Hemen gerçek bir örnek vereyim.Bak›ms›z görünümdeki bir devlet da-iresinde iflinizi halletmeye gidiyorsu-nuz. Kalabal›k, kofluflturmaca, ka¤›t-lar, bürokrasi can›n›z› s›k›yor. Böylebir hava içerisinde masas›n›n üzerindeflafl›lacak derecede bak›ml›, minik birakvaryumu olan bir memura düflüyorifliniz. Bir gözünüz memurun imzas›n-da di¤er gözünüz egzotik görünüfllübal›klar›n bulundu¤u akvaryumda. Bir-den konu aç›l›yor ve akvaryumdan ko-nuflmaya bafll›yorsunuz. O andan itiba-ren o kasvetli devlet dairesindeki renk-ler de¤iflmeye ve gözünüze daha güzel

gelmeye bafll›yor. Hiç tan›mad›¤›n›zmemurla 5 dakikaya s›¤an “sudan” birsohbet s›ras›nda su kimyas›, bal›k biyo-lojisi, sucul bitki fizyolojisi, su alt› pey-zaj› ve akvaryum merakl›lar›n›n psiko-lojisi üzerinde konufluyor ve s›k›nt›ylagirdi¤iniz daireden gülümseyerek ç›k›-yorsunuz. “Nereden ç›kt› flimdi o kü-çük akvaryumdan bu büyük kimya, bi-yoloji, peyzaj ve psikoloji konular›?”diyeceksiniz. Bu durumda akvaryum-culu¤un nas›l birfley oldu¤undan birazdaha detayl› bahsetmek gerek.

‹lk önce akvaryumculu¤un popüler-lik seviyesinden bafllayal›m. Akvaryum-

culuk merak›n›n Amerika Birleflik Dev-letlerinde en yayg›n hobiler aras›nda2. s›rada oldu¤unu (Kidd ve Kidd,1999) ve Google’da “aquarium” anah-tar kelimesini girince 23.100.000 adetherhangi bir dildeki internet sitesininadresine ulaflabilece¤inizi hat›rlatay›m.Akvaryumculu¤un popülerli¤i konu-sunda ülkemizden örnek verecek olur-sam 40-50 senelik bir geçmiflten bahse-debilmek mümkün. Benim ulaflabildi-¤im en eski kitap 1963 y›l›na ait, ilkdergi 1967 y›l›nda yay›nlanmaya baflla-m›fl. ‹lk akvaryum kulubü ise 1968 y›-l›nda kurulmufl (Tarhan, 1968). 1989-

82 Aral›k 2005B‹L‹M veTEKN‹K

Yeryüzeyinin dörtte üçünün sularla kapl› oldu¤u, üzerinde yaflayanlar›n ilk olarak suda hayatbuldu¤u ve 4.5 milyar y›ll›k geçmiflinde ortaya ç›km›fl her canl›n›n daima suya ihtiyac› oldu¤ubir gezegende yafl›yoruz. Bu tablo içinde, dünyay› ve kendisini anlamaya çal›flacak herkesin yo-lunun bir flekilde suyu anlamaktan geçmesi gerekti¤ini söylemek fazla iddial› olmaz san›r›m. ‹n-sanlar da bunun tersini yapm›yorlar zaten. Su ve suya dayal› hayat sadece bilim ve güzel sanatdallar›nda çal›flanlar›n de¤il toplumda herkesin her seviyede zaten ilgilendi¤i bir konu olmufldurumda.

AKVARYUMAKVARYUM

AKVARYUM 11/17/05 3:18 PM Page 82

95 y›llar› aras›nda ülkemize kay›tl› ola-rak 278 ayr› türde yaklafl›k 12 milyonadet akvaryum bal›¤› ithal edilmifl. Ya-p›lan bir tahmine göre, ülkemizde 250-500 bin aras›nda akvaryumsever bu-lunmakta. Büyük bölümü internet üze-rinde kurulan ortamlarda organize ol-may› tercih eden Türk akvaristlerin2004 y›l›ndan beri düzenli olarak ç›-kan bir dergileri, bir de 2005 y›l›ndakurulan ve merkezi Ankara’da bulu-nan dernekleri bulunuyor.

Akvaryum merak›na “sadece bir ho-bi” deyip geçmek hata olur. Akvaryum-culuk sektörü için üretilen aksesuarla-r›n yüksek teknoloji ürünü hassas la-boratuvar malzemelerinden fark› bu-lunmamakta. Akvaristler için haz›rla-nan bal›k ve sucul bitki atlaslar›, bal›ktürlerinin yaflad›klar› biyotop alanlaren detayl› bilimsel nitelikli kitaplardandaha fazla ayr›nt›ya, resme ve rengesahip. Akvaryumculuk sektörü tümdünyada y›ll›k toplam 7 milyar dolarl›kbir ticaret hacmine sahip. Akvaryum-culuk tropik iklime sahip bir çok ülke-nin ekonomisine önemli bir destek ol-makta. Ayr›ca kendi vahfli hayatlar›ndanesli tükenmekte olan bir çok bal›k tü-rünün akvaryumculuk yoluyla tekrarço¤alt›labilmesi mümkün olmakta. Di-¤er taraftan, do¤adan akvaryum sektö-rü için bilinçsizce toplan›lan bal›k, bit-ki, omurgas›z hayvan, kaya, a¤aç kütü-¤ü, kum ve çak›llar tabiata zarar vere-bildi¤i gibi evde veya ticarethanelerdeakvaryumda bak›lan canl›lar hakk›ndayeterli bilgi sahibi olunmay›fl› hayvan-lar›n önemli derecede eziyet çekmeleri-ne neden oldu¤undan hayvan haklar›,etik ve kanuni k›s›tlamalar gündemegelmekte. Dolay›s›yla akvaryumculukdeyince asl›nda güzelli¤i ve çirkinli¤iile oldukça büyük ve dikkat çeken birsektörden bahsediyoruz.

fiimdi gelelim psikoloji, kimya, biyo-loji ve peysaj konular›na.

Akvaryum, sözlük anlam› olarak su-da yaflayan canl›lar›n bak›ld›¤› fleffafmalzeme ile kapat›lm›fl yapay bir siste-mi içeriyor. Ancak tabii olmayan busistemin do¤ayla ba¤lant›s›n› sa¤layanbir bak›c›s› bulunmakta. Bak›c›, akvar-yumun içine koydu¤u canl›n›n hayat›-n› sürdürebilece¤i uygun koflullaraulaflabilmesi için elinden geleni yap›-yor. Birbirlerinden farkl› canl›lar›n or-tak bir ç›kar çerçevesinde birbirlerinedestek olacak flekilde yaflamalar›na

sembiyoz (symbiosis) denilmekte. Ak-varyumla bak›c›s› aras›nda sanki sem-biyotik bir iliflki bulunmakta. Bak›c›,canl›lar› yaflatabildikçe, üremelerinisa¤lad›kça veya güzelliklerini seyret-tikçe tatmin oluyor ve bak›c› tatmin ol-dukça akvaryumdaki canl› büyük birolas›l›kla daha iyi flartlara kavufluyor.Bir zaman sonra bak›c› akvaryumsuzyapam›yor. Akvaryum da, bak›c›n›neforu ile ulaflt›¤› biyolojik temelli den-gesini tutturduktan sonra, bak›c›s›z budüzeni devam ettiremiyor. Yani tamolarak çift yönlü bir ba¤›ml›l›k gelifli-yor. Biz bu bak›c›ya akvarist diyoruz.Akvaristin akvaryumu ile iliflkisini de-vam ettiren psikolojik faktörlere de“akvarist psikolojisi” ismini takt›k.Aral›k 2004’de ODTÜ Kültür ve Kon-gre Merkezinde gerçeklefltirilen 1. Ak-varyumculuk Panelinde A.Ü.Z.F. SuÜrünleri ve ODTÜ Psikoloji bölümle-rinden ö¤retim üyeleri akvaristlerin“tabiat bilimcisi” olarak rolleri ve “ak-varist psikolojisi” üzerinde durdular.

Dünyam›z üzerindeki çeflitli ekolo-jik sistemlerin ortak bir denge prensi-bi üzerinde kurulmufl olduklar›ndanyola ç›karak akvaryum ortam›n›n dane kadar küçük olursa olsun seçilenbal›k ve di¤er canl›lar›n getirildi¤i bi-yotop ortam›n özelli¤ine mümkün ol-du¤u kadar ulaflmal› ve dengesini tut-turmal›d›r. Akvaryumlar küçüldükçedenge noktas›na ulaflmalar› veya ulafl›-lan denge noktas›n› uzun süre muha-faza edebilmeleri çok zor oldu¤undan,akvaryumculu¤a yeni bafllayanlara fa-nus, kavanoz veya çok küçük akvar-yumlar sat›n almalar› tavsiye edilmez.Bununla birlikte yeni bafllayanlar›n ge-

nelde tercihleri ilk bak›flta ekonomikve daha kolay idare edilebilir gibi gö-zükmelerinden dolay› en küçük akvar-yum boylar› oluyor. Ekonomik ve ida-re edilebilir gibi görünseler de, k›sa za-manda iflin görüldü¤ü gibi olmad›¤› or-taya ç›k›yor. Daha ilk ay içinde baflla-yan olumsuz tecrübeler nedeniyle, sa-t›n al›nan fanus, kavanoz ve akvaryum-lar k›sa bir zaman sonra birer saks› ve-ya süs malzemesi görevi görmeye bafl-l›yor. Bu arada sat›n al›nan bir çok ba-l›k da telef oluyor. Ne yaz›k ki, yenibafllayan ço¤u merakl›n›n bilinçsizli-¤iyle sat›c›lar›n ac›mas›zl›¤› bir baflkasembiyotik iliflki örne¤i oluyorlar. Ak-varyumculuk sektöründe dünya çap›n-da bir gerçek var ki, o da y›ll›k 7 mil-yar dolar olan dünya cirosunun de-vaml›l›¤› için ticari sektör bilinçsiz ke-simin varl›¤›na da ihtiyaç gösteriyor.

Akvaryumun tarifini, popüleritesini,bak›c›s›n›n rolünü ve psikolojisiniaç›klad›ktan sonra geriye denge unsu-ru içinde biyoloji, kimya ve peyzaj›aç›klamak kal›yor. Akvaryumda baflar›-n›n, denge üzerine oturmufl sucul birsistemi olabildi¤ince taklit edebilmek-ten geçti¤ini belirtmifltim. Do¤a kendidengesine kavuflurken zaman içindegeliflen muazzam ölçeklerdeki araçlar-dan faydalanmakta. Bu araçlar yoluy-la dünya üzerindeki tüm tatl›su gölleri330 günde, tüm okyanuslar 300 ila 11000 y›lda sahip olduklar› su kütlelerinitamamen yenilemifl oluyorlar. Taklitetme prensibinden hareketle tabiat›nkendini yenileme mekani¤ini akvar-yumda da uygulamam›z gerekiyor. Ta-biatta sürekli ancak yavafl bir h›zda ye-nilenen sistemi kendi bilimsel mant›¤›-

83Aral›k 2005 B‹L‹M veTEKN‹K

AKVARYUM 11/17/05 3:18 PM Page 83

m›zla çeflitli teknoloji ürünleriyle h›z-land›rmam›z mümkün oluyor. Filtresistemleri su içinde do¤al olarak biri-ken at›klar› zarars›z yada tekrar kulla-n›labilir hale sokabiliyorlar. Filtrelerdekullan›lan biyolojik sistemler oldukçabasit bir kurala göre iflliyor. Filtreleriniçindeki aerobik ve anaerobik ortam-lardan geçirilen akvaryum suyu, bu or-tamlarda kendi kendine üreyen faydal›bakteriler yard›m›yla akvaryum içindeyem art›klar› ve bal›k d›flk›lar› ile biri-ken nitrit, amonyak gibi zararl› azot bi-lefliklerini daha zarars›z nitrata ve azotgaz›na dönüfltürüyor. Daha zarars›zhale gelen azot bilefliklerinin su içinde-ki deriflimleri, haftada bir yap›lan dört-te birlik su de¤iflimleri ile en aza indi-rilebiliyor. Zararl› azot bilefliklerinindaha zarars›z hale dönüfltürülemedi¤iakvaryumlarda, bal›klar kendi pislikle-ri içinde yavafl yavafl ölüme mahkumoluyorlar. Etkili bir filtre sistemi bu-lunmayan akvaryumda, bilinçsiz me-rakl›lar, bal›klar› beslemek maksad›ylasuya yem att›klar› anda ölüm zincirinibafllatm›fl oluyorlar.

Zararl› azot bilefliklerinin zarars›zhale getirilmesi asl›nda pahal› teknolo-

ji ürünü olan filtreleri kullanmadan damümkün olabiliyor. Teknolojiden uzakolan bu yolu kavrayabilmek için, do¤a-daki sulak alanlara bir göz atmak ye-terli. Gözünüzün önüne bir batakl›kmanzaras› veya bir göl getirin. Herhal-de hayal etti¤iniz manzaran›n içindeyeflillikleri de görebiliyorsunuzdur. Sukenarlar›ndaki vahfli yeflillikler o böl-gede yaflayan canl› türlerinin en kala-bal›k oldu¤u yerlerdir. Yeflillikler tümcanl›lar için mükemmel bir saklanmave korunma alan› olduklar› gibi çevretemizli¤i yapan dev filtrelerdir. Bir gö-

lün suyunu kirleten ve canl›lar›n yafla-mas›n› güçlefltiren temel faktörlerinbafl›nda zararl› azot bileflikleri, fosfatve a¤›r metaller gelir. Bitkiler bu mad-deleri ya kendi geliflimleri için kullan›r-lar ya da zarars›z hale getirmede yar-d›mc› olurlar.

Hayal etti¤iniz göl manzaras›ndayakalayabilece¤iniz ikinci bir faktör,sa¤l›kl› ve teknoloji yard›m› olmayanbir akvaryum kurmada çok önemli birrol oynar. Bize yard›m edebilecek fak-tör, göl yüzeyinin gölün derinli¤ineoran›d›r. Tatl›su gölleri genelde derin

84 Aral›k 2005B‹L‹M veTEKN‹K

AKVARYUM 11/17/05 3:18 PM Page 84

olmazlar ve sahip olduklar› derinli¤ek›yasla yüzey alanlar› çok genifltir. Buözelli¤i, bir de akvaryumcularda sat›-lan standart boylardaki akvaryumlarlakarfl›laflt›ral›m. Standart akvaryumlar-da seyir kalitesini artt›rabilmek içinyükseklik (akvaryum için su derinli¤iölçümünü veren kesit yükseklikle ifa-de edilir) fazla tutulurken, suyun yü-zey alan›n› büyük ölçüde belirleyen ke-sit çok k›sa tutulur. Bu flekilde bir ak-varyum standard› gelifltirmenin ard›n-da seyir özelli¤i yüksek ve ayn› zaman-da fazla yer kaplamayan bir hacim el-de edebilmektir. Ancak, bu akvaryumflekli sa¤l›kl› bir ortam elde edilmesin-de zorluk ç›kar›r. Su yüzey alan›n›ngenifl olmas›ndaki temel avantaj suylahava aras›nda mümkün oldu¤u orandaçok gaz al›fl verifli sa¤layabilmektir.Yüzey alan› genifl olmayan bir akvar-yumda havayla temas› art›rman›n yolu,kuvvetli bir debisi bulunan filtre mo-torlar›n› kullanarak suyu hareketlen-dirmek olabilir. Ancak derinli¤i fazla,yüksekli¤i az, akvaryum bitkileri iledonat›lm›fl ve az say›da bal›k konmuflbir akvaryumda filtreye hiç bir ihtiyaçkalmayabilir. Bununla birlikte bitkile-rin geliflmesi, geliflirken suya oksijensa¤lamalar› ve bal›klar için zararl› mo-lekülleri kullanmalar› veya etkisizlefl-tirmeleri için fotosentez yapmaya elve-riflli dalga boylar›nda ›fl›k veren kay-naklara ve kökleriyle tutanabilecekleriuygun nitelikli bir taban malzemesineihtiyaç bulunur.

Genel olarak en uygun ›fl›k kaynak-lar›n›, biyolojik filtre sistemlerini, ta-ban malzemelerini ve akvaryumu sat›nalsan›z da bal›klar›n›z› memnun ede-meyebilirsiniz. Bunun en büyük nede-ni her bal›¤›n yaflad›¤› de¤iflik co¤raf-yadaki sular›n de¤iflik kimyasal özellik-lerinin bulunabilmesidir. Afrika, Gü-neydo¤u Asya, Güney Amerika, KuzeyAmerika, Avustralya ve Avrupa sulakalanlar› farkl› su kimyalar› ve farkl› ba-l›k türlerini bar›nd›r›rlar. Merakl›lar›için sadece k›ta ayr›m› yapmak da yet-mez; baz› bal›klar bir nehrin sadecebelli kollar›nda bulunurlar ve bu bal›-¤›n merakl›lar›, akvaryum suyununkimyasal özelliklerini tam olarak buyörelerin ölçümlerine göre ayarlamayaçal›fl›rlar. Su kimyas› konusunda ak-varyum suyunda en çok s›cakl›k, pH(asitlik derecesi), KH (Karbonat sertli-¤i), GH (genel sertlik), EC (Elektrik

iletkenli¤i), NH3-NH4 (Amonyak,amonyum), NO3 (Nitrat), PO4 (Fosfat),ve Fe (Demir) ölçülür.

Akvaryumdaki kimya ve biyolojiyide aç›klad›ktan sonra geriye iflin pey-zajla ilgili sanat k›sm› kal›yor. Sa¤l›kl›bir akvaryum kuruldu¤unda, bal›k vebitkiler k›sa bir zaman sonra ço¤alma-ya bafllarlar. Akvaryumdaki canl›lar›nço¤almalar›na flahit olmak en zevk ve-ren durumlardand›r. Ancak canl›lar›ço¤altmada yeterince tecrübe yaflayan-lar yeni aray›fllara girebilirler. Bir çokkifli bu aflamada daha estetik görü-nümlü akvaryumlar kurmak isterler.Estetik görünümlü akvaryumlarda›fl›k, taban malzemesi, bitkiler, kaya vekütüklerle yap›lan aranjmanlarda de-rinlik alg›s›n› artt›ran, bakan kiflininiçinde olumlu hisler uyand›ran birmanzara elde etmek için u¤rafl›l›r. Buu¤raflta ortaya ç›kar›lan eserler foto¤-raflanarak yar›flma jürilerinde de¤er-lendirilmek üzere gönderilir. Bu flekil-de ortaya ç›kan tatl› rekabetler, akvar-yumculu¤un geliflmesine önemli birkatk›da bulunurlar. Akvaryumlar›n encazip haliyle tan›t›lmas›na neden olanyar›flmalar dünyada ve Türkiye’de dü-zenlenmektedir. Ülkemizde ilk yar›flma2004 y›l›nda 18 akvaryum foto¤raf›n›nkat›l›m› ile gerçekleflmiflti. 2005 y›l›n-daki yar›flmay› ‹stanbul Akvaryum Ku-lubü düzenledi. Yar›flma sonuçlar›n›Akvaryum Dünyas› Dergisinden veya‹SAK web sayfalar›ndan takip edebilir-siniz.

Yukar›da bahsetti¤im gibi Afrika,

Güney Amerika ve Asya’n›n tropik ku-flaklar›nda bulunan tatl›su alanlar›, ak-varistler taraf›ndan hayranl›kla araflt›-r›lan ve evlerde kurulan akvaryumlar-da s›kl›kla taklit edilen biyotop örnek-leridir. Tüm dünyada hayvanat bahçe-lerinde kurulan akvaryumlarda bu bi-yotop ortamlar›n örneklerine rastlan›r.Türkiyemiz dünya çap›nda önemli su-lak alanlara, endemik bitki ve bal›ktürlerine sahip bir ülkedir. Bununlaberaber hiç bir hayvanat bahçesindeTürkiye’de bulunan de¤iflik biyotopla-ra ait akvaryumlar kurulmam›flt›r. Üni-versitelerimizin kendi sulak alanlar›-m›zla ilgili yapt›klar› araflt›rma ve bualanlarda yaflayan bitki, bal›k, omurga-s›zlara ait resimli kitap say›s› çok k›s›t-l›d›r. Kimbilir belki de yak›n bir gele-cekte Türk akvaristleri kendi sulakalanlar›m›z› içeren biyotop akvaryum-lar kurarak, bu akvaryumlar›n foto¤-raflar› ile yar›flmalar düzenler ve alanayeni bir heyecan getirmifl olurlar.

Önemli internet adresleri:Akvaryum Dünyas› Dergisi, www.akvaryumdergisi.comAkvaristler Derne¤i, www.akvaristler.org.trBilyap, www.bilyap.com.tr ‹stanbul Akvaryum Kulubü (‹SAK), www.akvaryumkulubu.org

KaynaklarGençöz, F. (2004). ‹nsanaryum. Akvaryum Dünyas› Dergisi, Cilt 1,

Say› 2, sayfa 4-6Kidd. A.H. ve Kidd, R.M. (1999). Benefits, problems, and charateris-

tics of home aquarium owners. Psychological Reports, 84, 998-1004.

Tarhan, E. (1967). Yay›n›m›za bafllarken. Akvaryum Dergisi, Cilt 1,Say›1, sayfa 2

Tarhan, E. (1968). Akvaryum Dergisi, Türkiye’nin ilk Akvaryum Ku-lübünü kuruyor. Akvaryum Dergisi, Cilt 1, Say› 12, sayfa 20

Türkmen, G. ve Alpbaz, A. (2001). Türkiye’ye ithal edilen akvaryumbal›klar› ve sonuçlar› üzerine araflt›rmalar. EÜ Su Ürünleri Der-gisi, 18, 483-493

Raymund, R. (1963). Akvaryumda hayat. Çituri B.ler: ‹stanbul

85Aral›k 2005 B‹L‹M veTEKN‹K

AKVARYUM 11/17/05 3:18 PM Page 85