9. Baskı

Editör: Prof. Dr. Cemil ÖZTÜRK

İMPARATORLUKTAN ULUS DEVLETE TÜRK İNKILÂP TARİHİ

ISBN 978-605-318-594-9DOI 10.14527/9786053185949

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2016, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayım ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt

ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkındayayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları

satın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 2005, Ankara9. Baskı: Eylül 2016, Ankara

Yayın-Proje: Elif Turanlıoğlu BultanDizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

iii

ÖN SÖZ

Türk Đnkılâbı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu, insanlık tarihinin en büyük kırılma noktalarından birinde gerçekleşmiştir. Öyle ki, dünyanın yer altı ve yer üstü zenginliklerinden daha büyük pay koparmak için XIX. yüz-yıldan beri büyük bir siyasî, askerî ve ekonomik savaşım içine giren Batılı emperyalist güçler, Türk Đnkılâbı’nın filizlendiği ve onun önderinin büyük bir kahraman ve lider olarak tarih sahnesine çıktığı Birinci Dünya Sava-şı’nda son kozlarını oynamışlardır. Bu savaş, dünya siyasî düzeninde tarihin o zamana kadar kaydetmediği şiddette büyük bir depreme yol açmıştır. Zi-ra, bu savaşın ardından üç büyük imparatorluk, Alman Đmparatorluğu, Avusturya – Macaristan Đmparatorluğu ve Osmanlı Đmparatorluğu çökmüş; Çarlık Rusyası’nda ise rejim yıkılmış, yerine komünizme dayalı Sovyetler Birliği kurulmuştur. Milyonlarca insanın yaşamına mal olan bu savaşta ka-zanan tarafta olan Đngiltere, Fransa ve Đtalya, emperyalist paylaşım projele-rine uygun olarak, savaş öncesi hedeflerine ulaşmışlardır. Paylaşılan coğraf-ya ise, hem stratejik önemi, hem de zengin petrol bölgelerinin varlığı başta olmak üzere, sahip olduğu doğal zenginliklerle Osmanlı toprakları olmuş-tur. Türk milleti, asırlardır vatan bildiği üç kıtaya yayılmış bu coğrafyayı savunabilmek için, bir milyondan fazla evlâdını feda etmiştir.

Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Türk milleti, 1911’de başlayan Trablusgarp Harbi’nden beri süren savaşlarda yalnızca koca bir imparator-luğu değil, bütün maddî ve manevî varlığını da kaybetmiştir. Savaş sonunda imzalanan ateşkes ve barış antlaşmaları, Osmanlı yönetimi ve müttefikleri tarafından tam bir teslimiyetle kabullenilmiştir. Đşte, tüm umutların tüken-diğinin sanıldığı, pek çok siyasetçi ve aydının Đngiltere veya Amerika Birle-şik Devletleri’nin himayesi altına girmeyi savunmaya başladığı bir dönemde, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün yeniden ayağa kaldırdığı Türk milleti, ver-diği Millî Mücadele sonunda kendisine dayatılan esaret zincirlerini kırmış-tır. Bu nedenle Yakup Kadri [Karaosmanoğlu]’nin deyimiyle Millî Mücade-le, Türk’ün “Đkinci Ergenekon”udur. Çünkü, böylece Türk milletini Anado-lu’dan söküp atmayı ve nihayet Orta Asya’ya sürmeyi, hiç değilse Đç Anado-lu bozkırına hapsetmeyi hedefleyen gizli antlaşmalar suya düşmüş, Osmanlı Đmparatorluğu’nun yıkıntıları üzerinde tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurulmuştur.

Millî Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla, Türk mille-tinin tarihinde yepyeni bir dönem başlamıştır. Bu yeni dönemde, Atatürk’ün önderliğinde gerçekleştirilen Türk Đnkılâbı ile Türkiye, kendisi gibi geri kalmış bir tarım ülkesinde ilk kez görülen büyük bir çağdaşlaşma projesini

iv

uygulamaya koymuştur. Bu proje sayesinde Türkiye, her şeyden önce üniter bir ulus devlet olarak yapılanmış, hemen her alanda büyük atılımlar yapmış, geçirdiği evrimlerle demokratik ve lâik bir hukuk devleti olmayı başarmıştır. Elbette, kaydedilen gelişmelere karşın Türkiye, henüz Atatürk’ün “çağdaş uygarlığın üzerine çıkma” hedefini gerçekleştirmiş değildir. Nihaî hedefe ulaşabilmek için Atatürk’ün tek manevî mirasım dediği “akıl” ve “bilim” yolunda yürümeye devam edilmelidir.

Birinci Dünya Savaşı öncesindekilere benzer siyasî, askerî ve ekono-mik rekabetin büyük bir ivme kazandığı, coğrafyamızın büyük paylaşım kav-galarına gebe olduğu günümüzde Türk İnkılâbı ve onun yönünü belirleyen Atatürkçü düşünce sistemi, Türk milleti için Cumhuriyet tarihinde hiç ol-madığı kadar önemli hale gelmiştir. Elinizdeki kitap, Osmanlı İmparatorlu-ğu’nun çöküşü, Millî Mücadele ve Türk İnkılâbı ile Cumhuriyet’in Atatürk sonrasında geçirdiği evrimi irdeleyerek, okuyucuya günümüzdeki gelişmele-ri doğru okuma/değerlendirme ve geleceğe yönelik bir bakış açısı oluştur-mada katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.

Sözlerime son verirken kitabın ortaya çıkması sırasındaki özverili ça-lışmalarından dolayı Prof. Dr. Tülay Âlim Baran, Dr. Edip Başer, Prof. Dr. Süleyman Beyoğlu, Dr. Handan Diker, Prof. Dr. Vahdettin Engin, Prof. Dr. Cezmi Eraslan, ve Doç. Dr. Arzu M. Nurdoğan’a teşekkürlerimi sunuyo-rum. Ayrıca Sayın Servet Sarıkaya’nın şahsında kitabın basım ve yayımını büyük bir istek ve titizlikle gerçekleştiren Pegem Akademi ailesine de te-şekkür etmeyi zevkli bir görev kabul ediyorum.

Genel olarak okuyuculara ve özellikle de Mustafa Kemal Atatürk’ün Türk bağımsızlığını ve Türkiye Cumhuriyeti’ni emanet ettiği gençliğimize faydalı olması ümidiyle…

İstanbul - Göztepe, Ekim 2015

Prof. Dr. Cemil Öztürk Editör

v

EDİTÖR VE YAZARLAR*

Tülay Âlim Baran, Prof. Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri

ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü A.B.D. Müdürü.

Edip Başer, Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü A.B.D. Emekli Öğretim Üyesi.

Süleyman Beyoğlu, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Atatürk İlkele-ri ve İnkılap Tarihi Bölüm Başkanı.

Handan Diker, Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yarı Za-manlı Öğretim Üyesi

Vahdettin Engin, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi.

Cezmi Eraslan, Prof. Dr. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte-si Tarih Bölümü Cumhuriyet Tarihi Ana Bilim Dalı öğretim üyesi.

Arzu M. Nurdoğan, Doç. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı öğretim görevlisi.

Cemil Öztürk, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Öğretim Üyesi

* Editör ve yazarlar soyadlarına göre sıralanmıştır.

vi

İÇİNDEKİLER

Ön Söz .................................................................................................................................... iii Editör ve Yazarlar ................................................................................................................... v Đçindekiler ............................................................................................................................... vi Kısaltmalar ............................................................................................................................ xiii Giriş .......................................................................................................................................... 1

BĐRĐNCĐ KISIM

TARĐHÎ ZEMĐN

1. BÖLÜM BATI UYGARLIĞININ YÜKSELĐŞĐ

Arzu M. Nurdoğan (9–35) Giriş .......................................................................................................................................... 9 Avrupa’nın Avrupalaşma Süreci Rönesans ve Reform ...................................................... 11 Rönesans ........................................................................................................................... 11 Reform .............................................................................................................................. 13 Aydınlanma Çağı ................................................................................................................... 14 Fransız Đhtilali ........................................................................................................................ 16 Sanayi Devrimi ....................................................................................................................... 19 Avrupa’da Demokratik Devrimler Süreci ............................................................................ 22 Ulus Devletlerin Đnşası .......................................................................................................... 24 Sömürgecilik Çağı .................................................................................................................. 27 Büyük Savaş ve Sarsıntıları ................................................................................................... 28 Kaynakça ................................................................................................................................ 33

2. BÖLÜM OSMANLI ĐMPARATORLUĞU’NUN DEVAMLILIK VE

MODERNLEŞME MÜCADELESĐ: TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ’NĐN TARĐHÎ TEMELLERĐ

Vahdettin Engin (37–91) Modernleşme Yolunda Đlk Adımlar ..................................................................................... 37 III. Selim ve Reformları ........................................................................................................ 39 Nizam-ı Cedit’in Kuruluşu ............................................................................................... 41 Đkamet Elçiliklerinin Açılması ......................................................................................... 43 Reformların Sonu ............................................................................................................. 44 II. Mahmud Dönemi ............................................................................................................. 45 Alemdar Mustafa Paşa ve Đcraatları ................................................................................ 45 II. Mahmud Reformları ................................................................................................... 47 Tanzimat Dönemi Reformları .............................................................................................. 50

vii

Tanzimat ve Islahat Fermanları.......................................................................................50 Tanzimat ve Merkezi İdare..............................................................................................54 Tanzimat ve Eğitim...........................................................................................................55 Vilayetler Kanunu ve Taşra İdaresi ve Merkeziyetçilik.................................................58 Yeni Osmanlılar ve I. Meşrutiyet’in İlânı .......................................................................59 II. Abdülhamid Dönemi........................................................................................................63 İttihat ve Terakki Cemiyeti ..............................................................................................66 Devleti Kurtarmaya Yönelik Fikir Akımları ..................................................................68 İkinci Meşrutiyet Dönemi.....................................................................................................71 II. Meşrutiyet’in İlânı .......................................................................................................71 İttihat ve Terakki İktidarı Politikaları .............................................................................72 II. Meşrutiyet Dönemi’nde Muhalefet............................................................................74 31 Mart Olayı ....................................................................................................................75 Trablusgarp ve Balkan Savaşları......................................................................................78 I. Dünya Savaşı ......................................................................................................................81 Kapitülâsyonların Kaldırılması ........................................................................................82 I. Dünya Savaşında Cepheler...........................................................................................83 Kaynakça ................................................................................................................................90

İKİNCİ KISIM

YENİDEN DOĞUŞ/MİLLİ MÜCADELE

3. BÖLÜM MİLLÎ MÜCADELE’NİN ÖRGÜTLENMESİ

VE KUVÂ-YI MİLLİYE Süleyman Beyoğlu (95–124)

Mondros Ateşkes Antlaşması’nın Uygulanması: Osmanlı İmparatorluğu’nun Tasfiyesi ve Yurdun İşgali .....................................................................................................95 Mütareke Döneminde Kurulan Cemiyetler, Yurdun İşgaline Tepkiler............................98 Genel Durum ....................................................................................................................98 Millî Mücadeleye Yararlı Cemiyetler .............................................................................99 Millî Mücadeleye Zararlı Cemiyetler............................................................................103 Osmanlı Hükümetinin Tutumu ..........................................................................................104 Mustafa Kemal Paşa’nın Tepkisi ve Anadolu’ya Geçişi ...................................................106 Mustafa Kemal’in İstanbul’daki Çalışmaları ve Samsun’a Çıkışı ................................106 Amasya Genelgesi ..........................................................................................................109 Millî Uyanış ve Kongreler ...................................................................................................111 Erzurum Kongresi ..........................................................................................................111 Sivas Kongresi .................................................................................................................113 Diğer Kongreler..............................................................................................................115 Amasya Görüşmeleri ve Protokolleri.................................................................................116 Meclis-i Mebusan’ın Yeniden Açılması ve Misak-ı Millî’nin İlânı ..................................118 Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Açılması .......................................................................120 Kaynakça ..............................................................................................................................123

viii

4. BÖLÜM TAM BAĞIMSIZLIĞA GİDEN YOL:

TÜRK KURTULUŞ SAVAŞI Süleyman Beyoğlu (125–162)

Kuvâ-yı Milliye.....................................................................................................................125 Kuvâ-yı Milliyeye Karşı Tepkiler ve İç İsyanlar ................................................................125 Sevr Antlaşması: İmparatorluğun Tasfiyesi.......................................................................128 İtilâf Devletleri Arasında İttifakın Çözülmesi...................................................................131 Ermenilerin Doğu Anadolu’daki İşgaline Son Verilmesi.................................................132 Güney ve Batı Anadolu’da Silâhlı Direniş.........................................................................133 Güney Cephesi................................................................................................................133 Yunan Taarruzu Karşısında Kuvâ-yı Milliye ................................................................136 Diğer Yerlerdeki Kuvâ-yı Milliye Faaliyetleri ..............................................................138 Kuvâ-yı Milliye’den Düzenli Orduya..................................................................................140 Megali İdea’nın İflâsına Doğru ..........................................................................................141 Birinci İnönü Savaşı........................................................................................................141 İçte Anayasal Düzenleme: 1921 Teşkilat-ı Esasîye Kanunu........................................142 Londra Konferansı .........................................................................................................142 Moskova Antlaşması.......................................................................................................144 İkinci İnönü Savaşı .........................................................................................................144 Zaferlerden Geri Çekilişe: Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri ................................146 Sakarya Savaşı ve Sonrasındaki Gelişmeler..................................................................147 Ankara İtilâfnamesi ........................................................................................................148 Başkomutanlık Meydan Savaşı ......................................................................................149 Kurtuluş Savaşı’nda İnsan Zayiatı ......................................................................................152 Millî Mücadele’nin Malî Kaynakları ..................................................................................153 Silâhlı Direnişten Diplomatik Mücadeleye .......................................................................155 Mudanya Ateşkes Antlaşması........................................................................................155 Lozan Konferansı ve Barış Antlaşması .........................................................................156 Lozan Barış Antlaşması’nın Önemi...............................................................................159 Kaynakça ..............................................................................................................................161

ÜÇÜNCÜ KISIM

TÜRK İNKILÂBININ YAPILANMASI

5. BÖLÜM SİYASAL ALANDA YENİDEN YAPILANMA

Cezmi Eraslan (165–188) Saltanatın Kaldırılması ........................................................................................................165 Cumhuriyet Halk Fırkası’nın Kuruluşu .............................................................................168 Cumhuriyet’in İlânı .............................................................................................................169

ix

Cumhuriyet Kavramı ve TBMM Hükümeti Rejimi .....................................................169 Cumhuriyet’in İlânı ........................................................................................................172 Halifeliğin Kaldırılması .......................................................................................................173 İslâm Geleneğinde ve Osmanlı Devleti’nde Halifelik Kurumu ..................................173 Hilâfetin Kaldırılması .....................................................................................................174 Son Adım İçin Zeminin Hazırlanması ..........................................................................175 Yeni Anayasal Rejim: 1924 Anayasası...............................................................................179 Siyasal İnkılâplara Karşı Tepkiler ve Çok Partili Sisteme Geçiş Denemeleri.................180 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ................................................................................181 Şeyh Sait İsyanı ...............................................................................................................182 İzmir Suikastı ..................................................................................................................183 Takrir-i Sükûn Kanunu ve Rejimi .................................................................................184 Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı .................................................................................184 Menemen-Kubilay Olayı ................................................................................................186 Kaynakça ..............................................................................................................................187

6. BÖLÜM LÂİK HUKUK SİSTEMİNİN KURULUŞU

Handan Diker (189–203) Kavramsal Çerçeve ..............................................................................................................189 Osmanlı Hukuk Sistemi ......................................................................................................189 Ulusal Egemenliğe Dayalı Lâik Devlet Düzeninin Kurulması ........................................192 Ulusal Egemenliğin Gerçekleştirilmesi.........................................................................193 Devlet Düzeninin Lâikleşmesi.......................................................................................194 Temel Yasaların Yapılması ................................................................................................201 Kaynakça ..............................................................................................................................203

7. BÖLÜM SOSYAL VE KÜLTÜREL YAŞAM

Tülay Âlim Baran (205–239) Sosyal Yaşamın Yeniden Yapılanması ..............................................................................205 Giyim Kuşamın Çağdaşlaşması......................................................................................207 Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması.....................................................................211 Milletler Arası Zaman, Rakam ve Ölçü Birimlerinin Kabulü.....................................213 Bayram ve Ulusal Tatil Günlerinin Düzenlenmesi ......................................................215 Soyadı Kanunu ve Eski Unvanların Yasaklanması ......................................................215 Kültürel Gelişmeler.............................................................................................................217 Cumhuriyetin Fikir Temeli: Millî Kültür ......................................................................217 Tarih Çalışmaları ve Türk Tarih Kurumu.....................................................................218 Dil Çalışmaları ve Türk Dil Kurumu.............................................................................222 Sanat Yaşamı ..................................................................................................................225 Kaynakça ..............................................................................................................................238

x

8. BÖLÜM ÇAĞDAŞ EĞİTİM VE BİLİM

Cemil Öztürk (241–266) Giriş ......................................................................................................................................241 Osmanlı Mirası ....................................................................................................................242 Sistemin Temelleri...............................................................................................................244 Atatürk’ün Eğitim Görüşü.............................................................................................245 Anayasa: Teşkilât-ı Esasiye Kanunu .............................................................................246 Cumhuriyet Halk Partisi Programları ...........................................................................246 Hükümet Programları ....................................................................................................247 Maarif Kongresi ve Heyet-i İlmiye Kararları................................................................248 Eğitimde Çağdaşlaşma ........................................................................................................248 Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Eğitim ve Öğretimin Birleştirilmesi.................................249 Karma Eğitim..................................................................................................................251 Harf İnkılâbı ve “Millet Mektepleri” ............................................................................253 Okul Öncesi, İlk ve Ortaöğretimde Gelişmeler ................................................................256 Okul Öncesi Eğitim ........................................................................................................256 İlköğretim........................................................................................................................257 Ortaöğretim.....................................................................................................................258 Yüksek Öğretim ve Bilim....................................................................................................261 Dârülfünun Reformu: İstanbul Üniversitesi’nin Kuruluşu .........................................261 Yüksek Öğretimdeki Diğer Gelişmeler ........................................................................263 Kaynakça ..............................................................................................................................264

9. BÖLÜM EKONOMİK GELİŞMELER

Cemil Öztürk (267–292) Giriş ......................................................................................................................................267 Yarı Sömürgelikten Tam Bağımsızlığa ..............................................................................267 Osmanlı Mirası................................................................................................................267 Millî Mücadele’nin “Tam Bağımsızlık” Misyonu .........................................................270 Sevr Modeli: Bir Emperyalizm Projesi..........................................................................271 Lozan Antlaşması: Tam Bağımsız Türkiye’nin Tescillenmesi.....................................272 Liberal Sanayileşme ve Kalkınma Politikası Yılları (1923–1929) .....................................274 Devralınan Ekonomik Miras .........................................................................................275 Türkiye İktisat Kongresi.................................................................................................275 Âşar Vergisinin Kaldırılması..........................................................................................277 Maliye Politikası .............................................................................................................277 Sanayileşme ve Finans Sektörü......................................................................................278 Ulaşım Politikası ve Demir Yolu Seferberliği ..............................................................280 Ekonomik Bağımsızlığın Tamamlanması......................................................................281 Devletçi Sanayileşme ve Kalkınma Dönemi (1930–1938) ................................................282 Ekonomi Politikasında Köklü Değişimin Nedenleri....................................................282

xi

Devletçiliğin Karakteristik Özelliği ...............................................................................284 Devletçiliğe Geçiş ...........................................................................................................285 Sanayileşme.....................................................................................................................285 Tarım ...............................................................................................................................287 Yabancı Sermaye, “Millîleştirme” ve Dış Borçlar........................................................287 Özel Sektörün Gelişmesi................................................................................................288 Ulaştırma.........................................................................................................................288 Dış Ticaret.......................................................................................................................289 Genel Değerlendirme..........................................................................................................289 Kaynakça ..............................................................................................................................290

10. BÖLÜM ATATÜRK TÜRKİYESİ’NİN DIŞ POLİTİKASI

Cezmi Eraslan (293–310) İngiltere ile İlişkiler ve Musul Sorunu................................................................................294 Yunanistan ile İlişkiler ........................................................................................................295 Türk-İtalyan İlişkileri ..........................................................................................................296 Türk-Sovyet İlişkileri ...........................................................................................................297 Türk-Fransız İlişkileri ve Hatay Meselesi ..........................................................................297 Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne Girişi............................................................................303 Balkanlar ve Orta Doğu’da İş Birliği ve Barış Kuşağı Oluşturma Politikası...................303 Balkan Paktı ....................................................................................................................304 Sâdâbat Paktı ..................................................................................................................306 Boğazlarda Egemenliğin Tamlanması: Montreux Boğazlar Sözleşmesi .........................307 Kaynakça ..............................................................................................................................310

11. BÖLÜM TÜRK İNKILÂBININ DAYANDIĞI TEMEL İLKELER

Handan Diker (311–327) Atatürkçülük: Tanımı ve Doğası ........................................................................................311 Atatürk İlkeleri ....................................................................................................................316 Cumhuriyetçilik ..............................................................................................................316 Milliyetçilik......................................................................................................................318 Halkçılık ..........................................................................................................................320 Devletçilik .......................................................................................................................321 Lâiklik..............................................................................................................................323 İnkılâpçılık.......................................................................................................................325 Kaynakça ..............................................................................................................................327

xii

DÖRDÜNCÜ KISIM

ATATÜRK’TEN SONRA TÜRKİYE

12. BÖLÜM İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDAN XXI. YÜZYILA TÜRKİYE

Tülay Âlim Baran – Edip Başer (331–370) Siyasal Yaşam ...................................................................................................................... 331 Ekonomik Gelişmeler ......................................................................................................... 336 Hukuk ................................................................................................................................... 342 Günlük Yaşam ..................................................................................................................... 345 Dış Politika ........................................................................................................................... 348 Genel Olarak ................................................................................................................... 348 İkinci Dünya Savaşı ........................................................................................................ 350 Savaş Sonrası ................................................................................................................... 353 Avrupa Birliği Üyeliği .................................................................................................... 358 Türk-Amerikan İlişkileri ................................................................................................ 359 Ulusal Güvenlik ................................................................................................................... 362 Küreselleşme Sürecinde Ulus Devlet ve Değişen Güvenlik Stratejileri ..................... 362 Ulusal Güvenlik Kavramı Hakkında Genel Görüş ve Anlayış .................................... 363 Kaynakça .............................................................................................................................. 369

13. BÖLÜM ÇAĞDAŞ GELİŞMELER IŞIĞINDA ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE

SİSTEMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Cemil Öztürk –– Edip Başer –– Tülay Âlim Baran (371–378)

Çağdaş Gelişmeler Işığında Atatürkçü Düşünce Sistemi Üzerine Bir Değerlendirme ............................................................................................................... 371 Kaynakça .............................................................................................................................. 378

BEŞİNCİ KISIM

EKLER EK-1……………………………………………………………………………...…………381 EK-2……………………………………………………………………………..………….382 EK-3………………………………………………………………………………….……..383 EK-4………………………………………….……………………………………………..384

xiii

KISALTMALAR

A.g.b. : Adı geçen bildiri.

A.g.e. : Adı geçen eser.

A.g.m. : Adı geçen makale.

ASD : Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri.

BİUM : Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü.

byy : Basım yeri yok.

CDTA : Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi.

DİA : İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü.

İA : İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.

MEB : Millî Eğitim Bakanlığı.

MV : Maarif Vekâleti.

s. : Sayfa.

TBMM ZC : Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi.

TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi.

TCTA : Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi.

ty. : Tarih yok.

vb. : Ve benzeri.

vd. : Ve diğerleri.

vs. : Ve saire.

GİRİŞ

Cemil Öztürk

Bu kitap, Osmanlı İmparatorluğu’nun enkazı üzerinde bir ulus devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ve verdiği çağdaş uygarlık düzeyini yakalama mücadelesini konu almaktadır. Bu itibarla kitabın konusu, esasen bir imparatorluktan ulus devlete geçişin öyküsüdür. Söz konusu tarihî geçiş, yalnız iç dinamiklerin etkisiyle değil, fakat aynı zamanda Batı emperyaliz-minin dünyayı ve Osmanlı coğrafyasını paylaşma kavgasının bir ürünü olan Birinci Dünya Savaşı’nın ve müteakiben İmparatorluğun çöküşünün sonucu olarak gerçekleşmiştir. Türk milleti, bu çöküşün ardından Türkiye Cumhu-riyeti’ni kurabilmek için XX. yüzyılın ilk antiemperyalist savaşını vermiş ve bu savaştan büyük bir zaferle çıkarak, dünyanın tüm mazlum milletlerine Batının emperyalist güçlerinin yenilebileceğini göstermiştir.

Türk milletinin I. Dünya Savaşı’nın ardından verdiği ve Türk İstiklâl Harbi’ni de içine alan büyük antiemperyalist savaşıma Millî Mücadele de-nir. Millî Mücadele’nin aslî hedefi, Misak-ı Millî’de ilân edilmiştir. Kongre-ler döneminde de vurgulanan bu hedef, tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurmaktır. Tam bağımsızlık, devletin her alanda hiçbir yabancı gücün gü-düm ve/veya denetiminde olmamasıdır. Türkiye, Lozan Barış Antlaşması ile bu niteliğe sahip bir devlet haline gel(ebil)miştir.

Lozan Barış Antlaşması ile tam bağımsızlığını geri alan Türkiye, son yüzyılın büyük dâhisi Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde, büyük bir çağdaşlaşma mücadelesine girişmiştir. Bu mücadele süreci, Türk İnkılâbı olarak adlandırılmıştır. Bundan dolayı, 1934 yılında Millî Mücadele’yi ve Türk İnkılâbı’nı Türk gençliğine öğretmek amacıyla üniversitelerde veril-meye başlanan derse de ‘Türk İnkılâp Tarihi’ adı verilmiştir. Bu kitaba İm-paratorluktan Ulus Devlete Türk İnkılâp Tarihi adının verilmesi, bir yandan sözü edilen geleneğe bağlı kalma, diğer yandan da Türk İnkılâbı’nın iki bo-yutuna, yani imparatorluktan ulus devlete geçiş süreci ve çağdaşlaşma evre-sine vurgu yapma amacını taşımaktadır.

Bu bölümde, elinizdeki kitabın etkili bir şekilde kullanılmasını sağla-mak üzere, önce bir kavramsal çerçeve oluşturulmuş, daha sonra kitabın yapısı/plânı betimlenmiş ve nihayet kullanıcılar için pedagojik önerilere yer verilmiştir.

Türk İnkılâp Tarihi

2

Kavramsal Çerçeve

Türk İnkılâp Tarihi ve Cumhuriyetimizin tam olarak anlaşılabilmesi için bazı kavramların yeterince bilinmesi gerekmektedir. Aşağıda bu kav-ramlardan bazıları hakkında kısa açıklamalara yer verilmiştir.

Ulus Devlet Lozan Barış Antlaşması ile uluslar arası diplomatik meşruiyet kaza-

nan Türkiye Cumhuriyeti’nin en belirgin özelliği ulus devlet olmasıdır. İm-paratorluklardan farklı olarak, ortak bir vatan üzerinde tek bir milletin var-lığını öngören ulus devlet [nation state] modeli Batı’da doğmuştur. Türkiye, Fransa modeline göre oluşmuş bir ulus devlettir. Fransa, farklı etnik ve dinî kökenlerden gelen tüm yurttaşlarını birer Fransız olarak kabul eder. Türki-ye Cumhuriyeti de Atatürk’ün “Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türk, Kürt, Çerkez, Laz … Türkiye halkına Türk milleti denir.” şeklindeki sözleriyle özet-lenen ‘millet’ [ulus] anlayışında görüldüğü gibi, tüm yurttaşlarını Türk mille-tinin birer mensubu olarak kabul eder. Aynı şekilde Amerika Birleşik Dev-letleri [ABD] de bir ulus devlettir ve yerli halkın yanı sıra dünyanın farklı ülkelerinden göç etmiş tüm yurttaşlarının ‘Amerikan ulusu’nu [American nation] meydana getirdiğini öne sürer. Tüm ulus devletler, farklı alt kültür-lere mensup yurttaşlarını bir üst kültür/kimlik etrafında birleştirir. Ata-türk’ün önderliğinde Türk İnkılâbı’nın en büyük hedefi, bir ulus devlet kül-türü oluşturmaktır. Atatürk “Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür.” di-yerek, kültürün önemine işaret etmiştir ve hiç kuşkusuz bu millî kültürdür. Atatürk Türkiyesi için millî kültür, millî birlik ve bütünlüğün de güvencesi-dir. Bu bakımdan kültür birliğinin bozulmasını, millî birlik ve bütünlük için bir tehdit olarak görür.

Üniter Devlet Türkiye Cumhuriyeti’nin ulus devlet niteliğini pekiştiren bir başka

önemli özelliği de üniter devlet [unitary state: tekil devlet] olmasıdır. Üniter devlet, federal devletlerden farklı olarak, ülke yönetimiyle ilgili yetkile-ri/kuvvetleri merkezde toplar. Türkiye bu bakımdan da Fransa’ya benzer. Fransa’da da merkezî yönetimin yetkileri, yerel yönetimlerinkilerle kıyasla-namayacak kadar fazladır. Buna karşılık, birer ulus devlet olan Almanya ve ABD ise federal yönetim yapısına sahiptir. Bu ülkelerde yerel hükümet ve parlâmentolar vardır. Kısaca Türkiye ve Fransa tipi siyasî yapılar merkezi-yetçi, Almanya ve ABD tipi siyasî yapılar adem-i merkeziyetçi yani yerinden yönetimcidir. Fransa, yerel yönetimlerin fazla güçlenmesinin millî bütünlü-

Giriş / Cemil Öztürk

3

ğünü tehdit edeceğini kabul eder. Nitekim, Avrupa Birliği [AB]’nin yerel yönetimlerin güçlendirilmesi yönündeki bazı taleplerini, bu gerekçeyle red-detmiştir. Türkiye Cumhuriyeti de Osmanlı dönemindeki acı deneyimlerin de etkisiyle merkeziyetçiliği benimsemiş, üniter devlet yapısının zayıflama-sına yönelik gelişmeleri, millî birlik ve bütünlüğü için bir tehdit olarak algı-laya gelmiştir.

Lâiklik - Sekülerizm Türkiye Cumhuriyeti’nin belirleyici niteliklerinden birisi de lâik olma-

sıdır. Lâiklik, kimi zaman sekülerizm ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Bu iki kavram, terminolojik olarak birbirleriyle yakın anlamlara sahip olsa-lar bile, tarihî gelişim süreç ve özellikleri bakımından iki farklı gele-nek/modeli temsil etmektedirler. Lâiklik, Fransa’da gelişen din - devlet ilişkileri geleneğini, sekülerizm ise aynı konuda İngiltere ve ABD’deki uygu-lamaların örnek olarak verilebileceği Anglosakson modelini adlandırmada tercih edilmektedir.

Türk lâikliği, Anglosakson tipi sekülerizmden farklıdır. Her ikisi de temelde devlet işlerinin akla ve bilime dayandırılmasını öngörürken, seküler yapıda din ve devlet arasında daha liberal ilişkiler vardır. Örneğin ABD’de kamusal yaşamda dinî semboller kullanılır; İngiltere’de devlet başkanı olan kraliçe aynı zamanda –sembolik de olsa- Anglikan Kilisesi’nin de ruhanî lideridir. Bununla beraber, devlet din eğitimini tamamıyla halka bırakmıştır. İbadethanelerin yapılması ve din adamlarının maaşları halk/vakıflar tarafın-dan finanse edilir. Türk lâikliğinde ise devlet, bu kitapta görüleceği gibi, devlet işleri ve kamusal alanın düzenlenmesinde yalnız aklı ve bilimi rehber edinmekle beraber, seküler sistemden farklı olarak –Diyanet İşleri Başkan-lığı aracılığıyla- dinî yaşamın düzenlenmesinde aktif rol alır.

İnkılâp, Reform ve İhtilâl Burada son olarak değinilmesi gereken temel kavramlar, inkılâp [dev-

rim] ve reform [ıslahat]dur. İnkılâp, bir toplumdaki çağın gereksinimlerini karşılamayan, bozulmuş mevcut düzen ve/veya kurumların kısa sürede zorla yıkılıp, yerine çağdaş olan yenisinin kurulmasıdır. Dünyada birçok inkılâp türü vardır: Fransız İnkılâbı, Amerikan İnkılâbı, Sanayi İnkılâbı gibi. Türk İnkılâbı bunların birçok özelliğini bir arada barındırdığı için, kendine özgü-dür. İnkılâp, ihtilâl ve reform sözcükleriyle karıştırılmamalıdır. İhtilâl, bir düzenin zorla değiştirilmesi amacıyla mevcut olanı yıkmak için güç kullan-ma aşamasıdır; bu aşamada henüz yeni düzeni kurma söz konusu değildir. Türk İnkılâbı’nda, ihtilâl ile inkılâp iç içe girmiştir. Çünkü, Millî Mücadele

Türk İnkılâp Tarihi

4

yıllarında bir yandan mevcut düzene baş kaldırılırken, diğer yandan da yeni düzenin temelleri atılmıştır. Reform ise, mevcut düzenin içinde aksayan bir kurumun düzeltilmesi girişimidir. Meselâ, Osmanlıların XVIII. yüzyılın sonlarından beri yapmış olduğu düzenlemeler, birer reform yani ıslahattır: III. Selim ıslahatları, II. Mahmut ıslahatları gibi.

Kitabın Yapısı/Plânı Bu kitap, dört kısımdan oluşmaktadır. Her kısım, Türk İnkılâbı’nın

oluşum, gelişim ve evrimini konu alan bölümleri içermektedir.

Birinci Kısım, genel olarak Türk İnkılâbı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihsel temellerini anlatmaktadır. Bu bağlamda, I. Bölüm Türkiye’deki çağdaşlaşma hareketlerini büyük ölçüde etkileyen Batı uygarlığının yükselişi ile emperyalizmin doğuşu ve gelişimini, II. Bölüm Osmanlı İmparatorlu-ğu’nun Batı emperyalizmi karşısındaki var olma ve çağı yakalama mücade-lesini konu almaktadır. Bu bölümler, Türk İnkılâbı’nın tarihsel derinliğinin ve bu özelliğinin sağladığı yaşama ve kendini yenileme dinamizminin anla-şılması bakımından büyük önem taşımaktadır.

İkinci Kısım, hem I. Dünya Savaşı’ndan yenik çıkan Osmanlı İmpara-torluğu’nun tarihe gömülüşünü, hem de Mustafa Kemal Atatürk’ün önder-liğinde Batı emperyalizmine karşı verilen bir ölüm kalım savaşından sonra tam bağımsız bir ulus ve üniter devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin do-ğuşunu konu alan iki bölümden meydana gelmektedir. Burada ele alınan süreç, kimi tarihçilere göre, Türk İnkılâbı’nın “ihtilâl” aşamasını oluştur-maktadır.

Üçüncü Kısım, Atatürk Döneminde Türk İnkılâbı’nın farklı alanlarda nasıl geliştiğini ve Atatürkçü Düşünce Sistemi’nin/Kemalizmin dayandığı temel ilkeleri irdelemektedir. Bu Kısım’ı meydana getiren bölümlerde ko-nular, konuyla ilgili diğer kitapların büyük bir kısmı gibi kronolojik olarak değil, tematik olarak ele alınmıştır. Böylece, okuyucuların belli alanlarda kavram geliştirebilmeleri, konuları kendi kronolojik derinlik ve bütünlüğü içinde kavrayabilmeleri sağlanmak istenmiştir.

Dördüncü Kısım, Atatürk’ten sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin gelişi-mini ve çağdaşlaşmanın evrimini konu almaktadır. Bu kısım, Türk gençliği-nin ve genel okuyucuların Türk İnkılâbı’yla elde edilen Cumhuriyet kaza-nımlarının Atatürk’ün vefatından sonra nasıl bir evrim geçirdiğini kavrama-larına yardımcı olmayı amaçlamaktadır.