5/22/2018 1-24724

1/128

Dodatek: pyta DVD ze spektaklem

Operacja RESZKAN R 3 ( 1 1 0 )m a r z e c

2 0 1 0

B I U L E T Y NB I U L E T Y NI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E JI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J

cena 7 z (w tym 0% VAT)

numer indeksu 374431nakad 10000 egz.

Rys.A

Krauze

5/22/2018 1-24724

2/128

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystoktel. (0-85) 664 57 03

ul. Witomiska 19, 81-311 Gdyniatel. (0-58) 660 67 00

ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowicetel. (0-32) 609 98 40

ul. Reformacka 3, 31-012 Krakwtel. (0-12) 421 11 00

ul. Szewska 2, 20-086 Lublintel. (0-81) 536 34 01

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 dtel. (0-42) 616 27 45

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznatel. (0-61) 835 69 00

ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszwtel. (0-17) 860 60 18

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecintel. (0-91) 484 98 00

ul. Chodna 51, 00-867 Warszawatel. (0-22) 526 19 20

ul. Sotysowicka 21a, 51-168 Wrocawtel. (0-71) 326 76 00

BIAYSTOK

GDASK

KATOWICE

KRAKW

LUBLIN

D

POZNA

RZESZW

SZCZECIN

WARSZAWA

WROCAW

BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJKolegium: Jan aryn przewodniczcy,

Marek Gazowski, ukasz Kamiski, Kazimierz Krajewski, Agnieszka uczak, Filip Musia,Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wjtowicz, Piotr ycieski

Redaguje zesp: Jan M. Ruman redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak zastpca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.plAndrzej Sujka sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.plPiotr ycieski fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat Maria Winiewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Archiwalne numery w internecie: www.ipn.gov.pl/biuletynInformacja o prenumeracie i zamawianiu numerw archiwalnych: www.ipn.gov.pl/biuletyn_prenumerata

Projekt graficzny: Krzysztof Findziski; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;amanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, WarszawaAdres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Krakw

ODDZIAY IPN ADRESY I TELEFONY

5/22/2018 1-24724

3/128

ROZMOWY BIULETYNUDrogi towarzysz Gierek. O latach 19701980

z Magorzat Choma-Jusisk, Jerzym Eisleremi Andrzejem Zawistowskim rozmawia Barbara Polak........................2

KOMENTARZE HISTORYCZNERobert Spaek Kredyt kierownictwa wyczerpuje si.

Zmiana wadzy w grudniu 1970 r.........................................................17Piotr Brzeziski Na rwni pochyej. Gdyska PZPR wobec

kryzysu spoeczno-ekonomicznego w latach siedemdziesitych... 29Sebastian Rosenbaum Operacja Tama. Suba Bezpieczestwa

wobec masowej emigracji do RFN.........................................................34Justyna Baejowska Prekursorzy z Lublina..................................................43

Andrzej W. Kaczorowski Moecie pisa o jasekach..................................50Cecylia Kuta Katolicy wieccy w dobie gierkowskiej...............................54

Andrzej Zawistowski Jak rzebionoCzowieka z marmuru

?......................63Filip Musia Osabi Wojty i opozycj. Wydzia IV SBw Krakowie w latach 19751978..........................................................69

Bogusaw Tracz Dugowosi ptnicy. Zlot hipisw na Jasnej Grze.....76Spr o Gierka trwa........................................................................................81

RELACJE I WSPOMNIENIALeszek Budrewicz Godwka w Podkowie Lenej........................................84Urszula Sikorska-Kelus Bibliotekarstwo z dreszczykiem.............................92

DOKUMENTY

Wojciech Sawicki Wsppraca Wojciecha Jaruzelskiegoz organami Informacji Wojskowej w wietle materiawwschodnioniemieckiej Stasi (studium rdoznawcze).....................97

Rafa Lekiewicz Aukcyjne odkrycie.............................................................110

RECENZJEDaniel Wicenty Dziennikarzy gdaskich konstrukcja historii wasnej.... 113Marcin Urynowicz Wspomnienia po latach.................................................116

ZMARLI

Kazimierz Krajewski Komendant Sawek.................................................121

B I U L E T Y NNR 3 (110)

MARZEC2 0 1 0

SPIS TRECI

I N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J

5/22/2018 1-24724

4/128

2

ROZMOWY

BIULETYNUDROGI TOWARZYSZ GIEREK

O LATACH 19701980 Z MAGORZAT CHOMA-JUSISK,JERZYM EISLEREM I ANDRZEJEM ZAWISTOWSKIMROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. Protesty robotnicze na Wybrzeu, po ogoszeniupodwyek cen ywnoci, zaskoczyy I sekretarza PZPR.Wadysaw Gomuka, jak oceniano to w Moskwie, byju wypalony, nie mg sprosta sytuacji. Koniecz-no zmian widoczna bya nie tylko z perspektywy War-szawy, ale i Kremla.J.E. Dla Moskwy zawsze naj-waniejsze byo to, eby w Pol-sce panowa spokj czyli,jak mawiali polscy przywdcykomunistyczni ad i porz-dek: nikt nie strajkuje, nikt nie

protestuje, a w pierwszym okresie przede wszystkim nikt niestrzela po lasach. Z punktu widzenia Kremla mniej istotnebyo, kto to zapewni Bolesaw Bierut, Wadysaw Gomu-ka, Stanisaw Kania, Wojciech Jaruzelski lub Edward Gierek.Oczywicie spokj mia panowa we wszystkich krajachobozu. Polska jednak bya pod tym wzgldem wyjtkowa.

W cigu 45 lat jej komunistycznej historii miaa a siedmiu I sekretarzy (tylu, ile ZwizekSowiecki w cigu ponad siedemdziesiciu lat). Mona te przypomnie, e Jnos Kdr byprzywdc wgierskiej partii prawie tyle lat, co Gomuka, Gierek, Kania i Jaruzelski razemwzici. Spoeczestwo polskie byo najbardziej niepokorne, a system relatywnie sabszy niw innych krajach bloku sowieckiego.B.P. Dlaczego wskazano na Gierka?J.E. Kandydatura Gierka nie bya przypadkowa. Jeli wierzy kierownikowi sektora pol-skiego w KC KPZS, Piotrowi Kostikowowi, ju 16 grudnia, w rod, czyli jeszcze przedmasakr w Gdyni i przed najbardziej gwatownymi walkami ulicznymi w Szczecinie, naposiedzeniu Biura Politycznego KPZS w Moskwie Leonid Breniew postawi kwesti sukcesji

wadzy w Warszawie i powiedzia, e najlepszym kandydatem jest Gierek. Propozycj przy-jto przez aklamacj, nikt nie zaoponowa. Zoyo si na to wiele czynnikw. Spodoba sijeszcze Nikicie Chruszczowowi, kiedy w 1959 r. organizowa cz jego wizyty na lskui w Zagbiu. Profesor Aleksandr Oriechow z Moskwy, kilka lat temu przypadkowo, w miej-scu, gdzie tego nie powinno by, znalaz zapis rozmw polsko-radzieckich, ktre toczyysi w nocy z 19 na 20 padziernika 1956 r. w Belwederze. Czciowo znamy je z relacji:Edwarda Ochaba, Wadysawa Gomuki i Romana Zambrowskiego. Chruszczow grzmiana Gomuk i Ochaba, e usuwa si z kierownictwa towarzyszy, ktrzy s gwarantami soju-szu i przyjani polsko-sowieckiej, i wymieni marsz. Konstantego Rokossowskiego, ZenonaNowaka, Franciszka Jwiaka i Hilarego Chechowskiego. Ot w tym dokumencie, ktry

znalaz Oriechow, a w Polsce wyda Andrzej Werblan w ostatnich numerach miesicznika

5/22/2018 1-24724

5/128

3

ROZMOWY

BIULETYNU

Dzi, ktre ukazay si tu przed mierci Mieczysawa Rakowskiego, jest jeszcze jednonazwisko Edwarda Gierka. On by wtedy zaledwie od trzech miesicy czonkiem BiuraPolitycznego, od p roku sekretarzem KC. Skd towarzysze na Kremlu znali tego czowiekai wiedzieli, e jest on gwarantem przyjani polsko-radzieckiej? Zapytaem Werblana, jakajest jego teza. Powiedzia, e jego zdaniem bya to znajomo z lat czterdziestych.B.P. Przecie Gierek by wtedy w Belgii.J.E. Tak. Dziaa w belg skiej partii komunistycznej. Do partii komunistycznych w pa-stwach spoza bloku sowieckiego jedzili kontrolerzy i konsultanci z Moskwy. Przypo-mn, e partie komunistyczne: belg ska, francuska i woska, byy dla Moskwy wane, bow latach czterdziestych ocieray si o udzia w rzdach tych krajw. Gierek by bardzowpywowym dziaaczem w rodowisku belg skich komunistw. Werblan uwaa, e to wa-nie wtedy dostrzegli go towarzysze sowieccy; by pryncypialny, spodoba im si. Wiedzielio jego przyjedzie do Polski i dlatego zosta wymieniony w jednym szeregu z Rokossowskim,Nowakiem, Jwiakiem i Chechowskim. To byli dobrzy, twardzi towarzysze, bdcy fila-rami Natolina i przyjani midzy PRL a ZSRS. Tu odwoam si do wspomnie Kostikowa,

ktry pisze, e gdy pod koniec lat szedziesitych Gomuka si zuy, na Kremlu ju odlata 1968 r. (czyli po Marcu) mwio si o Gierku. Nie przygotowywano usunicia Gomu-ki, ale ustalono, e jeli towarzysz Wiesaw bdzie musia odej, to Gierek jest waciwymkandydatem do sukcesji. I, rzecz rzadko spotykana I sekretarz komitetu wojewdzkiego(co prawda take czonek Biura Politycznego), by zaproszony do spdzenia urlopu naKrymie, gdzie midzy innymi nieformalnie spotka si z Breniewem. W grudniu 1970 r.towarzysz Edward by wic dla Moskwy naturalnym kandydatem na nastpc Gomuki. NieMieczysaw Moczar, bo obawiano si jego nacjonalizmu la Nicolae Ceauescu.B.P. W jakim stanie gospodarczym znajdowaa si wwczas Polska?A.Z. Polska gospodarka pod koniec lat szedziesitych znaj-

dowaa si wci na drodze poszukiwania docelowego mode-lu. Z jednej strony wadze ju rozumiay, e nie jest moliweskopiowanie w Polsce czystych wzorcw radzieckich. Z drugiejjednak strony Gomuka po krtkiej przerwie powrci dopolityki forsownej industrializacji, czyli tej samej, ktra zako-czya si fiaskiem w 1956 r. Historycy gospodarki staraj siopisywa dzieje PRL wedug swoistego quasi-cyklu. Po 1944 r.w Polsce kilkakrotnie pojawiy si nastpujce etapy politykigospodarczej: etap prokonsumpcyjny (kiedy wadze staraysi kupi spoeczestwo przez zwikszania dostaw towarw

konsumpcyjnych), etap proinwestycyjny (kiedy wadze stawiayna przyspieszon industrializacj, kadc duy nacisk na roz-budow przemysu wytwarzajcego rodki produkcji kosztem materialnej kondycji spoecze-stwa), etap korekty polityki gospodarczej (gdy rzdzcy orientowali si, e ich polityka ekono-miczna moe przyczyni si do spoecznych niepokojw), wreszcie kryzys polityczny bdcyefektem nieudanej korekty. w kryzys polityczny przynosi zmian ekipy rzdzcej, ktra byuspokoi nastroje spoeczne i zyska przychylno obywateli znw inicjowaa polityk pro-konsumpcyjn. Cykl zaczyna si powtarza. Tym schematem mona opisa zarwno politykgospodarcz ekipy Bolesawa Bieruta i Hilarego Minca, jak ekipy Wadysawa Gomuki.

W 1968 r. Gomuka zorientowa si, e polityka gospodarcza rzdu PRL nie tylko nie

przynosi podanego wzrostu stopy yciowej obywateli, ale te coraz bardziej odstaje od

5/22/2018 1-24724

6/128

4

ROZMOWY

BIULETYNUoglnowiatowych tendencji rozwojowych. Parafrazujc okrelenie uyte wiele lat pniej

przez Lecha Was, wczesn gospodark PRL mona byo opisa tak: Polska jechaa narowerze, a wiat pdzi samochodem. Klska ekipy Gomuki w roku 1970 bya efektemprb korekty polityki gospodarczej, jak zaczto realizowa od 1968 r. Osob symbolizu-jc t now polityk nazwan polityk selektywnego rozwoju by Bolesaw Jaszczuk,sekretarz ekonomiczny KC PZPR. U podstaw tego rozwizania ekonomicznego byo odej-cie od autarkii i skupienie wysikw inwestycyjnych na przeprowadzeniu zmian struktural-nych w przemyle, tak by wczy si w midzynarodowy podzia pracy. Bya to ostatniaprba nie poddawana take bezporedniemu naciskowi spoecznemu reformy central-nie kierowanej polskiej gospodarki, ktrej celem miao by zwikszenie jej efektywnoci.

Wybuch spoecznego niezadowolenia w grudniu 1970 r. po raz drugi domkn quasi-cykl gospodarki PRL. Komunici potrzebowali zatem kogo, kto znowu sprbuje kupispoeczestwo jednym sowem, rozpocznie polityk prokonsumpcyjn. Do takiego za-dania Gierek nadawa si znakomicie. Sprzyja mu dobry wizerunek gospodarza, ktremuudao si osign sukces na Grnym lsku. Oczywicie, mao kto wiedzia, jakim to

si odbyo kosztem i dlaczego Gierkowi oraz Jerzemu Zitkowi (przewodniczcemu Prezy-dium WRN w Katowicach) udao dobrze gospodarowa na lsku i osiga takie sukcesy.Sukces Gierka by ogldany z perspektywy duo biedniejszych regionw Polski. Dlategochciano go wykorzysta.B.P. W latach siedemdziesitych, chyba po raz pierwszy w dziejach PRL, bardzoistotne byo to, co dzieje si w gospodarce wiatowej.A.Z. By to efekt polityki gospodarczej ekipy Gierka, ktra postanowia poszuka funduszyna najwikszy zryw inwestycyjny w historii PRL przede wszystkim na Zachodzie. WydarzeniaGrudnia 1970 r. wymusiy finansowanie konsumpcji i nowych miejsc pracy niezbdnychdla wchodzcego na rynek wyu demograficznego z kredytw. Ju w styczniu 1971 r.

Edward Gierek i Piotr Jaroszewicz uzyskali zgod Moskwy na poszukiwanie kredytodawcwna Zachodzie. Decydujc si na ten krok, Gierek automatycznie niejako znalaz si w or-bicie europejskiej gospodarki rynkowej. Co nie oznacza, e peerel sta si jednym z pod-miotw tej gospodarki. Skorzysta tylko z autostopu i wsiada do samochodu z napisemgospodarka wiatowa. Nie mia prawa jazdy, by pasaerem bez adnego wpywu nakierunek drogi, szybko jazdy czy miejsce, w ktrym podr si zakoczy.

Gierkowi jednak wydawao si, e jego plan zakada chytre wykorzystanie zgniychkapitalistw. Zamierza prowadzi aktywn polityk kredytow czyli de factosamo-spat kredytw. Liczy, e za uzyskane kredyty w Polsce zostan wybudowane nowoczesneprzedsibiorstwa, ktrych cz produkcji zostanie wyeksportowana i w ten sposb zdob-

dzie si rodki na spat kredytw. Dodatkowo plan ten zakada take, e wystpujca naZachodzie inflacja zmniejszy realny ciar zaduenia. Zachd chtnie dawa kredyty. Byto efekt polityki odprenia na linii WschdZachd, a take napywu pienidzy ze wiataislamskiego. Pierwszy szok naftowy przynis wzrost cen ropy. W krajach islamskich niemona byo otrzyma procentu od zysku, bo to jest sprzeczne z zasadami islamu i tzw.petrodolary napyny do bankw europejskich. One z kolei obniyy ceny kredytw, costanowio dla kredytobiorcw dodatkow zacht.M.Ch.J. Dodajmy, e to otwarcie na Zachd dotyczyo nie tylko gospodarki, ale takepolityki, czego przykadem s choby wizyty trzech kolejnych prezydentw USA w Polsce.Rwnie zwykli obywatele zyskali moliwo atwiejszych wyjazdw na Zachd, a od 1973 r.

do pastw bloku sowieckiego mogli jedzi nawet na podstawie dodatkowej piecztki

5/22/2018 1-24724

7/128

5

ROZMOWY

BIULETYNU

w dowodzie. Wiksza mobilno spoeczestwa i blisze zetknicie si z kultur Zachoduprzyczyniy si do zwikszenia aspiracji Polakw i oczekiwa wobec wadzy.J.E. Paradoks polega na tym, e z jednej strony byo to dokonujce si co najmniej zaprzyzwoleniem Moskwy otwarcie na Zachd, a z drugiej strony zwaszcza od poowydekady w gospodarce krajowej pojawiy si pomysy i dziaania o zgoa odmiennym wek-torze, czyli wspieranie rolnictwa uspoecznionego. Niby pojawili si (lansowani w mediach)polscy farmerzy, ale coraz wicej rodkw szo na pegeery, byy preferencje dla kolektywnejgospodarki rolnej. Pomysy rodem z lat pidziesitych dotyczyy zreszt nie tylko rolnictwa.Mam tu na myli np. decyzj o budowie gigantycznej Huty Katowice, o ktrej EdwardBabiuch w jednym z wywiadw mwi (i to naprawd nie jest art), e ona powstaje po to,eby byo piwo w puszkach.A.Z. Nie do koca zgadzam si z tez odnonie do rolnictwa. Przyjte na pocztku latsiedemdziesitych rozwizania miay premiowa produkcj roln. Ogoszono, e wszyst-kie trzy sektory (pastwowy, spdzielczy i prywatny) bd traktowane rwnoprawnie. Zli-kwidowane zostay dostawy obowizkowe, podniesiono o kilkanacie procent ceny skupu

produktw rolnych. Zwaywszy na zamroone ceny rodkw produkcji, byo to bardzokorzystne. Rolnicy indywidualni otrzymali moliwo zaopatrywania si w maszyny rolni-cze, dostp do spoecznej opieki zdrowotnej, sytemu rentowo-emerytalnego, uregulowanozasady dziedziczenia gospodarstw rolnych. Te posunicia pocztkowo przyniosy wzrostprodukcji rolnej. W poowie dekady zosta on wyhamowany z powodu niedoinwestowaniapolskiej wsi. Dopiero wwczas wadze zareagoway powrotem do preferowania gospo-darstw uspoecznionych.M.Ch.J. Niekonsekwentna polityka rolna w drugiej poo-wie dekady przyczynia si do prb zorganizowanej opozycjiw rodowiskach wiejskich. Ekipa Gierka najpierw rozbudzia

nadzieje na korzystne zmiany. Dlatego bardziej zdecydowanewprowadzanie socjalistycznego modelu wsi i skutki kryzy-su, uderzajce w rolnikw pod koniec lat siedemdziesitych,wywoay tak due niezadowolenie. Paradoksalnie czargoryczy przelaa ustawa emerytalna, uchwalona w 1977 r.,a konkretnie jej zapisy uzaleniajce otrzymanie wiadczeod przekazania gospodarstw nastpcom lub pastwu.

Stale obecne w polityce wobec wsi pomysy na ogranicza-nie rodzinnych gospodarstw rolnych podwayy zaufanie rol-nikw do wadzy. Ale z drugiej strony, po latach, wanie okres gierkowski jest wspominany

na wsi ze szczeglnym sentymentem.B.P. Zmiana strategii gospodarczej musiaa oznacza odejcie od modelu selek-tywnego rozwoju.A.Z. Haso selektywny rozwj zostao zastpione rozwojem harmon nym. Mia byto sygna dla spoeczestwa, e dla wadz wany jest zarwno rozwj przemysu, jak i pod-noszenie stopy yciowej obywateli. Std bardzo symptomatyczne zmiany w nomenklaturzeekonomicznej: nie mwio si ju o polityce gospodarczej lecz spoeczno-gospodar-czej, Narodowy Plan Gospodarczy sta si Narodowym Planem Spoeczno-Gospodar-czym itp. Zreszt take dla Sowietw zmiana polskiej polityki gospodarczej bya na rk.Nie podobay si im pomysy Gomuki prowadzce do wikszego podziau pracy w ramach

RWPG. Poza tym Gomuka w sprawach gospodarczych by bardzo ostrony i nie zadua

5/22/2018 1-24724

8/128

6

ROZMOWY

BIULETYNUpastwa. Gierek za rozbudowywa przemys take ten produkujcy na potrzeby wojska

korzystajc ze rodkw ideologicznych wrogw z Zachodu.J.E. W latach 19711975 wydalimy na zbrojenia 8 mld z, a w nastpnym picioleciu 25 mld. Zastanawiam si, czy jedn z przyczyn forsowania Gierka na I sekretarza niebyo to, e uwaano go za bardziej przyjaznego rnym sowieckim pomysom, w tymrozwojowi przemysu zbrojeniowego. Gierek na przykad zgodzi si na to, na co Gomuka,ktry by bardzo wraliwy na punkcie polskiej racji stanu, nie chcia si zgodzi sze-rokotorow lini kolejow od Hrubieszowa do Huty Katowice, wczenie majc takeznaczenie strategiczne.B.P. Gierek mia inne dowiadczenie yciowe ni Gomuka. Czym innym jestby komunist w Belgii, a czym innym w przedwojennej, wojennej i powojennejPolsce. Dla nowego I sekretarza podstawowy koszyk w ekonomicznej kondycjispoeczestwa z ca pewnoci rni si od gomukowskiego. Cakowicie wierzw szczero intencji zawartej w hale Aby Polska rosa w si, a ludziom yo sidostatniej. Ludzie z chci na taki plan przystali.

A.Z. aden chyba rzd komunistyczny nie mia zamiaru skazywa swoich obywateli naubstwo. To byo przecie niepodane z wielu wzgldw, zarwno politycznych, jak i stra-tegicznych. By jednak jeden, za to podstawowy problem czy najpierw uszczliwialudzi, czy rozbudowywa przemys, zwaszcza ten niekonsumpcyjny. Poprzednicy Gierkadwukrotnie kupowali spoeczestwo (nawizuj tu do wspomnianego quasi-cyklu peere-lowskiej gospodarki), wci jednak wracano do priorytetu rozwoju przemysu. Po 1970 r.byo ju oczywiste, e jedynie odczuwalny wzrost stopy yciowej spoeczestwa bdzie sta-nowi realn gwarancj spokoju w kraju. Nie byo to zreszt autorskie odkrycie polskichkomunistw. Wszak na Wgrzech po 1956 r. i w Czechosowacji po 1968 r. tak waniewyglda normalizacja.

M.Ch.J. Efekty zmian gulaszowego socjalizmu na Wgrzech wskazyway, e jeeli za-spokoi si wane ekonomiczne potrzeby spoeczestwa i umiarkowanie rozwinie konsump-cjonizm, to uchroni to wadz przed buntem. Chodzio o to, by w jakim sensie kupico najmniej konformistyczne postawy spoeczestwa.J.E. Najlepiej zreszt za cudze pienidze.A.Z. Wanie o to chodzio, by za cudze. Plan szecioletni by oparty na pienidzachkrajowych i bardzo niedobrze si to dla Polakw skoczyo.B.P. Wraz ze zmian na stanowisku I sekretarza PZPR w najwyszych wadzachpartyjnych pojawi si nowy i inaczej skomponowany zestaw ludzi.J.E. Gierek dokoczy zainicjowany w 1968 r. proces wymiany pokoleniowej w partii.

Na eksponowanych stanowiskach w partii pozostali ostatni towarzysze, majcy sta jeszczew KPP, ale ekipa Gierka jest jedn z najmodszych wrd partii komunistycznych w caejEuropie. Na polityczn aren weszli ludzie ze szkoy mylenia Zwizku Modziey Pol-skiej, urodzeni na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych, czsto za modzi nawet nadowiadczenia i yciorysy wojenne. Do Wojska Polskiego zdyli wstpi w 1945 r. ci naj-starsi z najmodszych jak np. Mieczysaw Rakowski. Modsi, niejednokrotnie urodzeni juw latach trzydziestych, mieli za sob lata stalinowskie, Zwizek Modziey Polskiej, wielkiebudowy socjalizmu. Do tej formacji (przy wszystkich rnicach) nale: Jzef Tejchma, Ka-zimierz Barcikowski, Stanisaw Kocioek (on akurat odszed wraz z ekip Gomuki), StefanOlszowski, Jan Szydlak, Edward Babiuch, Stanisaw Kania. I jeszcze jedno, ci ludzie byli

na og o wiele lepiej wyksztaceni. Co prawda sam Gierek by inynierem bez matury,

5/22/2018 1-24724

9/128

7

ROZMOWY

BIULETYNU

ale ludzie z jego otoczenia mieli na og ukoczone studia wysze dzienne, normalne,picioletnie. A jednoczenie (na og) nigdy w yciu nie pracowali. Bierut w modoci byzecerem, Gomuka lusarzem w przemyle naftowym, Gierek grnikiem. Pokolenie,o ktrym mwi, od pocztku pracowao w aparacie ju na studiach byli dziaaczamimodzieowymi lub studenckimi, a potem jedynie tylko przenosili si z jednego gabinetu dodrugiego, z wydziau nauki do sportu itd.B.P. Trudno nawet nazywa ich komunistami.J.E. O ile ta wczeniejsza generacja zawiadczya swoje polityczne przekonania w przed-wojennej Polsce, w sytuacji mao dla siebie komfortowej i ich droga nie bya drog kariery,ale cikiego ycia; o tyle ci, co wchodzili do partii i do wadzy po roku 1945, nie mieliokazji udowodnienia swoich pogldw. W latach siedemdziesitych pojawio si okrele-nie, ktre do dzi funkcjonuje w naszym jzyku politycznym pragmatyzm. To s techno-kraci i pragmatycy. A wic w tym sensie ekipa Gierka bya bardzo moda i nowoczesna.

A przez to, e nie bya tak silnie zideologizowana, spoeczestwo atwiej j wchono.Towarzyszy temu rwnolegle proces wchaniania spoeczestwa przez wadz w cigu

dekady liczba czonkw PZPR zwikszya si o 50 proc., m.in. przez zapisy maturzystw.Po studniwce, a przed matur, najbardziej ideowa lub jak chcieliby inni bezideowamodzie: dwie, trzy, pi osb w szkole, majc skoczone osiemnacie lat, zapisywao sido partii. Potem na zebraniach partyjnych zwracali si do pedagogw per towarzyszu(ko)profesorze(ko), ale na og, w przeciwiestwie do zetempowcw w czasach stalinowskich,nie besztali i nie pouczali swoich nauczycieli.

Spotkaem si z okreleniem epoki Gierka jako stalinizmu bez terroru. I rzeczywicie ujawni si przecie wwczas powrt do kultu Bieruta, w 1979 r. w Lublinie stan po-mnik towarzysza Tomasza, wydano gigantyczny album o Rokossowskim, powstaa bio-grafia Bieruta pira Henryka Rechowicza. A wszystko dlatego, e u wadzy byli zetempowcy.

Tejchma dopuci do produkcji i wprowadzi na ekrany Czowieka z marmuru, na szal rzu-cajc w tej sprawie cay swj autorytet bo widzia w tym filmie siebie, modego chopakapracujcego przy budowie Huty Lenina.M.Ch.J. Wzrost liczby czonkw PZPR, widoczny take w innych grupach spoecznych, bywyrazem przystosowania spoeczestwa do swoistych regu ycia spoecznego w PRL. A jed-n z nich byo powizanie moliwoci awansu na waniejsze stanowiska z przynalenocido PZPR. Mona powiedzie, e w spoeczestwie take dao o sobie zna pragmatycznepodejcie do realiw systemu.B.P. Jednym ze sloganw tej dekady byo haso modzie z parti.J.E. Dlatego wadzom zaleao, eby powsta jeden, scentralizowany Zwizek Socjali-

stycznej Modziey Polskiej. Ale to ju nie te czasy, eby to bya liczca grubo ponad 2 mlnczonkw organizacja, wic i jej sia bya inna ni ZMP. Postawiono jednak na modzie,szeregi PZPR znacznie si odmodziy. Cz obecnej, lewicowej elity wadzy Jerzy Szmaj-dziski, Jerzy Jaskiernia, Jzef Oleksy, Aleksander Kwaniewski, Wodzimierz Cimoszewicz,Leszek Miller, wywodzi si z ruchu modzieowego, dojrzewajc politycznie wanie w la-tach siedemdziesitych.A.Z. Idealn ilustracj tego, jak partia wykorzystywaa modzie, s dwa wydania Pol-skiej Kroniki Filmowej z pierwszej poowy lat siedemdziesitych. Na kolorowym filmie towyjtek, gdy z reguy PKF bya realizowana na tamie czarno-biaej widzimy modzierozbawion, barwn, a do tego pracujc, uczc si lub studiujc. W ostatnich scenach

modzie ta wiwatuje na cz przywdcw PRL: Gierka, Jaroszewicza, Jaboskiego.

5/22/2018 1-24724

10/128

8

ROZMOWY

BIULETYNUM.Ch.J. Czsto powtarzane byo haso jednoci moralno-politycznej narodu. To te

pasuje do tego modelu stalinizmu bez terroru. Praktyczn jego realizacj byo chobywspomniane ujednolicenie ruchu modzieowego. Te chwytliwe hasa byy przejawem za-biegania o rzd dusz. W propagandzie Gierek by kreowany na ojca narodu, co zresz-t byo typowe dla wszystkich komunistycznych przywdcw. Niewtpliwie pomogy mupocztkowe sukcesy w polityce ekonomicznej i wiele osb uwierzyo w prawdziwo tegopropagandowego wizerunku. To i inne hasa miay mobilizowa spoeczestwo do rnychzada i udziau w rytuaach, jak choby wyborach czy pochodach pierwszomajowych.J.E. Gierkowska propaganda posugiwaa si metod szybkich efektw, np. tzw. czynwspoecznych, chocia ekonomiczne koszty takich spontanicznych zryww byy ogromne.Sukces i jego odtrbienie byo jedn z najwaniejszych wizytwek tej ekipy. Nawet osig-nicia pojedynczych osb staway si sukcesem narodowym, a w wymiarze propagando-wym niemal osobistym sukcesem I sekretarza. Prawdziwy majstersztyk propaganda zrobi-a przy okazji lotu w kosmos Mirosawa Hermaszewskiego. Hermaszewski, do czasu, kiedynie wyrazi akcesu do Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, by traktowany z ogromn

sympati, to by bohater tamtych czaswA.Z. Ten sukces propagandowy nie mia jednak dugiego ywota, cho wizerunek Her-maszewskiego znalaz si nawet na wybitej wwczas okolicznociowej monecie. Euforia pojego locie trwaa jedynie od lipca do padziernika 1978 r. Wybr kard. Karola Wojtyy napapiea by tak bezprecedensowym wydarzeniem, e nie mia sobie rwnych.B.P. W pierwszej poowie lat siedemdziesitych powstay propagandowe ikony tejdekady, z ktrych chyba najwiksz wymow mia odbudowywany Zamek Krlewski.Pamitam, jak chciano wierzy, e jest to zwiastun uniezaleniania si od Sowietw.J.E. To bya take Trasa azienkowska, by Dworzec Centralny i wiele innych wanychobiektw. atwo day si wpisa do ksigi sukcesw. Wtedy po raz pierwszy i jedyny

w peerelu podano dat rozwizania problemu mieszkaniowego, miao to nastpi doroku 1985. Nigdy przedtem ani nigdy potem w Polsce nie zbudowano tyle mieszka, cow latach 19781979, w kadym roku prawie 290 tys. Abstrahuj od ich standardu, alena przykad nie miay ju lepych kuchni. A jednak problemu mieszkaniowego nie udaosi rozwiza. Dla porwnania powiem, e niezniszczona przez wojn Francja w czasachgen. Charlesa de Gaullea budowaa po 600 tys. mieszka rocznie. My rwnie musie-libymy budowa rocznie po 500 tys. mieszka przez dziesi lat, eby w Polsce przestaosi mwi o godzie mieszkaniowym.A.Z. Warto jednak pamita, e mwic o tych sukcesach, jestemy troch winiamiwczesnej propagandy. Oczywicie, naganiano otwarcie Trasy azienkowskiej bardzo

wanej dla Warszawy. Nikt jednak nie powiedzia, e jest ona czci autostrady czcejgranic wschodni z granic zachodni. Do dzi pod yrardowem mona znale frag-menty wyasfaltowanych dwupasmowych duktw lenych, a w polu luzem stoj wiadukty.To miaa by autostrada oddana na olimpiad w Moskwie w 1980 r. Oczywicie, pokazy-wano take Centraln Magistral Kolejowa, to jest jedna z tych inwestycji, za ktre Gier-kowi jestemy wdziczni do tej pory. Poza tym tzw. gierkwka, czyli trasa szybkiego ruchumidzy Warszaw a Katowicami, Port Pnocy, wspomniana ju Linia Hutniczo-Siarkowa(szerokotorowa linia kolejowa, ktra w infrastrukturze komunikacyjnej w handlu z najbli-szym wschodem nadal jest jednym z naszych atutw), Rafineria Gdaska. To zreszt jestprzyczynek do naszej niepodlegoci czy podlegoci w stosunku do ZSRS Port Pnocny

powsta po to, eby uniezaleni si od rurocigu Przyja.

5/22/2018 1-24724

11/128

9

ROZMOWY

BIULETYNU

J.E. Powsta po to, eby wielkimi tankowcami noszcymi nazwy tatrzaskich szczytwwozi rop naftow z Zatoki Perskiej i z Libii do Gdaska. Wtedy nie byo w uyciu modne-go dzi sowa dywersyfikacja, ale w dziedzinie importu ropy naftowej po cichu w jakimzakresie zaczto to robi. Natomiast w drugiej poowie dekady trzeba byo zadawala siju znacznie mniejszymi osigniciami, na poziomie np. jakich pawilonw handlowych.Wielu inwestycji jak np. Centralnej Magistrali Kolejowej nie ukoczono, bo po prostunie byo ju wtedy na to pienidzyA.Z. take nie dokoczono Huty Katowice, ktrej kolejny etap budowy zatrzymaozaamanie gospodarki na przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych.M.Ch.J. Z perspektywy niewielkich miast, takich jak Chem, Olsztyn czy Siedlce, rzdyGierka byy okresem rozkwitu. W pierwszej poowie lat siedemdziesitych obiecujce byyinwestycje przemysowe pojawiy si nowe lub rozbudowyway istniejce wczeniej za-kady pracy. W kilku orodkach rozw ay si wysze uczelnie rolnicze, pedagogiczne czyfilie uniwersyteckie, stworzone jeszcze w kocu poprzedniej dekady. Oznaczao to rwnieszans awansu dla modych ludzi z okolic, ze wsi.

J.E. Ale przynajmniej w drugiej poowie lat siedemdziesitych wynikao to takez wprowadzonej reformy administracyjnej. Kilkadziesit prowincjonalnych miast dostaowwczas ogromn szans szybkiego rozwoju. Jako stolice nowych wojewdztw w przyspie-szonym tempie ulegay modernizacji. Inwestowano sporo w ich infrastruktur, starajc simoliwe szybko nada im wygld wielkomiejski.A.Z. Reforma administracyjna Gierka bya realizacj wielu pomysw, ktre pojawiay siw cigu wczeniejszego wierwiecza. Oczywicie, o jej przeprowadzeniu w duej mierze za-decydoway kwestie polityczne, a nie merytoryczne. Nowe wojewdztwa to nowe stanowiskado rozdania od I sekretarzy komitetw partii po rozmaite stanowiska kierownicze redniegoi niszego szczebla. Przebieg reformy administracyjnej 1975 r. przypomina mi troch feudalny

proces kolonizacyjny. W nowych stolicach administracyjnych pojawiali si wic wyznaczaniprzez pana feudalnego zasadcy, ktrzy organizowali lokalne ycie. To oni decydowalio obsadzie poszczeglnych stanowisk w nowych orodkach wadzy komitetach wojewdz-kich partii, komendach wojewdzkich MO itd. Szpitale wojewdzkie budowano niczym miej-skie fary czasami przez kilkadziesit lat (niektre oddano do uytku dopiero w ostatnich la-tach). Przyznanie jakiemu miastu statusu stolicy wojewdztwa miao ogromny wpyw na jegorozwj. Wzrost liczby ludnoci w tych miastach w cigu wierwiecza liczony by w setkachprocent. Zdarzao si, e stolicami wojewdztw zostaway wcale nie najwiksze miasta z tegoregionu. Tak byo np. z Suwakami, ktre podporzdkoway sobie nieznacznie wikszy Ek,przewidywany na stolic wojewdztwa ju od lat pidziesitych. Tak byo z Sandomierzem,

ktry przewidziano na stolic wojewdztwa ze wzgldw historycznych. W ostatniej jednakchwili straci ten status na rzecz Tarnobrzega, miasta bardziej robotniczego.M.Ch.J. Zgadzam si, e reforma administracyjna miaa przede wszystkim cele politycz-ne, ale nie mona bagatelizowa jej skutkw ekonomicznych i spoecznych pozytywnych,jak i negatywnych. Stolice nowych wojewdztw otrzymay szans przyspieszonego rozwoju,rwnie dziki potencjaowi, jaki wnosili migrujcy do miast modzi ludzie. Ale zarazemskokowy wzrost liczby ich mieszkacw doprowadzi do rozlunienia dawnych wizi w lo-kalnej spoecznoci, zwikszy poczucie anonimowoci.B.P. I w kocu przestano lubi Gierka. Jak to si stao?A.Z. Najpierw powiedzmy, za co go polubiono za odwoanie podwyek i zamroenie

cen, zostawienie profitw socjalnych, ktre miay zagodzi wzrost cen

5/22/2018 1-24724

12/128

10

ROZMOWY

BIULETYNUJ.E. zamroenie cen najpierw na dwa lata, potem w sumie na pi.

M.Ch.J. Wydaje si, e Gierek cieszy si sympati Polakw duej ni jego wsppra-cownicy. Kiedy pojawiay si problemy gospodarcze, sowa krytyki paday najpierw podadresem rzdu. W czerwcu 1976 r. podwyk cen zapowiedzia premier Jaroszewicz i toon wzi na siebie odpowiedzialno na jej skutki.A.Z. Niezmiernie trafnie zmiany nastawienia spoeczestwa do Gierka dokumentuje na-stpujca rymowanka, spisana zreszt przez Franciszka Szlachcica: Wie ju o tym Polskacaa, e benzyna podroaa. Wiedz o tym nawet dzieci, e wszystko, co moliwe w grleci. A pan Gierek z krtkim jeem wci wymyla ceny wiee. Cigle myli biedaczysko,jakby tu podroy wszystko i bez przerwy nad tym biada, jak z Polaka zrobi dziada. Jak bygodem go zamorzy i Ruskowi do stp zoy. Chce wymyli ceny nowe, a obali te gru-dniowe. Nie pamita, co obieca i w duchu naszym wznieca. Wci opakowania zmienia,przez co robi z nas jelenia. Myli, e raz jeszcze uwierzymy i t spraw przegapimy. Z tegopowsta mora taki: Nie cieszcie si, osy, e wam pensje wzrosy, ja ceny podwoj i wyjdna swoje. Oznaki zaamania gospodarki byy ju w 1974 r., chocia wadze skrztnie to

ukryway. Dug zagraniczny przekroczy 25 proc. eksportu, czyli granic bezpieczn dlajego obsugi. Ponadto Gierek wpad w wisk puapk. W peerelu jednym z najlepszychwskanikw wzrostu dobrobytu by wzrost spoycia wieprzowiny. Ale do sprzeday monabyo kierowa tylko jej nadwyki, nie naruszajc wielkoci stada podstawowego, eby mia-o ono zdolno odtworzeniow. Lata 19711973 byy cakiem nieze pod wzgldem uro-dzaju, zwikszono wic stado podstawowe, nadwyki skierowano na rynek. W roku 1974nastpio zaamanie na rynku paszy, przede wszystkim z powodw pogodowych. Byy dwarozwizania: albo wybi stado podstawowe, utrzymujc dostawy na rynek w niezmienionejwysokoci, albo importowa pasz, eby to stado podstawowe utrzyma, wykarmi. Kadez tych rozwiza nioso niebezpieczestwo. Pierwsze niepokojw spoecznych. Drugie

byo hazardow zagrywk mona byo zaryzykowa i sprowadzi pasz, liczc, e nastp-ne zbiory bd lepsze. W nastpnym roku byo podobnie, wic dwa lata pod rzd trzebabyo szuka pienidzy na utrzymanie stada podstawowego. Na to naoyy si efekty zmianpolityki gospodarczej na Zachodzie. Do walki z kryzysem posuono si tam monetary-zmem, ktry za gwnego przeciwnika zdrowej gospodarki uzna inflacj. Chcc zdjpienidze z rynku, zaczto podnosi oprocentowanie, co przeoyo si take na oprocen-towanie kredytw. Dug, zamiast realnie male na co liczy Gierek zacz gwatownierosn. Okazao si, e zmarnowano kilka lat, bo dotychczasowe sukcesy byy na kredyt.M.Ch.J. Badania socjologiczne prowadzone w latach siedemdziesitych wskazyway, e dlamodego pokolenia grup odniesienia i pole realizacji celw stanowiy rodzina i przyjaciele.

Po nich nastpowaa ogromna prnia. Kolejn zbiorowoci, z ktr si identyfikowali, bynard. Polskie spoeczestwo koca dekady Gierka byo silnie zatomizowane, a instytucjereprezentujce rne sfery jego ycia traktowao z du nieufnoci. Bardziej ni awans nawysokie stanowisko liczya si stabilna sytuacja zawodowa i ekonomiczna. W systemie pogl-dw Polakw wane miejsce mia egalitaryzm; wysoko cenili oni rwno szans yciowych.Wrd najwyej lokowanych wartoci znalazy si take: zaspokojenie podstawowych potrzeb,wolno sowa, moliwo wpywania na sposb rzdzenia w pastwie. Realia gospodarczei polityczne sprawiy, e pod koniec dekady wymienione wartoci nie mogy by zaspokojone.Dla wydarze, ktre latem 1980 r. doprowadziy do upadku Gierka, istotne jest zwaszczato, e ludzie mieli poczucie braku wpywu na drobne nawet decyzje, dotyczce zarwno ich

zakadu pracy, jak i pastwa. Stan ten budzi frustracj.

5/22/2018 1-24724

13/128

11

ROZMOWY

BIULETYNU

J.E. Dodam tu na marginesie, e porwnujc zdjcia z Czerwca 56 i Radomia 76,dostrzegem, jak bardzo rni si ich bohaterowie. Patrzyem na twarze i na ubrania. Natych pniejszych zdjciach wida, e s to ludzie wyedukowani. W poznaskim pochodziejest wielu takich, ktrych nauczono pisa w wieku znacznie pniejszym, ni gdyby mielimono uczy si w normalnym trybie, odpowiednim do wieku. Wida, e nie s dobrzewyksztaceni, w yciorysie przecie mieli II wojn wiatow. Cokolwiek bymy mwili, skola-ryzacja w okresie Gomuki i Gierka przyniosa efekty wida ogromn rnic w wygldzieludzi bdcych w podobnym wieku (bo wszystkie bunty robi dwudziesto- i trzydziestolatki).Uczestnicy Czerwca 76 nie byli obcieni strachem wynikajcym z dowiadczenia stali-nizmu. Podobnie zreszt byo ze rodowiskami tworzcymi Komitet Obrony Robotnikw,Ruch Obrony Praw Czowieka i Obywatela, Studenckie Komitety Solidarnoci, Ruch ModejPolski, Konfederacj Polski Niepodlegej czy Wolne Zwizki Zawodowe. Organizacje tetworzyo przede wszystkim pokolenie dzieci peerelu, chocia nie zabrako te wielu sza-cownych ludzi o przedwojennych rodowodach.B.P. Powane poruszenie, szczeglnie w rodowiskach inteligenckich, cho nie

tylko, wywoay zaproponowane w 1975 r. zmiany w konstytucji, wprowadzajcezapisy o przewodniej roli PZPR, umocnieniu przyjani i wsppracy z ZSRS orazzamianie okrelenia ustroju z demokracji ludowej na socjalistyczny.J.E. Wczeniejsz przygrywk do tego posunicia byo odznaczenie Leonida BreniewaKrzyem Wielkim Orderu Virtuti Militari, ktrego po wojnie nie dosta bodaj nikt z Polakw.Wrd posiadaczy tego najwyszego odznaczenia bojowego byli m.in. Tadeusz Kociuszko,ksi Jzef Poniatowski czy marsz. Jzef Pisudski. Krzy Wielki przyznawano dowdcomza zwycisk wojn.A.Z. Nadanie Virtuti Militari Breniewowi odbyo si z okazji trzydziestolecia PRL Gierekdekoruje I sekretarza KC ZSRS. W rewanu otrzymuje od niego puchar.

B.P. Czerwiec 1976 r., poprzedzony decyzj o podwykach cen podstawowychproduktw spoywczych, obnay prawd o polskiej gospodarce i arogancj wa-dzy.J.E. Po Czerwcu dla bardzo wielu ludzi przeomowym i bardzo bolesnym dowiadczeniemstay si transmitowane przez telewizj wiece i przemwienia potpiajce warchow. Popierwsze, kojarzyo si to z okresem stalinowskim i z Marcem 1968 r. Znowu mona byo biaenazywa czarnym i nikt temu nie zaprzecza. Transmisje pokazyway aplauz dla wadzy, ktre-mu towarzyszyy okrzyki Gierek Partia, Partia Polska i Gierek Polska (tak byo w kato-wickim Spodku). Ludzie nazywali te transmisje telewizyjne seansami nienawici, wywoywayone powszechne oburzenie, co nie znaczy, e wszyscy nabrali odwagi do sprzeciwienia si

temu. Ale to by moment, gdy narodzia si opozycja, pojawili si wtedy ludzie, ktrzy zdecydo-wali si dziaa, uczestniczy w procesach, organizowa pomoc poszkodowanym. Wane jestrwnie to, e do ludzi zaczy dociera informacje o procesach, biciu, wyrzucaniu z pracy.A.Z. Warto zwrci uwag na form ogoszenia podwyek cen. Wadze, pamitajcwydarzenia z 1970 r., ogosiy, e podwyki zostan poprzedzone konsultacjami. Tym-czasem kalendarz wprowadzenia podwyek cakowicie wyklucza moliwo owych konsul-tacji. Usiowano ludziom wmwi, e maj co do powiedzenia. Ludzie tymczasem mielicakowit pewno, e w ogle nie bd mogli przedstawi swoich opinii.Spoeczestwo mocno te odczuo wprowadzenie reglamentacji cukru w sierpniu 1976 r.Reglamentacja kojarzya si bardzo mocno z duymi kopotami istniaa przecie w czasie

wojny oraz w najtrudniejszych chwilach lat stalinowskich. Kartki na cukier wprowadzono

5/22/2018 1-24724

14/128

12

ROZMOWY

BIULETYNUzreszt nie z powodu jego braku, lecz by mc jego cz wypchn na eksport, ograni-

czajc spoycie w kraju, i eby wzmocni wpywy do budetu od pastwowego monopoluspirytusowego, zarazem zwalczajc t reglamentacj bimbrownictwo.J.E. Podwyki byy bardzo niesprawiedliwe. Przez cay czas peerelu przyzwyczajano ludzido (choby werbalnego) egalitaryzmu. Tymczasem przy tej podwyce cen w jednostkowychprzypadkach ludzie bardzo korzystali, np. pewien kierowca w Miejskich Zakadach Komu-nikacyjnych w Warszawie, kawaler, ktry zarabia z nadgodzinami blisko 7 tys. z, w zwizkuz podwyk mia dosta miesicznie dodatkowo 600 z. A w przypadku rodzinny z jednymdzieckiem i niepracujc on, kiedy m zarabia 1,2 tys. z, dodatek wynosi 240 z. Dlabiednych ludzi, dla gorzej zarabiajcych, a tacy przewaali wrd represjonowanych robot-nikw w Radomiu, to by dramat. I do tego ta arogancja wadzy i seanse nienawici.M.Ch.J. Ta odczuwana arogancja wadzy rodzia nie tylko krytyk pod adresem rz-dzcej ekipy, ale take gesty solidarnoci wobec tych robotnikw, ktrzy mieli odwagzaprotestowa przeciwko podwyce cen. W duych i maych miejscowociach pojawiaysi werbalne sprzeciwy wobec represji wymierzonych w tych, ktrzy bronili wsplnych inte-

resw pracownikw. Doceniono odwag strajkujcych. I zdarzay si autentyczne grobypod adresem lokalnych komitetw partyjnych, oczywicie anonimowe, e jeli delegacjaz naszego zakadu czy miasta pojedzie do Radomia, eby potpia warchow, to mywysadzimy ten komitet. Nie wprowadzono tego w czyn, ale jest to wiadectwo nastrojww rodowiskach robotniczych.

Czerwiec 76 to bya kropla, ktra ostatecznie przepeniaa czar goryczy. Jeli chodzio dzieje opozycji w latach siedemdziesitych, to oczywicie skala represji wobec uczestni-kw protestw bya bezporedni przyczyn powstania Komitetu Obrony Robotnikw wewrzeniu 1976 r. Ale w rnych orodkach i rodowiskach ten proces dojrzewania do pod-jcia jawnej dziaalnoci opozycyjnej trwa ju wczeniej. Do przyspieszenia procesu istotnie

przyczynia si kampania protestw przeciwko zmianom w konstytucji PRL.W przypadku niektrych rodowisk mona mwi o cigoci postaw, by wspomniechoby czonkw i wsppracownikw KOR, zwizanych z grup marcowych komando-sw czy harcerskim krgiem instruktorskim Gromada Wczgw, aktywnym jeszcze naprzeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych.B.P. Kolejnym rodowiskiem, z ktrego wyonia si opozycja, s duszpasterstwaakademickie na Wybrzeu, w Poznaniu, Krakowie, WarszawieM.Ch.J. Duszpasterstwa akademickie przeyway rozkwit w latach siedemdziesitych. Byto nie tylko efekt otwarcia Kocioa posoborowego na wieckich. Modzi ludzie poszukiwalidrg samorealizacji; nie znajdowali ich w oficjalnych organizacjach modzieowych. Niekt-

re orodki oferoway nie tylko formacj relig n. Przygotowyway do aktywnego ycia w spo-eczestwie. Szczegln rol penili duszpasterze, m.in. o. Ludwik Winiewski, ktrego wy-chowankowie tworzyli gdask grup Ruchu Modej Polski. W Lublinie pod jego wpywemznalazo si rodowisko studentw KUL, a zarazem czonkowie ROPCiO oraz twrcy pismaSpotkania. W Szczecinie krg uczestnikw Ruchu i organizatorw Studenckiego KomitetuSolidarnoci wywodzi si z duszpasterstwa prowadzonego przez o. Huberta Czum.B.P. Niesychanie napite powojenne stosunki: Koci pastwo, w dekadzieGierka oficjalnie ulegy pewnej poprawie.J.E. Przede wszystkim trzeba powiedzie, e w picioleciu 19711976 wadze wydaywicej zezwole na budow kociow ni przez wszystkie poprzednie 25 lat. To oczywicie

bya kropla w morzu Koci stara si o moliwo postawienia ok. 3 tys. wity, dosta

5/22/2018 1-24724

15/128

13

ROZMOWY

BIULETYNU

zgod na trzysta kilkadziesit, ale dosta. Po drugie, w 1972 r. wadze pastwowe przeka-zay majtki kocielne na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych w zarzdzanie Kocioowi;to te by bardzo istotny gest. Episkopat i hierarchia Kocioa katolickiego zachowali sibardzo powcigliwie w grudniu 1970 r. Ekipa Gierka miaa tego wiadomo. StanisawKania odpowiedzialny za stosunki z Kocioem, ale take za aparat bezpieczestwa i nad-zorujcy wojsko spotka si w czerwcu 1976 r. (na kilkadziesit godzin przed ogoszeniempodwyek cen) z sekretarzem Episkopatu Polski, bp. Bronisawem Dbrowskim, eby poin-formowa go kurtuazyjnie, e taka decyzja bdzie, z prob o przekazanie jej prymasowiStefanowi Wyszyskiemu. Jednoczenie zapewni, e bd podpisane zalege wnioski nabudow kociow. W porwnaniu z poprzednimi latami na pewno byo lepiej, chociaKomisja Wsplna Rzdu i Episkopatu nie zdoaa si zebra przez ca dekad.

Wadze w stosunku do Kocioa wykazyway si pewn niekonsekwencj. W kierunkuprymasa Wyszyskiego wykonywano rne symboliczne gesty, np. gdy skoczy on 75 lati odda si, osignwszy wiek emerytalny, do dyspozycji papieowi, dosta 75 czerwonychr od Jaroszewicza, a wadze PRL wystosoway do papiea Pawa VI list, w ktrym pro-

siy i sugeroway, eby nie odwoywa kardynaa, e dobrze przysuy si ojczynie, jestpotrzeby. Kilka czy kilkanacie lat wczeniej byo to nie do pomylenia. Papie przeduyprymasostwo kardynaowi. Gdy na Stolicy Piotrowej zasiad metropolita krakowski, stosun-ki: Koci pastwo stay si jeszcze lepsze. Nie dochodzio ju do takich awantur, jakw 1966 r., nie byo manifestacyjnego antyklerykalizmu, ale jednak nadal wojsko, szpitale,wizienia faktycznie pozostaway poza dziaalnoci duszpastersk Kocioa. W wojskuformalnie byli kapelani, a funkcj generalnego dziekana WP w interesujcym nas okresiepeni ks. Julian Humaski. Niestety, byli to duchowni w peni dyspozycyjni wobec wadzi MON, zasueni w walce o utrwalanie wadzy itd.B.P. Niezalenie od pewnych gestw pod adresem Kocioa czy Jana Pawa II,

jego wybr by prawdziwym szokiem, a strategi kontaktw z Watykanem opra-cowywano latami.J.E. Gdy kard. Karol Wojtya zosta papieem, w partyjnych gremiach wybuch straszliwypopoch i lament, ale szybko zdecydowano si na pierwsz w dziejach polskiej telewizjitransmisj Mszy w. z Watykanu, 22 padziernika, inaugurujcej pontyfikat Jana Pawa II.W dniu wyboru kard. Wojtyy zdarzya si rzecz nieprawdopodobna wrcz Dziennik Te-lewizyjny rozpocz si z kilkuminutowym opnieniem. Tu trzeba wyjani, e do 1972 r.,za czasw Wodzimierza Sokorskiego, w telewizji polskiej czas nie istnia, pory rozpoczciaposzczeglnych programw widniay wycznie na papierze. Maciej Szczepaski, przycho-dzc do Radiokomitetu, spowodowa, e na ekranie pojawi si zegar i kolejne pozycje

programowe rozpoczynay si na og z dokadnoci sekundow, przede wszystkim zaDziennik Telewizyjny o godz. 19.30. We wtorek, 16 padziernika 1978 r., jak zwykle naplanszy pojawi si zegar, jest 19.30. Zegar krci si dalej. M a minuta pierwsza, drugai kolejne. Pierwsze myli, e to wojna, co musiao si sta. Wreszcie wiadomoci rozpo-czynaj si i spiker Andrzej Kozera mwi takim tonem, jakby to bya najzwyklejsza rzecz,e kard. Karol Wojtya zosta wybrany na papiea.A.Z. Gwnym tytuem z pierwszej strony ycia Warszawy, ktre ukazao si nastpnegodnia, by Polkolor coraz bliej produkcji kineskopw kolorowych. Wyborowi kard. KarolaWojtyy powicono mniej ni jedn trzeci gwnej strony.J.E. Kilka miesicy pniej, w styczniu 1979 r., rozpocza si pierwsza zagraniczna po-

dr Jana Pawa II do Meksyku. adnych przekazw filmowych, telewizyjnych. I wreszcie

5/22/2018 1-24724

16/128

14

ROZMOWY

BIULETYNUwizyta w Polsce, czerwiec 1979. Transmisja naboestw moga by odbierana tylko w pro-

gramach telewizji lokalnych, ktre swym zasigiem obejmoway wizytowane przez papieatereny, poniewa nie ma spoecznego zainteresowania t wizyt. Myl, e to zdanie wte-dy w Polsce dziaao jak bicie po twarzy. W transmisjach pokazywano tylko starsze kobietyi modlce si zakonnice. Nie byo adnych panoramicznych kadrw, jedynie mae grupyludzi, jakie detale. To by kolejny dowd na to, e yjemy w jakim kompletnie nienormal-nym wiecie, czego wiele osb wczeniej sobie nie uzmysawiao, szczeglnie z tego powo-jennego pokolenia. Wiadomo byo, e Polska nie jest suwerenna, jest zalena od ZwizkuSowieckiego, ale ludzie nie do koca sobie uwiadamiali, na czym ta nienormalno po-lega. Wizyta papieska take to pokazaa. Dzieje si w Polsce co naprawd niezwykego,ludzie tym yj, staraj si dojecha na papieskie Msze, a w godzinach ich odbywania sioglnopolska telewizja nadaje w najlepsze jaki program typu radzimy rolnikom. Jedynetransmisje oglnopolskie to bya Msza na pl. Zwycistwa, uroczystoci w obozie Auschwitz--Birkenau oraz powitanie w Warszawie i poegnanie w Krakowie.B.P. Kto mg sobie pozwoli na podr przy czym to nie finanse byy ograni-

czeniem, a raczej uzyskanie urlopu i nieatwa komunikacja stara si jedziza papieem. To byo dla bardzo wielu ludzi pierwsze w ich yciu dziewi dniprawdziwej wolnoci.J.E. Niemniej mieszkacy znacznej czci kraju nie mieli moliwoci w jakikolwiek sposbzapozna si nie tylko z atmosfer, ale take przesaniem Jana Pawa II, bo w dziennikachtelewizyjnych byy tylko migawki pokazujce wsiadanie lub wysiadanie papiea z samo-chodu. Te obrazki wyprane byy z caego spoecznego i relig nego sensu tej wizyty. Towanie dla bardzo wielu ludzi, niekoniecznie szalenie relig nych, byo obraliwe, byopodeptaniem polskoci, zachowaniem antynarodowym. Na licie takich zachowa wadzkomunistycznych w PRL wanie ten stosunek do pierwszej pielgrzymki Jana Pawa II do

Polski umiecibym na jednym z pierwszych miejsc. Bo to, e stosowano rne zabiegi przytransmisjach z nastpnych pobytw papiea w Polsce, wynikao przede wszystkim z koniecz-noci kastrowania obrazu z transparentw Solidarnoci, ze pieww ojczyzn wolnracz nam wrci Panie. Ale przy pierwszej wizycie tego zagroenia nie byo, nie monabyo spodziewa si zajczkw czy politycznych manifestacji. Na pl. Zamkowym szczytemmanifestacji (w transmisji na ywo) byo zapiewanie My chcemy Boga. Nie mona byotego wyczy, a wierni odpiewali wszystkie zwrotki. Ordynarna manipulacja wadz w przy-padku tej wizyty bya widoczna goym okiem, a ludzie w jej obliczu byli cakowicie bezradnii bezbronni. Rzdzcy przestraszyli si... kapana, zwierzchnika Kocioa powszechnego.B.P. Bo zobaczyli, na wasne oczy, kto w Polsce sprawuje rzd dusz. W rok p-

niej wybucha Solidarno i zmiota ekip Gierka. Powrmy jednak do poczt-kw, do narodzin opozycji.M.Ch.J. Na pocztku dekady pierwsze decyzje ekipy Gierka dotyczce antykomunistycz-nej organizacji Ruch, powoanej jeszcze w poowie lat szedziesitych, nie zapowiadaypolityki liberalizacji. Przeciwnie, w okresie kiedy Polacy wraz z pojawieniem si nowej ekipywizali nadziej na zmiany, w poowie 1971 r. w procesie czonkw Ruchu zapady bar-dzo wysokie wyroki. Na siedem lat pozbawienia wolnoci zostali skazani Andrzej Czumai Stefan Niesioowski. Bya to czytelna zapowied dla wrogw systemu i wrogw wa-dzy, e nie bdzie dla nich litoci.J.E. Symbolem prawnego systemu w epoce Gomuki by Stanisaw Wawrzecki, skazany

w aferze misnej na kar mierci i stracony. W okresie gierkowskim takimi symbolami stali

5/22/2018 1-24724

17/128

15

ROZMOWY

BIULETYNU

si bracia Jerzy i Ryszard Kowalczykowie. Za wysadzenie, w ramach protestu przeciw bru-talnej akcji wadzy podczas Grudnia 70, pustej (po skrupulatnym sprawdzeniu, e nie maw niej ludzi) auli Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Opolu, Jerzego skazano na kar mierci(zamienion nastpnie na 25 lat wizienia), Ryszarda na 25 lat pozbawienia wolnoci.M.Ch.J. Po powstaniu KOR sytuacja w kraju bya inna ni w okresie procesu Ruchu.Kryzys gospodarczy zmusi ekip Gierka do dbania o wizerunek PRL w oczach pastw za-chodnich, udzielajcych Polsce kredytw. Wadze nie mogy pozwoli sobie na radykalnerepresje wobec opozycji, tym bardziej po podpisaniu w 1975 r. Aktu Kocowego KBWE,gwarantujcego poszanowanie praw czowieka i praw obywatelskich. Musiay si te liczyz opini Kocioa, ktrego przedstawiciele zwaszcza od czasu kampanii konstytucyjnej zabierali gos w wanych kwestiach, rwnie w przypadkach jaskrawego amania prawobywatelskich. Dlatego wadze oficjalnie zignoroway powstanie KOR. Dziaania repre-syjne ograniczyy do nkania jego czonkw i wsppracownikw zatrzymaniami, prze-suchaniami, zwalnianiem z pracy. Wadze sdziy, e aparat bezpieczestwa jest w staniekontrolowa dziaania opozycji.

Te ograniczone szykany omieliy inne rodowiska do podjcia jawnej dziaalnoci.W marcu 1977 r. powsta ROPCiO, a dwa lata pniej, na skutek rozamu w tej organiza-cji wyoniy si m.in. Ruch Modej Polski i Konfederacja Polski Niepodlegej.

Bardzo istotne byo to, e grupy opozycyjne, pocztkowo zdominowane przez inteligen-cj, staray si mobilizowa rodowiska robotnicze i rolnicze. Efektem tego byo powoaniew 1978 r. Wolnych Zwizkw Zawodowych na lsku i Wybrzeu, a nastpnie powstanieKomitetw Samoobrony Chopskiej na Lubelszczynie, w wczesnych wojewdztwach ra-domskim i rzeszowskim.

Mimo rnic ideowych, aktywne grupy opozycyjne w praktyce miay podobn strategidziaania. Staray si mobilizowa spoeczestwo w imi obrony praw obywatelskich, dzia-

ay na rzecz samoorganizacji rnych rodowisk i podejmowania niezalenych inicjatyw,np. edukacyjnych, takich jak Towarzystwo Kursw Naukowych czy Uniwersytet Ludowy dlarolnikw. Chodzio o poszerzania sfery wolnoci. Niewtpliwie najwikszym osigniciemopozycji byo stworzenie niezalenego ruchu wydawniczego. Opozycja pokazaa, e ist-nieje alternatywa wobec wadzy, zarwno jeli chodzi o myl programow, jak i organi-zowanie ycia spoecznego (poza edukacj rwnie niezalene obchody rocznic wydarzehistorycznych przygotowywane przez ROPCiO).B.P. Jakie konkretne sytuacje spowodoway koniec Gierka?A.Z. Dokadnie takie jak w przypadku rzdw jego poprzednikw. Z histori Polski byotak jak z najpopularniejsz imprez sportow w peerelu Wycigiem Pokoju. Byy co praw-

da etapy, ale o wszystkim decydowao kryterium uliczne. Przywoywany ju przeze mniekilkukrotnie quasi-cykl domkn si po raz trzeci. Prba korekty polityki gospodarczej znwskoczya si klsk i zmian ekipy. Mwilimy o rnych symbolach epoki Gierka, jest jesz-cze jeden, ktry jest bohaterem najwikszej liczby kawaw politycznych z tamtego czasu tozima 1978/1979, nazwana zim stulecia. To ona dobia komunizm gierkowski, ukazaadramatyzm sytuacji, z ktrego ludzie nie zdawali sobie sprawy. Nie byo wgla w elektro-ciepowniach, ludzie marzli. Nie mona go byo dowie, bo cay kraj by zawalony nie-giem. Nie byo zapasw wgla, bo w IV kwartale 1978 r. premier Jaroszewicz zdecydowao sprzeday czci wgla na Zachd, a uzyskane dewizy zostay przeznaczone na pokrycienarastajcego zaduenia. W I kwartale nastpnego roku, w zwizku z niedoborem energii,

gwatownie spada produkcja wielu zakadw. Rok 1979 by pierwszym rokiem w historii PRL,

5/22/2018 1-24724

18/128

16

ROZMOWY

BIULETYNUkiedy produkt narodowy by niszy od tego z roku poprzedniego. Gierek usiowa si ratowa,

ca win za krach obarczajc Jaroszewicza. W lutym 1980 r. zosta on pozbawiony funkcjipremiera. Zastpi go na tym stanowisku Babiuch. Ulica jednak wiedziaa swoje i zoliwieto komentowaa: I w dwa Edzie nie pojedzie. Ludzie na pocztku lubili Gierka dlatego,e da poy. Gdy dobrobyt si skoczy skoczyo si poparcie.J.E. Taka bya wtedy gra sw Gomuka niczego konkretnego spoeczestwuw 1956 r. nie obiecywa. I dotrzyma sowa. Gierek naobiecywa w 1971 r. cuda-wianki.I nie dotrzyma sowa.M.Ch.J. Pod koniec dekady system gospodarczy i polityczny blokowa moliwoci realizacjiaspiracji Polakw. To budzio frustracj w spoeczestwie. Na to, w jakiej formie znalazaona ujcie, wpyw miay procesy, ktre zachodziy w spoeczestwie w zwizku z wyboremkard. Karola Wojtyy: dowiadczenie wsplnoty, z ktrej rzdzcy wyczyli si sami, emancy-pacja spoeczestwa. Efekty dziaania opozycji s chyba trudniejsze do uchwycenia. W przy-padku Lubelszczyzny, gdzie przed Sierpniem miaa miejsce najwiksza fala strajkw, wpywopozycji na wybuch i przebieg protestw by niky. Wyjtek stanowia akcja zbierania informa-

cji na temat strajkw w regionie, ktre trafiay nastpnie na anten Radia Wolna Europa.Na przebieg Sierpnia na Wybrzeu na pewno oddziaywao m.in. dowiadczenie rewol-ty grudniowej w 1970 r. Ale te proces dojrzewania robotnikw do protestu przebiega podwpywem inicjatyw opozycyjnych adresowanych do tej grupy spoecznej. Wskazanie drgsamoorganizacji, komunikowania si z wadz, formuowania wobec niej postulatw tobya wana rola opozycji.

Myl, e warto zwrci rwnie uwag na rol niezalenego obiegu informacji, zwasz-cza Radia Wolna Europa. Rozgonia docieraa do szerszego grona osb ni wydawnictwaopozycyjne. Pod koniec dekady w jej audycjach toczyy si dyskusje na temat sytuacji go-spodarczej w Polsce, pokazywano mnstwo przykadw niegospodarnoci, ktre ludzie

znali z wasnego dowiadczenia. W lipcu 1980 r., tu przed strajkami na Lubelszczynie,na antenie czytane byy i komentowane fragmenty raportu Konwersatorium Dowiadczeniei Przyszo Jak z tego wyj?. Niby to samo wiedzieli i czuli Polacy w kraju, ale oddziay-wanie treci audycji byo zapewne tym bardziej silne, e suchacze w kraju mogli si przeko-na, i oficjalne media o realnych problemach wypowiaday si nierzetelnie, a o strajkachw lipcu milczay.A.Z. Z dzisiejszej perspektywy, rzdy Edwarda Gierka to byo dziesi straconych dla Pol-ski lat. Zmarnowano okazj do modernizacji kraju. W zamian za to przejadano nie swojepienidze, zupenie nie liczc si z realiami. Gierek postpi troch tak, jak dzisiaj robiniektrzy amatorzy spoecznociowych serwisw, prezentujcy swe wykreowane wizerunki.

Chcia by popularny i mie przyjaci, wic ich sobie hurtowo kupi. Gdy jednak przestamie pienidze, nikt ju nie chcia si z nim przyjani z czystej sympatii. Oczywicie, poGierku pozostay liczne inwestycje infrastrukturalne, ktre su nam do dzisiaj. To jednak,e nie miay one przez nastpnych kilkanacie lat konkurencji, to te zasuga Gierka,a waciwie skutek jego polityki. Gospodarka doprowadzona do zapaci nie miaa siy nakolejne inwestycje. Jeszcze przez kilka lat Polska zmierzaa do socjalizmu drog, ktr takopisywaa wczesna anegdota: Droga benzyna, droga wdlina, drogi towarzysz Gierek.

5/22/2018 1-24724

19/128

17

KOMENTARZEHISTORYCZNE

ROBERTSPAEK, IPN WARSZAWA

KREDYT KIEROWNICTWAWYCZERPUJE SIZMIANA WADZY W GRUDNIU 1970 R.

Dzie 1. (niedziela, 13 grudnia)W niedzielnym wydaniu Trybuny Ludu wydrukowano tasiemcowe spisy towarw, ktre

ju od tego dnia (tzw. handlowej, przedwitecznej niedzieli) miay by drosze (na margine-sie przypomnijmy t zapomnian prawd, e a do lat siedemdziesitych partyjna gazeta uka-zywaa si siedem razy w tygodniu). W gr poszyboway przede wszystkim ceny wyrobwspoywczych pierwszej potrzeby, w tamtych czasach niezbdnych do przeycia przecitnej

polskiej rodziny smalec (33 proc.), miso (1719 proc.), demy i marmolady (37 proc.), kawazboowa (92 proc.) oraz najtasze ubrania. Na listach widniay rwnie takie produkty, ktrestaniay, ale trudno by byo si nimi naje telewizory (13 proc.), radia turystyczne i samocho-dowe (19 proc.), pralki (17 proc.), lodwki (16 proc.), najdrosze perfumy (10 proc.), najdro-sza pasta do zbw (9 proc.), pyty gramofonowe (18 proc.) czy papa asfaltowa (27 proc.).

Dzie 2. (poniedziaek, 14 grudnia)W poniedziakowy ranek, tu przed obradami plenarnymi Komitetu Centralnego PZPR,

Edward Gierek oznajmi Piotrowi Jaroszewiczowi, e ju wkrtce spadn na nich dwu noweobowizki. Kredyt tego kierownictwa wyczerpuje si mia powiedzie o ekipie Wadysa-

wa Gomuki. Piotr, ty powiniene by premierem w nowym ukadzie. Nie trzeba dodawanic wicej jasne byo, kto szykuje si na miejsce I sekretarza PZPR. Jaroszewicza mogazaskoczy otwarto, z jak jego rozmwca omawia przyszo. Wobec narastajcego kry-zysu gospodarczego zbagatelizowa on nawet niedawny sukces Gomuki podpisanie ukadu

pokojowego z Niemieck Republik Federaln (zwan odtd Republik Federaln Niemiec)stabilizujcego zachodni granic PRL. Gierek dawa do zrozumienia, e ten triumf szybkozwietrzeje. Kiedy Jaroszewicz ogldnym jzykiem zapyta, czy polityczna rozgrywka mazacz si ju dzi, usysza: Za wczenie, Piotr, zaczniemy na nastpnym plenum, na po-cztku roku. Gierek doda, e liczy na wspprac, gdy jego rozmwca jest jedynym, ktry

bdzie potrafi omawia problemy gospodarcze z towarzyszami radzieckimi.

Przed godz. 10 Teodor Palimka zastpca kierownika Wydziau OrganizacyjnegoKC PZPR penicy tego ranka telefoniczny dyur cznoci partyjnej, otrzyma informacjo protestach robotniczych w Gdasku. Natychmiast zadzwoni do Stanisawa Trepczyskie-go kierownika Kancelarii Sekretariatu KC ktry najszybciej i najdyskretniej jak mg

przekaza t widomo wszystkim decydentom z kierownictwa partii i pastwa. Nie byo toatwe, bo o godz. 10 w Sali Kolumnowej Urzdu Rady Ministrw (URM) zaczo si zebranie

plenarne KC. Kierownictwo PZPR byo na widoku, siedziao za stoem prezydialnym (tzw.bufetem). Co jaki czas podchodzili tam oficerowie MSW i przedkadali meldunki na kart-kach. W prezydium zapanowao niecodzienne poruszenie. Wiadomoci przesyane z Gdaskamwiy o kilkuset robotnikach, ktrzy wyszli na ulic. Wkrtce okazao si, e liczba prote-

stujcych siga kilku tysicy i e id oni pod gmach wojewdzkiej siedziby PZPR.

5/22/2018 1-24724

20/128

18

KOMENTARZEHISTORYCZNE Zebrani na sali zobaczyli, jak podczas obrad wyszed zza stou Stanisaw Kocioek. Za chwi-

l wylecia samolotem do Gdaska, w ktrym do niedawna by I sekretarzem. (Dziewi godzinpniej docz do niego najblisi wsppracownicy Gomuki Ignacy Loga-Sowiski, ZenonKliszko i wiceminister obrony narodowej gen. Grzegorz Korczyski). Nie uszo te uwadzezgromadzonych, e na plenum spni si Edward Gierek. Razem z Tadeuszem Pyk do ostat-niej chwili poprawia przemwienie, ktre Pyka mia wygosi w imieniu organizacji katowi-ckiej. Gomuka zosta wic zmuszony do zamania niepisanego obyczaju i zamiast jako pierw-szemu odda gos przedstawicielowi Katowic najwikszej wojewdzkiej organizacji partyjnejw kraju do mikrofonu dopuci najpierw reprezentanta Olsztyna, a potem Warszawy.

Na sali zalegaa cisza, co te byo nietypowe, bo podczas podobnych obrad czonkowie KCzazwyczaj szeptali, wiercili si, dogadywali rzadko suchali w skupieniu. Tym razem jakwspomina jeden z dziennikarzy Trybuny Ludu t cisz byo sycha. Plotki rozchodziysi szybko, wic wkrtce wszyscy wiedzieli, e na ulicach Wybrzea trwa jaka bijatyka.

Podczas obiadu, na ktry czonkowie Biura Politycznego i sekretariatu KC udali si doDomu Partii, Gomuka poinformowa ich, e w Gdasku robotnicy wyszli na ulice. Sprawiacigle wraenie czowieka zaskoczonego. Dla niektrych czonkw kierownictwa sprawa

bya do prosta Ryszard Strzelecki mia rzuci: Co to? Nie potrafi sobie da rady? Wy-starczy trzydzieci petard rzuconych w tum i ju wszystko bdzie w porzdku.

Jednak oficjalnie, tzn. podczas obrad w URM, nie pado adne sowo komentarza czy wy-janienia ze strony wadz. Plenum skoczyo si przed sidm wieczorem, jakby nic si niedziao. Nawet sekretarze wojewdzcy nie usyszeli co wydarzyo si na Wybrzeu. Ju po za-koczeniu plenum, ale jeszcze w Sali Kolumnowej, premier Jzef Cyrankiewicz przeprowadzi(na stojco) rozmow z generaami wojska i milicji. W pewnym momencie podszed do nichtake Gomuka, a za nim przyczapa wci obecny w stolicy Kliszko. W rozmowie uczestni-czyli take wicepremier Piotr Jaroszewicz i szef ministerstwa obrony narodowej gen. Wojciech

Jaruzelski. W sumie zebrao si ponad dwudziestu najwaniejszych i najbardziej wpywowychludzi w pastwie. Bya to prawdopodobnie pierwsza w tym skadzie (partia-rzd-wojsko-mili-cja) robocza narada na temat rozruchw. Dyskutowano o wprowadzeniu w ycie, wydanego

przed kilkoma dniami (8 grudnia), prewencyjnego rozkazu o koordynacji dwu ministerstw si-owych obrony narodowej i spraw wewntrznych (wspdziaanie Milicji Obywatelskiej,Suby Bezpieczestwa, Wojska Polskiego i Wojskowych Sub Wewntrznych w caym kraju).Przewidywano bowiem, e w reakcji na podwyki dojdzie do jakich zakce porzdku.Gomuka sucha i wydawa si umczony. Na koniec powiedzia tylko, e trzeba si prze-ciwstawi i opanowa sytuacj. Mniej wicej w tym samym czasie pod mwnic, z lewej stronySali Kolumnowej Artur Starewicz, Stefan Olszowski i kierujcy Biurem Prasy KC Wiesaw Bek

instruowali dziennikarzy, co mona i naley napisa na temat obrad.Wspomniany rozkaz dawa liderom ministerstw siowych gen. MO Franciszkowi Szlachci-cowi (wiceministrowi spraw wewntrznych) i gen. Jaruzelskiemu (ministrowi obrony narodowej)

ogromne pole manewru na najblisze dni. Obaj byli uwaani za ludzi Mieczysawa Moczara,ktry z kolei mia teoretycznie wadz najwysz, bo z ramienia kierownictwa partii kontrolowa za-rwno wojsko, jak i Ministerstwo Spraw Wewntrznych. Mia te, co najwaniejsze, rozlege i silnewpywy w tych rodowiskach (tzw. grupa partyzantw). Warto jednak zauway, e take Szlach-cic wyrs w tych samych krgach (cho innych koteriach) na figur (franciszkanie). Od ponaddwch lat tkwia midzy nimi zadra kiedy w 1968 r. Szlachcic mia szans zosta ministrem sprawwewntrznych, zacz taktycznie odcina si od poprzedniego ministra (Moczara), liczc na pozy-

tywn decyzj Gomuki; nie do, e si przeliczy, to w praktyce zyska niejawnego wroga.

5/22/2018 1-24724

21/128

19

KOMENTARZEHISTORYCZNE

Tymczasem w gabinecie Mieczysawa Moczara, ktry utrzymywa sta i bezporedniczno z Gdaskiem, od wieczora przesiadywa Jzef Tejchma (drugi, obok Stanisawa Ko-cioka, potencjalny nastpca Wiesawa, przez niego samego zreszt na to najwysze miej-sce w PRL wskazywany). Do Mietka regularnie spyway meldunki milicyjne. Tejchmamia moliwo je przeglda. Widzia take plan obrony budynku KC, przygotowany nawypadek zmasowanego ataku demonstrantw. W pierwszy dzie wit Boego Narodzeniazanotowa w swoim dzienniku: [...] budynek mia si zamieni w twierdz. To wygldao

beznadziejnie wojskowo i politycznie. Broni robotniczego KC przed robotnikami?Jeszcze tego samego dnia 14 grudnia wicepremier Jaroszewicz polecia do Moskwy na

coroczn sesj Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Przed odlotem zapyta Go-muk i Cyrankiewicza, czy w zwizku z protestami, do ktrych dochodzi na Wybrzeu, nie

powinien pozosta na miejscu. Usysza, e nie ma takiej potrzeby, rozmwcy wrcz radzilimu jecha (zapewne jego absencja byaby dla Sowietw negatywnym sygnaem). Umwilisi oczywicie na kontakt telefoniczny. Cyrankiewicz na odchodne doda, by uspokaja ra-dzieckich. Na koniec za rzuci: Tylko nie wybierz tam wolnoci.

Dzie 3. (wtorek, 15 grudnia)O godz. 9 najwysi partyjni i pastwowi decydenci (premier Jzef Cyrankiewicz; minister

spraw wewntrznych Kazimierz witaa; minister obrony narodowej gen. Wojciech Jaruzel-ski; komendant gwny MO gen. Tadeusz Pietrzak; odpowiedzialny za partyjny nadzr MSWi wojska gen. Mieczysaw Moczar; przewodniczcy Rady Pastwa, a zarazem marszaekWojska Polskiego Marian Spychalski oraz Bolesaw Jaszczuk, Ryszard Strzelecki i StanisawKania) spotkali si z I sekretarzem PZPR Gomuk. Siedzib sztabu akcji by gabinet tegoostatniego, znajdujcy si na pierwszym pitrze poudniowego skrzyda Biaego Domu przyul. Nowy wiat. Z informacji, jakimi pocztkowo dysponowali, wynikao, e demonstranci

postrzelili trzech milicjantw, wedle innej wersji zabili dwch (informacja ta bya niepraw-dziwa, co jeszcze dzi zastanawia czy kontrolujcemu ten obszar dziaalnoci Moczarowinie zaleao na wprowadzeniu Gomuki w bd?). Wsplnie omwiono plany uycia wojskai milicji w poszczeglnych miastach Wybrzea, ale ostateczne decyzje zatwierdzi ustnie Go-muka (na mocy niepisanego autorytetu partyjnego, bo w rzeczywistoci nie mia do tegoformalnych uprawnie konstytucyjnych) chodzio o uycie broni w przypadku podpalania,niszczenia obiektw publicznych i atakowania mundurowych. Szef polskich komunistwwprowadzi na Wybrzeu stan wojenny, a w Gdasku godzin milicyjn. Nie zadzwoni, aninie konsultowa si z Moskw, co odebrano tam jako niesubordynacj. Co wicej, na Kremldotara wiadomo, e podczas jednego ze spotka Gomuka krzycza histerycznie: Strzela!

Strzela! Strzela!. Tymczasem krwawe destabilizowanie rwnowagi politycznej w tej cz-ci Europy nie byo wwczas sowieckiemu kierownictwu na rk.Pidziesit minut po rozpoczciu zebrania premier Cyrankiewicz zadzwoni do Gdaska.

Przekaza komunikat o zasadach dopuszczajcych uycie broni. Decyzje zaczy obowizy-wa od poudnia. Kocioek ponownie polecia helikopterem na Wybrzee. Tam od poprzed-niego dnia Kliszko i Loga-Sowiski (mimo e byli dyletantami wojskowoci) prbowali kon-trolowa sytuacj, nadzorujc z ramienia partii sztab jednostki WP w Pruszczu Gdaskim.

We wtorek protestujcy na ulicach podpalili budynek Komitetu Wojewdzkiego PZPRw Gdasku. Wojsko oddao salw w ich kierunku. Byo kilkudziesiciu rannych. WieczoremKocioek wygosi pierwsze przemwienie w telewizji lokalnej. W poudnie do Trjmiasta poje-

cha gen. Szlachcic. Na zlecenie gen. Moczara mia zorganizowa drugie (zapasowe i skutecznie

5/22/2018 1-24724

22/128

20

KOMENTARZEHISTORYCZNE dziaajce) stanowisko dowodzenia MSW pierwszym kierowa wiceminister obrony gen.

Korczyski (czowiek Gomuki). W praktyce jednak misja nie zostaa zrealizowana.Od wieczora niemal wszyscy wsppracownicy zaczli odsuwa si od przywdcy PZPR.

Po czci wykazywali si ostronoci polityczn (sytuacja zmieniaa si wszak z minuty naminut), ale czynili to rwnie z obawy przed jego kolejn furi. Nawet osobisty sekretarzszefa partii Walery Namiotkiewicz (co interesujce moczarowiec) unika go przez kil-kadziesit godzin. Wojciech Jaruzelski po latach wspomina, e ju od koca lat szedzie-sitych Moczar (twardy, mocny czowiek) nie chcia chodzi do Gomuki z draliwymisprawami. Tumaczy si nieporadnie: Nie, nie, lepiej nie, bo si [Wiesaw] zdenerwuje.

Dzie 4. (roda, 16 grudnia)Rano wicepremier Jaroszewicz spotka si z sowieckim premierem i najbliszym wsp-

pracownikiem sekretarza generalnego KPZS Leonida Breniewa Aleksiejem Kosyginem.Usysza, e w PRL musz nastpi zmiany na szczytach wadzy, powinien odej Gomukai e trzeba zaprowadzi porzdek. Sam Jaroszewicz za ma zacz prac w nowym kierowni-ctwie, ktrego ster obejmie towarzysz Edward Gierek. W ten oto sposb, przez sowieckiegokomunist, Jaroszewicz nie tylko dowiedzia si, kto stanie na czele partii w Polsce, ale i jakarola zostaa w nowym rozdaniu przypisana jemu samemu. Obaj politycy umwili si jeszczena wieczorn osobist rozmow. Jej sens by niemal taki sam kierownictwo sowieckieoczekiwao duych zmian. Pojawi si jednak nowy istotny wtek, premier ZSRS owiadczy,e w gr absolutnie nie wchodzi kandydatura Moczara.

Tymczasem tego dnia Cyrankiewicz powiadomi telefonicznie Jaroszewicza, e Moczarwysa wczoraj do Gdaska wiceministra Szlachcica. Innymi sowy, poszczeglne partyj-ne koterie (lzacy, partyzanci, franciszkanie) niemal otwarcie rozpoczy wasn gr.

Najbardziej radykalna, spiskowa ale wci trudno zaprzeczy, e nieprawdziwa jest teza

goszca, i grupa Moczara zapocztkowaa wwczas zamach stanu. Celem dziaania spi-skowcw miao by przesunicie zmczonego i zgranego politycznie Gomuki na jak bli-ej nieokrelon funkcj honorowego przewodniczcego partii w pomys pojawi si takekilka dni pniej, cho w innych okolicznociach (po dziesiciu latach t sam honorowfunkcj zaproponuje usuwanemu niezgodnie ze statutem PZPR Gierkowi jego nastpca Sta-nisaw Kania). Mianowanie w 1970 r. Gomuki honorowym przewodniczcym w istocie

pozbawioby go wadzy, a miaby j przej nowy, faktyczny przywdca pastwa Moczar.Podobno sowiecki wiceminister Michai Lisieczko donis Jaroszewiczowi, e sam Gomukasygnalizowa, i zaakceptuje takie rozwizanie z obawy przed przejciem steru pastwa przezGierka i jego ludzi. Ale (co wynikao m.in. ze wspomnianych sw premiera ZSRS) strona

sowiecka nie chciaa sysze o jakiejkolwiek rekonstrukcji partii, w ktrej gwn rol miabypeni nacjonalista i narodowiec Mietek (na marginesie, dawny agent NKWD). Kiedyszef KGB Jurij Andropow otrzyma od swoich ludzi, ulokowanych wok peerelowskiegoestablishmentu (a moe w nim?) mocny sygna, e Moczar szykuje si do objcia schedy,

postanowi go zastopowa. Jak? Najskuteczniej i najprociej jak to moliwe przez czcio-we ujawnienie treci posiadanych materiaw na Moczara, kompromitujcych go w oczachkierownictwa sowieckiego i polskiego. Premier Kosygin mia powiedzie: [...] ogosimy

posiadane materiay, wiadczce bardzo ujemnie o jego partyzanckiej przeszoci i sylwet-ce. Kandydat zostaby w ten sposb spalony. Wedle jednej z wersji dobrze poinformowa-ny, a bliski pretendentowi czowiek, powoujc si na owe komprmateriay, niezwocznie

i osobicie ostrzeg go przed zakusami do wadzy. I rzeczywicie, w rod, 16 grudnia Moczar

5/22/2018 1-24724

23/128

21

KOMENTARZEHISTORYCZNE

powiadomi swoich ludzi, e wycofuje si z gry. Sprawa zreszt wymkna si partyzan-tom spod kontroli ju dzie wczeniej, gdy na Wybrzeu padli zabici.

Co do samego puczu za, to wedle hipotezy dajcej wiar w spisek moczarowcw zosta on zainicjowany m.in. przez popierajcych Moczara oficerw MSW. Ludzie ci mieliprzygotowa w wybranych zakadach pracy kilka ostrzejszych wystpie robotnikw kom-promitujcych operacj pacowo-cenow i dziki temu zama autorytet Gomuki. Cho-dzio o rozchorowanie Gomuki jak to okreli kto z aparatu kierowniczego. Kiedy jednakzamiast oczekiwanego sterownego protestu ruszya fala autentycznych strajkw i buntu ro-

botniczego to patrzc z punktu widzenia puczystw (symbolizowanych nie tylko przez Mo-czara, ale i do pewnego momentu wsppracujcego z nim Szlachcica) zacz si baagan.Wycofano prowokatorw. Rozruchy zmniejszyy si. Wedle tej hipotezy, organizatorzy puczutym razem przestraszyli si, e ogie zganie i Wiesaw zapie ich wszystkich twardrk. Moczar, wbrew opiniom Cyrankiewicza i innych, wysa wic do Gdaska (15 grudnia)swego przyjaciela Szlachcica, by przegrupowa siy. Ale jeszcze tego samego dnia padlizabici (siedmiu demonstrantw), a kilka lub kilkanacie godzin pniej Moczara zastopowaaMoskwa. Szlachcic i Jaruzelski, na ktrych liczya cz aparatu bezpieczestwa i generalicjiWP, musieli si przeorientowa. Gdy wic Mietek nie okaza si czarnym (ale wrcz ku-lawym) koniem, grupy te popary, pozbawionego realnego siowego zaplecza, ale owianegomirem wietnego gospodarza, pretendenta ze lska Edwarda Gierka.

Cztery minuty przed godz. 20 w gdaskiej telewizji i radiu ponownie wystpi wicepremierKocioek. Potpi robotnikw (sprawcw przestpczych, niszczycielskich, bandyckich zaj),

podzikowa milicjantom i onierzom. Nic nie wspomnia o zabitych na ulicach ludziach, za towiele powiedzia o finansowych startach wynikajcych ze strajkw, a take o wzrastajcych pa-cach stoczniowcw. Na koniec wezwa robotnikw, by zakoczyli protest i nastpnego dnia poszlido normalnej pracy. Ten apel nadano jeszcze raz p godziny przed pnoc. Tymczasem blisko

osiem godzin wczeniej Kliszko wyda polecenie zablokowania strajkujcej gdyskiej Stoczniim. Komuny Paryskiej i ulic do niej prowadzcych przez oddziay milicji i wojska. Jednoczeniezarzdzi zawieszenie pracy w tym zakadzie do odwoania. Kluczowa zapora (wojskowi i mi-licjanci wsparci si czogw i transporterw opancerzonych) zostaa usytuowana niemal 2 kmdalej, w pobliu przystanku trjmiejskiej kolejki elektrycznej Gdynia-Stocznia. Te dwie sprzecznedecyzje Kocioka i Kliszki w oczywisty sposb musiay doprowadzi do masakry.

Dzie 5. (czwartek, 17 grudnia)Tu przed godz. 6 peron kolejki elektrycznej w Gdyni by po brzegi wypeniony robotnikami,

ktrzy przyjechali do pracy gwnie w stoczni. Stali stoczeni, bo nie mogli przedosta si przez

blokady mundurowych. Gdy ruszyli, w ich kierunku pady strzay, a walki uliczne i demonstracjerozlay si po miecie. Ich bilans by tak tragiczny, e dzie zyska miano czarnego czwartku. Odstrzaw i rykoszetw z broni palnej zgino co najmniej osiemnastu manifestantw, w szpitalachznalazo si ponad 230 osb, a co najmniej kolejnej setce udzielono pomocy ambulatoryjnej.

Kiedy Jaroszewicz wrci do kraju, pierwszy odwiedzi go sekretarz KC Jan Szydlak. Ww-czas ju Gomuka by zniszczony, a Moczar zablokowany. Szydlak przyby z misj odGierka, ktry raczej nie rusza si ze swojej willi w Katowicach. Podstawowe pytanie brzmiao:Czy Jaroszewicz, zgodnie z poniedziakow rozmow przeprowadzon jeszcze przed plenum,zdecyduje si na premierostwo? Podobno przyszy prezes Rady Ministrw odpowiada wymi-

jajco. Za to zrelacjonowa swoj rozmow z Kosyginem. Szydlaka zaskoczyo tak otwarte

postawienie przez stron sowieck weta wobec aspiracji Moczara.

5/22/2018 1-24724

24/128

22

KOMENTARZEHISTORYCZNE Po godz. 14 demonstranci podpalili gmach KW PZPR w Szczecinie. W tym czasie redaktor

naczelny tygodnika Polityka Mieczysaw Rakowski spotka si z Szydlakiem w jego partyj-nym gabinecie w centrum Warszawy. Sytuacja, towarzyszu Rakowski, jest bardzo cika rozpocz omawianie walk ulicznych dowiadczony aparatczyk. Mwi o podpaleniach, zabitychi rannych (nie wiedzia jeszcze, e w Szczecinie zginie kolejne 17 osb). W poniedziaek odbyosi plenum, ktre mona nazwa ksiycowym Nie poinformowano czonkw KC ani sekretarzyKW o tym, co si dzieje w Gdasku. Nie ma teraz ju partii na Wybrzeu. [] Jestemy wyko-czeni w oczach sojusznikw i wrogw. Do tego doprowadzio kierownictwo, ale teraz nie czasna rozliczanie si. Rakowski pono pyta, czy onierze nie trzasn karabinami o bruk. Szydlaksi tego nie obawia, bo zachowanie tumu automatycznie wzmagao agresj po drugiej stronie.Rakowski wychodzi z gabinetu z poczuciem, e Szydlak jest przeraony sytuacj w kraju. Dzia-acze partyjni z centrali zaczli si nawet obawia interwencji zbrojnej ZSRS. Jednoczenie corazczciej pozwalali sobie na krytyk Gomuki. Buntu jednak nie byo wypeniano wszystkie

jego polecenia. A Wiesaw nadal nie chcia sysze o ustpstwach. Kilka dni pniej Cyrankie-wicz na wspomnienie owych chwil powie: Zachowywa si jak Hitler w bunkrze.

Tego dnia kierownictwo PZPR odbyo kilka spotka. W poudnie, Gomuka wyraniepoirytowany rozprzestrzenianiem si konfliktu, bezprecedensowo strofowa zwierzchnikwMSW: W Gdasku jest 2 tys. milicjantw, ale strzela musiao wojsko. Co robia MO? Oniw pierwszej kolejnoci powinni uy broni. Okazuje si, e strzelali lepymi nabojami, ju pootrzymaniu rozkazu uycia broni. [] Stworzylicie atmosfer zgniego liberalizmu i rozwy-drzenia chuliganw. [] Ja gwid na ca propagand, jeli trzeba bdzie strzela i w tensposb utrzyma porzdek. Ja powinienem pozdejmowa ministrw i komendantw MO, zato, e nie znaj prawa. Powtrzy z naciskiem: [...] gdzie podpalaj, trzeba strzela. Przy-wdca PRL bdnie ocenia nawet sytuacj, w jakiej znalaza si rzdzona przez niego partia,

bowiem ok. godz. 18 przestrzeg wsptowarzyszy, e jeli wejd wojska radzieckie, ww-

czas rzd i PZPR nie bd miay adnego autorytetu; a nawet: Wwczas nic nie bdziemywarci. Mona jedynie retorycznie zapyta wwczas? Podczas jednego ze spotka, a odbyoich si tego dnia kilka, Gomuka nakaza zmieni zatem dotychczasow lini propagandow,tak, by punkt cikoci przenie z argumentw ekonomicznych na polityczne oto nardi pastwo znalazy si w niebezpieczestwie, grozi im anarchia i rozkad.

Robotniczy protest trwa ju czwart dob. Jak zanotowa Rakowski, tego dnia wrdnajwyszych funkcjonariuszy KC w Warszawie zapanowa nastrj rezygnacji, niepewnoci,a nawet strachu. Pracowali nieliczni wikszo z niepokojem wyczekiwaa, co bdzie dalej.Obawiano si, e wkrtce zamieszki ogarn take dodatkowe dwa miasta Wrocaw i Kra-kw. Podobne nastroje panoway w awach rzdowych. Po poudniu plotkowano nawet, e

cz czonkw sekretariatu KC bdzie si domaga odejcia Wiesawa. Ale mimo wysu-wanych sugestii nikt nie poszed na ostateczn rozmow do szefa. Moczar tumaczy silojalnoci (obaj wszak si przyjanili, byli na ty, odwiedzali si nawzajem w domach);nie chcia te, by Wiesaw oskary go o ch zdobycia stanowiska I sekretarza dla siebie.Gomuka zreszt nie wiedzia, e robotnicy daj zmian na najwyszych stanowiskach. Ra-

porty MSW skadane na jego biurko takich treci nie zawieray. I znw czy wszystko to dasi wytumaczy strachem przed przewidywan furi apodyktycznego szefa?

Oczywicie, wieci o zabitych dotary na Kreml. Okoo 13.30 zadzwoni sekretarz generalnyKomunistycznej Partii Zwizku Sowieckiego. wiadkami rozmowy (wysuchanej przez su-chawki lub goniki) byli Michai Susow, Jurij Andropow, Nikoaj Podgrny oraz Konstantin

Czernienko, Konstantin Katuszew, Konstantin Rusakow. Leonid Breniew wyrazi zaniepo-

5/22/2018 1-24724

25/128

23

KOMENTARZEHISTORYCZNE

kojenie, oferowa nawet pomoc wsparcie kredytowe. Gomuka burcza, gos mia zmczonyi jeszcze bardziej skrzeczcy ni zawsze. Stwierdzi, e zajcia s zorganizowane i maj charak-ter kontrrewolucyjny (tu nie o ceny chodzi). Gensek zasugerowa wycofanie si z podwyek.Polski rozmwca za prbowa uspokaja: Jeli zajdzie potrzeba, zwrcimy si oczywicieo pomoc do wadz radzieckich. Przekonywa zarazem, e Polska zawsze pozostanie niewzru-szonym czonkiem Ukadu Warszawskiego. Jednak po tej rozmowie na Kremlu wszystko staosi jasne. Nie byo na co czeka; premier ZSRS Aleksiej Kosygin zamierza porozmawia z pre-mierem PRL Cyrankiewiczem, a minister obrony Andriej Greczko z ministrem obrony Jaruzel-skim. Sam Gomuka by ju w tym czasie bardzo spity i przeciony psychicznie, zacz mie

problemy z formuowaniem myli, przestawa panowa nad mow i ruchami ciaa.Wieczorem w telewizji Cyrankiewicz odczyta wystpienie podyktowane w praktyce

przez I sekretarza.

Dzie 6. (pitek, 18 grudnia)Jeszcze poprzedniego dnia o godz. 21 Szydlak (po rozmowie z Gomuk) wyda pole-

cenie, by napisa list do terenowych komrek PZPR, w ktrym czonkowie partii zostanpoinformowani o sytuacji politycznej w kraju. Nad pierwsz czci listu pracowali w nocyRakowski i Starewicz, nad drug Andrzej Werblan. W pitek rano dwaj pierwsi jeszczewstawiali poprawki i cyzelowali szczegy w gabinecie Szydlaka. O dziewitej projekt bygotowy i trafi do zatwierdzenia na biurko I sekretarza. Zanieli go Szydlak i Starewicz. Go-dzin pniej drukarnia bya gotowa do pracy. Ale Gomuka wstrzyma druk. Zada, byw licie protest okreli mianem kontrrewolucji. Jego zdaniem bowiem sytuacja w PRL bya

podobna do tej na Wgrzech w 1956 r. i w Czechosowacji w 1968 r. Domaga si zapisuo wzrocie stopy yciowej klasy robotniczej, a co za tym szo o otumanieniu robotnikw

przez wrogw politycznych. Prace nad kolejn wersj posania trway cay dzie. Gomuka

chcia te, by z jego treci wynikaa czytelna sugestia, e uycie siy przez wadze miao,poza porzdkowym, jeszcze jeden cel uniknicie interwencji radzieckiej. Mia nawetpowiedzie: Caa sprawa sprowadza si do tego, aby nasze czogi szy na czele. Z jednejstrony spraw ewentualnej interwencji traktowa instrumentalnie (w polityce wewntrznej

jako straszak, w kontaktach z Moskw jako dowd lojalnoci), z drugiej wkroczenia wojskZSRS obawia si w rzeczywistoci. Byby zreszt pierwszym rozliczonym towarzyszem.

Rano do wicepremiera Jaroszewicza zadzwoni Kosygin. Doszy go suchy, e towarzyszPiotr si waha. To le. On premier radzieckiego rzdu widzi bowiem wspprac na li-nii MoskwaWarszawa jedynie przy bardzo czynnym udziale Jaroszewicza, wic premierZSRS bardzo prosi. Jednoczenie informuje, e w tym samym czasie towarzysz Breniew

odbywa podobn rozmow z towarzyszem Gierkiem (co byo o tyle ciekawe, e na czelepolskich komunistw cigle jeszcze trwa Gomuka). Co wicej, sowiecki gensek liczy,e Kosygin zdoa przekona towarzysza Piotra.

Zdoa. Wtedy te Jaroszewicz usysza od sowieckiego premiera: Nie bjcie si, pomoe-my wam. Wspomniana za rozmowa Breniewa z Gierkiem toczya si najprawdopodobniej

przez telefon, cho Jaroszewicz, nie majc na to adnych dowodw, pod koniec ycia utrzy-mywa, e dwaj politycy spotkali si take osobicie twarz w twarz w rejonie PuszczyBiaowieskiej. Podr lotnicz miao zorganizowa wojsko a wic o wszystkim musiabywiedzie minister Jaruzelski. Tak czy inaczej, te dialogi z sowieckimi przywdcami przeznastpne lata bd odbija si Gierkowi i Jaroszewiczowi polityczn czkawk. Obaj nieraz

usysz, e rzdz parti i pastwem dziki pomocy radzieckiej. Zreszt Piotr Kostikow,

5/22/2018 1-24724

26/128

24

KOMENTARZEHISTORYCZNE szef polskiego sektora w wydziale zagranicznym KC KPZS, po wielu latach otwarcie mwi,

e strona sowiecka od 1968 r. uwanie przygldaa si szefowi organizacji katowickiej PZPR(by pod baczn obserwacj). Niewtpliwie obserwacj uatwiay kilkakrotne wyjazdyrodziny Gierkw na wypoczynek do ZSRS.

Tymczasem, nieoczekiwanie dla Sowietw, w pitek Edward Gierek przestraszy si swo-jej roli w caym przewrocie paacowym. Na jego barki spadaa bowiem nie tylko odpo-wiedzialno za losy pastwa, ale i to w pierwszej kolejnoci za losy caej zawieruchy

politycznej. Ryzyko rozgrywki byo ogromne i w przypadku poraki prawdopodobnie bybyrozliczony przez dwie partie sowieck i polsk. Wartko zrelacjonowa te dylematy Jaro-szewicz: [] Gierek nagle zacz grymasi. Wcale nie tak, jak opowiadaj o tym Szlachcici Kania. Nie, on naprawd si spietra, poczu nagle wszystkie swoje choroby. A tu nie byo

ju wyjcia. Radzieccy uruchomili ostatni swoj bro Breniewowi si nie odmawia.Kostikow za uwaa, e Gierek nie tyle si przestraszy, co obawia kompromitacji; nie by

bowiem pewny, czy w ostatniej chwili do gry nie wejd jeszcze jacy kandydaci grupy po-gomukowskiej, a jego nazwisko przepadnie podczas gosowania. Podobno pozby si obaw,gdy Mieczysaw Moczar zapewni go o poparciu swoich zwolennikw.

Spawa odejcia I sekretarza w cigu dnia staa si ju kwesti otwart. W Warszawie naten temat rozmawiali ze sob Stanisaw Kania, Edward Babiuch, Mieczysaw Moczar, JzefTejchma, Jzef Kpa, Andrzej Werblan, Artur Starewicz, Wojciech Jaruzelski, Stefan Olszow-ski, Stanisaw Kowalczyk (w 1973 r. stanie na czele MSW) i inni. Ludzie ci uznali, e zmianawadzy ureguluje sytuacj, cho nie zawsze kady z nich t zmian postrzega podobnie, na cowskazywa wczeniejszy casusMoczara. Kania podczas rozmowy z Tejchm mia da gow,e wojsko (pod wodz gen. Jaruzelskiego) i MSW popr zmiany, a Moczar jest za saby, by rzeczzablokowa. Jaruzelski potwierdzi to podczas telefonicznego poczenia z Tejchm, ktry polatach podsumowa rzecz nastpujco: I gdyby [minister obrony] owiadczy, e bdzie broni

aktualnej linii partii, Gomuki, legalizmu zmiana I sekretarza nie nastpiaby tak atwo.Wiesaw coraz bardziej si izolowa. Dopiero wieczorem zgodzi si, by list do czon-kw partii zosta zatwierdzony przez Biuro Polityczne przyjmowa ju wwczas wsp-

pracownikw, lec na dwch fotelach. Byo mu duszno i mia zawroty gowy. Na sobot,na godz. 11, zwoa oficjalne posiedzenie kierownictwa PZPR. Take wieczorem Tejchmazadzwoni do Gierka, niby ot tak co sycha?. Ten na to, e siedzi na beczce prochu jakna wulkanie. Co byo na rzeczy.

Pierwszy sekretarz wrci do domu po godz. 21. Tego dnia zdy ju odebra dwa telefonyod Breniewa (razem z czwartkowym byo wic ich trzy). Pnym wieczorem zadzwoni doniego jeszcze ambasador ZSRS. Aristow zawiadomi, e ma do przekazania list od kierownictwa

partii sowieckiej do czonkw Biura Politycznego KC PZPR (to Michai Susow zaproponowa,by pismo zaadresowa na rce ciaa kolegialnego, a nie przywdcy polskich komunistw). Go-muka by bardzo zmczony, wic kaza przekaza przesyk Cyrankiewiczowi, albo Jaszczuko-wi. O godz. 23 w Urzdzie Rady Ministrw ambasador odczyta skadajcy si z piciu kilkuz-daniowych akapitw list Cyrankiewiczowi. Nadzorcy z Kremla ponownie zwracali uwag nakonieczno szybkiego politycznego i ekonomicznego rozwizania kryzysu w Polsce.

Od pnego popoudnia wiceminister spraw wewntrznych Franciszek Szlachcic oraz kie-rownik Wydziau Administracyjnego KC PZPR Stanisaw Kania przeprowadzili kilka rozmwdecyzyjnych z Tejchm, Babiuchem (ktry kierowa pionem organizacyjnym, mia wic dostpdo wszystkich pakietw informacji partyjnych z terenu) i Jaruzelskim. Grupa ta spotykaa si

w rnych konfiguracjach, m.in. w mieszkaniu wiceministra spraw wewntrznych Szlachcica,

5/22/2018 1-24724

27/128

25

KOMENTARZEHISTORYCZNE

gabinecie Babiucha i gabinecie ministra obrony narodowej Jaruzelskiego. W rezultacie nieformal-nych rozmw i ustale dwaj pierwsi wyruszyli autem (jak relacjonowa Kania, bo nie byo lotnej

pogody) do Katowic, do Gierka. Na miejsce dotarli o pnocy. Gospodarz by bardzo miy, polapo koniaczku, a kierowcy przygotowa osobicie kanapki i herbat (nie chcia budzi ony). Gie-rek zna Franka bardzo dobrze przyjanili si, pracowali razem, kiedy Szlachcic by komen-dantem wojewdzkim MO w Katowicach (19571962); Kani zna sabiej, co nie przeszkadzaomu czasem zwraca si do niego per Stasiu. Partyjny delfin pocztkowo zachowywa si, jak-

by nie zaleao mu na objciu schedy po Gomuce. Wzdryga si przed odpowiedzialnoci, pozatym niedomaga na zdrowiu, chorowa na pylic, co byo pozostaoci po pracy w kopalni (dla

podkrelenia demonstracyjnie kaszla). Szlachcic przemwi mu wic do rozsdku i serca: Edek,wida taki ju twj los, eby zosta pierwszym sekretarzem. Jest kilku kandydatw, ale ty sinajbardziej na to stanowisko nadajesz. Gierek napisa w ksice Smak ycia, e dzwoni do niegotake Cyrankiewicz. Te mia go namawia, w tym samym tonie. Owej nocy usysza jeszcze odswych goci, e kierownictwo wojska i MSW nie udzieli poparcia adnemu kandydatowi, ktryuczestniczy w podjciu decyzji o uyciu broni. Musicie jecha do Warszawy brzmiaa konklu-zja. W odpowiedzi Edward chcia jasnej, ale jeszcze niemoliwej do przedoenia deklaracji,e Wiesaw ustpi ze stanowiska. Postanowi wic pozosta kolejne kilka godzin w domowych

pieleszach przy ul. Szpakw (osiedle Brynw w Katowicach). Mona powiedzie, e tym samympuczyci znaleli si w puapce, bo tylko zgoda i wybr Gierka na szefa PZPR mogy zatuszowaich nielegalne dziaania. Jeli nie partia uznaaby ich za spiskowcw.

Dzie 7. (sobota, 19 grudnia)Po godz. 8.30 Gomuka przeczyta w swoim gabinecie list z Moskwy. Nieco wczeniej Cy-

rankiewicz wyj go z kasy pancernej i przekaza przez oficera-posaca. Pierwszy sekretarzPZPR nie potrafi ju sam usi w fotelu, mia zaniki widzenia. Zezocia go tre kremlow-

skiej przesyki, nerwowo i natarczywie wypytywa: Co to znaczy polityczne rozwizanie?(a z ca pewnoci oznaczao sprzeciw wobec kontynuacji rozwiza siowych i poparcie dlazmian personalnych). Po lekturze poczu si jeszcze gorzej. Zrozumia, e niezalenie od tego,

jak ostatecznie zakoczy si kryzys w Polsce, okres rzdw aktualnej ekipy wanie si koczy.Jego sekretarz Namiotkiewicz wspomina, e Wiesaw nie wzi nawet do rki meldun-kw o ruchach wojsk i sytuacji w kraju. Odpyn. W poudnie przyszed lekarz.

We wczesnych godzinach rannych Tejchma zadzwoni do Gierka. Powiedzia, e jestzdeterminowany i zamierza odby decydujc rozmow z Wiesawem. Gierek przytak-n: Tak, Jzek, mamy historyczn misj do spenienia. Take gen. Jaruzelski zgodzi si,e rozwizanie lskie jest dobre. Jednoczenie zrelacjonowa Tejchmie wasn rozmo-

w z ministrem obrony ZSRS towarzysze radzieccy ostro ocenili fakt, e druga co dowielkoci armia Ukadu Warszawskiego strzelaa do robotnikw. Miny