Allah'ın Ahlakı ile Ahlaklanmak

Ali AKPINAR Doç. Dr., Cumhuriyet Ü. ilahiyat Fakültesi

Problem

Bu yazımızd.a şu sorulara cevap aramaya çalışacağız: İslam insanı, yaratılış­

tan/fıtrattan kopup uzaklaşmayan, ebed'l cenneti kazanabilmek için, dünyayı cennetleştirıne mücadelesi içerisinde olan kişidir. İnsanın bu ideal hedefi ttmu­rabilmesi nasıl mümkün olacaktır? Eğer bu, ahlak ile mümkün olacaksa, bu ide­al insan tipini yetiştiren ahlak nasıl bir ahlaktır? Ahlak, bir erdem teorisyenliğin­

den mi ibarettir? İnsan, olumlu ve olumsuz yönleri özünde bulunduran iki kutuplu bir varlık­

tır. İnsanın özündeki olumlu yönlerin öne çıkınası neye bağlıdır? Allah 'ın cıb/akı kavramından neyi anlamalıyız? Allah'ın ahlakıyla ahiaklanma

eyleminde, isim ve sıfaılanyla Allah'ı tanımanın yeri ve önemi nedir? İnsan için, Allah'ın ahJiikıyla ahHikJanmanın sınırı nedir? Allah'ın ahlakıyla

ahlaklanma, O'nunla bütünleşrnek mi, yoksa O'ndan bir parça olmak mıdır'

A. Kur'an'da Alillik Kavramı ve insan

Arapça'da yaratma, yaJatılış ve yaratılmış gibi anlamlara gelen halk kelimesi ile ayn.ı kökten gelen hulk yahut hulıık kelimesi huy, tabiat, seciye, mertlik, din ve yaratılış anlamianna gelir. Huluk kelimesinin çoğulu 'ahlak'dıı:. Sözlük anla­mıyla ahlak, beden ve nıh bütünlüğü ile alakah bir kavramdır. ' Nitekim gözle an-

l ibn Manzur, Lisanıl '1-Arcıb, Hik maddesi. Ahlak kavramının karşıl ığı olarak dilimizde Yunan­

ca etik, moral, karakter kelimeleri ile erdem, fazilet, ıneziyeı, tabiaı, huy, mizac gibi kelimelee de kul­lanılınıştır. Bunlardan huy, . ıabiaı kelimeleri özellikle ya ratılıştan olan özellikler için kı.ıllanılmışıır.

Karakter ve ıneziyet ise, bir kişi yahut toplumu başkalanndan ayıran özelliklerin tümü için kullanıl­

mıştır. Bkz. Doğan, Mehmet, Bıi.y1lk Ttlı·kçe Sözlılk, İstanbu l 1996. Ahlak kavramı, beU.:i de bu ve

benzeri pek çok kavramın muhıevasını da kapsayan çok yönlü bir kavramd ır. Onu n bu çok yöolü­iüğÜne işl{ret için pek çok kel ime kullanılmış olsa gerekir.

62 t.asawı~f

laşılan heyet ve şekiller 'halk' diye adlandırılırken; basiretle anlaşılan seeiye ve huylar 'hulk' diye; insanın ahlakıyla elde ettiği faziletler ise 'balik' diye adlandı­rılmıştır. 2 Dilimizde de bu kelimenin çoğul u olan ahlak kelimesi kullanılarak ab­lakın bir kaç davranıştan ibaret olmadığı , bir davranışlar, huylar bütünü olduğu vurgulanmak istenmiştir.

Peygamberimiz(s.a.v.)'in aynaya bakarken okuduğu söylenen bir hadiste de halkve hulukkelimeleri birlikte kullanılarak hem dış yapı ve hem de iç yapı gü­zelliğine dikkat çekilmiştir. Söz konusu hadislerinde Peygamberimiz şöyle bu­yurmuşlardır: "Allahım! Yaratıh.şınıı (halk) güzelleştirdiğin gibi, ahlakımı (bu­luk) da güzelteştı:r. •» Bu hadis de bize, İslam'ın hem madde hem mana; hem şe­kil bem öz; hem kalıp hem de kalbi birlikte değerlendirdiğini göstermektedir. İs­Jam'a göre ınananın maddeden, ruhun cisiınden önce gelmesi, yahut daha önemli sayılması, maddeye ve şekle hiç önem verilmemesi anlamına gelmiz.

Kısaca görevler ilmi, faziletler ilmi, hayırlar ilmi diye de tanımlanan ahlak kavram olarak; ''Durup düşünmeksizin kolayca ve kendiliğinden sürek/ı: olarak güzellikterin ortaya çıkmasıdır. '' Tanırndan da anlaşılacağı üzere, bir davranı­

şın ahlak sayılabilmesi için, aracia sırada değil devamlı olarak, zorlama olmaksı­zın kolaylıkla ve kendiliğinden yapılınası gerekir. Buna göre arada sırada hayır hasenat yapan kimseye ahlaki bir rerim olan cömert denınez . Aynı şekilde kız­'gınlık anında güçlükle kendini tutan kimse bilim sahibi sayılmaz . 4 Kurtubf, bir davranışm ahlaktan sayılabilmesi için o davranışın sonradan eğitim öğretim, ça­lışma ve gayretle elde edilmesi gerektiğini; içgi.idüsel ve tabii olarak yapılan gü­zel davranışların Arapça'da him diye adlandırıldığını söyler.5 Buna göre ahlak değişebilir,6 kemale doğnı mesafe katedebiliJ. Bu yüzden güzel bir davranış ina­narak yapılırsa ahlak, inanmadan yapılırsa nifak, bilinçsizce yapılırsa adet ve gelenek olmaktadır. Bu bilgilerden ahlaklı bir insanın, eğitimle yetiştirilebileceği,

bu nokta da eğitimcilere çok büyük görevler düştüğü anlaşılmaktadır. Nitekim

2 Nitekim Kur'an'da ahireti hesaba katmadan yaşayanların ah irette bir paylarının olmayacağı

açıklanırken ' hala k' kelimesi ku llanılınışur. Bkz. 2 Bakara 102, 200; 3 Alu iınran n . Bkz. isfelıanl, ei­

Müfredat, ss. 225-226.

3 Alımed b Hanbel, Mı.lsned, c. I, s. 403; VI , ss. 68-155; Acltini, Keifı.'i. '1-Haf&, c. I, s. 217; Neve-vi, ei-Ezkar, s. 270.

4 Cürcilni, Ta 'rifat, s. 10 1. Ayrıca bkz. Çagrıcı, ı'vlusı.afa, "Ahlak " Maddesi, IDViA . 5 Kurnıbi, el-Cami: c. XVIII, s. 227.

6 Gerçi bu konuda bir hadiste "Herhangi bir dağın yerinden kayıp gittiğini duyarsanız b unu ka­

bul edin, böyle bir şey olabil ir. Ama herhangi bir kişinin a hlakının değiştiğini duyarsanız bunu kabul

e tmeyin, çünkü kişi yaratılış ına uygun hareket eder.·· buyurularak ahhikın değişıneyeceğinne d ikkat

çekilırıiştir. Ahmed, a .g.e., c. VI, s. 443; Achln.l, a.g.e., c. I, s. 84; Münavi, Feyzu'f-Kadfr, c. I, s. 381.

Hadis, kişinin doğuştan getirdiği bir takım davranışlarının değişınesi.nin mümkün olmadığına yahut

onların çok :zor değiştirilebileceğine işareı etme kte dir. Nitekim dilimizde de bunun için 'Alışmış ku·

durmuştan beterdir' diye bir söz vardır. Şayet kişilerin sahip oldukları kötü huy ve ahlakları değiştiri­lenıeseydi, Allalı'ın kö tü kişi ve topluıniara peygamber göndermesinin pek bir a nlanu kalmazdı.

Allab 'ın ablakı ile ahlaklanmak 63

Allah'tan ahiakım güzelleştinnesini isteyen ve eğitimcilerin başı olan Hz. Pey­gamber, tıpkı diğer peygamberler gibi, ahlaki bakımdan insanlan güzelleştirmek için vargüçleriyle çalışmışlardır. Hz. Peygamber (s.a.v.) ''Doğrusu ben güzel ab­lakı tamamlamak için gönden:tdim "7 diyerek, hedefinin inanlıği ahlaki anlam­da kemale ulaştırmak olduğunu açıklamıştır .

Yine ahHiklılık, bir bilgi teorisyenlliiği olmayıp, bilinenierin hayata geçirilıne­sidir.8 Nitekim insan davranışlarını değerlendiren ve insana değer kazandıran Kur'an, bir yandan hakikati net bir şekilde ortaya koyarken, d.iğer yandan da ha­kikatin eyleme dönüştürülmesi gereği üzerinde durur. Bu konudaki pek çok Kur'an ayetinden biri şöyledir:

"İzzet isteyen kimse bilsin ki, izzet, bütünüyle Allah 'ı ndır. O'na gü.zel söz­ler yükselir, o sözleri de yararlı iş yükseltir. Kötülük yapmakta düzen kurcmla­ra, onlara, çetin azap vardır. İşte bunlann kurduktan düzenler hep boşa çı­kar. ,p Ayette şu cümleler dikkatimizi çekmektedir:

Güzet-hoş sözler yalnızca O'na yükselir. O sözleri de yararlı iş yükseltir. Ayetteki bu ifadeyi dört şekilde anlamak mümkündür:

a. Salih amel, hoş-güzel sözü yükseltir. Söz, eyleme vunılur, eğer söz eylem­le uyuşursa kabul edilir; uyuşrnazsa reddedilir.

b. Salih ameli, hoş-güzel söz yükseltir. Buna göre tevhide dayanmayan her­hangi bir eylernin hiç bir değeri ve anlamı yoktur.

c. Salih ameli, Yüce Allah yükseltir ve kabul eder. 1~

d. Salih amel, sahibini yükseltir.11 Birbirini tamamlayan bu anlayışların hep­sinde iman-amel, inanç-eylem, bilgi-eylem, teori-pratik bütünlüğüne dikkat çe­kilrnekte ve iman, bilgi ve teorinin ancak eyleme dönüşmesiyle bir anlam ifade ettiği, tüm bu sayılanların birlikte insana değer kazandırıp onu yücelttiği, Allah katında üstün ve değerli kıldığı vurgulanınaktadı.r.

Güzel-hoş söz, kelime-i tevhld, tesbih, tahrnid, tekbir, dua, istiğfar ve diğer zikirlerin hepsini kapsar. Çünkü ayette 'el-Kelimü't-Tayyib' (Güzel sözler) ifade­si çoğul olarak kullanılrruşrır. Nitekim bir ayette şöyle buyunılur: "Allah 'ın, hoş bir sözü; kökü. sağlam, dallan göğe doğru olan Rabbi'nin izn~yle ber zaman meyve veren hoş bir ağaca benzeterek nasıl misal verdiğini g6nnüyor musun? Insanlar ibreı alsın diye Allah onlara misal gösteriyor. Çirkin bir söz de, yer­den kopanlmış, kökü olmayan kötü bir ağaca benzer. "'2 Bir görüşe göre, ayet-

7 Malik, Huluk 8.

8 Nitekim Sokrates erdemi, bilinen ve uygulanan hakikat, diye tanımlar. Bkz. Kıllıoğlu İsmail,

Sosy al Bilimlar Ansiklopedlsi, ç . ı, s. 11.

9 ~5 Fatır 10.

10 lbnü'l-Cevıl, Zadtl 'l-Mesf~; c. VI, s . 478.

ll Kurtubi, ei-Ciirni ', ç. XIV, s 331

12 14 İbrahim 24-26.

'

64 tasawuf

te söz konusu edilen ağaç kişidir. O ya mümindir, ya da kafirdir. Mümin, kökü

sağlam, sürekli meyve veren bir ağaç gibidir. Onun meyveleri mesabesinde olan salih amelleri sürekli semaya yükselir. Kafir de yerden koparılıp atılan bir ağaç

gibidir. Kuru ve ölü bir ağaç. Ne gölgesinden istifade edilir, ne de meyveslııden. Ondan ne güzel bir söz sadır olur, ne de salih bir davranış . '3

Tüm güzel ve hoş sözlerm Allah'ın yüce katına yükselip makbul ve geçerli ı

olabilmesi ise, bunları doğrulayacak salih amellerle birlikte yapılmasına bağlıdır.

Salih amel olmazsa, ne kelime-i tevh!din, ne tesbihin, ne tahmidin, ne duanın ,

ne istiğfarın, ne de bir başka güzel sözün bir anlanu kalır. Çünkü güzel sözleri ,

Allah katında anlamlı ve geçerli kılan, salih ameldir, onun gereği gibi yaşamak­

tır. İzzet de ancak bununla elde edilebilir. Yoksa tembellik, miskinlik, şeytanlık ve kötülüklerle izzete erişilmez. 14

Güzel-hoş söz söylenir ve salih arnellerle desteklenirse sahibini yükseltir ve

Ailah'a yaklaştırır. Kur'an'a göre salih söz ile, salih amel arasında çok sıkı bir iliş-ki vardır. Hiçbir amel, salih bir niyete, sağlam bir inanca dayanmıyorsa makbul değildir. Salilı arnelle doğrulanmayan hiçbir akidenin de Allah katında bir geçer­liliği olmaz. Diliyle tevhidi söylediği halde, eylemleriyle Allah'a baş kaldıran kimselerin dilleriyle söylediklerinin bir anlamı yoktur. Tevbidi söylemeyenierin

yaptıklan eylemlerde de bir hayır yoktur. Amel imanın bir parçası değilse de,15

amel imanın altyapısıdır, göstergesidir, meyvesidir. Nitekim Yüce Rabbimiz, yapukları iyi işleri tevbid üzerine bina etmeyenlerin tüm yaptıklannın boşa gitti­ğini açıkça beyan etmiştir:

"Onlann dün~a bayatında, çatışmaları boşa gitmiştir, oysa onlar güzel iş

yaptıklm·ını sanıyorlardı. Bunlar, Rablerinin ayetlerini ve O'na kavuşrnayı in­kar edenlerdir. Bu yüzden eylemleri boşa gitmiştir. K1yarnet günü Biz onlara değer vermeyeceğiz. "16

Güzel-hoş sözler yalnızca O'na yükselir . .Ayette vurgulanan bir başka husus ta şudur: Tevhid sözü sadece Allah'a yükselir, başka bir merdye değil. Bu yüz­den güzel-hoş sözler sadece O'nun için söylenıneli, O'nun rıza ve hoşmıtluğunu kazanmak için getirilmeli. Salih arneller de yalnızca Allah için yapılmalı, bir baş­kası i.çın değil.

Ayette yalın olarak 'sözler' denilmemiş, 'güzel-hoş sözler' buyurulmuştur. Buna göre, söylenen her söz Allal1'a yi.ikselmez, O'nun tarafından kabul görmez. Ancak güzel-hoş sözler O'na yükselir ve kabul görür. Çirkin-batı! sözler ise, sa-

13 İbnü'l-Cevzl. Zddü'I-Mesfr, c. TV, ss. 358-361.

14 Bkz. Elıııalılı , Hak Dinı:, c. VI, s. 3980.

15 Konunun önemine binaen aınelin imanın parçası olduğunu i.leri süren bilim adamları da ol­ımışnır. Ayrıntılı bilgi için Ketanı kitaplarına bakılabilir.

16 18 Kelıf 104-195

ALlah'ın abitıkı ile ahlaklanmak 65

hibi için bir yük ve vebaldi.r. Onun aşağılara batınasına sebeptir. Tıpkı denize düşmüş birinin sürekli ağırlıklarını artırıp denizin dibine doğru batması gibi. İş­

te bu yüzden ayetin sonunda 'Kötülük yapmakta düzen kuran/ara, onlara, çe­

tin azap vardır' buyurulınuştur.

Ayette güzel sözt'ın yükselmesi için, maddi şeylerin yükselmesi için kullanı­lan.suud kökü, salih arnelierin yükseltilmesi için de rqf kökü kullanılrruştır. De­mek ki söz ve niyederin Allah katına yükselmesi ile, davranışların yiikselmesi arasında fark vardır . Buna göre söz ve niyetler eyleme dönüşerek mücesseın bir kalıba girdikten sonra Allah'a yükselecek ve sahibini Allah katında terfi' ettire­cektir.

Kur'an'da ahlak (huluk) kelimesi şu iki iiyette geçer: "Oniar, 'ister öğüt ver,

ister öğüt verenlerden olma, bizce birdir .' Bu durumumuz öncekilerin gidişatı­dır (huluk). Biz azaba uğratı/.acak da değiliz' dediler. "'7 Peygamberlerini ya­lanlayan Ad kavminin Hz. Hüd peygambere söyledikleri bu cümlelerde huluk kelimesi, öncekilerin gidişatı , onların hayat tarzı anlamında kullanılmıştır. ıs

Öteki ayette ise, Hz. Peygamberin (s.a.v.) örnek ahlakına dikkat çekilerek şöyle buyurulmuştur: "Şüphesiz sen biiyük bir ahlak (huluk) üzeresin. "19 Ayet­te geçen 'huluk' kelimesi, İslam dini, Kur'an ve güzel huy olarak anlaşılnuştır. 211

Ayette isti 'la anlamına taşıyan 'ahi' harfi kullanılarak Hz. Peygamberin ahlakı ku­şatuğına ve ona adeta hakim olduğuna vurgu yapılmışıı ve dört değişik şekilde cümlenin manası pekiştirilmiştir.u Demek ki, büyük bir ahlak üzere olabilmek için, ahlaki değerler iyice tanınmalı, özümsenmeli ve bilinçli bir şekilde uygula­ma alanına konulmalıdır. Alılaki değerler adeta kuşanılmalıdır ki, sahibini yü­

celtSin, onu kendine ve başkalanna yararlı bir insan haline getirsin. Hz. Peygam­ber'i 'büyük bir ahlak üzere olmak'la niteleyen Kur'an, onun bu konuda da öi­

nekliğine dikkat çekmektedir. Çünkü bir başka Kur'an ayetinde O'nun bizler için en güzel model olduğu vurgulanmıştır: 'Ey İnananlar! And ol<;un ki, sizin için,

Allah 'a ve ahı:ret gününe kavuşma yı umanlar ve Allah 'ı çok anan kimseler için

17 26 Şu ara 136-138. Ayetteki huluk kelimesi, halk olarak da okunnmştur. l-l alk olarak okundu­

ğunda ayetin anlamı şöyle olur: "Bu bizim durumumuz öncekilerin yaratılışıdır ancak. biz de onlar

gibi bir yaratıl ışa sahibiz .. " Kelime masal anlamına alınırsamana şöyle olur: "Senin getirdiğin bu din

ö ncekilerin uydu rma ve masalından başka bir şey değildir. " Ayet in anlamı ne olursa olsun, h u luk ke­

Jiınesiniıı halk kelimesi ile ne kadar ilgili ve içiçe b ir kelime olduğunu vı.ırgulaması bakımından il­ginçtir.

18 Bkz. İbnü'l-Cevzi, Zii.dı/ '1-Mestr, c. VI, s. 137; Razi, Tqj.~fr, c. XXIV, s . 158.

19 68 Kalem 4.

20 Bkz. Taber1. Cam.t11 '/-Beyan, c. XXIX, s . 18; ibnü 'l-Cevzl, a.g .e., c. VIIJ, s 428.

21 Razi, a.g.e., c. XXX, s . 8L

22 Cümlenin başındaki 'inrıe' keliınesi ile 'alil 'nın başındaki lanı harfi tekid edatıdır. Ayrıca hu­

luk kel i ıııesirıin sonundaki tenvin teflı inı için olup kelime, büyük anlamına azim sıfaıı ile tekrar te­kid edilıniştjr. Bkz. Elıııalılı, Hak Dini, c. VUI, s. 5269.

66 tasawııf

Resuluilah en güzel örnektir. ,,zJ Onu örnek almak ise, O'nun sahip olduğu ahla­k! özellik ve güzellikleri bütünüyle ve benimseyerek kuşanınakla mümkündür. Şurası da ununılınamalıdır ki, Hz. Peygamber (s.a .. v.) bu örneldiğini beşeıüstü

bir varlık olarak değil , bir insan olarak sergilenüştir. Kur'an'm bu şekilde övdüğü Hz. Peygamber'in ahlakının bütünüyle Kur'an

olduğu çeşitli rivayetlerde belirtilmiştir. Kendisine Hz. Peygamber'in atılakından sorulan Hz. Aişe ''Onun ahlakı bütünüyle Kur'an'dı " diyerek çok özli.i ve an­lamlı bir cevap vermiştir. 1,; Bu cümle, O (s.a.v.), Kur'anın edeb, emir ve yasakla­rına tutunur, onun tüm güzelliklerini yerine getirirdi25 şeklinde anlaşılrruşttr. Hz. Peygamber(s.a.v.)'in Allah kelamını en iyi, en doğnı bir biçimde aniayıp gerek­lerini en güzel bir şekilde yapan kişi olduğunda şüphe yoktur. Zira ayetlerin ini­şindeki İlahi espriyi (Murad-ı İlahf) en iyi kavrayan Hz. Peygamber'di. Kur'an ayetlerindeki Mwad-ı İl:ihlyi tesbit edebilmek ise, ancak şu iki şeyle mümkün­dür: Biri ayetleri bağlamları ve Kur'an bütünlüğü içerisinde doğru bir şekilde an­lamak; diğeri ise, anlaşılan o hakikatleri Yüce Allah'ın istediği biçimde uygulama sahasına koymaktır. Bunlardan birinin eksikliği , Murad-ı İHHuye tam olarak ulaş­maya engel olacaktır. Zira ayetler sadece okunup bilgilenrnek için inmemiştir. Aksine okunup doğru bir şekilde anlaştidıktan sonra, hayata geçirilsin diye in­miştir. İşte bu iki nıknü ile ayetlerdeki ,itahl espriyi en iyi gerçekleştiren ve bu konuda en güzel örnekleri sunan Hz. Peygamber'di, diyonız .

Km'an'ın muhtevası incelendiğinde görülür ki, Kur'an hayatın her alanı ile il­

gili prensipler belirler. O, hem dünya hem alıiret hayatını gözetir. Onda inançla ilgili açıklamalar olduğu gibi, ibadet ve sosyal hayatla ilgili ölçüler de vardır.

Hem de bu ölçüler, birbirlerinden ayrılmaz bir şekilde içiçe bir örgü olarak su­nulmuştur. Sözgelimi, pek çok ayettesosyal hayatla ilgili prensipler Allah ve ahi­ret hatırlatınası ile son bulurlar. Kur'an'da bir hukuk kitabı gibi, şunlar yasaktır, bunlar serbesttir şeklinde ya] m ve donuk ifadeler yoktur. Kur'ani pr~nsipJer dün­ya-ahiret, inanç-eylem, nıh-şekil bütünlüğü içerisinde verilir. İşte bu yüzden Kur'an ahlakı bunların hepsidir. Kur'aru ölçtilerin hepsi bir sistemi oluştururlar.

Bu sistemin parçalarından birinin eksikliği, ahlaki bir eksikliktir: Kamil bir ahlak, ancak bütünüyle Kur'an ile mümkün olacakttr. İşte ahlak, bunların hepsidir. Kur'ani ölçülerin birinin eksikliği, ahlaki bir eksikliktir.

Kur'an 'ın mulıatabı olan insan ahlak bakımmdan çift kutuplu bir varlıkttr.

23 33 Ahzab 21 Bu ayetle birlikte toplanı ilç ayette (60 Müınıahıne 4, 6') geçen ve 'güzel' (hase­

ne) kelimesiyle nitelenen 'üsve' kelimesi, güzel olsun, çirkin olsun, insanın iziediği ve üzerinde bu· lunduğu haldir. Bkz. isfehani, el-Mı'ifredat, s. 20. Ö rnek, model olma d iye tercil me edilebilen bu ke­

limenin her ilç ayeııe de güzel kelimesi ile nitelenmiş olması dikkat çekicidir.

24 Müslinı, Müsafınin 139; Ebu Davı.ıd, Tetavvı.ı ' 26; Tirmizi, Birr 69; Nesa!, Kıyamü'I·Leyl2; tbn Maee, Ahkam 14; Darinıl, Salat 165; Ahmed, c. VI, ss.S4-91-111·163-l88-216.

25 lbnü'l· Eslr, en-Nibaye, c. ll , s . 70; İbnü 'l-Cevzi, 'Ziidü 'I-Mcsfr, c. VIII, s . 429.

Allah'ın abltflkı ile ahlaklanmak 67

Onun özünde olumlu şeylere olduğu kadar, ol~ımsuz hasleriere de yatkınlık var­dır. O sadece şerre, kötülüğe meyilli değil; hayra ve iyiliğe de yatkındır. Nitekim bu konuda Kur'an şu açıklamalarda bulunur:

"Biz ona iki yolu da göstermedik mi?'o>16 "Sonra da on.a iyilik ve kötülük kabiliyeti verene and olsun ki: Kendini arı­

tan saadete ermiştir. Ken.dinifenalıklara gömen kimse de ziyana uğranuştır. •i17

"Şüphesiz on.a yol gösterdik; kimi şükreder, kimi de n.ankörlük. ·"" "Doğrusu sizin çalışmalannız çeşitlidir. Elinde bulımandan verenin, Al­

lah 'a karşı gelmekten. sakınanın, en güzel söz olan Allah 'ın birliğini doğrula­yanın işlerini kolaylaştırmz. Ama, cimrilik eden, kendini Allah'tan müstağni sayar,J, en güzel sözü yalanlayan ~imsenin güçlüğe uğramasını kolaylaştın-rız. 'i19

Demek ki insanın özüne hem olumlu, hem de olumsuz özelliklere yatkınlık yerleştirilmiştir. Hatta insanın yaratılıp dünyaya geliş sürecine bakıldığında

onun, batıldan önce hak, yanlışran önce doğru, haramdan önce helal, şerden önce hayır ile tanıştı.ğını söylememiz mümkündür. İnsana verilen akıl, evrende­ki bunca kevnt ayet yanında, gönderilen bunca peygamber ve indirilen bunca kitap ile ise, insandan özündeki olumsuzlukları dizginleyip kontrol altına alma­sı ve özündeki olumlu yönlere işlerlik kazandırması istenmiştir. Yoksa davranış-

, !ara yansıyıp hayara geçmeyen, eyleme dönüşmeyen özde gizli olumlu yönlerin de, olumsuz yönlerin de sahibine kazandıracağı ve kaybetrireceği fazla bir şey yokrur. Bumeyanda Allah'a ve insanlara karşı yapması gereken bir takım görev ve sorumlulukları yerine getirmediği halde 'benim kalbirn temiz, sen kalbime bak' sözü de havada kalmaktadır. Zira kalp temizliği davası, davranışlara yansı­

yarak anlam kazanır. Güzel davranışlarla kendi varlığını tescil ettioneyen kalp temizliği iddiası, kuru bir iddiadan öteye geçmez. Belki böyle bir iddia, davra­nışlarda sergilenen çirkinlikleri örtbas etmek için geliştirilmiş bir savunma meka­nizmasıdır.

B. Allah'ın Alililkı

Ayet ve hadislerde Cenab-ı Hakk'ın pek çok isim ve sıfatı zikredilmiştir. Bu isim ve sıfatlar çok kapsamlımana yüklü kelimelerden özenle seçilmiştir. Elbet­te Allah'ın bu isim ve sıfatları O'nun kendi zatına mahsus olup özeldirler. Bu isim ve sıfatiarda hiç kimse Yüce Allah'a ortak olamaz ve bu konuda O'nunJa boy öl-

26 90 Beled 10.

27 91 Şems 8-10.

28 76 İnsan 3. 2992 Leyl4-l0

68 tasaı~Jt(( 1 .

çüşemez . Yüce AJlah'ın isim ve sıfatlarından kulların payına düşen miktar bir ha­

diste şöyle açıklanmıştır: "Hiç şüphesiz Yüce Allah 'ın yüz rahmeti vardır. On­lardan bir tanesi sayesinde varlıklar birbirlerine merhamet eder, vahşi hayvan­lar yavru/anna şefkat ederler. Ger{ye kalan doksan dokuz rahmet ise, kıyamet

günü tecelli edecektir. "'0

İşte Halik-malıluk farkını göz önünde tutmak kaydıyla Yüce Allah'ın isim ve

sıfatlarından çoğu, kullar için de söz konusudur, diyoruz. Ama rahmetin yüzde

bir oranında koliara paylaştınldığı gibi, diğer ilahi güzellikler de, yüzde bir, hatta

binde bir oranında ve kulların kapasiteleri nisbetinde kullara verilmiştir. Başka bir

deyişle Allah Te:ila bizzat kendisi, kullarından bu isim ve sıfadarla muttasıf olma­

larını istemiş, hatta kullarını bu isim ve sıfadara özenti içerisinde yaratmıştır. Yü­

ce Allah, bu isim ve sıfatlarıyla bize kendisini tanıtırken bize örneklik de sunmak­

tadır. Sözgelimi O, yeryüzünde Hz. Adem'i yaratacağında bunu meleklere arzet­

miş, onlara danışarak kullarına istişare örneği sunmuştur. Yine O, evreni 'ol' em­

riyle bir çırpıcia değil , altı günde/altı aşamada yaratarak aşamalılık!tedncilik örne­

ği suİunuştur. Şeytan başta olmak üzere O, insan ve cinlere de dilerne gücü :vere­

rek onlara, Kendine karşı koyma, konuşma fırsatı/özgürlüğü tanımıştır. O, her şe­

yi, hiç kimseyi karıştırmadan tek başına yapabilecek güce sahip olduğu halde,

başta melekler olmak üzere diğer ordularıyla bir takım işleri yapmış ve 'Biz' ifa­

desini sıkça kullanmış, bu şekilde bizlere birlikte iş yapma örnekliği sunmuştur. Elbette Yüce Allah'ın kullarına danışma, yahut yaranığını bir kaç aşamada

yapmaya, ya da yararıklarını sınamaya ve başkalannın yardımına ihtiyacı yoktur.

Ama O, bu konularda kullarına örneklik sunmuştur. Bu nedenle insan, Yüce Al­

lah'ın isim ve sıfatlarından kendi kapasitesi oranında nasiplenmeye gayret ede­

cek, ama asla O'nunla boy ölçüşmeye kalkmayacaktır. Önemli olan insanın ken- -

dini ve baddini iyi bilmesidir. Zira Şeytan'ın Allah'a başkaidırması da, Nemrutve Firavn'un yoldan çıkması da hep bu ince ayarı yapamama ve kul olduğunu unu­

tarak Allah'a karşı ve O'na rağmen Wihlaşma sevdasıdır. Yüce Allah'ın Adem'e

secde edin, emrini yerine getiımemekte direnen Şeytan, ''Ben ondan daha üs­tünüm. Çünkü Serı beni ateşten ya·rattın, orııt ise çamurdan yarattın "1

' diyerek Allah'a başkaldırmıştı.

Hz. İbrahim ile tartışırken Nemrut, "Ben hayat verir ve öldürürüm, demişti. •1!2

· Firaım ise, ''Ey ileri gelmileri Sizin benden başka bir tanrınız olduğunu bii­

miyorum. "11 "Sizin en yüce rabbiniz benim"14 demişti. Bu ve benzeri örnekler-

30 Btıhari, Edeb, 19; Müslim. Tevbe, 17-20; Tirmizi. Deavat, 99; Ahmed, Miisned, c. V, s . 439. 31 7 ll.raf 12.

32 2 Bakara 258

33 28 Kasas 38 34 79 Naziaı 24.

Allah'ın abltikı i le ahlak/anma!:! 69

de ilahlık davasında bulunanların, kendilerine verilen ve sahip oldukları otorite, yöneticilik, variyet ve benzeri güçleri bahane ederek, onları ölçüsüz bir biçimde ve yanlış bir şekilde kullanarak saptıklarını görmekteyiz. Sözgelimi Nemrut, ki­

mi inanların hayatlanyla oynayabilecek bir güce sahipti, insanlardan dilediğini öldürüp dilediğini affedebilecek bir mevkideydi. Ama onun sahip olduğu bu güç, hiçbir zaman Allah'ın hayat verme ve öldürme gücüyle mukayese edilecek

seviye ve özellikte değildi. Yine Firavn, diğer pek çok insandan farklı olarak bin­lerce insana hi.ikmedebilecek, onları yönetebilecek bir güçteydi. Ama onun bu gücü de insan kapasitesi oranında bir güç olup asla Yüce Yaradan'ın gücüyle karşılaştırılamazdı. Zira insanın elde ettikleri sınırlıdır, sonludur, benzerleri var­

dır ve etkisiz hale getirilebilir. Ama Allah'ın sahip oldukları eşsiz, sınırsız ve sü­reklidir.

İlk insan Hz Adem'in cennetten kovulmasına sebep olan şey de, onun AJ­lah'ın meliklik veebedilik sıfatlarına özenmesinded5 başka bir şey değildir ve bu özenti Hz. Ade-m ve eşinin başına iş açmış, onların sahip olduklan konumdan kovulmalanna neden olmuştur. Başka bir deyişle, Allah'ın kendisine ruhundan üfürdüğü insanın özünde belki Allah'a işık olma derecesinde bir sevgi ve bu ko­nuda A..llah'ın her şeyi ve herkesi Kendine çeken adeta bir cazibe merkezi olma­sı, Al..lah'a yakın olma nıtkusu gibi nedenlerle Al..lah'a özenmeye, O'na benzerne­ye çalışma meyli vardır. Bu meyil elbette Wlhlaşma, Allah'ın konumuna göz dik~ me anlamında değildir ve olmamalıdır da. Belki de kul, Allah'a benzediği oran­da, O'nun sıfatlarıyla donandığı oranda ulviyete doğru yükseleceğini ve değer

kazanacağım ve bu şekilde de Rabb'ini hoşnut edeceğini düşündüğü için O'nun sıfatlarından nasiplenmeye raliptir. Zaten tarih boyunca bu ölçüyü aşan , başta

Şeytan otmak üzere pek çok varlık yoldan çıkmıştır. İşte "Ey inanan/ar! Hepiniz Allah 'a dönün ki kurtuluşa ere.~iniz. " 16 "Öyleyse Allah 'a kaçın/koşu.şu.n .. 'a7

''Doğn.tSU ben Rabbime hicret ediyorum .. "18 gibi ayetlerden ilk etapta anlaşılma-

35 Şeytan ın Hz. Adeııı ve eşini aldatabilmek için ileri sürdüğü gerekçeler Kur'an'da şöyle açıkla­

nır: "Şeytan , ayıp yerlerini kend ilerine göstermek için onlara fısıldadı: 'Rabbinizin sizi bu ağaçtan ıne­neımesi melek olmanız veya burada temelli kalmanızı önlemek içindir." 7 Araf 20. "Ama şeytan ona vesvese verip: 'Ey Adeın! Sana sonsuzluk ağacını ve çökmesi olmayan bir salranatı göstereyim mi?' dedi." 20 Taha 120. İlk ayeue geçen · ınelekeyn' kelimesi 'nıelikeyn ' şeklinde de ohınnıuşıur. Bkz. Kurıubl, ei-Cilmi', c. VII, ss. 178-179. Buna göre mana, sizin iki ınelik/kral olmanızı önlemek iÇindir,

şeklindedir. Her iki okuyuşa göre de. melek yahut melik olma isteğinde mülk sahibi olma mı.k-usu vardır. Zaten Melik de ıniilki.in yegane sahibi olan Yüce Allah'ın adıdır. İki ayete göre şeytan Adeın ve eşini başka bir şeyle değil, melek, yahut ıneli)< olarak ebedlleşme vadiyle aldatmışıır. Hz. Adenı, melekle.rin kendisine saygı seedesinde bulunduklarU1 ı bildiği halde melek olmayı, sırf AJiah'a daha

yakın olabilmek için arzulamıştı. Bkz. İbnii ' I -Cevzi, Ztidı'i 'I-Mesfr, c. lll, s. 179. 36 24 Nur 31

37 51 Zariyat SO. 38 29 Ankebüt 26.

70 ıasawuf

sı gereken de bu olmalıdır. "Rabbanflerden olun." ayetini de bu bağlamda de­ğerlendirebiliriz.

Rabbıinilerden Olmak

Kur'an-ı Kerim'de çokça geçen kelimelerden biri de 'Rabb' kelimesidir. Bu kelime değişik formlarda dokuz yüz altmış dokuz kere tekil olarak (Rabb), üç kere de çoğul olarak (erbab) geçer.39 Rabb, terbiye eden, yetiştirip büyüten, ba­kımını üstlenen, gözeten, kefil olan, otorite .sahibi· efendi olan, sözünü geçiren, dilediğini yapabilen, malik ve sahip olan gibi pek çok anlama gelen kapsamlı bir kelimedir.40 Bu anlamlardan biri yahut birkaçı için Allah'tan başkası için 'Rabb' kelimesi kullanılsa bile, bu anlamların tamamı en geniş şekliyle Yüce Allah için söz konusudur. Mekke müşrikleri de kendi cannları/putları için rab kelimesini kullanmaktaydılar. Bu yüzden Kur'an'ın, ilk inen ayeti başca olmak üzere, yi.iz­lerce ayetinde Peygamberimiz'e hitaben 'Senin Rabbin' (Rabbüke) ifadesini kul­

lanarak tüm özellik ve sıfatları ile, şirkten arınmış bir şekilde Yüce Allah'a iman vurgı.ılanmış ve insanlar müşriklerin çağırdıkları sahte rablere değil, Hz. Muham­med'in inandığı gerçek Rabb'e, Alemierin Rabbi'ne inanınaya çağırılmışur. Nite­kim Kur'an'ın ilk inen ayeti "Yaratan Rabbinin adıyla oku 'Aı olup, tertip sırası­·na göre besıneleden sonraki ilk Kur'an dirnlesi de "Hamd, Alemierin Rabbi'ne mahsustur'Az ayetidir.' Kabir sınavında herkese yöneltilecek ilk soru da "Rabbin kim?" sorusu olacakUr. Bu yüzden bizler Hz. Peygamber(s.a.v.)'in 'Rabb' anlayı­şını iyi kavramak zorundayız . O (s.a.v.), nasıl bir Rabb'e, ne şekilde iman ediyor­du? Onun iman ettiği Rabb'i, onun hayatına nasıl müdahale etmekteydi? Ona ha­yatında yön veren, Onu eğiten kimdi? İşte tüm bu soruların cevabını çioğru bir biçimde o11aya koymak ve ona göre Rabb anlayışımızı gözden geçirmek borcun­dayız. Unutmayalım ki, dünya hayatında Rabb olarak kabul ettiğimiz güç, ahiret hayatının da gerçek sahibi olmalıdır. Dünya hayatında Rabbirniz Yüce Allah olursa, ahirette bize cerıneri sunacak olan da Yüce Allah olur. Aksi takdirde dün­ya hayatında Allah'ın dışında edinilen sahte rablerin, ahiret hayatında ne kendi­lerine ve ne de kullarına bir yararı olmayacaktır. Hz. Peygamberin Rabb'i, Alem­lerin yaratıcısı ve yöneticisi olan, dünya ve ahiretin de rabbi olan Yüce Allah'rı.

Rabb kökünden türetilmiş Kur'an kavramlarından biri de 'Rabbaru' kelimesi­dir. Bu kelime üç ayette 'Rabbaniler' (Rabbaniyyun-rabbaniyyin) şeklinde , bir ayette de yine çoğul olarak 'RibbiyyıJn' şeklinde kullanılmıştır . Söz konusu ayet­ler şöyledir:

39 Bkz. Muhammed Fuad Abdülbakl, el-Mıt.'cem.

40 Bkz. Mevdudi, Kur'an a Göre Dört Twlm, ss. 32-35.

41 96 Alak 1.

42 I Fatiha I.

Allah 'ın ah hı kı ile ahUiklanm.ak 71

"Allah 'ın kendisine Kitabı, hükmü, peygamberfiği verdiği insanoğluna, /tl­lah 'ı bırakıp bana kulluk edin' demek yaraşmaz. Fakat, 'Öğrettiği niz Kitap ve

okuduğunuz şeyler gereğince Rabbiiniler olun' demek yaraşır. ,,13

. "Doğrusu Biz yol gösterici olarak Tevrat'ı indirdik. Kendisini Allah 'a teslim etmiş peygamberler, Yahudi olanlara onunla hüküm verirlerdi. Rabbliniler, bilginler de Allah 'm Kitabını. korumakla görevlerıdirildiklerinden onunla hük­mederler ve onu kollayıp gözetirlerdi. O httlde insanlanlan korkmayın, benden korkun, ayetlerimi hiçbir değerle değiştirmeyin, Allah 'ın indirdiği ı:te hükmet­meyenler, işte onlar kafirlerdir. "14

'Rabbliniler ve bilginferin onlara günah söz söylemeyi ve hamm yemeyi yasak etmeleri gerekmez miydi? Yapmakta olduklan ne kötüdür/',4;

"Nice peygamberlerin yanında Rabbttnf(ribbiyyun) pek çok kimse savaş­mıştw. Allah yolunda başlarına gelenlerden ötürü gevşememişler, yılmamışlar ve boyun eğmemişlerdi. Allah, sabredenler'i sever. Dedikleri ancak şu idi: 'Rab­bimiz! Günahlarımızı, işimizdeki aşmlıklarımızı bize bağışla, sebatımızı artır,

inkarcı topluluğa karşı bize yardım et'. Bu yüzden Allah onlara dünya nime­tini de ahiret nimetini de .fazlasıyla verdi. Allah işlerini iyi yapanları sever. '"6

Bunlardan ilk ayet bilginlerini ve liderlerini rabb edinen, onları ilah makamı­na çıkaran yahudiler, Hz. İsa'yı rabb makamında gören Hristiyanlar ve Hz. Pey­gamber(s.a.v.)'e ibadet edip secde etme teklifinde bulunan baZJ kimseler hak­kında inmiştir.'ı7 Ayet, hiçbir peygamberin, hiçbir tevhid ehlinin kendilerini rabb makamında görmediklerini, Rabb'in yetkilerine müdahale etmediklerini, insan­lardan kendilerine tapmalarını asla istemediklerini açıkça ortaya koymakta; ken­disinin tevhid ehli olduğunu iddia edenlerden de bu şekilde hareket etmelerini istemektedir. Öyleyse mümine düşen insanları , kendine kulluğa çağırmak değil; Alemierin Rabbi'ne has kullar olmaya çağınnaktır. Ayete göre insanlar Rab olma­ya değil Rabb'in emrinde giden kullar olmaya çalışmalıdırlar.

Ayette geçen 'Rabbani' kelimesi, Rabb'e ait olan, gereği gibi O'nu bilip tanı­yan, O'na itatte daim olan, insanlan eğitip öğreten ve onlan yöneten, bildiği ger­çekleri uygulayan, hep hayırlı işlerle meşgul olan anlamlarına gelir. 48 Hz. Ali, "Ben bu ümmetin Rabbi1nfsiyim" der.19 Buna göre kişi, kendisinin herşeyi ile Rabb'e ait olduğunu bilmeli, Allah 'ı gereği gibi bilip tanunalı, gerçekleri öğrenip insanlara öğretmelidir. Ayet eğitim, öğrenme ve öğretme işinin kişiyi Rabbaci se-

43 3 Alu lmran 79. 44 5 Maide 44.

45 5 Maide 63. 46 3 Alu ınıran 146-148.

47 Bkz. Razi, Tejsfr, c. vuı. ss. 109·110.

48 Aynı eser, c. VUJ. ss. 111-112.

49 Rağıb el-isfehani, ei-Mı!(redat, s. 269.

72 tasavı .. 1.ı(

viyesine çıkannası gerektiğine de dikkat çekmektedir. Dolayısıyla öğrendikleri ve başkalarına öğrettikleriyle Rabb'i bulamayan, O'nu tanıyıp O'na kul olama­yan kişi bilgilenmekteki asıl hedefe ulaşamamış demektir. Nitekim Peygamberi­miz (s.a.v.) "Allcıhım! Faydasız bilgiden Sana sığınırım" buyurarak böylelerinin durumuna düşmekren Allah'a sığınm1ştır.

Bazı alimler Rabbanl ile Ribbl kelimelerinin aynı anlama geldiğini söylerken; İbn Zeyd, Rabbanlyyun kelimesinin Rabb'in istekleri doğrul~ısunda hareket eden idareciler, Ribbiyyün'un ise Rabb)n istekleri doğnılrusunda hareket eden ve hep Rabb'e kulluk eden halk/teba olduğunu söyler.sn

Ayetlerden çıkan sonuçları şöyle özetleyebiliriz: Yüce Allah bizden Rabban!ler olmamızı istemektedir. Rabbani, benliğini

Rabb'e adarruş, her şeyiyle O'nun olımış, O'nun hoşnutluk ve hatm.ru her şeyin üstünde tutan kuldur.

Rabbanl olmanın yolu ilimden geçer. Bilgilenme, eğitim ve öğretim sahibine Rabbanllik nitbesini kazandınnalıdır.

Hem yönetenlerin, hem de yönetilenleıin Rabbaciler olmalan gerekir. I-liçbir makam ve konum sahibini Rab'den kopannama lı, O'na kulh.ıktan alıkoymamalıdır

Rabbanller, Allah'ın mesajını konıyup kollamak, onu sahiplenmek ve onun gereklerini yerine getirmekle yükümfi\dürler.

Rabb'i tanıyan hiçbir mümin, insanları kendine kulluğa çağınnaz . Rabban'i, islamı dava edinen ve insanlan İslam'a , Allah'a kulluğa çağıran kimsedir.

Rabban!let, bu rütbenin gereğini yerine getirirken ancak Allah'tan korkarlar. Tehdit ve şantajlar onları hak bildikleri yoldan asla aLkoyamaz.

Rabbaniler, Allah'ın ayetlerini az bir paha ile değiştirmezler, Allah'ın ayetleri­ni dünyevi çıkar ve menfaatlera asla alet etmezler.

Rabtanller günah söylemezler, hararn yemezler. Onlar hep hakkı söyler, hayra çağırırlar ve hep bela! yerler. Rabbanller, hayra önayak olurken, şerre en­gel olan kimselerciir. İyliği emretme, kötülükten sakınduma onların en temel rnisyonudur.

Allah yolunda mücadelelerini sürd~iren Rabbiiniler, bu uğurda karşılaştıkları sıkıntılara katlanmasıru bilirler. Onlar asla gevşeklik ve yılgınlık göstermezler, batıla boyun eğmezler.

Rabbiiniler yapılması gerekenleri yaptıktan sonra el açıp Rabb'e yakaran ve O'nun yardımıru dileyen Allah erleridir.

Dünya ve ahiret Rabbanilerindir. Ve bu Yüce Rabb'in, kendj dostlan na va' di dir. Burada önemli olan, kulun, bu isim ve sıfatiada kısmi olarak ımıttasıf olsa bi­

le, hiçbir zaman Allah olamayacağının farkında olmasıdır. Bu bilinç üzere olun­duktan sonra "Allcıb'ın ahldkı ile ahlakianmak'ta bir sakınca yoktur ve belki de

50 Bkz. Razi, Tf.!(sfr, c. IX, ss. 26-27.

Allah 'ın ablakı il.e ahlaklanmak 73

bu bir gerektir. Nitekim bir hadiste ''Allah 'ın ahtakı ile ahiaklanın 115' buyurulmuş­

rur. Başka bir hadiste ise "Güzel ahlak, Yüce Allah'ın ab/ii.kıdır"52 denilmiştir. Hikmeri doğruyu yapmak diye tanımlayan Razf, bunun sının insanın gücü

nisbetinde Allah'ın ahlakıyla ahlaklanmasıdır, der. Razi'ye göre insanın kemale ermesi şu iki şeyle mümkündür: Bizatih! gerçeği, iyiyi bilmek ve onu uygula­maktır. Kısaca bilgi ve eylem, teori ve pratiktir.53 Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.) "Ben sizin en iyi Allah 'ı tanıyanırıızım ve ben sizin en iyi Allah 'tan sakınanı­zım'n-' buyurarak Allah'ı iyi tanıma ile, Allah'a karşı sorumluluklarını en iyi bir bi­çimde yerine getirme arasındaki doğnı orantıya işaret etmiştir.

Bir hadiste "Yüce Allah, Adem 'i kendi suretinde yarattı '65 buyunılmuştt.ır. Ha­disteki süratibi kelimesinde geçen zamir Allah'a, Adem'in kendisine, Allah'ın isim ve sıfatianna göndeıilmiştir. Buna göre hadis şu şekiJierde anlaşılmıştır: Al­lah, Adem'i Ralıman'ın suretinde yaratmıştır. Bu anlayış hakkında selef, biz bu cümlenin hak olduğuna inanınz, ama nasıllığına girmeyiz, demiştir. Çünkü nasıl­lığı konusunda bir rakım yanlış anlarnalara gidilmiştir.56 Allah, Adem'i Adem sure­tinde yaratmıştır. Üçüncü anlayışa göre ise, Allah, Adem'i kendi sıfatlanyla süsle­di, kendi isimleriyle isimlendirdi.;7 Nitekim Adem'in yaratılışı ile ilgili ayetlerde Yüce Allah Adem'e, kendinden 'nıh' üflirdüğlınü beyan etmiştir: "Rabb'in melek­lere, 'Ben, balçıktan, işlenebilen kara topraktan bir insan yaratacağım . Onu. ya­pıp ruhumdan üjlediğimde ona secdeye kapanın' demişti. •D• "Yarattığı her şeyi

51 Razi, Tejsfr, c. VII, s. 68; Gazali, Kitiibri 'I-Maksadi 'I-F.sn.d Şerh Esmt!li'I-Hüsnti, s. 110; Elınalı­

lı , Hak Din~ c. l, s. tl O. Ne yazık ki bu hadisi Kütııb-i Tis'a, ei-Mevsua min Etriifi'l-Hadfs, Kenz, Ca­min :>-Sağfr, Keş{ı:i 'l-Hafti, Ramı.ı:z:, Aliyyı1'1-Kari ve Şevkani'nin mezduat kitapları gibi hadis mecmu­alarıııda bulamadık. Gazali, Allah'ın güzel isimlerini açıklamak için kaleme aldığı mezkur eserin i yaz­nıaya kendini sevkeden şeyin şu iki hadiS oldtığunu söyler:" Allah'ın ahialayla ahlaklan ın. " "H iç şüp­

hesiz Yüce Allah'ın bir ıakıın ahlaki özellikleri vardır. Onlardan biriyle ahiaklanan cennete girer. " Bkz. Gazall, a.g.e., s. 110. İkinci hadise yakın ınanada rivayet edilen bir hadis de şöyledir: "Şüphesiz Yüce Allah'ın üçyüz kadar (Suy(iti'nin Canıiu's-Sağ1r'inde yi.iz on küsür) ahlaki vasfı vardır. Inanıp

onlardan biriyle ahlaklanarak O'nun huzunına çıkan kimse cennete girer: · Seh:iv:i, bu hadisin zayıf olduğunu, Suy(lıJ ise hasen olduğunu söyler. Bkz. Şevkani, ei-Fevaid, ss. 388-389; Münilvi. Feyzu't­Kadfr, ç . ır, s. 482. Bu hadisler, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in "Şüphesiz Yüce Allah'ın doksan dokuz is­mi vardır, onları sayan (ihsa) cennete girer." hadisiyle paralelJik arzetınekıedir. Buhari, Tevhıd 1 2; Ti­rnılzi, Deavii ı 82; Ahmed, c. rı, s. 258. Gazziili, Allah'ın isiınierini ihsa etmenin, kunı kuruya dille say­nıaktan ibaret olmadığını, onları öğrenmek ve onların il11iva etliği ahlak esaslarıyla ahlaklanmak ol­duğunu önemle vurgular. Bkz. Gazziill, a .g .e., s. 123.

52 Münzir:i, er-Terğib, c. IV, s. 185 (Taberanl). 53 Bkz. Razi, a.g.e., c. VII, s. 68; XXX, s. 3

54 Buhar!, iman, 13; Müsliın, Sıyam, 74; Ahmed, ıltlıisned, c. lll, s. 317. 55 Müsliın, Birr, 115. 56 Davudoğlu, Sabth-i Mılslim Tercüme ı >e Şerh i, c. X, s. 5750; Altıntaş Ramazan. "Haşviyye'nin

Doğuşu .. :• C Ü. iliih~vaı Fakültesi Dert~isi, c. III, ss. 82-87. 57 Aynı makale. 58 Bkz. 15 Hıcr 28-29; .38 Sad 71 -72. İki ayeue de Hz. Meryem'in Hz. İsa'ya gebe kalışı anlaulır­

ken "Ona ruhumuzdan üfleıniştik" buyuıulım'*tur. Bkz. 21 Enbiya 91; 69 Tahrim 12. Hz. İsa peygam­ber için de" Allah'ın peygamberi, Meryem'e u l~tırdığı kelimesi ve kendinden bir nıhnı r" buyunıl­

ınuştur. Bkz. 4 Nisa 171.

74 tasaw 1![

güzel ya.mtan, insanı başlangıçta çamurdan yaratan, sonra onun soyunu, ba­yağ·ı bir suyun özünden yapan, sonm onu şekitlendi1ip ruhundan ona ü:fleyen

Allah 'tır. Size kulak/ar, gözler, kalpler verilmiştir. Öyleyken, pek az şükred~yo1• sunuz. ""' Ayette geçen n~fh, havayı ağız yahut başka bir şeyle içeri üt1emek an­lamına gelir. Soyı.ır bir iş , yahut bir eseri bir şeye illd etme anlamına da gelir. Ayet­te, Yüce Allah'ın insanın bedenine can vermesi,(;> ona bilinç ve duyarlılık balışet­mesi anlamında ınecazi bir kullanım sözkonusudur.6

' Ayette insana bahşedilen 'nıh'un Allah'a izafe edilmesi, insanın şeref ve değerine dikkat çekmek içindir.62

Pek çok ayette de Yüce Rabbimiz, Allah'ın kulları, Rabman'ın kullan, Al­

lah 'ın ordulan, Allah 'ın taraftarlan, Allab 'ın yardımcılan buyurarak, insanın Allah'a aidiyeti üzerinde durmuştur. Kısaca söylemek gerekirse, insanı Yüce Al­lah yaratmıştır. Yüce Allah, insanı özel olarak dizayn ederek onu İlahi sıfatiann

kendinde gerçekleşeceği bir varlık kılmıştır. İnsan Allah'ın bir parçası değildir , ama insanda Allah'ın isim ve sıfatlarının kısmi tecellileri vardır. İnsan Allah'ın ah­laloyla ahlaklanır, yani kapasitesi oranında ilahi sıfatiardan nasiplenirse, düşün­ce, inanç ve eylem alanında tevhldi gerçekleştirmiş ve Allah'ın kendisi için yarat" tığı evrenle tevhid etmiş, bütünleşmiş olur. İşte o zaman insan evrenle uyum içe­risinde, huzur ve sükunetle yaşar, kendi hemcinsleri başta olmak üzere rüm var­lıklarla barış içerisinde olur . İnsanın Allah'ın ahlakıyla ahlaklanınası , Allah'a özenınesi, O'na ortak olması ve ilahiaşması değil; kapasitesi ve gayreti oranında Allah'ın özüne yerleşrirdiği hammaddeyi harekete geçirerek O'nun sıfatlarından

· nasiplenmesi demektir. Allah'ın ahlakıyla ahlakianan kişiler, Hz. Peygamber'in tanımlamasıyla "görüldükleri zaman Allab hatırla·rıan hayırlı kişilerdir. ,fiJ Bir

kutsi hadiste de temel görevlerini yerine getirdikten sonra, nafilelerle Allah'ın sevgisine mazhar olan kulunun Yüce Allah, "işiten kulağı, gören gözü, tutan eli

ve yürüyen ayağı olacağını '"'4 beyan etmiştir. Mutasawıflar Allah'ın ahlakıyla ah­liiklanan kişileri taıumlarken kendilerine has sembolik anlatımlarda bulunınuş­lardır. Böyle bir kişi Hallac-ı Mansurun dilinde 'Hakkın ta kendisi', Yunus'un di-

59 32 Secde 7-9 60 Ebu Hayyan, ei-Bahrıt 'l-Muhft, c. XII, s. S18.

61 Esed, Muhammed, K~tr'Cin Mesajı, c. ll, s. 518.

62 Bkz. Kurtubl, el-Cami: c. X, s.24.

63 "Sizin en hayırlın ız görüldüklerinde Allah hatırlananlardır." tbn Mace, Zühd 4. Bir başka sa­hilı hadiste ise şöyle buyurulmuştur: "Sizin en lıayırlınız göıi.i lnıesiyle Allah ' ı size lıat ırlataı1, konuş­

nıasıyla bilginizi artıran, davranışlarıyla sizi ahirete yönleııd irendir. " Hadis için bkz. Münavi, Feyztt'I­Kadfr, c. III , ss. 467-468.

64 Buhar!, Rikiik 38. Sembo.lik bir anlaıımın yer aldığı bu hadis farklı şekillerde anl aşılmıştır. Bu anlayışlardan birine göre, hadis gerçek kulun ıünı organlarını Allah'ın ölçiiieri doğnılnısunda kullan­ması ve kulun bu gayreti sonucu Yüce Allah'ın da onu kötülüklerden korumasını anlaımaktadır. Kı­

saca hadis, Allah'ın ahlaJoyla ahiikianan kulun, Allah'ın yardım ve korumasına mazhar olacağını aç.ıklaınaktadır. Bkz. 1. Canan, Kıuııb-i Sine, c. XJ11, ss. 244-249.

All.ab 'ın ahldkı ile abiiikianmak 75

linde 'Ete kemiğe büründüm, Yunus diye göründüm' cümlesinde özetlenmiş, Cüneyd-i Bağdadfye göre ise, 'Suyun, içerisinde bulunduğu kabının rengini al­dığı gibi, arif olan kişi de Allah'ın ahlakıyla ahlaklanır, sonunda sanki O olur. .os

Bu söylediklerimizi örneklendirrnek istersek; Kur'an-ı Kerim ve hadis-i şeriflerde Yüce Allah'ı bize tanıtan şu isim ve sıfat­

Iara kısaca bir bakalım: Rab: Bu kelime, itaat olunan efendi, terbiye eden, idare eden, nimet veren

gibi anlamlara gelir. Mal sahibi (rabbü'l-maD, efendi anlamında insanlar için de kullanılmıştır.<"' Yukarda da açıklandığı üzere Kur'an, insanlardan Rabbaniler ol­malarını bizzat istemiştir.

Ekrem, Kerim: Karşılıksız veren, hür, asil, şerefli gibi anlamlara gelen bu kelime de insan için kullanılmıştır.6' İnsanın şerefli kılındığı, bürolarak dünyaya geldiği ve sevabını Allah'tan bekleyerek insanlara ikram ederek cömert davran­ması pek çok ayet ve hadiste tavsiye edilmiştir.

Vekll: Murakıp, bekçi anlamında insan için kullanılmıştır.<ıa

Rablm: Çokça acıyan, merhamet eden anlamında insan için kullanılmıştır. Melik: Hükümdar, kral anlamında insan için kullanılmıştır.

Alim: Allah tüm herşeyi bilir. O'nun bilgisi herşeyi kuşatmıştır. Yüce Allah bir çok şeyi kullarına bizzat kendisi öğretmiş ve kullarından ilim sahibi olmala­rını özellikle istemiştir.

A.7..iz: Güç, kuvvet sahibi anlamında insan için kullanılmıştır.

Şehld: Şahitlik eden anlamında insan için kullanılmıştır. Şahitlik, insanlar arası ilişkilerde önemli bir yer tutar. Şehitlikde, müslümanların arzuladığı büyük

bir payedir. VedOd: Allah Tealii, kendisine yönelip tevbe edeni çokça sever. Sevgi kullar

için de çok önemli olan, etik bir değerdir.

Ha.klm, Hakem: Hükmetme, hikmet sahibi olma anlamlarında insan için kullanılmıştır.

Kadir, Muktedir: Erişilmez bir gücün sahibi olan Yüce Allah, insanlara da güç-kuwet vermiş, onları iktidar sahibi kılmıştır.

Veli: Seven, yardım eden, koruyan anlamlarında insan için kullanılmıştır. Ay­nı şekilde Mevla ve Va11 kelimeleri de insanlar için kullanılmıştır.

Yine işiten (semi'), gören (basir), canlı-diri (Hay), güçlü-kuvvetli (Zü'l­Kuvve), lutuf ve ihsan sahibi (Zü'l-Fadl), geniş ihsan sahibi (Zü't-Tavl), ina-

65 Bkz. Münavi, Feyzıı 'I-Kadir, c. rı , 482. Tarihte, bu anlattmların sembolik anlatımlar olduğu

göz ardı edildiğinde bir rakını yanlış anlaşılınala ra kapı açabiJmiştir.

66 Bkz. Suaı Yıldırım, Kur'dn 'da Ulılht,ıryeı, ss. 89-90. 67 Bkz. a .g.e., ss. 97·98. 68 Bkz. aynı eser, ss. 109-110.

76 ra~wı~f

nan-güven veren (Mümin), öç alan (Zü'n-Tikam) gibi Allah'ın isimlerinden in­sanlar için kullanılan pek çok kelime vardır.69

Aynı şekilde, her şeyin salıibi alan Me/ik Allah, h.'Ullarırun mal-mülk sahibi ol­malarına izin vermiştir. Bol bol bağışlayan Ga:fjar Allah, kullaı:ından affedici ve bağışlayıcı olmalarını istemiştir. Bol bol ve karşılıksız veren Vehhah Allah, kulla­nndan da sahip olduklarından verınelerini istemiştir. Adalet sahibi Cenab-ı Hak,

kullarına adaleti emretmiş ve hakkı hakim kılmalarını onlardan istemiştir .. Bu ko­nuda örnekleri çoğaltmaınız mümkündür. Biz burada, bu örneklerden yalnızca birinin üzerinde biraz ayrınuh olarak dunnakla yetineceğiz.

C. Yüce Allah'ın Bir Sıfatı Olarak Zenginl.ik

Yüce Rabbimiz'in isim ve sıfatlarından ikisi de el-Muğnfve el-Ganfdir. Bun­lardan ilki. zengin eden, ihtiyacı olanlara yeterince, karşılıksız olarak ve bol bol veren; ikincisi ise zengin olan, hiçbir şeye ihtiyacı olmayan, sahip olduğu şeyler­le karnil olan ınüstağn1 demektir. l'<' Elbette burada zenginlikten kasıt sadece mal ve variyet zenginliği değildir. Bu kavramın içerisine madd.l ve manevi tüm erdem ve zenginlikler dahildir.

Gerçekten de Yüce· Allah, zengindir ve zenginlik kaynağıdır. O'nun zengin­liğine hiç kimse erişemez ve O'nun zenginliği , başka hiç kimsenin zenginliğine benzemez. Ganl Mevlarnız , pek çok ayetinde bizlere bu özelliğini tanıtırken, ay­nı zamanda bu sıfatla muttasıf olmak isteyen kullarına da ölçüler sunmaktadır. O'nu gerçek anlamda Gani olarak tanıyan bir kimse, her şeyden önce Yüce Al­lah'ı zenginlik kaynağı olarak görecek ve ancak O'nun ölçülerine göre zengin olınaya gayret edecektir. Zengin olmak için, önüne gelen her yolu denemeye kalkmayacaktır. O kimse, Ganl Mevlası'yla irtibatlı olarak O'nun Ganl sıfatından

nasiplenmeye ve sahiplendiği şeyleri yine O'nun gibi ve O'nun ölçülerine göre kullamp harcamaya özen gösterecektir.

Şimdi şu ayetleri birlikte okuyalım: "Ey insanlar! Siz Allah 'a mubtaçsınız, Allah ise müstağnfdir, övülmeğe la­

yık o/andır. "71

'Voğntsu zengin eden de um'lıklı k-ılan da O 'dur. ,;ı

"Doğrusu Allah alemlerden müstağnidir. ,7.ı

69 Bkz, Suat Yıldırım, Kur'dn'da Ulühi;vyet, ss. 191-274.

70 Bkz. ayııı eser, ss. 205-206. 71 35 Farır 15.

72 53 Necm 48. Ayet, zengin eden de yoksul kılan da O 'dur, diye de anlaşılmıştır. Bkz. Tabaıa­bal, Miziin, ss. 17-49.

73 3 Alu İmran 97; 10 Yumıs 68: 29 Ankebut 6; 39 Zümer 7; 47 Muhammed 38.

"Rabbim mÜStağnfdir, kerem sahibidir"7•

"Al/ab müsıağnidir, Halim 'dir. n'lS

"Rabbin müstağnf ve rcıbmet sahibidir. "76

Allah 'm ablakt iJe ahliiklanmak 77

"Ailab yine de müstağnf ve övülmeğe layık o/andır"77

Dikkat edilirse, Allah'ın zenginliği vurgulanırken O'nun Kerim, Halim, Ra­him ve Hamfd oluşu özellikle vurgulanmıştır. Yüce Allah ğanidir, ama bu zen­ginliğinden kullarına bol bol ik.ram edendir. Hem de isyanlarına bakmadan on­lara hiliın sıfatıyla muamele eden ve onlara merhamet edip çokça acıyandır.

Öyleyse Allah'ın ganl sıfatından nasiplenen kul da, kerem sahibi olmalı, Al­lah'ın kullarına bol bol vermeli ve kendisine kötülük etseler bile onlara merhamet etmelidir. İşte böyle bir zenginlik Müslümanın talip olduğu ve övülen bir zengin­liktir. Bu yiizden olacak ki, Kur'an ikinci suresi olan Bakara stıresinin ilk ayetle­rinde gerçek mi.iıninleri tanıınlarken , sahip olunan şeylerden başkalarına verme anlamına gelen 'infak'ı, zenginlerin değil; mürninlerin temel özelliklerinden biri

olarak anmıştır. İnsanlık bugün bu özellik ve güzellikteki zenginlere muhtaçtır. Nitekim pek çok peygamber gibi Peygamberimiz Hz M.uhamıned (s.a.v.) de

Allah'ın Garu sıfatından nasiplenerek bu özelhk ve güzellikteki zenginliğe ermiş bir kimse idi. Kur'an bunu şöyle dile getirir: "Rabb'in senifakir bulup zengin­leştirmedi mi.?"78 Ey Muhammed sen, ihtiyaç salıibi yoksul ve kimsesiz bir kimse idin. Ama Rabb'in, senin bakımını Ebu Talib'e üstlendirdi seni muhtaç durum­dan kurtardı. Daha sonra Hz. Hatice'nin malıyla , sonra Hz. Ebubekir'in malıyla, Hz. Ömer'in heybet ve cesaretiyle; yanısıra ensarın yardımıyla, ganimetlerle, ka­naatla, delil ve hüccet dolu Kur'an ile seni zengin kıldı.79 Bu açıklamadan da an­laşılacağı üzere, ayette sözkonusu edilen zenginlik, hem maddi hem de ınanevi zenginliktir. Peygamberimiz bunların hepsine erdirilmiştir, ama O, sahip olduğu bunca şeye rağmen, malı putlaştırınamış, mala olduğundan fazla bir değer ver­memiş, yeri gelince sahip olduğu tüm herşeyi Allah yolunda ve insanların yara­nna sunınas~ru bilnıiştir. O (s.a.v.), "Al/ahım zenginliğin/itnesinde Sana sığını­rmı. ,Jj(J diye dua ederken zenginlikten değil; zenginliğin Allah'a kulluğa engel ol­

masından Aıİah'a sığınınıştır. Nitekim O (s.a.v.), bir yandan zenginliğin insanla­ra verebileceği zararlar konusunda bizleri uyarırken, diğer taraftan Yüce Allah'ın ganl sıfatına bağlı bir zenginliğe teşvik etmiştir. N eki müslüınanlar, Peygamberi-

74 27 Neınl 40.

75 2 Bakara 26'3.

76 6 Enanı 133.

77 2 Bakara 267; 14 lbrahiın 8 ; 22 Hacc 64;31 Lokınan 12; 35 Faur 15; 57 Hadid 24; 60 Müınıahı·

ne 6; 64 Teğabün 6.

78 93 Du ha 8.

79 Bkz. Razi, Tq(sit; 32, ss. 217-218.

80 Buhari, E>~avat, 39-44-46; Miislim, Zikir 49 ..

78 tasavuıif

mi zin zenginlik fitnesinden sakındırmasını, zenginlikten salandırma olarak ania­yarak dünyadan el-etek çekmeye ve dünyayı Allall'a isyan edenlere bırakmaya başlamışlardır. Halbuki bir çok hadislerinde Peygamberimiz zengin olmaya yön­lendirmiştir. Bunlardan bir kaçı şöyledir:

"Zenginlik mal çokluğundan ibaret değildir. Asıl zenginlik gönül zenginli­ğidir. >HI

"Salih kimse için, bela! ve bol mal ne güzeldir. '82

"Doğrusu Yüce Allah, kendini ibadeteveren takvasahibi zengin kulunu se­ver. '113

"Allah 'tan sakman kimsenin zengin olmasırıda hiçbir sakınca yoktur. Ama

sadaka ve sağlık, Allah 'tan sak!flfln için zenginlikten daha iyidir·. "" "Allahım! Ben, Senden hidayet, takua, iffet ve zenginlik istiyorum. "9

'

Zayıf olduğu söylense bile "Fakir/ik neredeyse küfü1· olayazdı'116 sözü de yoksulluğun maddi ve manevi olarak insanların başına ne büyük felaketler aça­bileceğine dikkat çekmesi bakımından ilginçtir.

ilim adaınlarımız şükrü yerine getirilen bir zenginliğin , fakirlikten üstün ol­duğunu söylemişlerdir. Ebu Ali ed-Dahhak şöyle der: "Zengin fakirden üstün­dür. Çünkü zenginlik Halik'm sıjatı;}akirlik ise mahlukım sifatıdır. HCllik 'ın sı­

fatı, ha/km sılatındem üstündür. "17

Said b. el-Müseyyib de şöyle der: "Rabbim, biliyorsun ki, ben bu malı dinimi konırnak için topladırn."es

Kur'an da kendisine büyük makam ve variyet balışedilen Hz. Süleyman, Hz. DavGd, Hz. Zülkameyn gibi kimselerden stayişle bahseder, onların hayatını im­rendirecek bir şekilde bize anlatır. Ve Hz. Süleyman'ın şu meşhur duası

Kur'an'da yer alır: "Rabbirr;J Beni bağışla, bana benden sonra kimsenin ulaşa­

mıyacağı bir hükümranlık uer; Sen şüphesiz, daima bağışta bulunansın. '89

Sonuç olarak, Yüce Allah, bizlere kendisini tanıtırken bir çok konuda kendi gibi olmasını bizden istemiştir. Elbette Yüce Allah'ın kendisinden başka hiç kim­sede olmayan ve hiç kimsenin sahip olamadığı pek çok isim ve sıfatları vardır.

Ama yine O'nun biz insanlarda olmasını istediği bir çok güzel isim ve sıfatları da vardır. İslamın temel kaynaklan nı inceleyen bir kimse, Allah'ın bizden istediği iHl-

81 Buharl , Rikak, 15; Müsl inı , Zekat 120; Tirmizi, Zühd 9; Ahmed, c. II, s. 243.

82 Ahmed, c. IV. ss. 197 202.

83 Müsliııı, Zülıd 11; Ahmed, c. I, ss. !68-177.

84 ibn Mace, Ticarar. 1; Almıed, c. V, ss . 372·381.

85 Müslim, Zikir 72; Tirmizi. Deavat 72; İbn Mace. Dua 2; Ahmed, c. V. s. 183.

86 Bkz. İbrahim Canan, Kı'itı'lh-i Sine, c VII, s. 445.

87 A.g.e., c. VII, s. 437

88 A.g.e., c. vn, s. 439. 89 38 Sad 35.

Allah 'ın ahfrikı üe abiaklanmak 79

h1 ahlaka dair pek çok şey olduğunu görecektir. Allah'ın bu sıfatları ile ınunasıf

olabilmek için çalışmak, elbette kulluk sınırlan çerçevesinde olmaLdır. .Bu konu­

da bu ölçü~·ii aşmaya yeltenen pek çok kişi, ilahlık davasına kalkarak hem ken­

dileri sapmışlar, hem de başkalarını saptırmışlardır. Aynı şekilde Yüce Allah ile ir­

tibatını kesip Allah'a rağmen yaşamaya çalışan nice kişi de sapmış ve saptırmıştır.

Kur'an, Hz. Peygamberin yüce ahlakını övmüş ve onun ahlak-ı hamldesini

bizlere model olarak sunriluştur. Hz. Peygamberin ahlakı, bütünüyle Kur'an'dı.

Kur'an ise Allah kelamıdır. Bu noktada Allah'ın Ahlakı, Kur'an'da açıklanan ilke

ve gerçeklerle 'Kur'an Alılakı' olarak yazılı bir metin halinde bizlere sunulmuş,

Hz. Peygamber'in hayatında da pratiğe dönüşmüştür. Bu nedenle Allah 'ın Ah la­

kı, Kw-'an Ablakı ve Peygamber'in Ahlakı ifadeleri konumuzu en güzel bir bi­

çimde özetlemektedir. Onun için diyonız ki, Allah'ın Ahlakını bize tanıtmak için

indirilen Kur'an ayetleri Murad-ı llabf'ye uygun olarak değerlendirilir ve Hz.

Peygamberin hayarında somutlaşan şekliyle model olarak alınırsa hedeflenen

Kamil Ahlak saltibi insan ve toplumlar ortaya çıkabilir. Kur'an ayetleri bu anlam­

da sağlıldı bir biçimde tanınıp kavranmazsa Hz. Peygamber'in öviilen yiice ah­

lakı ve Yüce Yaratıcının insanlara biçtiği İlahi Ahlak'a erişilemez .

Mal-mülk, variyet ve zenginlik de Yüce Allah'ın, kullarında olmasını istediği

sıfadanndan biridir. Allah 'ın ahlakıyla ahiaklanma babında, O'nun zenginlik sı­

fatından nasiplenmek de, kul olarak sınırlıdır. İslam Allah'ın garu sıfatından na­

siplenme demek olan zenginliğe karşı olmamış, ama zenginliğin azgınlık ve şı ­

ınarmaya sebep olmamasını istemiştir. Çünkü çoğu insanın azmasuıda Rabb'ine

karşı istiğna duygusu, yani sahip olduklarıyla yetinip A!Jah 'ı hiçe sayma tutkusu

önemli bir rol oynamaktadır. Oysa tüm varlıklar Allah'a muhtaçtır, ama Yüce Al­

lah asla kimseye muhtaç değildir. Allah'uı diğer isim ve sıfatlannı da bu bağlam­

da değerlendirmek mümkündür.

BİBLİYOGRA.FY A

ACLÜNl, İsmail b Muhammed, Keş.fü 'I-Hcıfa ue Müztlü'I-İltihas, Kahire ty.

AHMED b. HANBEL, Müsned, İstanbul 1981.

ALTINTAŞ, Ramazan, "Haşviyye'nin Doğuşu", C.Ü. Ilahiyat Fakültesi Dl?'rgisi, S. III,

Sivas 1999.

BUHARİ, Ebu Abctillah Muhammed b. isma:tl el-Buhar!, el-Camiu's-Sahib, İst. 1353.

CANAN, İbrahim, Kütüh-i Sifle, Ankara 1990.

CÜRCANİ, Seyyid Şerif, eı-Ta 'rifat, ty.

ÇAGRICI, Mustafa, "Ahlak Maddesi'', TDVZA. DARİMI , Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman, Sıhıen, Beyrut ty.

DA VUDOGLU, Ahmet, Sahib-i Müslim Tercüme lle Şerbi, İstanbul 1978.

80 rasawı(f

DOGAN, Mehme t, Büy ük Türkçe Sözlük, İstanbul 1996.

EBÜ HA YY AN, Muhammed b . Yusuf, el-Bahrü 'l Muhit, Beyrut 1992.

ELı\1AllU, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul ty.

ESED, Muhammed, Kur'an Mesajı Meal-T~jSfr, ter. C. Koytak-A. Ertürk, istanbul1999.

GAZALİ. Ebu Hamid, Kitabü 'I-Maksadi'l-Esna Şerh Esmai 'l-Hüsna, Yaman Arıkan'ın

tercümesiyle birlikte, istanbul 1983.

ty.

İBN MACE, Sünen, Mısır 1952.

İBN MANZÜR, Cemalüddin Muhanuned b. Mükrem, Lisanü'l-llrab, BeyrGt ry.

İBNÜ'L-CEYZİ. Ebu'-Ferec, Zadü'l-Mesir.fl-llmi't-Tejsfr, Beyn.ıt 1984.

İBNÜ'L-ESIR, en Nihaye fi Garfbi'l- Hadis ve'l-Eser (Sc) , Me kk e ty.

İSFEHANl, Ra ğı b, el- Mufredat .fi Garibi'/- Kur'an, istanbı.ıl 1986.

KIILOGLU, İsmail, "Ahlak" Maddesi, Sosyal Bilimler llnsiklopedisi, İstanbul 1990. KURTUBİ, Ebu Abdiilah Muhammed b. Ahmed, el- Cami'li Ahkdmi'l- Kur'an, Beyrut

MÜNA Yİ, Muhanuned Abdurrauf, Feyzü '/- Kadir Şerhu 'l Cdmii's- Sağir (6c ), BeyrGt

1972.

MÜNZiRI, Abdülazlın. Abdülkavl, et-Terğfh ve't-Terfb mine'I-Hadfsi'ş-Şerf((5c), Kahi-

re 1937. MÜSLİM, ei-Camiu ~~- Sahih (5c), Mısır 1955.

NESAI, Ebu Abdirraluı1an, Sünen (6c ), .Mısır 1938 ..

NEVEYİ, Muhyiddin b. Şeref, el-Ezkar, İstanbul1955 .

RAZİ, Muhammed b. Hüseyin Fahruddin, et-Tefsiru'l- Kehfr(32c), Tahran ty.

ŞEVKANl, Muhammed b. All, el-Feviiidü 'l-.Mecmua fi 'l-Ebadfsi'l-Meudı1a, Beyru ı 1987.

TABATABA1, Muhammed Hüseyn, el-Mizan.fi Tejç-fri'l-Kur'an (21 c), Kum 1972.

TABERİ, Muhanuned b. Cerir, Camiu '1- Beyan an-Te'tJili'l- Kur'an (30c), Beyruı 1988.

TiRMiZi, Ebu İsa, Sünen (5c), 1934. YILDIRIM, Suat, Ku1·'cm 'da Uluhiyyet, İstanbul 1982.