1 04+บาลีไวยกรณ์+วจีวิภาค+ภาคที่+2+อาขยาต+และ+กิตก์

คาชแจง (พมพครงท ๒๑/๒๔๙๐) หนงสอบาลไวยากรณ อาขยาต และ กตก เมอพมพครงท ๑๕/๒๔๗๐ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ญาณวร เจรญ ป. เอก) วดเทพศรนทร กรรมการมหามกฏราชวทยาลย ไดชาระศพทและ อกษรทยงแผกเพยน ไมลงระเบยบตามทสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ทรงแนะนาในคราวชาระคมภรอรรถกถา และชาดกปกรณ ใหยกตเปนระเบยบเดยวกนกบหนงสอแบบเรยน อยางอน ๆ ทใชเปนหลกสตรแหงการศกษา ในยคนน. ครนตอมา กองตาราไดจดพมพตามนน แตไดแกไขจดระเบยบ ใหมหลายอยาง เชนใหพมพคาบาลดวยอกษรตวดา ตงขอยอหนา และทาบนทกเชงอรรถ เปนตน เพอใหผศกษาสงเกตไดงาย สวน อกขรวธกไดแกไขใหถกตองตามมตรบรองกนอยมากในสมยนน. แมในฉบบพมพครงน กไดรกษาระดบแหงการชาระ จดพมพ ตามระเบยบและอกขรวธ ทนยมใชกนอยในบดนเชนเดยวกน. แผนกตารา มหามกฏราชวทยาลย ๖ พฤษภาคม ๒๔๙๐

ประโยค๑ - บาลไวยากรณ วจวภาค ภาคท ๒ อาขยาต และ กตก - หนาท 151

อาขยาต (๑๐๘) ศพทกลาวกรยา คอ ความทา, เปนตนวา ยน เดน นง นอน กน ดม ทา พด คด, ชอวา อาขยาต. ในอาขยาตนน ทานประกอบ วภตต กาล บท วจนะ บรษ ธาต วาจก ปจจย, เพอ เปนเครองหมายเนอความใหชดเจน. วภตต (๑๐๙) วภตตนนทานจาแนกไวเพอเปนเครองหมายใหร กาล บท วจนะ บรษ, จดเปน ๘ หมวด. ในหมวดหนง ๆ ม ๑๒ วภตต อยางน :- ๑. วตตมานา ปรสสปท อตตโนปท ปรส. เอก. พห. เอก. พห. ป. ต. อนต.๑ เต.๒ อนเต.๓

ม. ส. ถ. เส. วเห. อ. ม. ม. เอ.๔ มเห. ๑. เปน เร เชน วจจเร บาง. ๒. ใชแทน ต เชน ชายเต บาง. ๓. ใชแทน อนต เชน ปจฉนเต บาง. ๔. ใชแทน ม เชน อจเฉ บาง.


๒. ปจม ป. ต. อนต. ต.๑ อนต. ม. ห.๒ ถ. สส. ๓ วโห. อ. ม. ม. เอ. อามหเส. ๓. สตตม ป. เอยย.๔ เอยย. เอถ.๕ เอร. ม. เอยยาส. เอยยาถ. เอโถ. เอยยวโห. อ. เอยยาม. เอยยาม. เอยย.๖ เอยยามเห. ๔. ปโรกขา ป. อ. อ. ตถ. เร. ม. เอ. ตถ. ตโถ. วโห. อ. อ. มห. อ. มเห. ๕. หยตตน ป. อา. อ. ตถ. ตถ. ม. โอ. ตถ. เส. วห. อ. อ. มห. อ. มหเส. ๑. ใชแทน ต เชน ชยต บาง. ๒. ลบทง เชน คจฉ บาง. ๓. ใชแทน ห เชน กรสส บาง. ๔. ลบ ยย เสย คงไวแต เอ เชน กเร บาง. ๕. ใชแทน เอยย เชน ลเภถ บาง. ๖. ใชแทน เอยยาม เชน ปจเฉยย บาง.


๖. อชชตตน ป. อ.๑ อ.๒ อา. อ. ม. โอ.๓ ตถ. เส. วห. อ. อ.๔ มหา. อ. มเห. ๗. ภวสสนต ป. สสต. สสนต. สสเต. สสนเต. ม. สสส. สสถ. สสเส. สสวเห. อ. สสาม. สสาม. สส.๕ สสามเห. ๘. กาลาตปตต ป. สสา. สสส. สสถ. สสส. ม. สเส. สสถ. สสเส. สสเห. อ. สส. สสามหา. สส. สสามหเส. กาล (๑๑๐) ในอาขยาตนน แบงกาลทเปนประธานได ๓ คอ กาล ทเกดขนจาเพาะหนา เรยกวาปจจบนกาล ๑, กาลลวงแลว เรยก ๑. มกรสสะเปน อ เชน กร บาง. ลง ส. อาคม เปน ส เชน อกาส บาง. ๒. ลง ส อาคมเปน ส เชน อาโรเจส บาง. แผลงเปน อส เชน อกส บาง. เปน อส เชน กรส บาง. ๓. ใช อ ป. แทนโดยมาก. ๔. ลง ส อาคม เปน สก เชน อกาส บาง. ๕. ใชแทน สสาม เชน ลภสส บาง.


วาอดตกาล ๑, กาลยงไมมาถง เรยกวาอนาคตกาล ๑. กาลทง ๓ นน แบงใหละเอยดออกอก, ปจจบนกาลจด เปน ๓ คอ ปจจบนแท ๑. ปจจบนใกลอดต ๑, ปจจบนใกล อนาคต ๑. อดตกาลจดเปน ๓ เหมอนกน คอ ลวงแลวไมมกาหนด ๑, ลวงแลววานน ๑, ลวงแลววนน ๑. อนาคตกาล จดเปน ๒ คอ อนาคตของปจจบน ๑, อนาคตของอดต ๑. กาลทกลาวโดยยอหรอ พสดารน ในเวลาพดหรอแตงหนงสอ อานหนงสอ ตองหมายรดวย วภตต ๘ หมทกลาวแลว อยางน :- ๑. วตตมานา บอกปจจบนนกาล. ๑) ปจจบนแท แปลวา 'อย' อ. ภกข ธมม เทเสต ภกษ แสดงอย ซงธรรม. ๑ ๒ ๓ ๑ ๓ ๒ ๒) ใกลอดต แปลวา 'ยอม' อ. กโต น ตว อาคจฉส ? ทาน ยอมมา แตทไหนหนอ ? ๑ ๒ ๓ ๒ ๓ ๑ ๓) ใกลอนาคต แปลวา 'จะ' อ. ก กโรม ? [ขา] จะทา ซงอะไร ? ๑ ๒ ๒ ๑


๒. ปจม บอกความบงคบ, ความหวง, และความออนวอน, เปนตน. ๑) บอกความบงคบ แปลวา 'จง' อ. เอว วเทห. [เจา] จงวา อยางน. ๑ ๒ ๒ ๑ ๒) บอกความหวง แปลวา 'เถด' อ. สพเพ สตตา อเวรา โหนต. สตว ท. ทงปวง เปน ๑ ๒ ๓ ๔ ๒ ๑ ๔ ผมเวรหามได เถด. ๓ ๔ ๓) บอกความออนวอน แปลวา 'ขอ-จง' อ. ปพพาเชถ ม ภนเต. ขาแตทานผเจรย ขอ [ทาน ท.] ๑ ๒ ๓ ๓ ๑ จง ยงขาพเจา ใหบวช. ๑ ๒ ๑ ๓. สตตม บอกความยอมตาม, ความกาหนด, และความราพง, เปนตน. ๑) บอกความยอมตาม แปลวา 'ควร' อ. ภเชถ ปรสตตเม. [ชน] ควรคบ ซงบรษสงสด ท. ๑ ๒ ๑ ๒ ๒) บอกความกาหนด แปลวา 'พง' อ. ป -เจ ปรโส กยรา. ถาวา บรษ พงทา ซงบญไซร. ๑ ๒ ๓ ๔ ๒ ๓ ๔ ๑


๓. บอกความราพง แปลวา 'พง' อ. ยนนนา - ห ปพพชเชยย ไฉนหนอ เรา พงบวช. ๑ ๒ ๓ ๑ ๒ ๓ ๔. ปโรกขา บอกอดตกาล ไมมกาหนด แปลวา 'แลว' อ. เตนา - ห ภควา. ดวยเหตนน พระผมพระภาค ตรสแลว ๑ ๒ ๓ ๑ ๓ ๒ อยางน. เตนา - ห โปราณา. ดวยเหตนน อาจารยมในปางกอน ท. ๑ ๒ ๓ ๑ ๓ กลาวแลว. ๒ ๕. หยตตน บอกอดตกาล ตงแตวานน แปลวา แลว, ถาม 'อ' อยหนา แปลวา 'ได-แลว' อ. ขโณ โว มา อปจจคา. ขณะ อยา ไดเขาไปลวงแลว ๑ ๒ ๓ ๔ ๑ ๓ ๔ ซงทาน ท. เอว อวจ [ขา] ไดกลาวแลว อยางน. ๒ ๑ ๒ ๒ ๑ ๖. อชชตตน บอกอดตกาล ตงแตวนน แปลวา 'แลว.' ถาม 'อ' อยหนา แปลวา 'ได - แลว' ๑. อปจจคา [อป+อต+อ+คม+อ+อา.]


อ. เถโร คาม ปณฑา ปาวส. พระเถระ เขาไปแลว ๑ ๒ ๓ ๔ ๑ ๔ สบาน เพอบณฑะ. เอวรป กมม อกาส. [ขา] ไดทาแลว ๒ ๓ ๑ ๒ ๓ ๓ ซงกรรม มอยางนเปนรป. ๒ ๑ ๗. ภวสสนต บอกอนาคตกาลแหงปจจบน แปลวา 'จก' อ. ธมม สณสสาม. ขา ท. จกฟง ซงธรรม. ๑ ๒ ๒ ๑ ๘. กาลาตปตต บอกอนาคตกาลแหงอดต แปลวา 'จก - แลว,' ถาม 'อ' อยหนา แปลวา 'จกได - แลว' อ. โส เจ ยาน ลภสสา อคจฉสสา ถาวา เขา จกไดแลว ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๒ ๑ ๔ ซงยานไซร [เขา] จกไดไปแลว. ๓ ๕ บท (๑๑๑) วภตตนน แบงเปน ๒ บท คอ ปรสสบท บทเพอ ผอน ๑ อตตโนบท บทเพอตน ๑. ปรสสบทเปนเครองหมายใหร


กรยาทเปนกตตวาจก, อตตโนบท เปนเครองหมายใหรกรยาทเปน กมมวาจกและภาววาจก อนจะกลาวขางหนา, แตจะนยมลงเปนแน ทเดยวกไมได. บางคราวปรสสบทเปนกมมวาจกและภาววาจกกม เหมอนคาบาลวา "สทโส เม น วชชต. คนเชนกบ ดวยเรา ๑ ๒ ๓ ๔ ๑ ๒ [อนใคร ๆ] ยอมหา ไมได. น จ ลพภต รเป. อนง [อน ๔ ๓ ๑ ๒ ๓ ๔ ๒ ใคร ๆ] ยอมไม ได ในรป" เปนตน. ๑ ๓ ๔ บางคราว อตตโนบทเปนกตตวาจกกม เหมอนคาบาลวา "ปยโต ชายเต โสโก ความโศก ยอมเกด แตของทรก." เปนตน. ๑ ๒ ๓ ๓ ๒ ๑ คาทกลาวขางตนนน ประสงคเอาแตบททเปนไปโดยมาก ถา จากาหนดใหละเอยดแลว ตองอาศยปจจยดวย. วจนะ (๑๑๒) วภตตนน จดเปนวจนะ ๒ คอ เอกวจนะ ๑ พหวจนะ ๑. เหมอนวภตตนาม ถาศพทนามทเปนประธานเปนเอกวจนะ ตอง ประกอบกรยาศพทเปนเอกวจนะตาม, ถานามศพทเปนพหวจนะ ก ตองประกอบกรยาศพทเปนพหวจนะตาม, ใหมวจนะเปนอนเดยวกน อยางน :-


โส คจฉต เขา ไปอย, เต คจฉนต เขาทงหลาย ไปอย. ยกไวแตนามศพททเปนเอกวจนะหลาย ๆ ศพท รวมกนดวย 'จ' ศพท ใชกรยาเปนพหวจนะ ซงจะมแจงในวากยสมพนธขางหนา. บรษ (๑๑๓) วภตตนน จดเปนบรษ ๓ คอ ประถมบรษ ๑ มธยม- บรษ ๑ อตตมบรษ ๑, เหมอนปรสสพพนาม. ถาปรสสพพนามใด เปนประธาน ตองใชกรยาประกอบวภตตใหถกตองตามปรสสพพนาม นน อยางน :- โส ยาต เขา ไป, ตว ยาส เจา ไป, อห ยาม ขา ไป. ในเวลาพดหรอเรยนหนงสอ แมจะไมออกชอ ปรสสพพนาม ใชแตวภตตกรยาใหถกตองตามบรษทตนประสงคจะ ออกชอ กเปนอนเขาใจกนไดเหมอนกน, เหมอนคาวา เอก [เจา] จงมา. ถงจะไมออกชอ 'ตว' กรได เพราะ 'ห' วภตต เปฯ ปญจม, เอกวจนะ, มธยมบรษ เมอเปนเชนน กสองความใหเหน วาเปนกรยาของ 'ตว' ซงเปนมธยมบรษ, เอกวจนะ. แมคาวา ป กรสสาม [ขา ท.] จกทา ซงบญ. ถงจะไมออกชอ 'มย' กรได โดยนยทกลาวแลว.


ธาต (๑๑๔) วภตตทบอก กาล บท วจนะ บรษ เหลาน สาหรบ ประกอบกบธาต คอกรยาศพททเปนมลราก. ธาตนนทานรวบรวม จดไดเปน ๘ หมวด. ตามพวกทประกอบดวยปจจยเปนอนเดยวกน, แสดงแตพอเปนตวอยาง ดงน :- ๑. หมวด ภ ธาต * ภ เปนไปในความ ม, ในความ เปน [ภ + อ = ภว + ต] สาเรจ รปเปน ภวต ยอมม, ยอมเปน. * ห เปนไปในความ ม, ในความ เปน [ห + อ = โห + ต] สาเรจ รปเปน โหต ยอมม, ยอมเปน. * ส เปนไปในความ นอน [ส + อ = สย + ต] สาเรจรปเปน เสต, สยต ยอมนอน. * มร เปนไปในความ ตาย, [มร + อ + ต] สาเรจรปเปน มรต ยอมตาย. ปจ เปนไปในความ หง, ในความ ตม [ปจ + อ + ต] สาเรจ รปเปน ปจต ยอมหง, ยอมตม. อกข เปนไปในความ เหน, [อกข + อ + ต] สาเรจรปเปน อกขต ยอมเหน. ลภ เปนไปในความ ได [ลภ + อ + ต] สาเรจรปเปน ลภต ยอมได.


คม เปนไปในความ ไป [คม + อ = คจฉ + ต] สาเรจรปเปน คจฉต ยอมไป. ๒. หมวด รธ ธาต รธ เปนไปในความ กน, ในความ ปด [รธ + อ - เอ + ต] สาเรจรปเปน รนธต, รนเธต ยอมปด. มจ๑ เปนไปในความ ปลอย [มจ + อ + ต] สาเรจรปเปน มจต ยอมปลอย. ภช เปนไปในความ กน [ภช + อ + ต] สาเรจรปเปน ภชต ยอมกน. ภท๒ เปนไปในความ ตอย [ภท + อ + ต] สาเรจรปเปน ภนทต ยอมตอย. ลป เปนไปในความ ฉาบ [ลป + อ + ต] สาเรจรปเปน ลมปต ยอมฉาบ. ๓. หมวด ทว ธาต * ทว๓ เปนไปในความ เลน [ทว + ย = พพ + ต] สาเรจรปเปน ทพพต ยอมเลน. ๑. ถาลง ย ปจจยในหมวด ทว ธาต เปนอกมมธาต เปนไปในความ หลด, พน สาเรจรปเปน มจจต ยอมหลด. ๒. ถาลง ย ปจจยในหมวด ทว ธาต เปน อกมมธาต เปนไปในความ แตก, สาเรจรปเปน ภชชต ยอมแตก. ๓. สสกฤต เปนไป ในความ สวาง.


สว เปนไปในความ เยบ [สว + ย = พพ + ต] สาเรจรปเปน สพพต ยอมเยบ. พธ เปนไปในความ ตรสร [พธ + ย = ชฌ + ต] สาเรจรปเปน พชฌต ยอมตรสร. * ข เปนไปในความ สน [ข + ย + ต] สาเรจรปเปน ขยต ยอมสน. * มห เปนไปในความ หลง [มห + ย = ยห + ต] สาเรจรปเปน มยหต ยอมหลง. มส เปนไปในความ ลม [มส + ย = สส + ต] สาเรจรปเปน มสสต ยอมลม. รช เปนไปในความ ยอม [รช + ย = ชช + ต] สาเรจรปเปน รชชต ยอมยอม. ๔. หมวด ส ธาต ส เปนไปในความ ฟง [ส + ณา + ต] สาเรจรปเปน สณาต ยอมฟง. ว เปนไปในความ รอย [ว + ณา + ต] สาเรจรปเปน วณาต- ยอมรอย. ส เปนไปในความ ผก [ส + ณ = โณ + ต] สาเรจรปเปน สโณต ยอมถก.


๕. หมวด ก ธาต ก เปนไปในความ ซอ [ก + นา + ต] สาเรจรปเปน กนาต ยอมซอ. ช เปนไปในความ ชานะ [ช + นา + ต] สาเรจรปเปน ชนาต ยอมชานะ. ธ เปนไปในความ กาจด [ธ + นา + ต] สาเรจรปเปน ธนาต ยอมกาจด. จ เปนไปในความ กอ, ในความ สงสม [จ + นา + ต] สาเรจ รปเปน จนาต ยอมกอ, ยอมสงสม. ล เปนไปในความ เกยว, ในความ ตด [ล + นา + ต] สาเรจ รปเปน ลนาต ยอมเกยว, ยอมตด. า เปนไปในความ ร [า = ชา + นา + ต] สาเรจรปเปน ชานาต ยอมร. ผ เปนไปในความ ฝด, ในความ โปรย [ผ + นา + ต] สาเรจ รปเปน ผนาต ยอมผด, ยอมโปรย. ๖. หมวด คห ธาต คห เปนไปในความ ถอเอา [คห + ณหา + ต] สาเรจรปเปน คณหาต ยอมถอเอา. หมวด คห ธาต ทใชในอาขยาตมแตเทาน.


๗. หมวด ตน ธาต ตน เปนไปในความ แผไป [ตน + โอ + ต] สาเรจรปเปน ตโนต ยอมแผไป. กร เปนไปในความ ทา [กร + โอ + ต] สาเรจรปเปน กโรต ยอมทา. * สกก เปนไปในความ อาจ [สกก + โอ + ต] สาเรจรปเปน สกโกต ยอมอาจ. * ชาคร เปนไปในความ ตน [ชาคร + โอ + ต] สาเรจรปเปน ชาคโรห ยอมตน. ๘. หมวด จร ธาต จร เปนไปในความ ลก [จร + เณ - ณย + ต] สาเรจรปเปน โจเรต, โจรยต ยอมลก. ตกก เปนไปในความ ตรก [ตกก + เณ - ณย + ต] สาเรจรป เปน ตกเกต, ตกกยต ยอมตรก. ลกข เปนไปในความ กาหนด [ลกข + เณ - ณย + ต] สาเรจรป เปน ลกเขต, ลกขยต ยอมกาหนด. * มนต เปนไปในความ ปรกษา [มนต + เณ - ณย + ต] สาเรจรป เปน มนเตต, มนตยต ยอมปรกษา.


จนต เปนไปในความ คด [จนต + เณ - ณย + ต] สาเรจรปเปน จนเตต, จนตยต ยอมคด. [สกมมธาต - อกมมธาต] ในธาตทง ๘ หมน ธาตบางเหลาเปนธาตไมมกรรม ธาต บางเหลามกรรม. ธาตเหลาใด ไมตองเรยกหากรรม คอสงอนบคคล พงทา, ธาตเหลานน เรยกวาอกมมธาต ธาตไมมกรรม. ธาตเหลาใด เรยกหากรรม, ธาตเหลานน เรยกวาสกมมธาต ธาตมกรรม. ธาตทหมายดอกจนทน [*] ไว เปนอกมมธาต เพราะไมตองเรยก หากรรม. ธาตทไมไดหมายดอกจนทนไว เปนสกมมธาต เพราะ ตองเรยกหากรรม เปนตนวา รธ ธาต เปนไปในความ ปด, เรยก หากรรมวา ปดซงสงใดสงหนง มประตเปนตน. อกข เปนไปใน ความ เหน, เรยกหากรรมวา เหนซงสงใดสงหนง มตนไมเปนตน แมถงธาตทมกรรมอนเหลอจากน กพงรโดยนยนเถด ธาตทสาแดง มาน แตพอเปนตวอยางเลกนอย. วาจก (๑๑๕) กรยาศพททประกอบดวยวภตต กาล บท วจนะ บรษ ธาต ดงน จดเปนวาจก คอ กลาวบททเปนประธานของกรยา ๕ อยาง คอ กตตวาจก ๑ กมมวาจก ๑ ภาววาจก ๑ เหตกตตวาจก ๑ เหตกมมวาจก ๑.


[กตตวาจก] กรยาศพทใดกลาวผทา คอ แสดงวา เปนกรยาของผทานนเอง. กรยาศพทนน ชอกตตวาจก: มอทาหรณวา สโท โอทน ปจต ๑ ๒ ๓ พอครว หงอย ซงขาวสก. ๑ ๓ ๒ อธบาย : สโท [พอครว] เปนกตตาผทา คอเปนผหง และเปน บทประธานของกรยาศพท คอ ปจต ทานประกอบปฐมาวภตต. โอทน ซงขาวสก เปนกรรม สงทบคคลพงทา คอเปนสงท บคคลพงหง ในกรยาศพท คอ ปจต ทานประกอบทตยาวภตต. กรรมศพท ไมเปนสาคญในวาจก เพราะวาถากรยาศพทเปนธาตม กรรมเหมอน ปจต, กรรมศพทนนกม, ถากรยาศพทเปนธาตไมม กรรม, กไมม. ปจต เปนกรยาอาขยาต, ปจ ธาต เปนไปในความ หง อ ปจจย, ต วตตมานาวภตต. บอกปจจบนกาล, ปรสสบท, ประถมบรษ, เอกวจนะ เปนกตตวาจก กลาวผทา คอ บอกวา เปนกรยาของ สโท ซงเปนผหง ดวยเครองหมาย คอบรษ และ วจนะเสมอดวยบรษและวจนะของ สโท. [กมมวาจก] กรยาศพทใดกลาวกรรม สงทบคคลพงทา คอ แสดงวาเปน กรยาของกรรมนนเอง. กรยาศพทนน ชอกมมวาจก : มอทาหรณ


วา สเทน โอทโน ปจยเต ขาวสก อนพอครว หงอย. ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ๓ อธบาย :- สเทน อนพอครว เปนกตตา ผทา คอเปนผหง โดย นยกอน ในกรยาศพท คอ ปจยเต, แปลกแตไมเปนบทประธาน และทานประกอบตตยาวภตต. โอทโน เปนกรรมโดยนยกอน, แตเปนประธานของกรยาศพท คอ ปจยเต ทานประกอบปฐมาวภตต. ปจยเต เปนกรยาอาขยาต, ปจ ธาต เปนไปในความหง, ย ปจจย, และ อ อาคม, เต วตตมานาวภตต บอกปจจบนกาล, อตตโนบท, ประถมบรษ, เอกวจนะ, เปนกมมวาจก กลาวสงทบคคล พงทา คอ บอกวาเปนกรยาของ โอทโน ทเปนของอนบคคลพงหง ดวยเครองหมาย คอ บรษและวจนะ อนเสมอกนโดยนยกอน. [ภาววาจก] กรยาศพทใดกลาวแตสกวา ความม ความเปน เทานน ไมกลาว กตตาและกรรม, กรยาศพทนน ชอวา ภาววาจก : มอทาหรณวา เตน ภยเต อนเขา เปนอย. ๑ ๒ ๑ ๒ อธบาย : เตน เปนกตตาโดยนยกอน ใน ภยเต, ทานประกอบ ตตยาวภตต. ภยเต เปนกรยาอาขยาต. ภ ธาต เปนไปในความม ความเปน, ย ปจจย, เต วตตมานาวภตต บอกปจจบนกาล, อตตโนบท ประถม- บรษ, เอกวจนะ, เปนภาววาจก กลาวความม ความเปน.


กรยาศพททเปนภาววาจกน ตองเปนประถมบรษ เอกวจนะ อยางเดยว. สวนตวกตตา จะเปนพหวจนะและบรษอนกได ไมหาม. [เหตกตตวาจก] กรยาศพทใดกลาวผใชใหคนอนทา คอแสดงวา เปนกรยา ของผใชใหผอนทานน, กรยาศพทนนชอ เหตกตตวาจก : มอทาหรณ วา สามโก สท โอทน ปาเจต นาย ยง [หรอใช] พอครว ๑ ๒ ๓ ๔ ๑ ๒ ใหหงอย ซงขาวสก. ๔ ๓ อธบาย : สามโก นาย เปนเหตกตตา ผทาอนเปนเหต คอ เปนผใช ไมไดทาเอง และเปนบทประธานของกรยาศพท คอ ปาเจต, ทานประกอบปฐมาวภตต เหมอนกตตา. สท ยง [หรอใช] พอครว เปนการตกรรม คอ กรรมทเขา ใชใหทา ในกรยาศพท คอ ปาเจต, ทานประกอบทตยาวภตตบาง ตตยาวภตตบาง. โอทน ซงขาวสก เปนกรรม ดงกลาวแลวในหนหลง, ปาเจต เปนกรยาอาขยาต. ปจ ธาต เปนไปในความหง, เณ ปจจย, ต วตตมานาวภตต บอก กาล บท วจนะ บรษ ดงกอน เปนเหตกตตวาจก กลาว กตตผเหต คอ บอกวา เปนกรยาของ สามโก ซงเปนผใชหงนน ดวยเครองหมายทกลาวแลว.


[เหตกมมวาจก] กรยาศพทใด กลาวสงทเขาใชใหบคคลทา คอ แสดงวาเปน กรยาของสงนน, กรยาศพทนน ชอเหตกมมาวาจก: มอทาหรณวา สามเกน สเทน โอทโน ปาจาปยเต ขาวสก อนนาย ใชพอครว ๑ ๒ ๓ ๔ ๓ ๑ ๒ ใหหงอย. ๔ อธบาย : สามเกน อนนาย เปนเหตกตตา คอ เปนผใชใน กรยาศพท คอ ปาจาปยเต, แตไมเปนประธานของกรยานน, ทาน ประกอบตตยาวภตต. สเทน ใชพอครว เปนการตกรรม ในกรยาศพท คอ ปาจาปยเต นน, ทานประกอบตตยาวภตต. โอทโน ขาวสก เปนเหตกรรม คอ สงทเขาใชบคคลใหทา และเปนประธานของกรยาศพท คอ ปาจาปยเต ทานประกอบ ปฐมาวภตต. ปาจาปยเต เปนกรยาอาขยาต ปจ ธาต เปนไปในความหง, ณาเป และ ย ปจจย, อ อาคม, เต วตตมานาวภตต บอก กาล บท วจนะ บรษ ดงกอน, เปนเหตกมมวาจก กลาวกรรมผเหต คอบอกวา เปนกรยาของ โอทโน ซงเปนของทเขาใชใหบคคลหงนน ดวยเครองหมายทกลาวแลว. วาจกทง ๕ น เปนสาคญของเนอความทงปวงในการพด หรอ


แตงหนงสอ, ถาผพดหรอเขยนหนงสอใชวาจกไมถกตองแลว กพาให เนอความทตนประสงคจะกลาวนน ๆ เสยไป ไมปรากฏชด เพราะ- ฉะนน กลบตรผศกษา พงกาหนดวาจกทง ๕ นใหเขาในแมนยา. ปจจย (๑๑๖) วาจกทง ๕ น กลบตรจะกาหนดไดแมนยา กเพราะ อาศยปจจยทประกอบ. ปจจยนนกจดเปน ๕ หมวดตามวาจา. ปจจยในกตตวาจก ๑๐ ตว คอ อ, เอ, ย, ณ, ณา, นา, ณหา, โอ, เณ, ณย. ปจจยทง ๑๐ ตวน แบงลงในธาต ๘ หมวด นน อยางน :- อ, เอ. ปจจย ลงในหมวด ภ ธาต และในหมวด รธ ธาต แตในหมวด รธ ธาต ลงนคคหตอาคม หนาพยญชนะทสดธาตดวย. ย ปจจย ลงในหมวด ทว ธาต. ณ, ณา. ปจจย ลงในหมวด ส ธาต. นา ปจจย ลงในหมวด ก ธาต. ณหา ปจจย ลงในหมวด คห ธาต. โอ ปจจย ลงในหมวด ตน ธาต. เณ, ณย. ปจจย ลงในหมวด จร ธาต. อทาหรณแสดงปจจยทลงในหมวดธาตนน มแลวในหมวดทวา ดวยธาต ไมตองเขยนไวในทน.


ในกมมวาจก ลง ย ปจจย กบทง อ อาคม หนา ย ดวย อ. ดงน :- ปจเต สวยเต เปนตน. ในภาววาจก ลง ย ปจจย อ. ภยเต เปนตน ในเหตกตตวาจก ลงปจจย ๔ ตว คอ เณ. ณย, ณาเป, ณาปย. ตวใดตวหนง. อ. ดงน :- เณ = ปาเจต, สพเพต. ณย = ปาจยต, สพพยต. ณาเป = ปาจาเปต, สพพาเปต. ณาปย = ปาจาปยต, ลพพาปยต. เปนตน. ในเหตกมมวาจก ลงปจจย ๑๐ ตวนนดวย, ลงเหตปจจย คอ ณาเป ดวย, ลง ย ปจจยกบทง อ อาคม หนา ย ดวย อ. ดงน :- ปาจาปยเต, สพพาปยเต. เปนตน. ยงมปจจยทสาหรบประกอบกบธาตอก ๓ ตว คอ ข, ฉ, ส, เปนไปในความปรารถนา อ. ดงน :- ภช ธาต เปนไปในความ กน ข ปจจย [ภช + ข = พภกข + ต] สาเรจรปเปน พภกขต ปรารถนาจะกน. ฆส ธาต เปนไปในความ กน ฉ ปจจย [ฆส + ฉ = ชฆจฉ + ต] สาเรจรปเปน ชฆจฉต ปรารถนาจะกน. หร ธาต เปนไปในความ นาไป ส ปจจย [หร + ส = ชคส + ต] สาเรจรปเปน ชคสต ปรารถนาจะนาไป.


ปจจยทสาหรบประกอบดวยนามศพท ใหเปนกรยาศพท ๒ ตว คอ อาย, อย. เปนไปในความประพฤต. อ. ดงน:- จรายต ประพฤตชาอย. ปตตยต ยอมประพฤตใหเปนเพยง ดงบตร เปนตน. แบบแจกวภตต (๑๑๗) วธประกอบธาตดวยปจจยและวภตต ทกลาวแลวขาง ตนนน สาแดงแตพอเปนตวอยาง, ยงยอนก, กลบตรแรกศกษาจะ ไมสามารถทจะกาหนดเอาเปนตวอยางแลว เปลยนไปใหไดตลอดทก ๆ วภตต, เพราะธาตบางเหลาทประกอบดวยปจจยและวภตตบางเหลา ไมคงอยตามรปเดม ยอมเปลยนแปลงอาเทศไปบาง, เพราะฉะนน ลาดบนจกสาแดงแบบแจกวภตตไวพอเปนทสงเกตสบไป ตามลาดบ วาจกทง ๔, แตจกไมแจกใหพสดารนก จกยกปโรกขาวภตตเสย เพราะไมใครใชในหนงสอทงปวง ยกไวแต อาห, อาห. ๒ ตว เทานน. ถงกมมวาจก แลเหตกมมวาจก ทใชมากกมแตประถมบรษ อยางเดยว บรษนอกนนกใชนอย, เหตนนจกแจกแตประถมบรษ อยางเดยว.


กตตวาจก (๑๑๘) แจก ภ ธาตเปนตวอยาง. ๑. วตตมานา ปรส. เอก. พห. ป. ภวตง ภวนต. ม. ภวส. ภวถ. อ. ภวาม. ภวาม. ๒. ปจม ๓. สตตม ป. ภวต. ภวนต. ภเว, ภเวยย, ภเวถ. ภเวยย. ม. ภว, ภวาห. ภวถ. ภเวยยาส. เวยยาถ. อ. ภวาม. ภวาม. ภเวยยาม, ภเวยย. ภเวยยาม. ๕. หยตตน ๖. อชชตตน ป. อภวา, อภว. อภว. อภว. อภว, อภวส. ม. อภโว. อภวตถ. อภโว อภวตถ. อ. อภว. อภวมห. อภว. อภวมหา. ๗. ภวสสนต ๘. กาลาตปตต ป. ภวสสต. ภวสสนต. อภวสส. อภวสสส. ม. ภวสสส. ภวสสถ. อภวสเส. อภวสสถ. อ. ภวสสาม,ภวสส. ภวสสาม. อภวสส. อภวสสามหา.


(๑๑๙) แจก ปจ ธาต เปนแบบเทยบ. ๑. วตตมานา ปรส. เอก. พห. ป. ปจต. ปจนต. ม. ปจส. ปจถ. อ. ปจาม. ปจาม. ๒. ปจม ๓. สตตม ป. ปจต. ปจนต. ปเจ, ปเจยย, ปเจถ. ปเจยย. ม. ปจ, ปจาห ปจถ. ปเจยยาส ปเจยยาถ. อ. ปจาม. ปจาม. ปเจยยาม. ปเจยยาม. ๕. หยตตน ๖. อชชตตน ป. อปจา, อปจ. อปจ. อปจ, อปเจส. อปจ, อปจส ม. อปโจ. อปจตถ. อปโต. อปจตถ. อ. อปจ. อปจมห. อปจ. อปจมหา. ๗. ภวสสนต ๙. กาลาตปตต ป. ปจสสต. ปจสสนต. อปจสส อปจสสส. ม. ปจสสส. ปจสสถ. อปจสเส. อปจสสถ. อ. ปจสสาม. ปจสส. ปจสสาม. อปจสส. อปจสสามหา.


[๑๒๐] แมถงหมวดธาตอน ๆ กพงแจกโดยนยน, เปลยนแต ปจจยทสาหรบกบหมวดธาตนน ๆ เทานน, ยกเสยแตธาตบางอยาง เขากบวภตตบางตว สาเรจรปเปนอยางหนง ไมคงตามแบบ, จะ แจกไวแต วตตมานา ประถมบรษ พอเปนตวอยางเทานน. เอก. พห. รนธต, รนเธต. รนธนต, รนเธนต. ทพพต. ทพพนต. สณาต, ลโณต. สณนต, สโณนต. กนาต. กนนต. คณหาต. คณหนต. ตโนต. ตโนนต. โจเรต, โจรยต. โจเรนต. โจรยนต. (๑๒๑) คาอธบายในกตตวาจก ๑. พฤทธ อ ทสดแหงธาตเปน โอ บาง, เอา โอ เปน อว บาง, อ. โหต, ภวต. พฤทธ อ ทสดแหงธาตเปน เอ บาง เอา เอ เปน อย บาง, อ เสต, สยต. เอา คม เปน คจฉ บาง, อ. คจฉต. เปนตน. ๒. ม - ม - วตตมานา กด ห - ม - ม ปจม กด อยขาง หลง ตอง ทฆะ อ ทสดปจจย เปน อา ในหมวดธาตทงปวง, อ. คจฉาห, คจฉาม, คจฉาม. เปนตน.


๓. ลบ ห - ปจม เสยบางกได, แตเมอลบ อยาทฆะ อ เปน อา ในหมวดธาตทงปวง. ๔. ลบ ยย ทสดแหง เอยย สตตม คงไวแต เอ บางกได ในหมวดธาตทงปวง, และมกใช เอถ อตตโนบท แทน เอยย บาง. ๕. อตตมบรษ สตตม เอกวจนะ มกใช เอยย อตตโนบท แทน เอยยาม โดยมาก ในหมวดธาตทงปวง. ๖. อา - หยตตน มกรสสะเปน อ ในหมวดธาตทงปวง. ๗. โอ - มธยมบรษ หยตตน และ อชชตตน เอกวจนะ มทใชนอย, ใชประถมบรษเสยเปนพน. ๘. รสสะ อ อชชตตน เปน อ และลง ส อาคมบาง ในหมวดธาตทงปวง. ๙. เอา อ เปน อส ไดบาง ในหมวดธาตทงปวง. ๑๐. ลง อ อาคม หนาธาตทประกอบ หยตตน อชชตตน กาลาตปตต ได. ๑๑. ลง อ อาคม หลงธาตและปจจยทประกอบ อชชตตน ภวสสนต และ กาลาตปตต ในหมวดธาตทงปวง. ๑๒. อตตมบรษ ภวสสนต เอกวจนะ ใช สส อตตโนบท แทน สสาม ไดบาง. ๑๓. รสสะ อา กาลาตปตต เปน อ ในหมวดธาตทงปวง. ๑๔. ลง นคคหตอาคม ในหมวด รธ ธาตแลว อาเทศนคคหต


เปนพยญชนะทสดวรรค ตามวธสนธ อ. สาแดงแลวในธาตขางตน. ๑๕. เอา ย ปจจยกบ ว ทสดแหง ทว ธาต เปนตน เปน พพ. กบ ธ ทสดแหง พธ ธาต เปนตน เปน ชฌ. กบ ห ทสดแหง มห ธาต เปนตน เปน ยห. กบ ส ทสดแหง มส ธาต เปนตน เปน สส. กบ ช ทสดแหง รช ธาต เปนตน เปน ชช. ๑๖. พฤทธ ณ ปจจย เปน โณ ในหมวด ส ธาต. ๑๗. เอา า ธาต เปน ชา. ๑๘. ลบ ห ทสดแหง คห ธาต เสย. ๑๙. เมอลง เณ, ณย ปจจย ตองพฤทธสระตวหนาธาต และลบ ณ เหมอนวธตทธต. กมมวาจก (๑๒๒) แจกแตวตตมานา ประถมบรษอยางเดยว เอก. พห. ปจยเต, ปจจเต. ปจยนเต, ปจจนเต. รนธยเต. รนธยนเต. สวยเต. สวยนเต. สยยเต. สยยนเต.


เอก. พห. กยเต. กยนเต. คหยเต. คหยนเต. กรยเต. กรยนเต. จรยเต. จรยนเต. (๑๒๓) คาอธบายในกมมาวาจก ๑. ลง อ- อาคม หนา ย ปจจย ในกมมวาจก. ๒. เอา ย-ปจจย กบ จ ทสดแหง ปจ ธาต เปน จจ บาง ไมตองลง อ อาคม. ๓. ซอน ย - พยญชนะ ท ย-ปจจยบาง. ภาววาจกกแจกเหมอนกมมวาจก ไมตองแจกไวในทน, ตาง กนแตลกษณะทกลาวแลว ในวาจกขางตน. เหตกตตวาจก (๑๒๔) แจก ปจ ธาต ลง เณ และ ณย ปจจย เปนตวอยาง. ๑. วตตมานา ๒. ปจม ปรส. เอก. พห. เอก. พห. ป. ปาเจต. ปาเจนต. ปาเจต. ปาเจนต. ม. ปาเจส. ปาเจถ. ปาเจห. ปาเจถ. อ. ปาเจม. ปาเจม. ปาเจม. ปาเจม.


๓. สตตม ๖. อชชตตน ป. ปาเจยย, ปาเจถ. ปาเจยย. อปาเจส. อปาจส. ม. ปาเจยยาส. ปาเจยยาถ. อปาจยตถ. อ. ปาเจยยาม, ปาเจยยาม. อปาเจส. อปาจยมหา. ปาเจยย. (หยตตน ไมไดใช ไมตองแจก) ๗. ภวสสนต ๘. กาลาตปตต ป. ปาเจสสต. ปาเจสสนต. อปาจยสส. อปาจยสสส. ม. ปาเจสสส. ปาเจสสถ. อปาจยสเส. อปาจยสสถ. อ. ปาเจสสาม. ปเจสสาม. อปาจยสส. อปาจยสสามหา. (๑๒๕) แจก ปจ ธาต ลง ณาเป ณาปย ปจจย เปน ตวอยาง. ๑. วตตมานา ๒. ปจม ปรส. เอก. พห. เอก. พห. ป. ปาจาเปต. ปาจาเปนต. ปาจาเปต. ปาจาเปนต. ม. ปาจาเปส. ปาจาเปถ. ปาจาเปห. ปาจาเปถ. อ. ปาจาเปม. ปาจาเปม. ปาจาเปม. ปาจาเปม.


๓. สตตม ๖. อชชตตน ป. ปาจาเปยย, ปาจาเปยย. อปาจาเปส. อปาจาเปส. ปาจาเปถ. ม. ปาจาเปยยาส. ปาจาเปยยถ. อปาจาปยตถ. [ณาปย] อ. ปาจาเปยยาม, ปาจาเปยยาม. อปาจาเปส. อปาจาปยมหา. ปาจาเปยย. [ณาปย] (หยตตน ไมไดใช ไมตองแจก) ๗. ภวสสนต ๘. กาลาตปตต ป. ปาจาเปสสต. ปาจาเปสสนต. อปาจาปยสส. อปาจาปยสสส. ม. ปาจาเปสส. ปาจาเปสสถ. อปาจาปยสเส. อปาจาปยสสถ. อ. ปาจาเปสสาม. ปาจาเปสสาม. อปาจาปยสส. อปาจาปยสสามหา. (๑๒๖) แมถงหมวดธาตอนกพงเทยบโดยนยน. จะแจกแตวตตมานา ประถมบรษ ลง เณ และ ณาเป ปจจย เปนตวอยางเทานน. เอก. พห. รนเธต, รนธนเปต. รนเธนต, รนธาเปนต. สพเพต, สพพาเปต. สพเพนต, สพพาเปนต.


เอก. พห. สาเวต. สาเวนต. กนาเปต. กนาเปนต. คาเหต, คณหาเปต. คาเหนต, คณหาเปนต. ตานาเปต. ตานาเปนต. โจราเปต. โจราเปนต. ลงปจจยทม ณ แลว พฤทธสระตวหนาทไมใชพยญชนะซอน อยเบองหลงแลว ลบ ณ เสย เหมอนกบทกลาวแลว ในโคตตตทธต (๑๐๓) วธสนธกเหมอนกบทกลาวแลวในสระสนธ (๑๙). เหตกมมวาจก (๑๒๗) แจกแตวตตมานา ประถมบรษอยางเดยว ลง ณาเป ปจจย เปนตวอยาง เอก. พห. ปาจาปยเต. ปาจาปยนเต. รนธาปยเต. รนธาปยนเต. สพพาปยเต. สพพาปยนเต. สาวยเต. [ณย] สาวยนเต. กนาปยเต. กนาปยนเต. คาหาปยเต. คาหาปยนเต.


เอก. พห. ตานาปยเต. ตานาปยนเต. โจราปยเต. โจราปยนเต. คาอธบายในวาจกน พงเทยบเคยงดในวาจกทง ๓ เทอญ. อาขยาตนน มนยวจตรพสดารนก. นกปราชญผรอยกรอง คมภรศพทศาสตรพรรณนาไวอยางละเอยด ครนขาพเจาจะนามา อธบายไวในทนใหสนเชง กเหนวาจะทาความศกษาของกลบตรให เนนชา. อกประการหนง หนงสอบาลไวยากรณนจะไมมเวลาจบลงได จงไดเลอกเอาแตวธจะใชทวไปในกรยาศพททงหลาย มาสาแดงไว เปนตวอยาง. เมอทราบแบบหนงแลวกเปนอนเขาใจทวไป. ถงอยาง นน วธเปลยนแปลงวภตต จาเพราะธาตบางตว แมไมสาธารณะแก ธาตทงหลาย แตมทใชมาก ขาพเจานามาแสดงไวในทนบางเลกนอย. [อส ธาต] (๑๒๘) อส ธาต ซงเปนไปในความ ม, ความ เปน, อยหนา แปลงวภตตทงหลายแลว ลบพยญชนะตนธาตบาง ทสดธาตบาง อยางน :- ต เปน ตถ. ลบทสดธาต สาเรจรปเปน อตถ. อนต คงรป ลบตนธาต สาเรจรปเปน สนต.


ส คงรป ลบทสดธาต สาเรจรปเปน อส. ถ เปน ตถ ลบทสดธาต สาเรจรปเปน อตถ. ม เปน มห ลบทสดธาต สาเรจรปเปน อมห. ม เปน มห ลบทสดธาต สาเรจรปเปน อมห. ต เปน ตถ ลบทสดธาต สาเรจรปเปน อตถ. เอยย เปน อยา ลบตนธาต สาเรจรปเปน สยา. เอยย กบทงธาต สาเรจรปเปน อสส. เอยย กบทงธาต สาเรจรปเปน อสส. เอยย เปน อย ลบตนธาต สาเรจรปเปน สย. เอยยาส กบทงธาต สาเรจรปเปน อสส. เอยยาถ กบทงธาต สาเรจรปเปน อสสถ. เอยยาม กบทงธาต สาเรจรปเปน อสส. เอยยาม กบทงธาต สาเรจรปเปน อสสาม. อ คงรป ทฆะตนธาต สาเรจรปเปน อาส. อ คงรป ทฆะตนธาต สาเรจรปเปน อาส. ตถ คงรป ทฆะตนธาต สาเรจรปเปน อาสตถ. อ คงรป ทฆะตนธาต สาเรจรปเปน อาส. มหา คงรป ทฆะตนธาต สาเรจรปเปน อาสมหา.


(๑๒๙) คาถามชอวภตตเปนตน ใหผศกษาตอบ. ๑. โก ธมม เทเสต ? ใคร สาแดงอย ซงธรรม ? ๒. สามเณเรน ธมโม ปกาสยเต. ธรรม อนสามเณร ประกาศ อย. ๓. เกนา - ย ถโป ปตฏาปยเต ? สตป น อนใคร ใหตง จาเพาะอย ? ๔. มหาราชา ต การาเปต. พระราชาผใหญใหทาอย ซงสตปนน. ๕. กถ มาตาปตโร ปตเต อนสาเสยย ? มารดาและบดา ท. พง ตามสอน ซงบตร ท. อยางไร ? ๖. เต ปาปา ปตเต นวาเรนต, เต กลยาเณ ปตเต นเวเสนต. เขา ท. ยอมหาม ซงบตร ท. จากบาป. เขา ท. ยงบตร ท. ยอมใหตงอย ในกรรมงาม. ๗. กถ มยา ปฏปชชเต ? อนขา จะปฏบต อยางไร ? ๘. ก อมหาก สข อปปาเทสสต ? สงไร จกยงสข ใหเกด แกขา ท. ? ๙. กสล - เจ กเรยยาส. ถาวา เจา พงทา ซงกศลไซร. ๑๐. กสล กโรห. ทาน จงทา ซงกศล. ๑๑. กสมา สสโส ครนา ครหยเต ? เพราะเหตอะไร ศษย อนคร ยอมตเตยน ? ๑๒. สร ปวาม. ขา ดมอย ซงเหลา.


๑๓. มา เอว - มกาส. [เจา] อยาไดทาแลว อยางนน. ๑๔. ตสโส - วาท กโรห. [เจา] จงทา ซงโอวาท ของทาน. ๑๕. กห อเม คมสสนต ? [ชน ท.] เหลาน จกไป ในทไหน ? ๑๖. ราชนเวสน คมยเต. พระราชวง [อนเขา ท.] ไปย. ๑๗. จร อธ วสมหา. [ขา ท.] อยแลว ในทน นาน. ๑๘. พาล น เสเวยย. [เขา] ไมพงเสพ ซงชนพาล. ๑๙. ปณฑต-เมว ภชต. [เขา] จงคบ ซงบณฑตอยางเดยว. ๒๐. ย ธโร กาเรยย, ต กรสส. ผมปญญา ใหเจาทา ซงกรรม ใด, [เจา] จงทา ซงกรรมนน. ๒๑. ขโณ โว มา อปจจคา. ขณะ อยาไดเขาไปลวงแลว ซงเจา ท. ๒๒. ขณาตตา ห โสจนต. เพราะวา [ชน ท.] มขณะเปนไป ลวงแลว ยอมโศก. ๒๓. เตนา - ห โปราโณ. ดวยเหตนน อาจารย มแลวในกอน กลาว แลว. ๒๔. เตนา - ห โปราณา. ดวยเหตนน อาจารย ท. มแลวในกอน กลาวแลว. ๒๕. พห ชนา อธ สนนปตส. ชน ท. มาก ประชมกนแลว ในทน. ๒๖. กนน ภโต ว ตฏส ? ทาไมหนอ [เจา] เปนผกลวเทยว ยนอย ?


๒๗. ชวนโต น สข ลเภ. [ขา] เปนอย ไมพงได ซงสข. ๒๘. สจา - ห เอว อชานสส, ต นา - ภวสส. ถาวา [ขา] จกไดรแลว อยางนไซร, สงนน จกไมไดมแลว. ๒๙. ยนนนา - ห ทกขา มจเจยย. ไฉนหนอ [ขา] พงพนได จากทกข. ๓๐. มา ปจฉา วปปฏสารโน อหวตถ. [เจา ท.] อยาไดเปนผ มความเดอดรอน มแลว ในภายหลง. จบอาขยาตแตเทาน.


กตก (๑๓๐) กตกนน เปนชอของศพทททานประกอบปจจยหมหนง ซงเปนเครองกาหนดหมายเนอความของนามศพท และกรยาศพทท ตาง ๆ กน, เหมอนนามศพททเอามาใชในภาษาของเรา ม 'ทาน' เปนตน ยอมมเนอความตาง ๆ กน. 'ทาน' นน เปนชอของสงของ ทจะพงสละกม เหมอนคาวา 'คนมใหทาน คนจนรบทาน' เปนตน, เปนชอของการใหกม เหมอนคาวา 'ผนยนดในทาน' เปนตน, เปน ชอของเจตนากม เหมอนคาวา 'ทานมยกศล' เปนตน, เปนชอของ ทกม เหมอนคาวา 'โรงทาน' เปนตน. สวนกรยาศพท มคาวา 'ทา' เปนตน กมเนอความตางกน, เปนกตตวาจก บอกผทากม เหมอนคาวา 'นายชางทางามจรง' เปนตน, เปนกมมวาจก บอกสง ทเขาทากม เหมอนคาวา 'เรอนนทางามจรง' เปนตน ศพทเหลาน ในภาษามคธ ลวนหมายดวยปจจยทงสน. กตกนน แบงออกเปน ๒ กอน คอ เปนนามศพทอยาง ๑ เปนกรยาศพทอยาง ๑. กตกทง ๒ อยางน ลวนมธาตเปนทตงทงสน. กแตธาตนน ไมแปลกกนกบธาตอาขยาตทกลาวแลว (๑๑๔) เพราะเหตนน ในทนไมตองวาถงธาตอก จะกลาวแตทแปลก. นามกตก (๑๓๑) กตกทเปนนามกด เปนคณนามกด เรยกวา นามกตก ๆ นจดเปนสาธนะ มปจจยเปนเครองหมายวา ศพทน


เปนสาธนะนน ๆ เพอจะใหมเนอความแปลกกน ดงกลาวแลว ขางตนนน. สาธนะ (๑๓๒) ศพทททานใหสาเรจมาแตรปวเคราะห ชอ 'สาธนะ' สาธนะนนแบงเปน ๗ คอ กตตสาธนะ, กมมสาธนะ, ภาวสาธนะ, กรณสาธนะ, สมปทานสาธนะ, อปาทานสาธนะ, อธกรณสาธนะ. รปวเคราะหแหงสาธนะจดเปน ๓ คอ กตตรป, กมมรป, ภาวรป. [กตตสาธนะ] ศพทใดเปนชอของผทา คอ ผประกอบกรยานน เปนตนวา กมภกาโร ผทาซงหมอ, ทายโก ผให, โอวาทโก ผกลาวสอน, สาวโก ผฟง. ศพทนนชอกตตสาธนะ ๆ นกปราชญฝายเราบญญต ใหแปลวา "ผ -," ถาลงในอรรถ คอ ตสสละ แปลวา "ผ-โดย ปกต." [กมมสาธนะ] ผทา ๆ ซงสงใด ศพททเปนชอของสงนน เปนตนวา ปโย เปนทรก, รโส วสยเปนทยนด กด, ศพททเปนชอของสงของท เขาทา เปนตนวา กจจ กรรมอนเขาพงทา, ทาน สงของอนเขา พงให [มขาวนาเปนตน] กด. ชอวากมมสาธนะ ๆ ทเปนกตตรป แปลวา "เปนท -," ทเปนกมมรป แปลวา "เปนทอนเขา-,"


[ภาวสาธนะ] ศพทบอกกรยา คอ ความทาของผทา เปนตนวา คมน ความ ไป, าน ความยน, นสชชา ความนง, สยน ความนอน. ชอ วาภาวสาธนะ เปนภาวรปอยางเดยว แปลวา "ความ--," กได, "การ--," กได. [กรณสาธนะ] ผทา ๆ ดวยสงใด ศพททเปนชอของสงนน เปนตนวา พนธน วตถเปนเครองผก มเชอกและโซเปนตน, ปหรณ วตถเปนเครอง ประหาร มดาบและงาวเปนตน, วชฌน วตถเปนเครองไช ม เหลกหมาดและสวานเปนตน, ชอวากรณสาธนะ ๆ ทเปนกตตรป แปลวา "เปนเครอง--," กได, แปลวา "เปนเหต--," กได, ทเปน กมมรป แปลวา "เปนเครองอนเขา--," กได, "เปนเหตอนเขา--," กได. [สมปทานสาธนะ] ผทาใหแกผใดหรอแกสงใด ศพททเปนชอของผนน ของสงนน เปนตนวา สมปทาน วตถเปนทมอบให, ชอวาสมปทานสาธนะ ๆ ทเปนกตตรป แปลวา "เปนท--," ทเปนกมมรป แปลวา "เปนทอนเขา--," [อปาทานสาะนะ] ผทาไปปราศจากสงใด ศพททเปนชอของสงนน เปนตนวา


ปภสสโร แดนสรานออกแหงรศม กายเทวดาจาพวกหนง, ปภโว แดนเกดกอน มนาตกซงเปนแดนเกดของแมนาเปนตน, ภโม แดน กลว ยกษ ชอวาอปาทานสาธนะ ๆ แปลวา "เปนแดน--." [อธกณณสาธนะ] ผทา ๆ ในทใด ศพททเปนชอของทนน เปนตนวา าน ทตง, ทยน, อาสน ทนง, สยน ทนอน, ชอวาอธกรณสาธนะ ๆ ทเปน กตตรป แปลวา "เปนท--," ทเปนกมมรป แปลวา "เปนทอนเขา." (๑๓๓) รปวเคราะหแหงสาธนะ จดเปน ๓ ตามวาจกทง ๓ ท กลาวแลวในอาขยาต (๑๑๕) นน. รปวเคราะหแหงสาธนะใด เปน กตตวาจกกด, เปนเหตกตตวาจกกด, สาธนะนนเปนกตตรป. รป วเคราะหแหงสาธนะใดเปนกมมวาจก, สาธนะนนเปนกมมรป. รป วเคราะหแหงสาธนะใด เปนภาวาจก, สาธนะนนเปนภาวรป. สาธนะทง ๗ น เปนสงสาคญในคาพดและแตงหนงสอในภาษา มคธอยางหนง, แตคาแปลเปนภาษาสยามนนไมสาคญนก เพราะ เปนแตเครองหมายใหรสาธนะเทานน ถงจะบญญตอยางอนกได, แต ถงกระนน เมอนยมรกนมาก ๆ แลว ใชผด ๆ ไป, กเปนเหตทจะ ใหเขาแยมสรวล. ใหกลบตรศกษาสงเกตเสยใหเขาใจแมนยา, เมอ เปนเชนน จกไดเปนผฉลาดในถอยคาและในการแตงหนงสอ.


ปจจยแหงนามกตก (๑๓๔) ปจจยทสาหรบประกอบนามกตกนน จดเปน ๓ พวก คอ กตปจจย สาหรบประกอบกบศพททเปนกตตรปอยางเดยว ๑ กจปจจย สาหรบประกอบกบศพททเปนกมมรปและภาวรป ๑ กตกจจปจจย สาหรบประกอบกบศพทแมทง ๓ เหลา ๑. ๑) กตปจจย อยางน :- กว, ณ, ณว, ต, ร. ๒) กจจปจจย อยางน :- ข, ณย. ๓) กตกจจปจจย อยางน:- อ, อ, ณ, ตเว, ต, ต, ย. ในบาลไวยากรณน ขาพเจาจะเลอกคดเอาแตปจจยทใชเปน สาธารณะทวไปแกธาตทงปวง มาสาแดงในทน, สวนปจจยทจาเพาะ ธาตบางตว ไมสาธารณะแกธาตอน จะยกไวสาแดงในหนงสออน. อนง การจดปจจยเปนพวก ๆ อยางน ในคมภรศพทศาสตร ทงหลายไมยนลงเปนแบบเดยวกนได มกเถยงกน เพราะฉะนน การ รอยกรองหนงสอน ตองอาศยความทผแตงเหนชอบเปนประมาณ. วเคราะหแหงนามกตก แตนจะตงบทวเคราะห เพอจะสาแดงสาธนะและปจจยทกลาว มาแลวขางตน พอเปนหลกฐานทกาหนดของกลบตรสบไป :-


(๑๓๕) วเคราะหในกตปจจย กว. สย ภวต-ต สยมภ. [ผใด] ยอมเปนเอง, เหตนน [ผนน] ชอวาผเปนเอง. สย เปนบทหนา ภ ธาต ในความ เปน, ลบ กว เอานคคหตเปน ม โดยวธสนธ (๓๒), เปนกตตรป กตตสาธนะ. อเรน คจฉต-ต อรโค. [สตวใด] ยอมไปดวยอก, เหตนน สตวนน ชอวาผไปดวยอก. อร เปนบทหนา คม ธาต ในความ ไป, ลบพยญชนะทสดธาต คอ ม ดวยอานาจ กว และลบ กว ดวย. ส สฏ ขนต - ต สงโข. สตวใด ยอมขด [ซงแผนดน] ด คอวา ดวยด, เหตนน [สตวนน] ชอวาผขดด. ส เปนบทหนา ขน ธาต ในความ ขด, เอานคคหตเปน ง โดยวธสนธ (๓๒). ณ. ธมม วทต สเลนา - ต ธมมวาท, ธมม วตต สลมสสา - ต วา ธมมวาท. [ผใด] กลาวซงธรรมโดยปกต. เหตนน [ผนน] ชอวาผกลาวซงธรรมโดยปกต; อกอยางหนง ความกลาว ซงธรรม เปนปกต ของเขา, เหตนน [เขา] ชอวาผมความกลาว ซงธรรม เปนปกต. ธมม เปนบทหนา วท ธาต ในความ กลาว, พฤทธ อ ท ว เปน อา ดวยอานาจปจจยทเนองดวย ณ แลวลบ ณ เหมอน กลาวแลวในโคตตตทธต (๑๐๓), ถาเปนอตถลงค เปน ธมมวาทน


ถาเปนนปสกลงค เปน ธมมวาห วเคราะหกอนเปนกตตรป กตต- สาธนะ ลงในอรรถแหง ตสสละ, วเคราะหหลง เปนสมาสรป ตสสลสาธนะ. สมาสรป ตสสลสาธนะน เหนอยางไร ๆ อย จงมได จดเขาในสาธนะ. ปาป กโรต สเลนา-ต ปาปการ. [ผใด] ยอมทา ซงบาป โดยปกต, เหตนน ผนน ชอวาผทาซงบาปโดยปกต. ปาป เปน บทหนา กร ธาต ในความ ทา. ธมม จรต สเลนา - ต ธมมจาร. [ผใด] ยอมประพฤตซง ธรรม โดยปกต, เหตนน ผนน ชอวาผประพฤตซงธรรมโดยปกต ธมม เปนบทหนา จร ธาต ในความประพฤต, ในความเทยว. ณว. เทต - ต ทายโก. [ผใด] ยอมให, เหตนน [ผนน] ชอวา ผให. ทา ธาต ในความให, ย ปจจยหลงธาต ม อา เปนทสด ณว. เปน อก, เปนกตตรป กตตสาธนะ, ถาอตถลงคเปน ทายกา. เนต - ต นายโก. [ผใด] ยอมนาไป, เหตนน ผนน ชอวา ผนาไป น ธาต ในความ นาไป พฤทธ อ เปน เอ แลวเอา เปน อาย ดวยอานาจปจจยทเนองดวย ณ เหมอนกลาวแลวใน โคตตตทธต (๑๐๓) อนสาสต - ต อนสาสโก. [ผใด] ยอมตามสอน, เหตนน [ผนน] ชอวาผตามสอน. อน เปนบทหนา สาส ธาต ในความ สอน.


สณาต - ต สาวโก. [ผใด] ยอมฟง. เหตนน [ผนน] ชอวา ผฟง. ส ธาต ในความ ฟง, พฤทธ อ เปน โอ แลวเอาเปน อาว ดงกลาวแลว. ต. กโรต - ต กตตา, กโรต สเลนา-ต วา กตตา. [ผใด] ยอมทา. เหตนน [ผนน] ชอวาผทา ; อกอยางหนง [ผใด] ยอมทา โดยปกต, เหตนน [ผนน] ชอวาผทาโดยปกต. กร ธาต ในความทา, ลบพยญชนะทสดธาต ซอน ต, กตต เขากบปฐมาวภตต เอกวจนะ แหงนาม เปน กตตา (๖๖). เปนกตตรป กตตสาธนะ วเคราะหหลง ลงในตสสละ. วทต - ต วตตา. [ผใด] ยอมกลาว, เหตนน [ผนน] ชอวา ผกลาว. วท ธาต ในความ กลาว. ชานาต-ต าตา. [ผใด] ยอมร, เหตนน [ผนน] ชอวา ผร. า ธาต ในความ ร. ธาเรต - ต ธาตา. [ผใด] ยอมทรงไว, เหตนน [ผนน] ชอวาผทรงไว. ธร-ธา ธาต ในความ ทรง. ร. ปาร คจฉต สเลนา - ต ปารค. [ผใด] ยอมถงซงฝงโดย ปกต, เหตนน [ผนน] ชอวาผถงซงฝงโดยปกต. ปาร เปนบท หนา คม ธาต ในความถง, ลบทสดธาต ดวยอานาจปจจยทเนอง


ดวย ร แลวลบ ร เสย, เปนกตตสาธนะ ลงในตสสละ. วชานาต สเลนา - ต ว. ผใด ยอมรวเศษ โดยปกต, เหตนน [ผนน] ชอวาผรวเศษโดยปกต. ว เปนบทหนา า ธาต ในความ ร, ซอน . ภกขต สเลนา - ต ภกข. [ผใด] ยอมขอ โดยปกต, เหตนน [ผนน] ชอวาผขอโดยปกต. ภกข ธาต ในความ ขอ, ไมลบทสด ธาต รสสะ อ เปน อ. (๑๒๖) วเคราะหในกจจปจจย ข. ทกเขน กรยต - ต ทกกร. กรรมใด อนเขาทาไดโดยยาก, เหตนน [กรรมนน] ชอวาอนเขาทาไดโดยยาก. ท เปนบทหนา กร ธาต ในความ ทา, ลบ ข ซอน ก เปน กมมรป กมมสาธนะ. สเขน ภรยต - ต สภโร. ผใด อนเขาเลยงไดโดยงาย, เหตนน [ผนน] ชอวาผอนเขาเลยงไดโดยงาย. ส เปนบทหนา ภร ธาต ในความ เลยง. ทกเขน รกขยต-ต ทรกข. [จตใด] อนเขารกษาไดโดยยาก, เหตนน [จตนน] ชอวาอนเขารกษาไดโดยยาก. ท เปนบทหนา รกข ธาต ในความ รกษา.


ณย กาตพพน-ต การย. [กรรมใด] อนเขาพงทา, เหตนน [กรรมนน] ชอวาอนเขาพงทา. กร ธาต ในความ ทา, พฤทธ อ เปน อา อ อาคม, ลบ ณ เสย, เปนกมมรป กมมสาธนะ. เนตพพน-ต เนยย. [สงใด] อนเขาพงนาไป, เหตนน [สงนน] ชอวาอนเขาพงนาไป. น ธาต ในความ นาไป พฤทธ อ เปน เอ, ลบ ณ ซอน ย. วตตพพน - ต วชช. [คาใด] อนเขาพงกลาว, เหตนน [คานน] ชอวาเขาพงกลาว, วท ธาต ในความ กลาว, ลบ ณ แลวเอา ท ทสดธาต กบ ย ทสดปจจย เปน ชช. ทมตพโพ - ต ทมโม. [ผใด] อนเขาพงทรมานได เหตนน [ผนน] ชอวาอนเขาพงทรมานได. ทม ธาต ในความ ฝก, ลบ ณ แลวเอา ท ทสดธาต กบ ย ทสดปจจย เปน ชช. ทมตพโพ - ต ทมโม. [ผใด] อนเขาพงทรมานได เหตนน [ผนน] ชอวาอนเขาพงทรมานได. ทม ธาต ในความ ฝก, ลบ ณ แลวเอา ม ทสดธาต กบ ย เปน มม. ยชตพพน - ต โยคค. [สงใด] อนเขาพงประกอบ, เหตนน [สงนน] ชอวาอนเขาพงประกอบ. ยช ธาต ในความ ประกอบ, ลบ ณ แลวเอา ช ทสดธาต กบ ย เปน คค. ครหตพพน - ต คารยห. [กรรมใด] อนเขาพงตเตยน, เหตนน [กรรมนน] ชอวาอนเขาพงตเตยน. ครห ธาต ในความ ตเตยน. พฤทธ อ เปน อา. ลบ ณ แลว แปร ห ไวเบองหลง, ย ไวเบองหนา.


ทาตพพน-ต เทยย. [สงใด] อนเขาพงให, เหตนน [สงนน] ชอวาอนเขาพงให. ทา ธาต ในความ ให ธาตม อา เปนทสดอย หนา เอา ณย เปน เอยย แลวลบ อา ดวยสระสนธ (๑๙). ศพททประกอบดวยปจจยน บางศพทกใชเปนกรยากตกบาง อ. เต จ ภกข คารยหา อนง ภกษ ท. เหลานน อนทานพงตเตยน. (๑๓๗) วเคราะหในกตกจจปจจย อ. ปฏ ส ภชชต-ต ปฏสมภทา. ปญญาใด ยอมแตกฉาน ด โดยตาง, เหตนน ปญญานน ชอวาแตกฉานดโดยตาง. ปฏ ส เปนบทหนา ภท ธาต ในความ แตก, อตถลงค ปฐมาวภตต เปน อา (๕๒). เปนกตตรป กตตสาธนะ. หต กโรต - ต หตกกโร. ผใด ยอมทา ซงประโยชนเกอกล, เหตนน [ผนน] ชอวาผทาซงประโยชนเกอกล. หต เปนบทหนา กร ธาต ในความ ทา ซอน ก. นสสาย น วสต - ต นสสโย. [ศษย] อาศยซงอาจารย นนอย, เหตนน [อาจารยนน] ชอวาเปนทอาศยอย [ของศษย] น เปนบทหนา ส ธาต ในความ อาศย. พฤทธ อ เปน เอ แลว เอาเปน อย แลวซอน ส เปนกตตรป กมมสาธนะ. สกขยต - ต สกขา, สกขน วา สกขา. ธรรมชาตใด


อนเขาศกษา, เหตนน [ธรรมชาตนน] ชอวาอนเขาศกษา; อก อยางหนง ความศกษา ชอวาสกขา. สกข ธาต ในความ ศกษา, สาเหนยก. วเคราะหหนา เปนกมมรป กมมสาธนะ, วเคราะหหลง เปนภาวรป ภาวสาธนะ. วเนต เตนา - ต วนโย. [บณฑต] ยอมแนะนา ดวยอบาย นน, เหตนน [อบายนน] ชอวาเปนเครองแนะนา [ของบณฑต]. ว เปนบทหนา น ธาต ในความ นา เปนกตตรป กรณสาธนะ. ปม ภวต เอตสมา - ต ปภโว. [แมนา] ยอมเกดกอน แตประเทศนน เหตนน [ประเทศนน] ชอวาเปนแดนเกดรอน [แหง แมนา]. ป เปนบทหนา ภ ธาต, พฤทธ อ เปน โอ แลวเอา เปน อว เปนกตตรป อปาทานสาธนะ. อ. อทก ทธาต - ต อทธ. ประเทศใด ยอมทรงไว ซงนา, เหตนน [ประเทศนน] ชอวาผทรงไวซงนา [ทะเล]. อท เปน บทหนา ธา ธาต ในความ ทรง เปนกตตรป กตตสาธนะ. สนธยต - ต สนธ. [วาจาใด] อนเขาตอ, เหตนน [วาจานน] ชอวาอนเขาตอ. ส เปนบทหนา ธา ธาต ในความตอ, เอานคคหต เปน น ดวยนคคหตสนธ (๓๒), เปนกมมรป กมมสาธนะ. นธยต - ต นธ. สมบตใด อนเขาฝงไว, เหตนน [สมบตนน] ชอวาอนเขาฝงไว. น เปนบทหนา ธา ธาต ในความ ฝงไว.


ณ. กมม กโรต-ต กมมกาโร. [ผใด] ยอมทาซงกรรม. เหตนน [ผนน] ชอวาผทาซงกรรม. กมม เปนบทหนา กร ธาต ในความ ทา, วธพฤทธ และลบ ณ ปจจย ไดกลาวแลวในโคตตตทธต (๑๐๓), เปนกตตรป กตตสาธนะ. รชชต - ต โรโค. [อาพาธใด] ยอมเสยดแทง, เหตนน [อาพาธนน] ชอวาผเสยดแทง. รช ธาต ในความ เสยดแทง. เอา ช เปน ค เพราะ ณ ปจจย. วหตพโพ - ต วาโห. [ภาระใด] อนเขาพงนาไป, เหตนน [ภาระนน] ชอวาอนเขาพงนาไป. วห ธาต ในความนาไป, เปน กมมรป กมมสาธนะ. ปจน ปาโก. ความหงชอวาปากะ. ปจ ธาต ในความ หง, ตม. เอา จ เปน ก เพราะ ณ ปจจย เปนภาวรป ภาวสาธนะ. ทสสต เตนา - ต โทโส. [ชนใด] ยอมประทษราย ดวย กเลสนน, เหตนน กเลสนน ชอวาเปนเหตประทษราย [แหงชน.] ทส ธาต ในความประทษราย, เปนกตตรป กรณสาธนะ. อาวสนต เอตถา - ต อาวาโส. [ภกษ ท.] ยอมอาศยอย ในประเทศนน, เหตนน [ประเทศนน] ชอวาเปนทอาศยอย [แหง ภกษ ท.] อา เปนบทหนา, วส ธาต ในความ อย, เปนกตตรป อธกรณสาธนะ.


ตเว.๑ กาตเว เพอจะทา กร ธาต เปน กา. คนตเว เพอจะไป คม ธาต เอาทสดธาตเปน น. ปจจยนลงในจตตถวภตตนาม. ต. มต - ต มต. [ปญญาใด] ยอมร, เหตนน [ปญญานน] ชอวาผร. มต เอตายา - ต วา มต. อกอยางหนง [ชน] ยอมร ดวยปญญานน. เหตนน [ปญญานน] ชอวาเปนเหตร [แหงชน]. มนน วา มต. อกอยางหนง ความร ชอวามต มน ธาต ใน ความร, ลบทสดธาต. วเคราะหตน เปนกตตรป กตตสาธนะ, วเคราะหกลาง เปนกตตรป กรณสาธนะ, วเคราะหหลง เปน ภาวรป ภาวสาธนะ. สรต - ต สต. [ธรรมชาตใด] ยอมระลก, เหตนน [ธรรมชาตนน] ชอวาผระลก. สรต เอตายา - ต วา สต อก อยางหนง [ชน] ยอมระลกดวยธรรมชาตนน เหตนน [ธรรมชาต นน] ชอวา เปนเหตระลก [แหงชน]. สรณ วา สต อกอยางหนง ความระลก ชอวาสต. สร ธาตในความ ระลก. สมปชชตพพา - ต สมปตต. [ธรรมชาตใด] อนเขาพงถง พรอม, เหตนน [ธรรมชาตนน] ชอวาอนเขาพงถงพรอม. ส เปน บทหนา ปท ธาต ในความถง, เอาทสดธาต เปน ต เอานคคหต ๑. ปจจยเกาชดนม ๓ คอ ตเว เชน ปหาตเว, เนตเว. ตเย เชน เหตเย. ตาเย เชน ทกขตาเย.


เปน ม ดวยนคคหตสนธ (๓๒), เปนกมมรป กมมสาธนะ. คจฉนต เอตถา - ต คต. [ชน ท.] ยอมไป ในภมนน, เหตนน [ภมนน] ชอวาเปนทไป [แหงชน ท.]. คม ธาต ในความ ไป, ในความถง, ลบทสดธาต. ต. กาต เพอจะทา กร ธาต คนต เพอจะไป คม ธาต. ปจจยนลงในปฐมาและจตตถวภตตนาม. ย. เจตยต - ต เจตนา. [ธรรมชาตใด] ยอมคด, เหตนน [ธรรมชาตนน] ชอวาผคด. จต ธาต ในความ คด, พฤทธ อ เปน เอ, เอา ย เปน อน, อตถลงค ปฐมาวภตตนาม เปน อา (๕๒). เปนกตตรป กตตสาธนะ. กชฌต สเลนา - ต โกธโน. [ผใด] ยอมโกรธ โดยปกต, เหตนน [ผนน] ชอวาผโกรธโดยปกต. กธ ธาต ในความ โกรธ, พฤทธ อ เปน โอ เปนกตตรป กตตสาธนะ, ลงในตสสละ. ภชตพพน - ต โภชน. [สงใด] อนเขาพงกน, เหตนน [สงนน] ชอวาอนเขาพงกน. ภช ธาต ในความ กน. เปนกมมรป กมมสาธนะ. คจฉยเต - ต คมน. [อนเขา] ยอมไป, เหตนน ชอวา ความไป. คม ธาต ในความ ไป, เปนภาวรป ภาวสาธนะ.


กโรต เตนา - ต กรณ. [เขา] ยอมทา ดวยสงนน, เหตนน [สงนน] ชอวาเปนเครองทา [แหงเขา]. กร ธาต ในความทา, เปน กตตรป กรณสาธนะ. สวณณยต เอตายา - ต สวณณนา. [เนอความ] อนทาน ยอมพรรณนาพรอม ดวยวาจานน, เหตนน [วาจานน] ชอวาเปน เครองอนทานพรรณนาพรอม [แหงเนอความ]. ส เปนบทหนา วณณ ธาต ในความ พรรณนา, เปนกมมรป กรณสาธนะ. สยนต เอตถา - ต สยน. [เขา ท.] ยอมนอนในทนน, เหตนน [ทนน] ชอวาเปนทนอน [แหงเขา ท.] ส ธาต ในความ นอน, พฤทธ อ เปน เอ แลวเอาเปน อย, เปนกตตรป อธกรณสาธนะ. ย ปจจยน ถาธาตม ร หรอ ห อยหนา เปน อณ, แตธาต ทม ห เปนทสด ไมนยมเหมอนธาตทม ร เปนทสด. กรยากตก (๑๓๘) กตกทเปนกรยา เรยกวากรยากตก. กรยากตกน ประกอบดวยวภตต วจนะ กาล ธาต วาจก ปจจย, เหมอน อาขยาต ตางแตไมมบทและบรษเทานน.


วภตต และ วาจก [วภตต] (๑๓๙) วภตตแหงกรยากตกนน ไมมแผนกหนงเหมอนวภตต อาขยาต, ใชวภตตนาม. ถานามศพทเปนวภตตและวจนะอนใด กรยากตกกเปนวภตตและวจนะอนนนตาม อยางน :- ภกข คาม ปณฑาย ปวฏโ ภกษ เขาไปแลว สบาน ๑ ๒ ๓ ๔ ๑ ๔ ๒ เพอกอนขาว. ๓ เยเกจ พทธ สรณ คตา เส [ชน ท.] เหลาใดเหลาหนง ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ถงแลว ซงพระพทธเจา วาเปนทระลก ซ. ๔ ๒ ๓ ๕ เอก ปรส ฉตต คเหตวา คจฉนต ปสสาม [ขา] เหน ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๖ ซงบรษ คนหนง ถอ ซงรม ไปอย. ๒ ๑ ๔ ๓ ๕ [กาล] (๑๔๐) ในกตกนแบงกาลทเปนประธานได ๒ คอ ปจจบน- กาล ๑ อดตกาล ๑. กาลทง ๒ นน แบงใหละเอยดออกอก, ปจจบนกาลจดเปน ๒ คอ ปจจบนแท ๑ ปจจบนใกล อนาคต ๑, อดตกาล จดเปน ๒ เหมอนกน คอ ลวงแลว ๑ ลวง แลวเสรจ ๑. กาลทกลาวโดยยอหรอพสดารน ในเวลาพดหรอแตง


หนงสอ อานหนงสอ ตองหมายรดวยปจจยทกลาวขางหนา. [ปจจบนกาล] ๑) ปจจบนแท แปลวา 'อย' อ. อห ธมม สณนโต ปต ลภาม ขา ฟงอย ซงธรรม ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๑ ๓ ๒ ยอมได ซงปต. ๕ ๔ ๒) ปจจบนใกลอนาคต แปลวา 'เมอ' อ. อนสนธ ฆเฏตวา ธมม เทเสนโต อม คาถ - มาห. ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ ๗ [พระศาสดา] เมอสบตอ ซงอนสนธ สาแดง ซงธรรม ตรสแลว ๒ ๑ ๔ ๓ ๗ ซงคาถา อนน. ๖ ๕ [อดตกาล] ๑) ลวงแลว แปลวา 'แลว' อ. ตโย มาสา "อตกกนตา" เดอน ท. ๓ กาวลวงแลว ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ ๓ ๒) ลวงแลวเสรจ แปลวา 'ครน - แลว' อ. เยน ภควา, เตน-ปสงกม, อปสงกมตวา ภควนต ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖ อภวาเทตวา, เอกมนต นสท. ภกษรปหนง พระผมพระภาคเจา ๗ ๘ ๙ ๒ โดยทใด, เขาไปใกลแลว โดยทนน. ครนเขาไปใกลแลว ไหวแลว ๑ ๔ ๓ ๕ ๗


ซงพระผมพระภาคเจา จงนงแลว ณ สวนขางหนง. ๖ ๙ ๘ ขาพเจาไดกลาวไวแลวขางตน (๑๓๐) วาธาตกตกนนไมแปลก กบธาตอาขยาต, เพราะเหตนน แมในทนกไมตองกลาวถงธาตอก. วาจก (๑๔๑) แมถงวาจกน กจดเปน ๕ อยางเดยวกนกบวาจกใน อาขยาต (๑๑๕) ตางกนสกวารปแหงกรยาศพท, เพราะฉะนน ในทน จกสาแดงแตอทาหรณเทานน. ๑) กตตวาจก. ภกข คาม ปณฑาย ปวฏโ. ภกษ ๑ ๒ ๓ ๔ ๑ เขาไปแลว สบาน เพอกอนขาว. ๔ ๒ ๓ ๒) กมมวาจก. อธคโต โข มยา - ย ธมโม. ธรรม อนน ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๕ ๔ อนเรา ถงทบแลว แล. ๓ ๑ ๒ ๓) ภาววาจก. การเณเนตถ ภวตพพ. อนเหต ในสงน ๑ ๒ ๓ ๑ ๒ พงม. ๓ ๔) เหตกตตวาจก. สเทวก ตารยนโต [ทาน] ยงโลกน ๑ ๒ กบทงเทวโลก ใหขามอย. ๑ ๒


๕) เหตกมมวาจก. อย ถโป ปตฏาปโต. พระสตป น ๑ ๒ ๓ ๒ ๑ [อนเขา] ใหตงจาเพาะแลว. ๓ ปจจยแหงกรยากตก (๑๔๒) ปจจยทสาหรบประกอบกบกรยากตกนน จดเปน ๓ พวก เหมอนปจจยแหงนามกตก. กตปจจย อยางน :- อนต, ตวนต, ตาว. กจจปจจย อยางน :- อนย, ตพพ. กตกจจปจจย อยางน :- มาน, ต, ตน, ตวา, ตวาน. ในปจจยทง ๓ พวกนน อนต, มาน. ๒ นบอกปจจบนนกาล ตวนต, ตาว, ต, ตน, ตวา, ตวาน. ๖ นบอกอดตกาล. อนย, ตพพ. ๒ นบอกความจาเปน. (๑๔๓) กตปจจย. อนต. สณนโต ฟงอย. ส ธาต ในความฟง, ณา ปจจย สนธ (๑๙) กโรนโต ทาอย. กร ธาต ในความ ทา, โอ ปจจย สนธ (๑๙) กเถนโต กลาวอย. กถ ธาต ในความ กลาว, เอ ปจจย สนธ (๑๙) ถาเปนอตถลงค ลง อ เปน สณนต กโรนต กเถนต.


ตวนต. สตวา ฟงแลว. ส ธาต ในความฟง, นาม (๖๔). ภตตวา กนแลว. ภช ธาต ในความ กจ, เอาทสดธาต เปน ต, นาม (๖๔). วสตวา อยแลว. วส ธาต ในความ อย, เอา ว เปน ว แลว ลง อ, นาม (๖๔). ถาเปนอตถลงค เปน สตวต, ภตตวต, วสตวต. นาม (๖๔). ตาว. ป. อต. นป. สตาว สตาวน สตาว ฟงแลว. ภตตาว ภตตาวน ภตตาว กนแลว. วสตาว วสตาวน วสตาว อยแลว. กรยาศพททประกอบดวยกตปจจยอยางนอยหนากรยาอาขยาต โดยมาก, พงเหนวาเปนเหมอนบทวเสสนะ. (๑๔๔) กจจปจจย. อนย. กรณย อนเขาพงทา. กร ธาต ในความ ทา, เอา น เปน ณ. วจนย อนเขาพงกลาว. วจ ธาต ในความ กลาว, โภชนย อนเขา พงกน. ภช ธาต ในความ กน, พฤทธ อ เปน โอ. ศพททประกอบดวยปจจยน บางศพทกใชเปนนามกตกบาง.


อ. ปณเตน ขาทนเยน โภชนเยน ปรวส. เขาเลยงแลว ดวยของควรเคยว ดวยของควรบรโภค อนประณต. ตพพ. กตตพพ อนเขาพงทา, ลบ ร ซอน ต. วตตพพ อน เขาพงกลาว, วท ธาต เอา ท เปน ต. ภชตพพ อนเขา พงกน, ลง อ อาคม. (๑๔๕) กตกจจปจจย. มาน. มาน ปจจยน มคตเหมอน อนต กแตวา ถาไมม ย ปจจย ซงลงในกรรม เปนกตตวาจก, ถาม ย ปจจยนน เปนกมมวาจก อยางน :- กตตวาจก. กมมวาจก. กรมาโน ทาอย. กรยมาโน อนเขาทาอย. ภชมาโน กนอย. ภชยมาโน อนเขากนอย. วทมาโน กลาวอย. วจจมาโน อนเขากลาวอย. ต. ธาตม ม และ น เปนทสด ลบทสดธาต. คโต ไปแลว. คม ธาต ในความ ไป, ความถง. รโต ยนดแลว รม ธาต ในความ ยนด.


ขโต อนเขาขดแลว. ขน ธาต ในความ ขด. หโต อนเขาฆาแลว. หน ธาต ในความ ฆา. ธาต จ, ช, และ ป เปนทสด เอาทสดธาต เปน ต. สตโต อนเขารดแลว, สจ ธาต ในความ รด. ววตโต สงดแลว. ว+วจ ธาต ในความ สงด. ภตโต อนเขากนแลว. ภช ธาต ในความ กน. จตโต อนเขาสละแลว จช ธาต ในความ สละ. คตโต อนเขาคมครองแลว. คป ธาต ในความ คมครอง. ตตโต รอนแลว. ตป ธาต ในความ รอน. ธาตม อา เปนทสดกด ต เปนกมมวาจกกด ลง อ. โต ยนแลว. า ธาต ในความ ตงอย. ปโต อนเขาดมแลว. ปา ธาต ในความ ดม. อภชฌโต อนเขาเพงจาเพาะแลว. อภ+ฌา ธาต๑ ในความ เพง. ภาสโต อนเขากลาวแลว. ภาส ธาต ในความ กลาว. ธาตม ท เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน นน แลวลบ ทสดธาต. ฉนโน อนเขามงแลว. ฉท ธาต ในความ ปด. สนโน จมแลว. สท หรอ สท ธาต ในความ จม. รนโน รองใหแลว. รท ธาต ในความ รองไห. ๑. ธาต ม 'อา' เปนทสด เอาทสดธาตเปน 'อ' บาง 'อ' บาง.


ฉนโน อนเขาตดแลว. ฉท ธาต ในความ ตด. ภนโน แตกแลว. ภท ธาต ในความ แตก. ทนโน อนเขาใหแลว ทา ธาต ในความ ให. (เอา อา ท ทา เปน อ). ธาตม ร เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน ณณ แลวลบ ทสดธาต. ชณโณ แกแลว. ชร ธาต ในความ คราครา. ตณโณ ขามแลว. ตร ธาต ในความ ขาม. ปณโณ เตมแลว. ปร ธาต ในความ เตม. ธาตม ส เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน ฏ แลวลบ ทสดธาต. ตฏโ ยนดแลว. ตส ธาต ในความ ยนด. หฏโ ราเรงแลว. หส ธาต ในความ หวเราะ. ปวฏ เขาไปแลว. ป+วส ธาต ในความ เขาไป. ธาตม ธ และ ภ เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน ทธ แลว ลบทสดธาต. พทโธ รแลว. พธ ธาต ในความ ร. กทโธ โกรธแลว. กธ ธาต ในความ โกรธ. รทโธ ปดแลว. รธ ธาต ในความ กน. ลทโธ อนเขาไดแลว. ลภ ธาต ในความ ได. อารทโธ อนเขาปรารภแลว. อา+รภ ธาต ในความ เรม.


ธาตม ม เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน นต แลวลบ ทสดธาต. ปกกนโต หลกไปแลว. ป+กม ธาต ในความ กาวไป. ทนโต ทรมานแลว. ทม ธาต ในความ ทรมาน. สนโต ระงบแลว. สม ธาต ในความ สงบ, ระงบ. ธาตม ห เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน ฬห แลวลบ ทสดธาต. รฬโห งอกแลว. รห ในความ งอก. มฬโห หลงแลว. มห ธาต ในความ หลง. วฬโห อนนาพดไปแลว. วห ธาต ในความ ลอย. ศพททประกอบดวยปจจยน บางศพทกใชเปนนามกตกบาง เหมอนบทวา พทโธ เปนตน. ตน. ตวา. ตวาน. กาตน. กตวา. กตวาน. ทาแลว. คนตน. คนตวา. คนตวาน. ไปแลว. หนตน. หนตวา. หนตวาน. ฆาแลว. อปสคอยหนา แปลงปจจยทง ๓ เปน ย. อาทาย ถอเอาแลว. อา+ทา ธาต ในความ ถอเอา. ปหาย ละแลว. ป+หา ธาต ในความ ละ. นสสาย อาศยแลว. น+ส ธาต ในความ อาศย.


ธาตม ม เปนทสดอยหนา แปลง ย กบทสดธาต เปน มม. อาคมม มาแลว. อา+คม ธาต ในความ ไป. นกขมม๑ ออกแลว. น+ขม ธาต ในความ ออก. อภรมม ยนดยงแลว. อภ+รม ธาต ในความ ยนด. ธาตม ท เปนทสดอยหนา แปลง ย กบทสดธาตเปน ชช. อปปชช เกดขนแลว. อ+ปท ธาต ในความ เกด. ปมชช ประมาทแลว. ป+มท ธาต ในความ ประมาท. อจฉชช ชงเอาแลว. อา+ฉท ธาต ในความ ชงเอา. ธาตม ธ และ ภ เปนทสดอยหนา แปลง ย กบทสดธาต เปน ทธา, พภ. วทธา แทงแลว. วธ ธาต ในความ แทง. ลทธา ไดแลว. ลภ ธาต ในความ ได. อารพภ ปรารภแลว. อา+รภ ธาต ในความเรม. ธาตม ห เปนทสดอยหนา แปลง ย กบทสดธาตเปน ยห. ปคคยห ประคองแลว. ป+คห ธาต ในความ ประคอง. สนนยห ผกแลว. ส+นห ธาต ในความ ผก. อารยห ขนแลว. อา+รห ธาต ในความ ขน. แปลง ตวา เปน สวา, ตวาน เปน สวาน จาเพาะแต ทส ธาต อยางเดยว. ปจจยทง ๓ ตวน บอกอดตกาลโดยมากกวากาลอน จงไดจด ๑. อกอยางหนง นกขมม น+กม ธาต ในความ ออก, กาวออก.


ไวในพวกอดตกาล, ทบอกกาลอน จกมแจงในวากยสมพนธขางหนา และศพททประกอบดวยปจจยทง ๓ ตวน นาหนากรยาอาขยาตเปนนตย. [๑๔๖] คาถามชอ สาธนะ ธาต ปจจย และวาจก ใหผ ศกษาตอบ. ถามสาธนะ และ ปจจย ทา ธาต ในความ ให. ทายโก ชอคน " " ทาน ชอกรยา " " ทาน ชอเจตนา " " ทาน ชอของ " " ทาน ชอท ปจ ธาต ในความ หง ปาจโก ชอคน " " ปกก ชอขาว " " ปาโก ชอหมอขาว " " ปจน ชอกรยา " " ปจน ชอฟน พนธ ธาต ในความ ผก. พนธโก ชอคนผก " " พนธน ชอกรยา " " พนธน ชอเรอนจา " " พนธน ชอโซ " " พนโธ ชอคนทเขาผก.


ถามธาตปจจยและวาจก ภวตพพ อนเขาพงม. ทสวาน เหนแลว สมมยห หลงพรอมแลว. กถโต อนเขากลาวแลว. ฉนทย ตดแลว. เทสโต อนเขาแสดงแลว. นสนโน นงแลว. ปสสนโต เหนอย. วนโต คายแลว. ทฏโ อนเขาเหนแลว. วทนโต กลาวอย. สทโธ สาเรจแลว. สตวา ฟงแลว. พทโธ เนองแลว. ลทธาน ไดแลว. ภนโต หมนแลว. ทสวา เหนแลว. อากณโณ เกลอนกลนแลว. โอกกมม กาวลงแลว. วนทนโย อนเขาพงไหว. โอคาฬโห หยงลงแลว. วนทนโย อนเขาพงไหว. จบกตกแตเทาน.

Documents

1 04+บาลีไวยกรณ์+วจีวิภาค+ภาคที่+2+อาขยาต+และ+กิตก์