Αθήνα 1974. ' Ι ε ρ ά Σ ύ ν ο δ ο ς τ η ς ' Ε κ κ λ η σ ί α ς τ ή ς Ε λ λ ά δ ο ς , Ή αλήθεια δια το

«Έκκλησιαστικόν ζήτημα», 'Αθήναι 1974. Γ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ ­ Γ . Ά γ γ ε λ ι ν ά ρ α , Βιβλιογραφία έμμετρων νεοελληνικών μετα­

φράσεων τής αρχαίας επικής ποιήσεως, 'Αθήναι 1974. Κ ύ π ρ ο υ Χ ρ υ σ ά ν θ η , Δραματικός Λόγος, Λευκωσία 1974. Κ ώ σ τ α Δ α φ ν ή , 'Απόστολος Δοξιάδης, 'Αθήναι 1974.

•

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΠΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Α\ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Φιλολογικών περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον "Εκαστος fόμός σελ. 650. — Ετησία συνδρομή : δρχ. 240.

­ Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κωστή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος,'Αθήναι 1969. 2. Κ ω στ ή Παλαμά, 'Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , ΟΙ αδελφοί ΣοΟτσοι καί ή πολιτική ποίησις έπί Όθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκορας καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

> 1970. 5. Ί ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο 0, 'Ανδρέας Λασκαρατος, Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης, Αθήναι 1971 7. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κουρτίδου , Ή έξέλιξις τοΟ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί δ 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγη­ματογράφος, 'Αθήναι 1972.

8. 'Αρίστου Καμπάνη, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

Έκαστον τεϋχος δρχ. 20.

Γ. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

Ι. Μ. Μαντουβάλου , Τα έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΟ 1862 καί τα έν τφ «Παρνασσό» κατάλοιπα τοϋ Δ. Βούλγαρη, Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα τών 'Ελλήνων σπουδαστών τοΟ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100.

3. Έπα μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν (στορίαν τών ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100.

4. Ε6γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ , Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων δργων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ", 1866 ­1900. Έργον βραβευθεν ύπο τής 'Ακα­δημίας 'Αθηνών, Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοϋ Γ' είς τήν Ελλάδα, Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χρίστου Θεοδώρα τ ου, Βιογραφία Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτου συντεθεϊσα παρ* αύτοϋ τοϋ Ιδίου, 'Αθήναι 1974, σελ. κς' ­J­ 154. Δρχ. 150.