9. SECESIJA U SRPSKOJ ARHITEKTURI Poetak XX veka u srpskoj arhitekturi obeleila su tri stilska toka: provlaujui akademizam obnovljenih evropskih istorijskih stilova, nacionalni slog baziran na tekovinama srpske srednjovekovne arhitekture i domaa varijanta Ar-Nuvoa, razvijana pod bekim nazivom Secesija. Secesija je u srpsku arhitekturu ula posredno, i to dvojako. Ona je pozajmljena, jednom kao aktuelna graditeljska formula koja se nastavlja na prethodne srednjoevropske uzore, a drugi put kao podstrek za obnovljanu i modifikovanu tezu o povratku na izvorne arhitektonske oblike. Secesija, kako se od poetka zove moderni arhitektonski izraz u srpskoj, a to prvenstveno znai beogradskoj arhitekturi, nije ovde proizala iz unutranjih potreba posle prezasienosti istorizirajuih stilova koji su doli u sukob sa savremenim, funkcionalnim ili sadrajnim potrebama i novim arhitektonskim programima ili su se protivili novim graevinskim materijalima. Srpska arhitektura je kroz XIX vek stalno nastajala da hvata korak sa razvijenim bliim srednjoevropskim centrima u tenji za prenoenjem evropskih uzora potpuno izbrie tragove vievekovnog kasnofeudalnog otomanskog kulturnog naslea. A od polovine istog veka, podsticana iz istih centara, pokuavala je da pronae graditeljsku formulu sopstvene nacionalne i regionalne identifikacije zasnovane na uzorima stare, srpsko-vizantijske tradicije. Ne dostigavi ni do kraja XIX veka potpunu apsorpciju eljene evropske arhitekture, i neutvrdivi prieljkivani sopstveni arhitektonski izraz, srpska arhitektura je na poetku XX veka bila podjednako otvorena za svaku novinu, i jednako identifikovana prema mnogim problemima koji su potresali evropsku arhitekturu krajem XIX veka. Izgraenost Beograda jo uvek je bila nedovoljna za vlastite podsticaje ka modernom. Ta jo ni graennska kua, od sredine XIX veka obraena u neostilovima srednjoevropskog akademizma, nije ni brojno preovlaivala u ukupnom graevinskom fondu varoi i varoica Srbije. U takvoj situaciji, kada je jo trajao proces akulturacije i kada su od sopstvenih tenji savesnije bile formulisane samo one to su traile povezivanje sa prekinutom tradicijom srdnjovekovnog graditeljstva, secesija nije ni mogla da se prihvati drugaije nego kao poslednja moda sa izvora iz kojih su se i do tada preuzimali arhitektonski obrasci. Secesija nije, dakle, u beogradskoj i srpskoj arhitekturi predstavljala objektivnu i nunu posledicu naraslih potreba, ve je dola kao rezultat subjektivnih inilaca, prvenstveno kao rezultat potrebe mlae generacijesrpskih arhitekata za vlastitom afirmacijom. Pratei dogaaje u arhitekturi evropskih centara, arhitekti srednje i mlae generacije opredeljuju se za najnovija stilska, a prema mogunostima i celovita prostorna reenja, prenosei tako beke, petanske, nemake i prake

secesijske uzore. U prnoenju secesijskih uzora na beogradsko tlo i po srpskim varoima, domai arhitekti nisu ni uni pobornici i tumai novina, niti su dosledni sprovodioci istih reenja kja bi do kraja negirala prethodne okotale renesansne i barokne akademizirane forme. Za takav svoj postupak pozajmljivanja i prenoenja secesijskih uzora srpski arhitekti ne nailaze ni na oduevljenja niti na protivljenja u svojoj sredini koja blagonaklono i bez komentara prima sve to smatra izrzom drtvenog progresa. I tako dok se secesijski stil mirno prenosi i ostvaruje na beogradskom tlu, i sa manje primera u srpskoj arhitekturi, uz uporedno graenje u drugim akademskim neo i pseudostilovima, dotle se ovde raspravlja, podstrekava, brani i kritikuje tendencija obnove srpskog stila ije su osnove dublje, a objektivne socijalne, nacionalne i verske pretpostavke zasnovanije. Ali se sada, poetkom XX veka pobornici i iritelji ideja o pokretu za obnovom srpskog stila ne naslanjaju na svoje prethodnike iz romantinog i realistikog XIX veka, ve se za svoje ideje inspiriu secesijskim tezama o potrebi vraanja na velike izvorne arhitekture, nalazei u njima oslonce za novi polet ranijih slinih tendencija, ogranienih uglavnom samo na crkvenu arhitekturu. Ne samo to se pobornici ovog pokreta teorijski oslanjaju na secesiju, ve se u ostvarivanju, komponovanju i ukraavanju svojih dela ugledaju na secesijske uzore, interpretirajui tako srpsko-vizantijske motive na nain i u duhu secesije, pa nas njihove graevine (kada nisu kao u crkvenoj arhitekturi doslovne kopije medievalnih predloaka) zaista doimaju kao secesijska dela. Slino kao to se deavalo i sa drugim pokuajima nacionalne arhitekture podunavskih zemalja gde se interpretiraju folkloristiki motivi na secesijski koncipovanim strukturama. Secesija se u arhitekturi Beograda i Srbije javlja prvenstveno sa novim i originalnim i samostalno kreiranim ornamentom senzibilnih, izvijenih i ustreptalih linija i floralnih ili geometrijskih stilizacija koje zamenjuju klasini repertoar ukraavanja sa timpanima i pilastrima, sa volutama i akantusima. Secesijski se ornament najpre uvodi u vidu aplikacija po slobodnim povrinama fasada, na ogradama balkona, i stepenita, na ulaznim vratima i prozorskim okvirima, ispoetka zajedno sa starijim stilskim motivima, da bi postepeno sasvim potisnuo uglavnom neobarokne ukrase. Najvei broj secesijskih objekata u beogradu moemo oznaiti kao prelazne tipove koncipovane u evropskom maniru, ali sa secesijskim ukrasima i secesijskim fasadama. Manji broj zgrada komponovan je u celini secesijski, sa osnovnim odlikama rastavranja i negiranja ranijih kompozicionih shema strogo simetrine horizontalne i trojne podele zidnih platana, sa jako isturenim podeonim i krovnim vencem, uokvirenim prozorima smirenog ritma i zatvorenim fasadnim povrinama. To rastvaranje starijih shema ogleda se u kompozicijama naglaenog vertikalizma, otvorenih slobodno stremeih elevacija, a u najviim dometima na nekoliko primera u pretvaranju fasada u staklenu zavesu, odnosno u kompozicijama u kojima dominiraju prazni nad

punim ili otvorenim nad zatvorenim elementima fasade. Upotreba novih, plemenitijih materijala, polihromija fasada, i drugi tipini elementi secesije, javljaju se i u srpskoj arhitekturi isto kao slobodno razvijene floralne dekoracije. Skala arhitektonskih programa i sadraja objekata na kojima se javlja secesija veoma je iroka: od manjih batenskih paviljona i nadgrobnih kompozicija, porodinih kua i najamnih zgrada, do velikih izlobenih paviljona, banaka, hotela i robnih kua. Karakteristino je da secesije nema u srpskoj crkvenoj arhitekturi; iako se ba secesija ogledala na arhitekturi hramova od Bea do Subotice i Paneva. Meu dva najuspelija primerka beogradske secesije spadaju upravo robne kue koje su za Beograd predstavljale do tada nepoznat arhitektonski program. Secesija se u srpskoj arhitekturi javlja poetkom ovoga veka sa prvim zgradama podignutim u Beogradu 1901. godine i traje uporedo sa uporedo sa drugim stilskim tendencijama sve do poetka Prvog svetskog rata, do 1914. godine, a sa recidivima nekih elemenata i u prvim posleratnim godinama. Nosioci secesijskog stila u srpskoj arhitekturi; sem jednog primera, domai su arhitekti koji su kolovanje zapoinjali na beogradskoj Velikoj koli, a nastavljali ili dopunjavali na akademijama i visokim tehnikim kolama, Minhena, Bea, Karlsruela, Budimpete i Praga i na studijskim putovanjima po Evropi. Izmeu etrdesetak arhitekata koji su u ovom periodu delovali u Beogradu kao prenosioci secesijskih stilskih osobenosti istiu se arhitekti Milan Antonovi, Nikola Nestorovi, Andra Stevanovi, Danilo Vladisavljevi, Stojan Titelbah, Branko Tanazevi (ispoetka secesijski orijentisan, a zatim glavni pobornik za obnovu srpskog stila), Dimitrije T. Leko, te mlai arhitekti Petar Bajalovi, ura Bajalovi, Petar Gai, Josif Bukovec, Vladimir Popovi, Svetozar Jovanovi i drugi. Nosioci secesije su u to vreme i neki inenjeri, meu kojima Viktor Azriel i Joca Smederevac ostvaruju zapaena secesijska dela. Za ovaj period razvoja srpske arhitekture znaajno jeda se arhitekti prvi put pojavljuju na umetnikim izlobama zajedno sa slikarima i vajarima, na kojima izlau projekte od kojih mnogi nisu realizovani, a tematski i stilski su pripadali secesiji. Od brojnih secesijskih graevina, prvenstveno u arhitekturi Beograda, izdvajaju se po svom znaaju i znaenju Kua inenjera Joce Smederevca, podignuta 1901. godine po njegovim planovima, sa vrlo razvijenom plastinom floralnom dekoracijom fasada; Hoteli Moskva i Bristol, prvi, Hotel Moskva iz 1906. godine, podignut na osnovu meunarodnog konkursa u ijem je iriju stajao na elu otac beke secesije arhitekta Oto Vagner, a ije su secesijske fasade i opremu projektovali petrogradski arhitekti sa ukusom ruske secesije, a drugi, Hotel Bristol arhitekte Nikole Nestorovia iz 1910. godine, slino komponovan, sa vie floralnih ukrasa. Zatim Robni magazin

iz 1907. godine koji je projektovao inenjer Viktor Azriel u najistijem konceptu beke secesije i koji sa Kuom trgovca S. Stamenkovia arhitekte Nikole Nestorovia i arhitekte Andre Stevanovia iz iste godine predstavljaju prave antologijske primere beogradske secesije. Porodina kua u Kursulinoj ulici iz 1907. godine i Zgrada u Ulici Kralja Petra iz 1908. godine arhitekte Stojana Titelbaha, istiu naklonost ka floralnoj dekoraciji, dok Prometna banka arhitekte Danila Vladisavljevia iz 1911. godine, Smederevska banka arhitekte Milorada Ruvidia i Isaila Fidanovia iz 1910. godine i Oficirska zadruga arhitekte Svetozara Jovanovia, Danila Vladisavljevia i Vladimira Popovia iz 1908. godine ine posebne doprinose u procesu rastvaranja zatvorenih akademskih kompozicija. Ovde treba istai jo jedan primerak na kojem na kojem je doao do izraza tektonski koncept secesije zagledane u izvorne arhitekture dolina Nila i Mesopotamije- to je Paviljon Kraljevine Srbije na internacionalnoj izlobi u Rimu beogradskog arhitekte Petra Bajalovia, iz 1911. godine. Ostali, brojni primeri primene secesije na porodinim kuama i zgradama Beograda i Srbije, pokazuju irinu rasprostranjenosti ovog stila, line sklonosti i odlike arhitekata, ali ukazuju i na potrebu za daljim prouavanjima secesije za koja jo nije prikupljena graa koja bi omoguila kompleksnu, sistematinu obradu svih elemenata za rasvetljavanje onih inilaca koji su doprineli tome da secesija otvori put srpskoj modernoj, bezornamentalnoj, funkcionalistikoj arhitekturi. Zagledani u vlastito naslee, ali i otvoreni za spoljne uticaje, srpski arhitekti su bez ustezanja prihvatili Ar-Nuvo, nagujui oba njegova smera- internacionalni i nacionalni. Jo uvek nezasieni istorizmom, novi stil su prihvatili kao oblik umerene modernizacije. Podstaknuti arhitekturom ArNuvoa iz kulturno bliskih centara- Bea, Minhena, Budimpete i Praga, kao i njegovom dekorativistikom varijantom sa Svetske izlobe u Parizu 1900. godine, srpski arhitekti su u prvim godinama primene novog stila prevashodno razvijali njegovu anacionalnu varijantu. Na internacionalni tok Ar-Nuvoa u srpskoj arhitekturi posredno je uticala njegova ruska recepcija, kroz uee ruskih graditelja na konkursima u Srbiji i savetodavnoj ulozi njihovih akademskih ustanova. U srpskim krajevima u Podunavlju, austro-ugarski arhitekti su razvijali internacionalni smer ArNuvoa, kao i njegovu maarsku nacionalnu varijantu. Sredinom poslednje decenije XIX veka, Ar-Nuvo se prvo javio u umetnikoj stolariji, bravariji, opremi knjiga i asopisa, a tek potom u pojedinim projektima naruenim u Beu. Iako je elemente tog stila primenjivalo oko pedeset aktivnih srpskih graditelja, od kojih su mnogi paralelno gradili i u drugim stilovima, njegove koncepcije najambicioznije su razraivali mladi autori, eljni afirmacije. Oko 1900. godine, podiu se prvi objekti sa obelejima Ar-Nuvoa, preteno izraenim u morfologiji

fasada, a veoma retko u reenju prostora, strukturi i konstrukciji profanih zgrada. Zbog konzervativizma naruilaca Ar-Nuvo nije izrazitije zahvatio srpsku sakralnu arhitekturu. Nakon to je prvi put primenjen u dekoraciji fasada Hotela Kren u aku 1899-1900 godine, izgraenoj prema planovima bekog arhitekte Paula Branga, Ar-Nuvo se u Beogradu i ostalim veim gradovima Kraljevine Srbije, sledeih pet godina razvijao u arhitekturi prizemnih ili jednospratnih kua. Od 1906. godine, do poetka Prvog svetskog rata, kada taj stil jenjava i u svetskoj arhitekturi, porasla je njegova primena na fasadama i enterijerima javnih zgrada- hotela, banaka, zadruga, preduzea, robnih kua, kola. Nakon rata, elementi Ar-Nuvoa, prisutni na menjem broju graevina, utopljeni su u morfologiju nacionalnog srpsko-vizantijskog stila, ekspresionizma i Ar-Dekoa. Ar-Nuvo nikad nije predstvljao zvaninu kolsku doktrinu niti dravni stil, ve privlanu, alternativnu stilsku disciplinu. Zbog nekanoninosti, stran pristalicama strogih drutvenih i umetnikih normi, nije odgovarao konzervativnoj politikoj i umetnikoj eliti, ve agilnim preduzetnicima, trgovcima, bankarima i slobodoumnim intelektualcima. Zasieni normama limitirajueg akademizma, mladi graditelji su u kompozicijama, materijalima i dekoraciji novog stila videli mogunost za istraivanje i stvaralako napredovanje. Usaen u vieznanu, stilski heterogenu srpsku arhitekturu sa poetka XX veka, sloj Ar-Nuvoa je na pojedinim delima bio dominantan, negde ravnopravno zastupljen, a negde samo fragmentaran. Iako se, sem na jednom primeru, Robni magazin u Ulici Kralja Petra 16. u Beogradu, nije ispoljio u istom, ve u parcijalnom i kompromisnom obliku, prilagoen vietraktnim akademskim aranmanima osnova i trodelnoj podeli fasadnih zona, Ar-Nuvo je pospeio modernizaciju srpske arhitekture. U teoriji, afirmisao je naelo da oblik zgrade prvenstveno odreuju njena funkcija i struktura, umesto narueni stil, ime je umanjen raskorak izmeu sadrine i forme u arhitekturi. Uprkos ogranienjima graevinskog zakonodavstva, kojim nisu dozvoljavalni vei ispadi na fasadama radi usklaenosti sa zateenim arhitektonskim ambijentom, primena internacionalnih tekovina Ar-Nuvoa je podstakla oslobaanje od akademskih stereotipa u oblikovanju javnih i privatnih objekata u Srbiji. Manji respekt prema usiljenim emama, uz veu racionalnost u korienju funkcionalnih kapaciteta zgrada, ogledalo se i u proirenju otvora i naputanju stroge klasine profilacije fasadda. Uobiajene kordonske i zavrne vence, kanonine ukrase, statine skulpture, zatvorene, samodovoljne ornamentalne celine, klasicistike stubove i zabate, zamenile su slobodnije i organski homogenije polihromne kompozicije, inspirisane prirodom. Fasade su postale otvorenije i transparentnije, ponekad asimetrino komponovane, a njihova platna ravnija, dok su prostorne strukture i organizacija prostora, u veoj meri koncipirane u zavisnosti od funkcije objekata.

Pojasevi oko zavrnih venaca fasada rastvarani su isturanjem vertikalnih podeonih elemenata srednje zone. Umesto tradicionalnih aplikacija javljaju se secesijske maske, enske glave, floralni i animalni ukrasi, rasporeeni du slobodnih povrina fasada. Dekorativna polja poprimaju oblik buketa ili arabeski sa maskama i portretima. Rustika prizemlja je svedena i stilizovana, dok su elevacioni frontovi organski sjedinjeni, umesto kao ranije, prenaglaeni i autonomni. Nakon dominacije vodoravnih dugakih frontova, na fasadama je iscrtana vertikalna regulacija zona. Lakoa je smenila krutost i teinu, decentralizovanost vrstu hijerarhiju, transparentnost preteranu sloenost. Uprkos rtvovanja glavnog motiva kompozicije, fasade su celinski kompaktnije obraivane, bez naglaenog ralanjivanja. Atike i balustrade poprimaju izvijene i talasaste oblike, dok su pilastri i maskeroni beskompromisno probili hijerarhijske stege. U sferi arhitektonskog ukrasa, internacionalni metodi Ar-Nuvoa, utvreni u delima Viktora Orte i Ota Vagnera, prepeti su i u srpsku arhitekturu kroz oblike i teme kovane, tuko, kamene i keramoplastine dekoracije floralnog, zoomorfnog i geometrijskog karaktera. Ipak, osim u nekoliko primera, upotreba morfologije i materijala Ar-Nuvo stila nije podrazumevala i masovnu primenu novih strukturalnih sklopova, gvozdenih konstrukcija, a ni staklenih zidova-zavesa. Internacionalni smer arhitekture Ar-Nuvoa: U okviru internacionalnog smera arhitekture Ar-Nuvoa u Srbiji, uz Hotel Kren u aku, vredno je istai najznaajnije beogradske primere: Kuu inenjera Jovana Smederevca iz 1901. godine, sa efektno reenim uglom, irokim otvorima uvuenog prizemlja i bogatom secesijskom floralnom dekoracijom sprata, gde se ista dekorativnost izdvaja kao samostalna vrednost, umesto kao tuma hijerarhizovane akademske strukture. Zgrada Doma Drutva za ulepavanje Vraara iz 1901. godine arhitekte Milana Antonovia, karakteristina je po dekorativnoj gvozdenoj ogradi postavljenoj umesto atike, sa neuobiajenim zoomorfnim motivima. Umesto nekadanjih balustrada, primenjen je secesijski ukras. Floralna secesijska ornamentika prekriva i fasade prizemnih porodinih objekata izgraenih van ueg prestonikog centra, u kvartovima Dorola, Gantovca i Englezovca. Takve su: Kua M. Popovia u Kursulinoj ulici br. 35, iz 1904. godine, delo arhitekte Stojana Titelbaha, Vila trgovca R. Jovanovia u Ulici Stevana Sremca br. 1, iz 1910. godine, delo arhitekte Branka Tanazevia, Kua Galtije Leone u Francuskoj br 31, iz 1908. godine, delo arhitekte ure Bajalovia, Sopstvena Kua arhitekte Milana Antonovia u Hilandarskoj ulici br. 11, iz 1908. godine i dr. Meu javnim objektima u stilu Ar-Nuvoa, izgraenim na markantnim prestonikim lokacijama, izdvaja se Hotel Moskva iz 1906-1907. godine. Umesto nacrta zagrebakog arhitekte Viktora

Kovaia, koji je pobedio na konkursu u ijem je iriju bio i Oto Vagner, osiguravajue drutvo Rosija je usvojilo drugonagraeni projekt domaeg arhitekte Jovana Ilkia, koji su kasnije preradili za sada neidentifikovani arhitekti iz Sankt-Peterburga. Vertikalizam strukture, odsustvo reprezentativne monumentalnosti uprkos veliine, demokratinost kompozicije, odsustvo krutih, pravolinijskih, vodoravnih razgranienja, efektna zeleno-oker keramika obloga srednje zone, fasade i svoenje dekoracije na plitku secesijsku plastiku, ovoj graevini obezbeuju primat u urbanom ambijentu najueg centra grada. Robni magazin iz 1907. godine, izgraen po nacrtima inenjera Viktora Azriela, prema nepotvrenim pretpostavkama donet iz Bea, pokazao je konstruktivno-estetike prednosti novog stila u arhitekturi komercijalnih objekata. Po funkcionalnoj, preglednoj unutranjosti, sa gvozdenim mostom i galerijama, prevaziao je sva dotadanja iskustva u novoj stilskoj orijentaciji. Proelje je reeno kao staklena zavesa pridrana gvozdenom reetkom, ukljetenom izmeu mermernih stubaca. Naturalistiki secesijski ukras, bekog porekla, ljupkou i kvalitetom izrade izazvao je opte simpatije. Iako prevashodno akademski orijentisan, najugledniji autorski tandem u srpskoj arhitekturi- Nikola Nestorovi i Andra Stevanovi, 1907. godine, sa elementima secesije poie reprezentativnu prestoniku Palatu trgovca Stamenkovia, poznatu kao Kuu sa zelenim ploicama. Njen kubini volumen, uprkos tradicionalno unutranjem dvoritu, spolja je oivljen vertikalama koje probijaju potkrovni venac. eoni deo razuene, zatalasane strukture reprezentativnog Hotela Bristol iz 1910-1912 godine, arhitekte Nikole Nestorovia, inspiriswan je proeljem Hotela Moskva. Od ostalih znaajnih primera internacionalnog Ar-Nuvoa u beogradskoj arhitekturi, sa upadljivim reliktima morfologije akademizma, vano je pomenuti ugaone i poluzidane zgrade, podizane na raskrima ulica: Kua Arona Levija iz 1907. godine, delo arhitekte Stojana Titelbaha, Vuina kua iz 1908. godine, delo Dimitrija T. Leka, Oficirska zadruga iz 1908. godine, delo Danila Vladisavljevia, Svetozara Jovanovia i Vladimira Popovia. Zatim zgrade uzidane u postojee blokove: Grand Hotel iz 1900. godine, delo Milana Antonovia, Atelje fotografa Milana Jovanovia iz 1902-1903 godine, delo Milana Antonovia, Kua trgovca Obradovia iz 1910. godine, delo Sretena Stojanovia, Prometna banka iz 1911. godine, delo Danila Vladisavljevia, Smederevska kreditna banka iz 1912. godine delo Milorada Ruvidia i Isaila Fidapovia,

Izvozna banka iz 1914-1924 godine, delo Danila Vladisavljevia, Palata Srpske Kraljevske Akademije iz 1914-1924 godine, delo Andre Stevanovia, Dragutina orevia, a saraivao je i Milan Mini. Od znaajnijih primera Ar-Nuvoa u ostalim gradovima Srbije, izdvajaju se: Vile Arnovljevi i Terapia u Vrnjakoj Banji, Porodina kua Sotira Ilia u Leskovcu iz 1911. godine, delo Svetozara Jovanovia Starijeg, Kua dr Andre Jovanovia u apcu iz 1905. godine, Sresko naelstvo u Velikom Graditu, delo arhitekte Milorada Ruvidia, Sud i Okruno naelstvo u Niu iz 1910. godine, Okruno zdanje u Pirotu iz 1910. godine, Osnovna kola i Apoteka u Negotinu iz 1912. godine, Kua Miloa Trifunovia u Uicu iz 1912. godine, Kua Zaharija Hadi Stamenkovia u Vlasotincu iz 1912. godine, Palata M. Nikoliu u Kragujevcu iz 1913. godine i dr. Meu srpskim arhitektima koji su delovali na prostoru Austro-Ugarske monarhije, u stilu secesije projektovali su Milan Tabakovi, Milo Miladinovi i Dragia Braovan. Popularno ugledanje na najstarije izvorne kulture vodilo je evociranju mesopotamsko-egipatskih motiva u arhitekturi srpskog Ar-Nivoa, to je dolo do izraaja na Paviljonu Kraljevine Srbije u Rimu iz 1911. godine. Arhitekta Petar Bajalovi je na povrinamasnanog kubusa ove graevine, nadvienog tekom kupolom, elemente drvene arhitekture prestilizovao metodama ArNuvoa. Zanimanje za naslee vanevropskih kultura podstakao je uticajni Ivan Metrovi, koji je u to vreme sticao meunarodnu reputaciju kao vajar, a domau i kao arhitekta. Nacionalni smer arhitekture Ar-Nuvoa: Pozivanje na izvorne kulture dalo je podstrek pristalicama nacionalnog istorizma, svesnih neophodnosti modernizacije srpskog stila u arhitekturi. Paviljonom Kraljevine Srbije izgraenim za Parisku izlobu 1900. godine, arhitekata Milana Kapetanovia i Milorada Ruvidia, promovisan je neobien spoj srpske crkvene arhitekture iz XIV veka i internacionalnog Ar-Nuvoa. Na toj kubinoj graevini osnove centralnog tipa, dominantni nacionalni, neo-serdnjovekovni, petokupolni, elevacioni motiv (slian kupolnom sistemu manastira Graanice), oivljen je elementima Ar-Nuvoa u prizemlju (zastakljeni luni tremovi dodati pred poetka same izlobe arh. P. Bordi) i kitnjastim vertikalnim zavrecima elevacije.

S obzirom da je pomenuta sinteza dvaju stilova donela veliku popularnost srpskom paviljonu, arhitekti nacionalnog stilskog usmerenja poeli su da potenciraju takve spojeve. Najizrazitiji predstavnik nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi prve decenije XX veka, Branko Tanazevi, inspiraciju je crpeo i iz profanog narodnog neimarstva, ugledajui se na moravsku kuu sa lucima, umetniki vez i savremeno ilimarstvo u Srbiji. Svoja shvatanja izlagao je u strunoj periodici postajui, uz Dragutina Inkiostrija, glavni ideolog nacionalnog arhitektonskog preporoda. Otud su i njegovi objekti postali sinonim savremenog, umesto konzervativnog i mimetikog smera nacionalnog stila. Na zgradi Telefonske centrale u Beogradu iz 1905-1908 godine, Tanazevi je uspeno pomirio tradiciju i modernitet, plasirajui na njenom asimetrinom proelju, zavrenom ugaonom rebrastom secesijskom kupolom, raznovrsne neomoravske otvore, polihromne povrine i keramoplastike motive. Veliki prozori irokog rizalita zapremaju znatne povrine zidnog platna, dok je piltka plastika, svedena na ravan fasade, sastavljena od pseudomedijevalnih rozeta i ahovskih polja. Uz fuge u prizemlju, kojim se aludira na vizantijsko graenje i prepletenu ornamentiku, stvorena je ivopisna struktura, slina ostvarenjima tadanjeg srpskog ilimarstva. Potkrovni venac ponovo je probijen, a otvori se shodno internacionalnoj praksi Ar-Nuvoa od prizemlja ka vrhu brojano umnoavaju i dimenzionalno usitnjavaju. U asimetrinoj kompoziciji fasade Ministarstva prosvete iz 1912-1913. godine, neosrednjovekovna polihromija, prepletena ornamentika, trolisni zabat i grb Kraljevine Srbije, veto su ukomponovani sa secesijskim pilastrima, plastikom i zavrecima elevacije. Uzbudljive svetlo-tamne kontraste, naglaene na polihromnim ilim fasadama javnih zdanja, ovaj autor je ponovio i na Kui Jovana i Maksima Nikolia iz 1912-1914 godine, gde se reljefom Sv. ora u zabatu kompozicije i koloritom izvedenim iz srpske trobojke jasno prepoznaje ideologija nacionalnog stila. Spoj Ar-Nuvoa i nacionalnog motiva ahovskih polja, primenjen je i na ljupkom asimetrinom proelju Kue Mihajla Petrovia Alasa u Beogradu iz 1910. godine, arhitekte Petra Bajalovia. Nerealizovana skica za Potu 1 iz 1911. godine, mladog Momira Korunovia, pokazuje tenju ka proimanju nacionalnog neosrednjevekovlja i Ar-Nuvoa na jednom hipermonumentalnom javnom zdanju. Vitke kupole, polihromno obraene potceline, raznovrsno aplicirane du romantiarski razuenog fasadnog plata, pokazuju odsustvo striktne akademske discipline, to uz sadejstvo sa secesijskom dekoracijom i oblicima otvora pokazuje vieznanost Korunovievog romantiarskog pristupa. Kada se pod pritiskom novog nacionalno-romantinog tradicionalizma, narslog u euforiji ujedinjenja junoslovenskih zemalja, jaanja akademizma kao nezvaninog dravnog stila, i pojave

ranog modernizma, u treoj deceniji XX veka Ar-Nuvo povukao sa istorijske scene, re Secesija je postala pejorativna oznaka za preterani subjektivizam i hirovitost u arhitekturi. Ipak, relikti ArNuvoa se javljaju na graevinama u nacionalnom stilu. Korunovieva Pota 2 u Beogradu iz 1927-1929 godine, smatrana putokaznim primerom tog pravca, posedovala je stepenastu konturu masa, otvore i zavretke elevacije karakteristine za ArNuvo, koliko i za eki rondokubizam, srednjoevropski ekspresionizam i Ar-Deko. Na Kui porodice Elezovi u Beogradu iz 1928. godine, arhitekta Aleksandar Deroko je nenametljivo uskladio nacionalne i internacionalne Ar-Nuvo oblike, dok se ekspresionizam zgusnutih masa, komponovanih po internacionalnim principima Ar-Nuvoa, prepoznaje na: nerealizovanim nacrtima Jugoslovenskog Paviljona u Filadelfiji iz 1924. godine Petra i Branka Krstia, Hrama Sv. Save iz 1926. godine delo Duana Babia, Hrama iz 1928. godine, delo Aleksandra Vasia i Narodnog Muzeja iz 1928. godine, ura Bokovia. Zakasnelo secesijsko evociranje drevnog persijskog graditeljstva, uoljivo u statinoj kompoziciji Spomenika Neznanom Junaku na Avali kod Beograda iz 1937. godine, obeleilo je koncept njegovog autora Ivana Metrovia. Znaaj secesije kao prelaznog stila i arhitektonske pojave u srpskoj arhitekturi prvorazredan je ve na osnovu dananjeg poznavanja. Upravo je secesija izvrila ulogu emancipacije i osamostaljivanja beogradske i srpske arhitekture. Ona je omoguila da se arhitektura oslobodi sekundarnih i preivelih sastojaka i imitacija, da se svede na primarno projektovanje i oblikovanje prostora, dovela do potovanja funkcija i prihvatanja novih materijala koji po sebi iskreno istupaju u tumaenju konstrukcija. Za nas je posebno znaajan i doprinos secesije socijalnom oslobaanju arhitekture i uloga koju je imala u profesionalnoj emancipaciji arhitektonske delatnosti i arhitekata. Evidentne su pozitivne strane secesije za emancipaciju srpske arhitekture_ od razvojanja stvaralake samostalnosti preko obogaivanja repertoara dekoracija do novih shvatanja arhitektonskih korpusa i do ireg ukljuivanja arhitekata u umetnika i drutvena stremljenja- ipak, jo uvek nisu mnogo odmakla poetna istraivanja njene pojave. Secesija je povezala srpsku arhitekturu sa optim duhom vremena, pre svega u podunavskom i srednjoevropskom prostoru, ali i sa irim regionima, sve do onih prekookeanskih. Ona je uticala na integrisanje i vre spajanje srpske arhitekture sa internacionalnim stilom i bila je ona linija koja je arhitektonsku misao i praksu privodila progresivnim kretanjima. Jo uvek ne raspolaemo katalozima dela, biografijama nosilaca i sledbenika, korpusima dokumentacione grae i drugim osnovama koje bi nam ve sada omoguile potpunije sinteze. Smatram da je u Jugoslaviji u celini, kao i u pojedinim zemljama, vie nego druga strujanja u

arhitekturi, secesija objektivno najvie doprinela optem kulturnom i umetnikom razvoju i da je neadekvatno svom znaenju slabo prouena i loe predstavljena, kao i da je raniji negatorski stav prema ovoj pojavi, ispunjen predrasudama, onemoguio njenu pravu spoznaju. Nije nesvrsishodno ispitati kako jedan stil koji ini osnovu internacionalizacije, a time i humane integracije, prodire u periferne krajeve i ta isti doivljava kada se prenosi na ruralne objekte i ulazi u folklor. Dva toka srpskog Ar-Nuvoa slikovito odraavaju ideoloku kolebljivost srpskih arhitekata novijeg doba, opredeljenih as za internacionalni, modernizacijski ideal, a as za nacionalni, regionalno prepoznatljivi i istorijski ukorenjeni jezik. Dvoumei se izmeu tih opredeljenja, veina srpskih neimara nije davala jednoznaan stvaralaki odgovor, meajui elemente razliitih stilova i suprotstavljenih ideologija. Uprkos kompromisnog karaktera svojih dela, kao i izneveravanja stava o istom stilu, domae stvaralatvo su uinili nedogmatinim i vieznanim, a time i prepoznatljivim u arhitekturi jugoistone Evrope.