5/22/2018 1-24725

1/128

Dodatek: pyta DVD z filmem

Zbrodnia bez karyN R 4 ( 1 1 1 )k w i e c i e 2 0 1 0

B I U L E T Y NB I U L E T Y NI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E JI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J

cena 7 z (w tym 0% VAT)

numer indeksu 374431nakad 11000 egz.

5/22/2018 1-24725

2/128

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystoktel. (0-85) 664 57 03

ul. Witomiska 19, 81-311 Gdyniatel. (0-58) 660 67 00

ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowicetel. (0-32) 609 98 40

ul. Reformacka 3, 31-012 Krakwtel. (0-12) 421 11 00

ul. Szewska 2, 20-086 Lublintel. (0-81) 536 34 01

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 dtel. (0-42) 616 27 45

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznatel. (0-61) 835 69 00

ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszwtel. (0-17) 860 60 18

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecintel. (0-91) 484 98 00

ul. Chodna 51, 00-867 Warszawatel. (0-22) 526 19 20

ul. Sotysowicka 21a, 51-168 Wrocawtel. (0-71) 326 76 00

BIAYSTOK

GDASK

KATOWICE

KRAKW

LUBLIN

D

POZNA

RZESZW

SZCZECIN

WARSZAWA

WROCAW

BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJKolegium: Jan aryn przewodniczcy,

Marek Gazowski, ukasz Kamiski, Kazimierz Krajewski, Agnieszka uczak, Filip Musia,Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wjtowicz, Piotr ycieski

Redaguje zesp: Jan M. Ruman redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak zastpca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.plAndrzej Sujka sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.plPiotr ycieski fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat Maria Winiewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Archiwalne numery w internecie: www.ipn.gov.pl/biuletynInformacja o prenumeracie i zamawianiu numerw archiwalnych: www.ipn.gov.pl/biuletyn_prenumerata

Projekt graficzny: Krzysztof Findziski; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;amanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, WarszawaAdres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Krakw

ODDZIAY IPN ADRESY I TELEFONY

5/22/2018 1-24725

3/128

ROZMOWY BIULETYNU

Nieprzedawnione ludobjstwoZe Sawomirem Kalbarczykiem i Witoldem Wasilerozmawia Barbara Polak............................................

KOMENTARZE HISTORYCZNEWitold Wasilewski Zachd a Katy......................................Witold Wasilewski Do koca nie znali swojego losu. Pog

i dezinformacja w obozach specjalnych NKWD.......Krzysztof Persak Ekshumacje katyskie.

Prace archeologiczno-ekshumacyjne w Charkowiei Miednoje w latach 19911996 i ich wyniki...........

Sawomir Kalbarczyk Ukraiska Lista Katyska................Aleksandra Pietrowicz Rodziny wielkopolskie

w cieniu Zbrodni Katyskiej........................................Marek Klecel Pisarze cigani za Katy.............................Krzysztof Sychowicz Bezpieka wobec odradzania si pam

SYLWETKIMonika Komaniecka Ordownik sprawy katyskiej.

Profesor Franois Naville.............................................

Witold Wasilewski Zdzisaw Jastrzbiec-Peszkowski.Harcerz, onierz, kapan.............................................Przemysaw Wywia Czwrka legionowa.

Bracia Herzogowie w subie Niepodlegej.............

RELACJE I WSPOMNIENIA

B I U L E T YNR 4 (111)KWIECIE

2 0 1 0

SPIS TRECI

I N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D

5/22/2018 1-24725

4/128

RO

ZMOWYBIULE

TYNUNIEPRZEDAWNIONE

LUDOBJSTWOZE SAWOMIREM KALBARCZYKIEM I WITOLDEM WASILROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. Mino siedemdziesit lat od podjcia przez najwysze orgdowe Zwizku Sowieckiego decyzji o wymordowaniu 25 700 oi od wprowadzenia jej w czyn. Wydaje si, e o Zbrodni Katycych jej okolicznociach wiemy ju wiele. Po bez maa pidziesiotrzymaa bardzo wane dokumenty. Czy s jeszcze jakie niejaso sam zbrodni, czy znamy wszystkie jej szczegy?

S.K. Technik rozstrzeliwa w Charkowie i Kzna funkcjonariuszy NKWD, ktrzy w nich uczsalnie, najmniej wiemy o przebiegu egzekucji wmiejscu, w ktrym ujawniono ofiary zbrodni jecach wojennych w tym przypadku naszwycznie z ekshumacji. Nie wiemy, czy jecna stacj w Gniezdowie dalej byli transportowwiziennymi od razu na teren orodka wypoci tam rozstrzeliwani bezporednio nad doamich najpierw tymi samochodami do willi NKWno ich swego rodzaju obrbce, odbierano

krpowano rce. Moe dopiero z tej willi innymi samochodami wiziennnad doy. Liczba usek znalezionych nad samymi doami wskazuje, e praporednio tam odbywaa si egzekucja, ale z kolei w ustach jednej z ofiarco moe sugerowa pobyt w tej willi. A wic technika rozstrzeliwa w Katynie znana; nie mamy relacji czy zezna adnego z uczestnikw tej egzeku

Co prawda, ostatnio pojawiy si informacje, e by wiadek egzekuwydaje si to raczej mao prawdopodobne... Miaby nim by waciciel Gjednej z bliej nieokrelonych organizacji konspiracyjnych, ktry wedu by aresztowany na Kresach przez NKWD i przetrzymywany w wizieniusie ledztwa zezna, e podczas rewolucji bolszewickiej ukry bro i pi

Fot.P.ycieski

5/22/2018 1-24725

5/128

dzi, czy areszt w Gniezdowie w ogle istnia. Tych zagadek jest wiee mczyzna w sporzdzi dla wadz polskich w Londynie raport o sww czasie odbywajcej si tam egzekucji. Jednak taki dokument nigdy Niezalenie od wszystkiego, z tej relacji nie wynika adna nowa wiedzekucji, poniewa w wiadek mia widzie tylko rozkopane doy i zw

W.W. By to Edward Koliski, a relacjgniewowi, ktry zawar j w swoich wspono Zbigniewa Koliskiego i jego pKatynia wraz ze zwiadem AK potwierdzajczyzny. Potwierdzaj oni rwnie, e podjzdobytych informacji kierownictwu Polskienego. Interpretujc fiasko przedsiwzice wadze nie byy wwczas zainteresowsunkw z pastwem sowieckim i podeszydzo sceptycznie nie chciano wierzy zawcjom i bano si ujawnienia ich w sposb

Jeli chodzi o polityk, to bez wtpiena nawet pniej, rzd polski dy do poro

Sowieckim. W relacjach (jedynie ustnych) tych osb z nowogrdzkitakie zarzuty, e wadze polskie za wszelk cen staray si wygaszao zbrodni, podejmujc celowe dziaania uniemoliwiajce kolportow

S.K. Trzeba zada sobie pytanie, dlaczego raport Koliskiegomencie, kiedy by potrzebny, w 1943 r. Wadze polskie stany przeudowodnienia take swojemu brytyjskiemu sojusznikowi e ich to Sowieci, jest na czym umocowana. Taki raport byby znakomitymwiajcym za.

W.W. Nic mi nie wiadomo o tym, by raport dotar do Londynu. Nablokowano go ju w okupowanej Polsce. Te osoby z Nowogrdczyzn

wadzom AK, nie maj i nie mog mie wiedzy, czy zosta wysany d

S.K. Mona zada pytanie, czy suszne jest zaoenie, e po ukwadzom polskim tak bardzo zaleao na wsppracy, i za wszelk cstrony sowieckiej. Okres od sierpnia 1941 r. a do momentu zerw

Fot

.P.ycieski

5/22/2018 1-24725

6/128

RO

ZMOWYBIULE

TYNUSowieckiego i prowadzi polityk stawiajc wszystko na sojusz z nim.

naszych interesw, choby w kwestii realizacji samego ukadu Sikorski-podejmowa adnych dziaa propagandowych przeciw Zwizkowi Sosi wygasza nastroje antysowieckie od onierzy wyjedajcych z ZSsi w 1942 r. z Armi Andersa do Persji, zbierano przysig, e nie o tragicznych przeyciach i dowiadczeniach w Zwizku Sowieckim. Jszeniem przez Niemcw odkrycia cia pomordowanych polskich jecwmii Andersa zdawano sobie spraw, e zaginici polscy wojskowi zoswic na terenie Persji odprawiono za zmarych Msz w. W Londynie uznia podtrzymujce takie nastroje psuj nasze stosunki ze Zwizkiem w tej sprawie nawet do wymiany depesz.

Noty w sprawie zaginionych oficerw byy przez stron polsk wysgwnie w drugiej poowie 1941 r., po zawarciu ukadu Sikorski-Matrway intensywne poszukiwania, ale ju w grudniu tego roku Jzef Stz Wadysawem Sikorskim i Wadysawem Andersem opowiada na temczy absurdalne. Wniosek mg by jeden ci ludzie zostali zgadzeni awani i z premedytacj nie s wydawani stronie polskiej, mimo czcsojuszniczych.

Szczeglnie bolesna bya moliwo, e s zamordowani, ale drugabya bardzo zowrbna. Od 1942 r. niejako przyjto do wiadomoszukiwa oficerw utkna w martwym punkcie, chocia nadal sane noty, trway te nieskuteczne i z gry skazane na niepowodzenie poszukiprzez Jzefa Czapskiego. Nadzieje zwizane w tym okresie z poszukiwpowiedzmy to wprost, na absurdalnym zaoeniu, e te tysice ludzi w Moskwie zagubio si gdzie w sowieckim interiorze. Trwaa wic noczenie rzd polski nie podj na arenie midzynarodowej, a do 19propagandowej, ktra by pitnowaa za to Zwizek Sowiecki. Dlaczegkart kompromisu z ZSRS. Nawet wtedy, gdy w kwietniu 1943 r. Niemcia w grobach katyskich, postawa rzdu polskiego bya bardzo oschocia zbrodnia bya sowiecka, to Stalin przyj postaw agresywn i zerwa stosunki dyplomatyczne z Polsk.

S.K. Staram si patrze na te polityczne kwestie bardziej oglnie. Ze swpolityki nadmiernych ustpstw rzdu polskiego wobec Zwizku SowiecSikorski-Majski byo wiele spraw konfliktowych, np. w kwestii obywatelstwn not w sprawie granic, a waciwie granicy wschodniej; konflikt w sp

5/22/2018 1-24725

7/128

B.P. Waciwie niewiele wiemy rwnie o ostatnich chwilach

W.W. Trzeba podkreli, e NKWD bao si buntu tych skazanywojennych. To byy przecie tysice ludzi. Przeprowadzano ca, bardezinformacji jecw, co do ich przyszego losu. Wyjedajc z obozmierci, czy to do wizienia NKDW w Charkowie, czy do wizienKatynia, oni nie wiedzieli, e jad na mier. Myleli, e jad bd dbd e bd przeniesieni do innego obozu. I mona domniemywo tym, co ich czeka, dopiero w ostatniej chwili swojego ycia, np. tuceli w piwnicy w Charkowie...

B.P. ...ale w przypadku mierci nad doem przecie wczesalwy...

S.K. To wszystko s nasze domysy. Akcja dezinformacyjna prowadzsunku do jecw w Kozielsku i Starobielsku bya rzeczywicie niesyostatniego niemal momentu bardzo skuteczna. Moe troch mniejniesieniu do policjantw przebywajcych w Ostaszkowie, bo oni yobawy co do swojego losu. Sowieci uwaali policj za organ repwic policjanci spodziewali si czego niedobrego e mog zoskatorg albo pj do wizienia.

B.P. Mwilimy o wojskowych i o policjantach. Moc tej samtycznego ZSRS zamordowano take kilka tysicy zaaresztowa

skich, przebywajcych w wizieniach. Brak wiadkw tej czcjest jeszcze bardziej dotkliwy.

W.W. W przypadku winiw ze Starobielska, zamordowanych w Cwa, zamordowanych w Twerze nasza wiedza jest bardzo dua. Wynteriaw NKWD, jak i z zezna osb biorcych udzia w egzekucjachpodczas ledztwa prowadzonego przez Generaln Prokuratur Wojsk

lat dziewidziesitych. Nie dysponujemy analogicznymi czy porwnymi w odniesieniu do ofiar z wizie tzw. Zachodniej Ukrainy i Zachod

S.K. To jest istotnie bardzo trudna pod wzgldem rdowym sytujeli chodzi o sprawcw. Moemy przypuszcza, e w rozstrzeliwan

5/22/2018 1-24725

8/128

RO

ZMOWYBIULE

TYNUo przewiezieniu 6 tys. winiw z wizie kresowych do wizie w M

Chersoniu i K owie. Nadwyka w liczbie zamordowanych obywatezatem 1305. Istniej na ten temat rne hipotezy, z ktrych jedna mwbywali w tych wizieniach i nie byo potrzeby dowoenia ich na egzekjednostkowe ukazuj rzecz zupenie paradoksaln cz osb, ktw egzekucjach przeprowadzonych na winiach, do kwietnia czy te dobya aresztowana, nie bya w wizieniach. Decyzja w ich sprawie zosta1940 r., cho w tym czasie byli dopiero przewidziani do aresztowania tych wizie dosani.

B.P. Czy liczba zamordowanych na mocy decyzji Berii jest ostate

S.K. Wydaje si, e raczej nic do niej doda nie mona. Liczba ta zostaa wie skrupulatnej analizy wielu dokumentw, wic trudno myle w kategor

W.W. W sumie wynosia 25 700 osb, z tego 14 700 z trzech obozzielsk, Starobielsk i Ostaszkw, i 11 tys. z wizie Zachodniej Ukrainy i Z

si; 14 700 byo liczb zblion do liczby przetrzymywanych jecw w obI te 14 700 osb z decyzji, a nawet nieco ponad t liczb, jeli uwzgldnoperacyjn, zostao wymordowanych.

Z dokumentw NKWD, ktrymi dysponujemy, z rnych zbiorczych zepo 1943 r., m.in. przez Szelepina w roku 1959, wynika natomiast, e zowano decyzji wymordowania 11 tys. winiw, cywilw.

B.P. Jak mona scharakteryzowa t wizienn populacj zamlakw?

W.W. Moemy mwi jedynie o licie ukraiskiej, bo imiennej lismamy. Oglny profil tej spoecznoci by, mimo pozorw, do podobnjenieckich. Nie byo tu raczej oficerw powoanych w 1939 r. z rezerwyjej cz jednak stanowili oficerowie w stanie spoczynku, ludzie sucy

rach; byy osoby zaangaowane w sub pastwow, urzdnicy pastwprokuratorzy lub sdziowie, dziaacze polityczni, take ziemianie, przywielu z nich mona mwi o przynalenoci do wicej ni jednej wymnaraz. czya ich przynaleno do byej i potencjalnej elity pastwotw

5/22/2018 1-24725

9/128

5/22/2018 1-24725

10/128

RO

ZMOWYBIULE

TYNUBiura Politycznego. On mg przeszacowa na dany moment liczb o

speniajcych te kryteria, ktrymi si zamierzano posuy przy sporzdzminimalnie niedoszacowano tej liczby, jeli chodzi o trzy obozy specsporzdza I Wydzia Specjalny NKWD, ktrego szef wchodzi w skadhistorycy trjk utosamiaj z Kolegium Specjalnym, sowieck instyTrzech wanych funkcjonariuszy NKWD miao bezporednio sprawowazacj decyzji Politbiura, ale listy zostay zestawione przez I Wydzia Spenaley pamita, e decyzja Politbiura WKP(b) bya zadekretowana do riatu Spraw Wewntrznych NKWD.

S.K. W kwestiach dotyczcych winiw nadal istnieje wiele niejasnocczego rozpraw z polskimi winiami ograniczono tylko do wizie kresBiura Politycznego i propozycji Berii z 5 marca mwi si o zatwardziapoprawy wrogach wadzy sowieckiej. A przecie wielu tych wrogw, znajdowao si ju w wizieniach w gbi ZSRS; i NKWD dokadnie wiedtowanych, gdzie oni przebywaj. Ta rozprawa moga wic mie charaograniczona do okrelonego terytorium. Co o tym zadecydowao? M

spacyfikowania zaplecza granicy z Niemcami? Podobnie trudno zrpoczono spraw winiw i jecw. Wydawaoby si, e to s zupea jednak w pewnym momencie zapada decyzja, ktra nie ulega ju mpoczono grupy pod wzgldem statusu od siebie do odlege, cho, onimi zajmowao si NKWD. Jecami zajmowa si Zarzd ds. Jecwniami organy, ktre ich aresztoway, czyli NKWD Biaorusi i Ukrainy, Wiziennictwa NKWD. Czyli o poczeniu tych dwu kategorii musiano

samych szczytach wadzy NKWD, prawdopodobnie na poziomie zastpcowa i Kobuowa, samego Berii, albo bya to decyzja Stalina. Jaki by ccyzji? Z przytoczonych faktw wynika, e to ju nie bya tylko rozprawa a wszystko to miao charakter bardziej generalny.

W.W. Dobr ofiar z obozw specjalnych i z wizie wskazuje, e nie nym kryterium geograficznym. Obozy specjalne byy i w gbi Rosji, n

istniao te kryterium podporzdkowania wewntrz struktury NKWD. Krynie szersze, by nim profil ofiar. Miay to by osoby suce pastwu pobya zatem ich polsko i suenie interesom suwerennego pastwa momencie straciy na znaczeniu niuanse administracyjne, czy kto by Zarzdowi ds. Jecw Wojennych, czy te znajdowa si w jakim obw

5/22/2018 1-24725

11/128

techniczne narady, na ktrych omawiano spraw przewiezienia osz Ostaszkowa do obozw na Kamczatce...

W.W. Decyzja z 5 marca nie wzia si znikd. Poprzedzia j narrozwaano technik rozadowania obozw przewiezienia jecwnych i wymordowania ich wanie tam. W sensie logistycznym wszystBeria, skadajc swoj propozycj, musia wiedzie, jak j wykona. Bnatomiast formalnie podj zbrodnicz decyzj, ono nie miao moliwszczegowo analizowa, bo tamowo zatwierdzao niewiarygodnie dcyzji dotyczcej losu Polakw bya i ta o konserwacji ciaa Lenina, i p

B.P. A moe bya jaka ekonomia zbrodni? eby ich zamomiejscu, woc ich stosunkowo niedaleko, co w porwnantych bardzo odlegych obozw mogo by znacznie tasze.

S.K. Na pewno nie liczy si argument czysto ekonomiczny tego

W.W. Ale sam cel by absolutnie jasny i przemylany uderzeniekatyska o wymordowaniu jecw obozw specjalnych i winiw cyzj o wywzce, zwanej czasem wywzk katysk z 13 kwietnia 1mordowano jecw, do Kazachstanu wywoono ich rodziny. Zamiardotyczy w pierwszym rzdzie ziem anektowanych przez Zwizek Sowcelu cakowite uniemoliwienie odbudowy suwerennego pastwa po

Faktem jest, e nie zastosowano decyzji katyskiej w stosunku do

w wizieniach w gbi Rosji (oprcz nich skazani Polacy byli te w gusowano rne metody... Na przykad w latach trzydziestych rozstrzena Ukrainie, na Biaorusi, czyli na terenach, ktre po pokoju ryskim Sowieckim. wczesne masowe represje w znacznej mierze polega nie na deportacji.

S.K. Wracajc jeszcze do pani pytania. Decyzja katyska bya za

w kategoriach ekonomicznych. Gdyby uznano, e ludzie ci nie stannego zagroenia, e trzeba ich natychmiast rozstrzela, to przecie mwysa do obozw, eby popracowali dla sowieckiego pastwa. Monowa kogo z przyczyn politycznych, ale dodatkowo wykorzysta pki jest w stanie pracowa, bo i tak w tamtych warunkach wikszo

5/22/2018 1-24725

12/128

RO

ZMOWYBIULE

TYNUadnych kopotw mogo znale si miejsce dla jeszcze wielu ludzi i d

dlatego absurdalne byoby tumaczenie, e trzeba byo przyj jecwCel by znacznie powaniejszy i gbszy.

S.K. Sowieckie rachuby na to, e w wojnie fiskiej zostanie wzitych bwojennych, okazay si przeszacowane.

B.P. Jaki by los jecw fiskich?

S.K. Rwnie zostali umieszczeni w obozach, tylko innych.

B.P. I rwnie zostali zamordowani?

W.W. W stosunku do nich nie byo decyzji o masowym mordzie.

B.P. A jecy niemieccy?

W.W. Byli bardzo le traktowani, miertelno wrd nich bya bardwyniszczajca niewola. Analogiczna bya sytuacja jecw sowieckich wzcw. Natomiast Niemcy dobrze traktowali jecw anglosaskich, a Ang

B.P. Kim byli ci winiowie, ktrych wyczono z egzekucji?

S.K. Uwaa si, e to byli tzw. uciekinierzy bieecy czyli osoby, kt

frontem we wrzeniu 1939 r., znalazy si na Kresach i dostay do wizdokumenty mwice, e bieecybyli kierowani do obozu we Wadywoza mniej niebezpiecznych, chocia oczywicie dokonali przestpstwa nego przekroczenia granicy. Cho byo to przestpstwo najmniejszego osb zarzucano, e s szpiegami.

B.P. Skd wzia si liczba 11 tys. osb przeznaczonych do rozs

bywajcych w wizieniach?

W.W. By to wstpny szacunek, e taka jest liczba osb, ktre odpowkryterium. Gdy ju tworzono listy, okazao si, e takich osb jest mniej

5/22/2018 1-24725

13/128

B.P. Mona te postawi pytanie, co zadecydowao o tym, wieziono, a nie zostawiono w wizieniu.

W.W. Wczeniejsze otrzymanie wyroku. Osoby, ktre zostay skazane w gb Zwizku Sowieckiego miay, paradoksalnie, wiksz szamnestii po zawarciu ukadu Sikorski-Majski.

S.K. Ostrowski zosta skazany dopiero w 1941 r. Zauwamy te, osb cywilnych, ktre zostay rozstrzelane, toczyy si sprawy karncjaln. I te postpowania zostay przerwane, podobnie jak w przy

w Ostaszkowie.

W.W. Jeli kto mia zakoczone wyrokiem postpowanie i by ju zwikszao to jego szanse przeycia.

S.K. Cho szeciuset policjantw z Ostaszkowa te ju miao wydwic cz tych winiw take miaa wydane wyroki, ktre np. zosta

W.W. To s spekulacje. Faktem s masy Polakw, ktre stay si ow wyniku tych represji zginli, inni znaleli si na zesaniu, gdzie udjest mnstwo historii jednostkowych. Przy czym w odniesieniu do ow tych trzech obozach specjalnych, to przypadkowo ich losw zominimum. Osoby aresztowane na Kresach Wschodnich potencjakilka wariantw dalszego losu.

S.K. Mog si myli, ale wydaje mi si, e przy podejmowaniu deskiej najwaniejsz rol odegrao to, e w obozach specjalnych znajtysicy jecw, stanowicych rzeczywicie szczegln populacj z psowieckiej, bardzo gron.W pniejszym okresie, a do wybuchu wojny niemiecko-sowiecaresztowania wrogw wadzy sowieckiej, skazywano na kar mie

sowym wyroki wydaway trybunay wojskowe, sdy itd. Nie byo jetej z 5 marca 1940 r. ryczatowej decyzji o rozstrzelaniu tysicy luwym. To przesdzio rwnie o losie uwizionych na tzw. ZachodniejBiaorusi polskich obywateli.

Byo to wydarzenie nadzwyczajne w caej represyjnej polityce sow

5/22/2018 1-24725

14/128

RO

ZMOWYBIULE

TYNUB.P. Czy ona fizycznie nie istnieje, czy nie chc jej nam da?

S.K. To bardzo trudne pytanie. Ukraiska Lista Katyska odnalaza si

wach byego KGB. Z tego, co wiemy a nie wiemy, czy wiemy wszystkolista katyska nie odnalaza si w archiwach moskiewskich. W latach dstrona biaoruska zawiadomia, e i w Misku nie odnaleziono tego do

B.P. Trudno uwierzy, eby w imperium NKWD, a potem KGB gmenty.

W.W. W pierwszej poowie lat dziewidziesitych przekazano Polscniejsze sam decyzj katysk Politbiura. Ujawniono tzw. teczk sparchiwum partii komunistycznej i materiay operacyjne NKWD.

B.P. Jak naley rozumie decyzje o przekazaniu tych dokumentw tym momencie?

W.W. W Polsce zaamywa si komunizm. Na Kremlu byo oczywisttego bdzie oficjalne ju stanowisko Polski w sprawie sowieckiego sKatyskiej. Dalsze zatajanie tych dokumentw w przyszoci bardzo obz Polsk. Lepiej byo je uwolni. Wszczcie moskiewskiego ledztwa katytomiast wiza z walk o wadz i zapotrzebowaniem na polityczne arguparti komunistyczn. Byo to potrzebne Borysowi Jelcynowi i jego otocod tego, jak byy motywowane te dziaania, przyczyniy si korzystnie dla

Ujawniono dokumenty, przeprowadzono czynnoci ledcze i cho ledzkonkluzji, to udostpniono protokoy przesucha, ktre maj du wag

Materia operacyjny NKWD pokazuje mechanizm zbrodni. W teczcesi te listy dyspozycyjne z trzech jenieckich obozw. Ukraiska Lista Katyniejako przypadkowo, po prywatnej probie ministra Andrzeja Milczannienie losw jego ojca.

B.P. Czy archiwa NKWD z terenu polskich Kresw Wschodniw czasie wojny sowiecko-niemieckiej? A moe znalazy si w rk

S.K. Wiadomo, e latem 1941 r. NKWD uciekao w szalonej panice i cpozostawio na miejscu. Jednak nie mamy adnych wiadomoci, e st

5/22/2018 1-24725

15/128

5/22/2018 1-24725

16/128

RO

ZMOWYBIULE

TYNUS.K. W latach pidziesitych, jak ju teraz wiemy z przekazanych

Bezpieczestwa Ukrainy dokumentw, cz materiaw zostaa zniszspalono na Ukrainie 2,5 tys. kart ewidencyjno-nadzorczych, ktre by

podstawie akt ledczych pozosta protok spalenia i nie ma najmniee musimy je uzna za zniszczone bezpowrotnie. Nie wiemy, czy nie przlogicznej akcji na Biaorusi, bo tam adnych dokumentw na ten temat ndokadnie by los tej dokumentacji, naprawd trudno stwierdzi, bo myzmierzajcych do likwidacji dokumentacji, ktra pozostaa po jecach, nie wiemy.

W.W. W 1959 r. szef KGB, Andriej Szelepin, oraz Nikita Chruszczow wdencj, w ktrej zawarta bya decyzja, eby zniszczy t dokumentacj; ale nie wiemy, w jakim zakresie. Skoro s listy dyspozycyjne z obozw, sLista Katyska, to dlaczego nie miaoby by listy biaoruskiej? To takategoria dokumentw.

S.K. Jest jeszcze jeden aspekt tej sprawy. Co prawda, strona rosyjsk

macj, e Chruszczow wyda ustne polecenie zniszczenia teczek, ale nsatysfakcjonuje. Cz historykw polskich podkrela fakt braku protokozbdnego w takiej instytucji jak KGB nastpczyni NKWD, niezaleniepolecenia bya ustna. Ubytek materiaw musi by gdzie odnotowanypozosta lad palenia kart ewidencyjno-nadzorczych ledztw, to w Moszosta lad spalenia teczek osobowych jecw. Jest tu jeszcze jeden aspMianowicie teczki jecw, ktrzy nie zostali rozstrzelani, to jest te 395

wyczone z egzekucji. Pytanie, czy ich teczki si zachoway. Propozycteczki zniszczy, dotyczya jedynie akt jecw rozstrzelanych. Nie wiedzpodejmowane praktyki i rne dziaania KGB wobec tej dokumentacji, prawo oczekiwa, e teczki jecw, ktrzy ocaleli, zachoway si, bo nwniosku, eby je zniszczy. Co si stao lub dzieje z tymi teczkami? Sty dotyczce np. wyczenia z egzekucji prof. Stanisaw Swianiewicza, przez zastpc Berii, eby go ocali, wyczy z transportu, ale teczek

ych nikt z polskich historykw nie widzia. Teoretycznie powinny si zargumentowa, e teczki rozstrzelanych nie przedstawiaj dla KGB opale jednak znaczna cz osb ocalonych zostaa wyczona z egzekucjckiego wywiadu, wic warto operacyjna tych materiaw nie ulega wwic sdzi, e s nadal przechowywane. Gdyby kto utrzymywa, e ich

5/22/2018 1-24725

17/128

jest kompletny, a na ile nie, na ile jakie ustalenia s ostateczne, auzyskamy dopiero w momencie, gdy w peni zostan otwarte tecgo. My znamy jedynie cz tych teczek. To, co zostao nam udos

rosyjsk, te 67 teczek, nie ma adnego znaczenia dla poziomu naudostpniono nam materiay zupenie nieistotne. Stan naszej wiedzykonsekwencj tego posunicia. Mimo to trzeba powiedzie, e o Zbnieporwnywalnie wicej z tym, co wiedzielimy chociaby dwadzie

B.P. Czy Rosjanie te prowadz swoje badania Zbrodni Katy

S.K. Publikacje, ktre ukazuj si w tej chwili w Rosji, to w znaczo charakterze rewizjonistycznym. To nie tylko publikacje osawionegte inne, ktre niepokoj. Jest ich stanowczo zbyt wiele, usiuj na wby dezawuowa kanon podstawowego stanu wiedzy o Zbrodni Katyrnych autorw. Nie mona ich lekceway. Opini publiczn uradowe prace naukowe, ale prace o charakterze popularnonaukowstycznym. I to, e bez adnych problemw tego typu prace o chart

si ukazuj, jest niepokojce. Ci, ktrzy wiedz, jaka bya prawda, niskonakadowych prac.

W.W. Z jednej strony mamy wspomnianego Muchina, ktry podtrzyskie w najtwardszej wersji, czyli e zbrodni dokonali Niemcy. Oprcrelatywizuj Zbrodni Katysk, umniejszaj j, zmierzaj do podwale, rozmywaj ca spraw. Ewidentnie s to prace pisane ze z

stosunkach polsko-rosyjskich wany jest wanie problem intencji i unego charakteru mordu, jego wielkiej wagi dla Polakw i uznania gtakularn i zowrog zbrodni systemu totalitarnego. W kategoriachona cechy, ktre pozwalaj zakwalifikowa j jako ludobjstwo.

S.K. Ten fundamentalny spr polega nie tylko na rnicy w kwalifitake tego, e Rosja odmawia przyznania osobom rozstrzelanym w

skiej, statusu represjonowanych. Nie mona tego zaakceptowa, tyzji Biura Politycznego rozmylnie pominito procedur wydawaniakodeksu karnego. A kwalifikacja prawna zastosowana do ofiar Zbrosyjsk prokuratur mwi o zbrodni pospolitej. Funkcjonariusze prozkazy najwyszych wadz pastwowych, nie mog popenia zbrod

5/22/2018 1-24725

18/128

KOMENTARZEHISTORYCZNE

WITOLDWASILEWSKI, IPN

ZACHD A KATYStosunek Zachodu do Zbrodni Katyskiej od pocztku by mora

a postawa polityczna rzdw USA i pastw zachodnioeuropejskich zmnie od ich ideowego nastawienia i sytuacji midzynarodowej.

Po ujawnieniu przez Niemcw w 1943 r. dow mierci, proklamac

sji i zerwaniu przez ZSRS stosunkw z Rzeczpospolit, oba mocarstwa osobicie Winston Churchill i Franklin D. Roosevelt nie tylko odmwili staraniom zmierzajcym do wyjanienia kwestii sprawstwa mordu, ale respondencyjnych z Jzefem Stalinem wrcz odcili si od Polski i Polmotywem ich postpowania bya obawa przed rozamem w obozie koaskiej, za w przypadku prezydenta USA, take jego niewiara w win Sow

Podczas Procesu Norymberskiego (19451946) sowieccy prokura

pakietu oskare niemieckich zbrodniarzy wojennych take oskarenie tyniu. Dziki sprawnoci niemieckiej obrony i bezstronnoci (czsto niesnych w zwizku ze spraw katysk) anglosaskich sdziw, wyrok skazKonsekwencje wydania przez Trybuna Norymberski wyroku skazujceKaty dla dalszego biegu sprawy katyskiej byyby tragiczne. Sowieckapowioda si dziki osobom delegowanym do Trybunau przez zachod

W okresie zimnej wojny Izba Reprezentantw 82. Kongresu USA p

n Komisj ds. Zbadania Mordu w Lesie Katyskim, ktra w latach 195wadzia rzetelne i zakrojone na wielk skal dochodzenie w tej sprawiejca pod kierunkiem kongresmana Raya Maddena jednoznacznie stwwin (Russians, NKWD) za zbrodni na polskich jecach wojennycw bloku wschodnim przeprowadzono najwiksz w historii kampanikamstwa katyskiego. Zainicjowano j w ZSRS, a swoje apogeum osizainteresowania kongresmanw spraw mordu na polskich jecach

z komunistycznymi Chinami (i porednio z ZSRS) w Korei, podczas ktrdziennym stana m.in. kwestia postpowania z jecami. Polityczne pokomisji Maddena nie stao w sprzecznoci z jej pozytywn rol w spraw

W latach siedemdziesitych w Wielkiej Brytanii rodowiska brypodjy wysiek przypomnienia wiatu o Zbrodni Katyskiej (prograki Luisa Fitz Gibbona itp ) Podjcie sprawy katyskiej wywoao za

5/22/2018 1-24725

19/128

wywoaa zdecydowan kontrakcj Moskwy i Warszawy. Dziaaczci odniosy zamierzony skutek, przyczyniajc si do niekorz

lizacji pomnika i osabienia jego wymowy. Sukces interwencjimikkiej polityce laburzystowskiego rzdu, ktry zabroni bruczestnictwa w uroczystoci odsonicia pomnika, oraz stanowhierarchw, ktrzy zablokowali jedn z lokalizacji pomnika. Poskich ulega zmianie w latach osiemdziesitych, po zwycistwie Pai objciu rzdw przez Margaret Thatcher, kiedy to uroczystouzyskay ofi cjaln asyst brytyjskiej armii.

Rola Zachodu jako trudno definiowalnej, ale odczuwalnej rzwej i politycznej, nie bya w sprawie katyskiej jednoznacznie poz wbrew powielanym czsto opiniom jednoznacznie negatywna.tywno poszczeglnych rzdw, instytucji i osb prywatnych suyczynie intencjonalnej, jak i w zakresie skutkw dziaa tak dob

Ju wojenne light motivs postpowania anglosaskich przyguracj dwch gwnych powodw pom ania bd odrzucania

koniunkturalizmu politycznego (Roosevelt i Churchill), kacego rzdku dziennego nad spraw oraz fundamentalnego odmawiaza prawd (Roosevelt).

Pierwsz postaw motywowano wasn racj stanu, czyli przekosprawy katyskiej w danym momencie zaszkodzioby interesowi poWielkiej Brytanii. Polityk umywania rk ze wzgldu na wany intereprzedstawiciele rnych partii i wpywowe osoby o rnych przek

czsto dalekie od sympatii komunistycznych czy lewicowych. Przykaston Churchill, ktry zarwno w latach 19431945, jak i na pocztnie chcia podejmowa kwestii sowieckiej odpowiedzialnoci za Kaobawia si on pknicia koalicji antyhitlerowskiej, ktrej zwycistwoyciowy cel; w okresie powojennym ju bez wtpienia powodoway dyplomatyczne i maostkowe obawy podwaenia wasnej wojennej

Druga z postaw wynikaa z zakorzenionego ju od rewoluc

strzegania ZSRS w licznych i wpywowych rodowiskach zachodnperymentu, ktrego zdezawuowanie podwaaoby jej wiar poltod rewolucji politycznej mona dokona przemiany wiata i czsprowadzao si to do odmowy przyjmowania do wiadomoci fjcych Zwizek Sowiecki. Oznaczaoby to bowiem w mniemannie racji zachodnim konserwatystom ktrzy opowiadali si za ko

5/22/2018 1-24725

20/128

KOMENTARZEHISTORYCZNE WITOLDWASILEWSKI, IPN

DO KOCA NIE ZNALISWOJEGO LOSUPOGOSKA I DEZINFORMACJA W OBOZACH SPECJALN

Pytania hrabiego Czapskiego i profesora SwianiewiczOcalony wizie Starobielska Jzef Czapski, znany pniej malarz ko

mnieniach starobielskich, wydanych (niespena pi lat po wymordowwsptowarzyszy niewoli) w wojennej drukarni II Korpusu,przywoa wrd jecw w okresie poprzedzajcym zagad: Ju od lutego 1940 r

pogoska, e nas rozel z tego obozu. Z kartek, ktre dochodziy nas z krmo, e szereg pa z Czerwonego Krzya, midzy innymi ona dra Kodwie siostry, spdzay na zmian po par tygodni na stacjach granicznycniemieck a sowieck z tysicami paczek, czekajc w najwiksze mrozy

nasz powrt, lub przejazd do obozw niemieckich. Poza tym wadze nagoski, e Sowiety oddaj nas Aliantom, e wysyaj nas do Francji, bymPodrzucono nam nawet oficjalny papierek sowiecki z tras naszej podry obudzono nas w nocy, pytajc si, kto z nas wada rumuskim i greckim jto wszystko nastrj nadziei, e kiedy w kwietniu zaczto nas grupkami po kilkunastu wywozi, wielu z nas wierzyo wicie, e jedzie na wolno1

Ocalony wizie Kozielska Stanisaw Swianiewicz, badacz gospod

tarnych w wydanej kilkadziesit lat po wymordowaniu kolegw w Lesice W cieniu Katynia,wspomina: Jednym z najbardziej tajemniczych z

bezporednio poprzedzajcym likwidacj kozielskiego obozu byo powwe szczepienie przeciwko tyfusowi brzusznemu i cholerze, rzekomo waoczekujc tych ludzi podr. Powstaje pytanie, jaki by sens dawa oc

przeciwko tyfusowi brzusznemu i cholerze ludziom, ktrym i tak pozkilka tygodni ycia, i w cigu tych kilku tygodni mieli by hermetyczn

reszty mieszkacw kraju. Oznaczao to koszt czterech i p tysica szczangaowanie personelu medycznego. Po pierwszym zastrzyku wikszogorczki, ktra jednak szybko mijaa. Po pewnym czasie chodzio si na dry ju nie dawa tak bolesnych skutkw. Najbardziejlogiczne wydaje si e wadze obozowe rwnie nie orientoway si, jaka bya decyzja Cent

5/22/2018 1-24725

21/128

Niepewno rodzia projekcje przyszoci, ktre powtarzano jako ob

tak duo, e musimy postawi pytanie: byy spontaniczne czy inspiroObaj autorzy zinterpretowali wydarzenia, ktre rozegray si w oboza

zrozumie sens zachowa komendantur i oceni wiarygodno pogosekCzapskiego i Swianiewicza nurtoway jecw ju w 1940 r., ale nie dywystarczajcymi do rozszyfrowania motyww poszczeglnych posunidziaa przypadkowych od planowanych oraz odgadnicia celu tych osdzie w Katyniu, uzyskana w kwietniu 1943 r., pozwalaa ich ocalonym

bardziej uprawdopodobnione przypuszczenia, ale nadal byy to tylko przCiekawe, e snute z perspektywy lat domniemania ocalonych

i Kozielska nie szy w tym samym kierunku: Czapski skania si kuwiadomoci i premedytacji w dziaaniach komendantur obozowych

powanie rozwaa moliwo niepoinformowania wadz obozowy

Fot.AIPN

5/22/2018 1-24725

22/128

KOMENTARZEHISTORYCZNEpynca z ujawnionych po upadku ZSRS rde, zestawiona z materiaem

pozwala odpowiedzie na pytania o zakres i metody dezinformacji spoudzia w niej wadz obozowych, czsto bardzo zagadkowe zachowania N

pogosek krcych wrd wojiennopliennychPolakw.

Spoecznoci jenieckie Kozielska, Starobielska i OstaszZwizek Sowiecki dokona agresji na odpierajc niemiecki atak P

1939 r. W wyniku przeprowadzonych przez Armi Czerwon dziaa stpujcych ju po ich zakoczeniu aresztowa, do niewoli sowieckiej dook. 250 tys. polskich wojskowych, w tym kilkanacie tysicy oficerw. S

formalnie niewypowiedzianej wojny. Zgodnie z przyjtymi dyrektywamwie wrzenia i w padzierniku 1939 r., w stosunku do jecw zrealizownia ich spod stray oddziaw liniowych pod wadz NKWD (w ramacno kierowany przez Piotra Soprunienk Zarzd ds. Jecw Wojennych)w obozach tymczasowych zlokalizowanych przy kocowych stacjach koi wyselekcjonowania z masy onierstwa oficerw.

Wikszo oficerw, przebywszy drog przez obozy porednie, w listop

osadzona w trzech obozach specjalnych: w Kozielsku, Starobielsku i Ostasztych przetrzymywano wraz z nimi kilka tysicy funkcjonariuszy sub muandarmerii, stray wiziennej oraz onierzy KOP i kilkuset cywili. W Stastanu z 4 grudnia 1939 r. przetrzymywano 3907 osb, z czego tylko 26 niwodowymi lub rezerwy4. W Kozielsku wedug stanu na 1 grudnia 1939 r.

jecw, rwnie gwnie oficerw5. W Ostaszkowie przetrzymywano wenia 1939 r. 5963 osoby (do koca roku liczba ta wzrosa do 6364 osb), przy

tego obozu najwiksz grup stanowili policjanci, funkcjonariusze KOP i innwych (szeregowi, podoficerowie i oficerowie), std obz ten nazywano poli

Do wiosny 1940 r. jecy trzech wielkich obozw znajdowali si w clajcych na przeycie warunkach. Z jednej strony podlegali cigym szyzowych i czstym przesuchaniom, z drugiej byli obiektem zabiegwich do wsppracy z wadzami sowieckimi. Dziaania te nadzorowali om.in. as sowieckich sub specjalnych, Wasilij Zarubin.

Wikszo caej jenieckiej populacji polskich oficerw w ZSRS przebjesieni 1939 r. do wiosny 1940 r. w trzech obozach: Kozielsku, StarobieWedle zbiorczej informacji dlazawiadujcego obozami Zarzdu NKWDnych, 16 marca, na dwa tygodnie przed pocztkiem zagady, w obozach wie wojskowi: w Starobielsku 3899, w Kozielsku 4494, w Ostaszkowi

5/22/2018 1-24725

23/128

znalazo si take 395 osb, ktre unikny mierci. Mimo trudnycprzetrwali okres niewoli w wikszoci w niezym stanie fizycznym, w moliwo zmiany swego pooenia na lepsze.

Nadzieje na pozytywny przeom wizano ze zwycistwem Francuzniajcym pozycj Polski wobec ZSRS lub bezporednio z decyzjami wniektrym jecom towarzyszyy ze przeczucia, to jednak nie spodzienego finau. W Kozielsku i Starobielsku mimo oglnej chwiejnoci na

w wielotysicznej masie pokonanych i uwizionych wojskowych) licwojennych, cho niesformalizowany, ochroni ich przed dalszymi repre

Najwikszy niepokj, co do moliwoci otrzymania wyrokw i zsygrw, panowa zapewne w Ostaszkowie, ale i tam nie spodziewano sineralnie nie przeczuwano zbliajcej si katastrofy, uzasadnia brak be

Fot.AIPN

5/22/2018 1-24725

24/128

KOMENTARZEHISTORYCZNEZbrodnicza decyzja z 5 marca 1940 r. wykonanie i ka

Nadzieje polskich jecw byy zudne. Komunistyczni przywdcy Zo zagadzie znajdujcych si w niewoli Polakw. W marcu 1940 r. Ludow

Wewntrznych awrientij Beria skierowa do Komitetu Centralnego WKomunistycznej Partii (bolszewikw), a zaadresowane do towarzysz projektem likwidacji polskich jecw. Ofiary miay pochodzi sporoficerw, urzdnikw, obszarnikw, policjantw, andarmw, suby wii agentw wywiadu, skoncentrowanych w obozach jenieckich (w 97 proskiej) oraz 18 632 (wrd nich 10 685 Polakw) przetrzymywanych w wnich obwodw Ukrainy i Biaorusi. Notatka zakadaa likwidacj 14 700

si w obozach dla jecw wojennych, pod ktrym to okreleniem kStarobielsk i Ostaszkw oraz 11 tys. osb z wizie Zachodniej Ukrainyorusi9. Wniosek zosta rozpatrzony przez Biuro Polityczne 5 marca 1940obok parafy wnioskujcego Berii, znalazy si, oznaczajce akceptacj, plina, Klimenta Woroszyowa, Wiaczesawa Mootowa i Anastasa Mikojsekretarza o zaakceptowaniu decyzji rwnie przez Michaia Kalininawicza. Postanowienie Politbiura zapisane zostao w Decyzji z 5 III 194

wycigiem z protokou nr 13 posiedzenia Biura Politycznego KC. CzonkWKP(b) wydali na mier 25 700 Polakw10.

Wiosn 1940 r., poczynajc od pierwszych dni kwietnia, zrealizowanonia trzech obozw specjalnych, wywoc z nich i rozstrzeliwujc jece w chwili jej uruchomienia na przeomie marca i kwietnia, w obozach wsku 4599, w Starobielsku 3895, w Ostaszkowie 6346 osb11. Spord w obozach w chwili przystpienia do ich likwidacji zabito wszystkich z

395 wyczonych winiw12. Zbrodnia Katyska pochona ok. 22 ty

9Notatka Komisarza Ludowego Spraw Wewntrznych ZSSR . Berii dla J. SMoskwa [za:] Katy. Dokumenty ludobjstwa. Dokumenty i materiay archiwasce 14 padziernika 1992,Warszawa 1992, poz. 8, s. 3441. Dokument, wraz przytaczanymi za tym zbiorem, odtajni w 1992 r. z archiwum Prezydenta FederJelcyn; wczeniej przechowywane byy w tajnym sektorze archiwum Biura Polit

KPZR w specjalnym pakiecie nr 1 (osobaja papka).10Wycig z protokou Politbiura. Decyzja z 5 marca 1940 r. [w:]Katy. Dokupoz. 6, s. 2627.

11Liczby te obejmuj wszystkie kategorie winiw i uwzgldniaj rnicw stosunku do spisu z 16 III 1940 r., wynikajce z upywu czasu (np. mier wibywania niektrych jecw poza obozem (roboty, przesuchanie) w chwili wykon

5/22/2018 1-24725

25/128

Zbrodnicze przedsiwzicie musiao by przeprowadzone sprawProces decyzyjny przebieg tak, e rozchodzenie si informacji ograDziaania zwizane z przygotowaniem planu ludobjczej operacji i j

no faktycznie jednej tylko strukturze NKWD. Dalej powodzenie zmiane rwnie jako zapewnienie jej kamuflau, znalazo si ju w rLudowego Komisariatu Spraw Wewntrznych. Komisariat przeprowwania obozw, posikujc si zrnicowan gam rodkw dla zape

przebiegu i maksymalnej tajnoci. Byy to dziaania przemylane i kwane. Likwidacj obozw poprzedziy akcje dezinformacyjne, wymobozow. Stanowiy one kontynuacj, prowadzonej od pocztku istn

wadz majcej na celu utrzymanie jecw w niewiadomoci co do icenia i perspektyw na przyszo.

Midzy nadziej a zwtpieniem, czyli jopy, joby i innJecw do koca nie informowano o czekajcym ich losie. Ju od

dzeni w obozach snuli rne domysy na temat swoich dalszych losralnie w nastpujcych kierunkach: zwolnienie do domw w obszarz

przekazanie Niemcom (w przypadku jecw pochodzcych z obszaruprzekazanie do pastw neutralnych (zwaszcza graniczcych z ZSRScia do pastw walczcych z Niemcami (gwnie Francji), ewentumoliwoci; na koniec dopiero przeniesienie do innych obozw, zapewkach i pooonych w gbi Rosji, np. na Syberii. Z dziennikw jece by to najczciej poruszany wrd uwizionych temat rozmw iminoway optymistyczne projekcje przyszoci14. Spekulacje te byy

sadnione sytuacj modych w wikszoci ludzi, znajdujcych si w ttraktowanym jako przejciowe.Jeniec Kozielska, prof. mjr Stefan Piekowski, lekarz, dyrektor K

-Psychiatrycznej UJ, zanotowa pod dat 16 marca 1940 r.: Nowa gwo wyjedzie [...], a 26 marca: Nastroje wyjazdowe [...]15. Wodzimnych zapiskach, ju pod dat 29 listopada 1939 r., notowa: Dzisiejsdowe, do 15 XII nasz obz ma by cakowicie zlikwidowany.Natura

niu jecy] to [nieczytelne] i udzi si. No, nie szkodzi, to im troch ydodawa: Co chwila granda ma jakie wiadomoci co do wyjazdu. Nseanse spirytystyczne; 9 grudnia: Dzisiaj Rymkiewicz przynis cwywozi w gb Rosji. Czarno on myli. No, zobaczymy [...], a 29 gwy, na temat wyjazdu. Chocia nikt dotd nie wyjecha, ale granda

5/22/2018 1-24725

26/128

KOMEN

TARZEHISTORYCZNE do pastw neutralnych; 10 lutego: Plotki wyjazdowe te same. Nasil

byo; 11 lutego: Jopy [w slangu obozowym: plotki W.W.], jeden z ona temat wyjazdu i owszem; 13 lutego: Plotki, tendencja wyjazdowa n

Co neutralne pastwa bior w eb; 14 lutego: Plotki tendencja na NWczoraj spisywali znowu braki w bielinie osobistej, czort wie po razgranda czy to od razu z wyjazdem; 15 lutego: Plotki zawrotne, wyjazmwi, e do Niemiec, inni znw, e do neutralnych; 17 lutego: Plotki Plotki wyjazdowe troch zmiky; 21 lutego: Plotki dzi mniejsze.

byy ogromne [zapis z wieczora, poprzedni z rana W.W.]; 22 lutego: k z I bloku, e 26 b[iecego miesica] murowany transport tylko nie

26 lutego: Jopy rne. Wyjazdowe troch zniky. Po kilku dniach bnych, a 7 marca, a wic dwa dni po decyzji zagady, Wajda zanotowa:kierunek Germania; 11 marca: Jopy wyjazdowe jako mae; 12 marcna fest. Naturalnie od razu podskoczyy jopy wyjazdowe; 17 marca: Aleksandrowicz powiedzia, modne teraz to diabelnie, a raczej Francjaca: Jopy cholerne. Naturalnie na temat wyjazdu do pastw neutralnych. ustach wszystkich; 24 marca: Jopy wyjazdowe w kierunku Niemcy i ne

silne; 26 marca: Jopy wyjazdowe; 31 marca: Jopy wyjazdowe na feskd, ale jad. No uwidim; 3 (?) kwietnia: [...] rewizja, pniej na odjastacj. Z naszego bloku [nieczytelne] pozabierali [...] ich, gdzie, nie wiaPodobno dzie dzisiejszy stan pod znakiem wyjazdu. [...] Gdzie [niecwiadomo. Naturalnie jopy na ten temat najrniejsze; 5 kwietnia: Wyw nieznane; 6 kwietnia: [...] jopy na temat wyjazdu najrniejsze. Jedrozdzielcze i z nich gdzie chcesz: [kraje] neutralne, Rosja, Niemcy, ot

neutralnych. Trzecie tylko Rosja, zobaczymy; 8 kwietnia: Wyapuj gdzie. My jeszcze w caoci, jopy nadal te same; 9 kwietnia: Rozbili nZobaczymy co to jutro; 11 kwietnia: Siedz w wagonie wiziennym w mliku [...]. Stoimy na stacji w Kozielsku. Gdzie jedziemy, jeszcze nie wiadzapisie z 12 kwietnia, ktry przytaczam w caoci, Wajda napisa: My Dobilimy zaledwie do (zdaje si) Smoleska. Jeszcze nie jestemy namy cholern. Je, naturalnie, dotd nie dali. Jak zwykle, naturalnie, b

Cholery. Z kartek, jakie znalelimy, wiemy, e mamy wyadowa siokoo 10 km. Zobaczymy16. Piszcy te sowa cay czas nie domyla siktry speni mia si jeszcze tego dnia. Wedle adnotacji w notesie, wo godz. 11. Po poudniu autor ju nie y.

Przytoczone powyej diariusze oraz dwadziecia innych, znaleziony

5/22/2018 1-24725

27/128

pan mwi. Latrinnen-Blat. Seanse spirytystyczne. Wywoywanie dwoywanie si na Kom. Bryg., na Admiraa [Ksawerego Czernickieg

wiadomoci z kuchni itp. rda miarodajne17

. Wyliczenie Bakuy, zironii, wiadczc o zdolnoci dystansowania si od jopw, jest jedpotwierdzeniem obozowej manii snucia domysw na temat polepszew ktre chciano wierzy, niezalenie od racjonalnych przesanek.

Fot.AIPN

5/22/2018 1-24725

28/128

KOMEN

TARZEHISTORYCZNE nasze tereny, t[o] z[naczy] przestrzegajc kryterium terytorialnego, prz

sdzi, e przygotowuje si ich do odesania do domw; 2. W celu unikdzaju ekscesw i zaburze, w adnym wypadku nie ogasza wyroku tu

a ogosi to w tym obozie, gdzie bd przetrzymywani. Natomiast jeli wprzeznaczenia ze strony jecw w[ojennych] padn pytania, dokd ich wim wyjani tylko: Do pracy w innym obozie18.

Podjcie dziaa dezinformacyjnych potwierdza przytoczony w zapiskportowania w Kozielsku przez dziaajcego pod przykrywk oficera wywsandrowicza faszywych informacji o zbliajcym si wyjedzie. Ten niedezinformowania jecw mia miejsce ju po 5 marca 1940 r., w okresie

operacj likwidacji obozw szczeglnie zaleao na utrzymaniu w niewnych, co do ich rzeczywistej sytuacji. Oficerem, ktry ze wzgldu nacieszy si wrd wielu osadzonych, jak i specyfik penionych zada rozsiewa pogoski, by inwigilujcy spoeczno obozow zwierzchni

Wasilij Zarubin; to on mg kry si pod uytym przez Baku skrtDezinformujce plotki mogo inspirowa NKWD take bardziej zawoa

np. wspomniany wyej kontradmira Ksawery Czernicki, kontaktujc

ecznoci z komendantur obozu, mg by prowokowany do wypowiawobec winiw w sposb przez ni podany. Informacje pochodzce odniczego w obozie i, oczywicie, on oficerw NKWD, rwnie mogy bytrolowanymi, istniaa take moliwo uycia stworzonej wrd jecw dowano j raczej w innym celu, ni inspirowanie zbiorowych nastrojw. Wktrzy przeyli niewol, znajduj si liczne przykady dezinformacyjnycPodchory Wadysaw Furtak ju 21 kwietnia 1943 r. podawa w londy

Polskim: Byem jednym z jecw obozu polskiego w Kozielsku [nieofiW pierwszych dniach kwietnia wadze sowieckie przystpiy do likwidaccaej nieufnoci przewaao zdanie, e wyjedajcy wracaj do kraju. dzili w rozmowach z nami politrucy i nisi funkcjonariusze obozu. Mwywoeni bd oddani Niemcom, a nawet wymieniano Brze jako m

by przekazani wadzom niemieckim19. Inny podchory z Kozielska,wiele lat pniej, 30 kwietnia 1960 r., w Instytucie Historycznym w Lo

W pierwszych miesicach roku 1940 zaczy si pojawia pogoski, eadowany. [...] Optymici wierzyli, e zostaniemy wydani aliantom zachmapy, doszukujc si szlakw podry przez Rumuni czy Turcj. Inni pmy do kraju. Realici dopuszczali myl, e zostaniemy po prostu rozbici Lune i niesprecyzowane wzmianki politrukw tylko podsycay nasze d

5/22/2018 1-24725

29/128

zgodni wszyscy: kady z nas czeka gorczkowo tej godziny, kiedy ojedajcych, moe bdzie nareszcie na licie nazywalimy to gopadkowo tych spisw przypominaa nam te kartki wycigane prze

kataryniarzy w Polsce... Stojc na wielkich schodach cerkiewnych koodjedajcych umiechem penym jakby obietnic. Wyjedacie tamz nas, dokd i ja bardzo chciabym pojecha...21. Wypowiedzi (Aleksandra Bieriekowa byy enigmatyczne, otwieray pole do wielukwencji dezorientoway wysyanych na mier.

Zachowanie komendanta obozu starobielskiego doskonale wpiswielotorowych dziaa, majcych za cel zmylenie uwagi jecw w o

rozadownie oraz w jego trakcie. Zauwaone i odnotowane przez pania stanowiy tylko kocowy przejaw aktywnoci dezinformacyjnriatu Spraw Wewntrznych. Raporty wewntrzne NKWD, wysyanezw specjalnych do centrali w Moskwie, ukazuj skal i przemylnfunkcjonariuszy komisariatu, majcej na celu wprowadzenie ofiar ww pocztku lat dziewidziesitych w toku ledztwa katyskiegoGeneraln Prokuratur Wojskow Federacji Rosyjskiej raportach N

twierdzenie kompleksowego wcielenia w ycie na terenie obozw (prstracji), przyjtej w zwizku z decyzj z 5 marca 1940 r. strategii dene przykady jej realizacji dostarczy raport zastpcy naczelnika VZarzdu Gospodarczego NKWD Iwana Biezrukowa do jednego z t

NKWD odpowiedzialnych za cao operacji katyskiej, szefa GZGbuowa. Biezrukow, opisujc w raporcie dziaania prowadzone w Star1940 r., stwierdzi m.in.: W obozie rozpuszczona zostaa pogoska,

jennych bd w nieodlegym czasie rozpatrywa kompetentne komifaktem i z tym, e z rozkazu [szefa Zarzdu NKWD ds. Jecw Wojenki wypytywano jecw, ktry z nich zna jzyk grecki, rumuski, bu

powsta taki nastrj, e wielu z nich uwaa, e pod naciskiem niektrwojenni] bd wysyani do krajw neutralnych22. Nie byy to dziaelement szerszego planu, o czym wiadczy raport Biezrukowa: W S

bywa do wysania pierwszej partii [jecw] do Charkowa. Agentur

nipulacj nastrojami (periekluczaju na fiksaciju nastrojenij)23

. Pracstwa pastwowego Iwana Biezrukowa w obozie starobielskim zostaadoceniona, czego wiadectwem byo umieszczenie go wrd funkcjonza wzorowe wykonanie zadania specjalnego, ale w istocie stanowikiej operacji upienia czujnoci wywoonych na mier ludzi24. Dezi

5/22/2018 1-24725

30/128

KOMEN

TARZEHISTORYCZNE znacznie wiksze obszary i sigaa duo gbiej ni mogo si to wydaw

kom zdarze, mierzcym oprawcw wasn miar. Cay obozowy apazosta w marcu i kwietniu 1940 r. w Starobielsku, Kozielsku oraz Ostas

wany na oszukiwanie ludzi, ktrych wikszo skazana ju bya na miLiczne przypadki werbalnego dezinformowania jecw, niezbicie w dokumentach, rzucaj wiato na budzce dotd wtpliwoci wydarzniw, ktre dodatkowo mogy dezorientowa ich w przededniu katastrofy

passusie z W cieniu Katynia, wyrwany zagadzie Stanisaw Swianiewiczpoprzedzajce ekspedycj transportw z Kozielska. Rozwaa tam m.inczy zagadk kosztownych szczepie poprzedzajcych wysyk jecw n

lania i odpowiada sobie oraz czytelnikom, e by moe komendantuprzeznaczenia wysyanych w transportach winiw. W wietle znanycnych autorowi wspomnienia dokumentw, nie ma ju wtpliwoci, e ekkomendantura znaa cel transportw, co wskazuje na to, i jej dziaanieercji nieskoordynowanej biurokracji, lecz obliczone byo na upienie c

Nawet jeli szczepienia byy zarzdzone rutynowo, cho sam prof. Swianto najwyraniej nie wstrzymano ich podawania, by nie sprawia wrd

i personelu walczcego z tyfusem) wraenia jakiej nadzwyczajnoci sytraniej nie by w tym wypadku najwaniejszy.Przykad gotowoci do powicenia rodkw materialnych cennyc

sowieckiej na potrzeby operacji rozadowania obozw przytoczy zrescu sam Swianiewicz: Do klubu przyniesiono odjedajcym obiadnie lepszy i bardziej obfity ni normalnie. Jecy zarwno odjedajcyw obozie komentowali: Widocznie chc, aby przy poegnaniu pozosta

Ten komentarz zawiera w sobie niedopowiedziane przypuszczenie, e wkie zewntrzne w stosunku do ZSRS rce. Pozostawao pytanie: jakie?te niemieckie. Prcz tego kademu odjedajcemu wydano racj na drnieco cukru i po 3 ledzie. Sposb, w jaki te ledzie wydano, by prawdznawet wiksz ni czenie skitowcw z mieszkacami klasztoru. Kady

porcj zawinit w nowiutki nieuywany szary papier. Tylko ten, kto sowieckich, moe wraenie tego faktu naleycie oceni. Zdobycie kaw

pisanie listu, skrcenie papierosa lub potrzeby higieniczne stanowio taDo krcenia papierosw uywano przewanie gazet lub broszur propagczanych do obozu, ktre chtnie byy rozkupywane przez jecw ze wzgraptem wieutki, nowiutki papier na zawijanie ledzi, setki paczek zaw

pier, bez adnego widocznego nastawienia na oszczdzanie go. Widoczn

5/22/2018 1-24725

31/128

ckiego pastwa celem takim by og operacji NKWD, a operacja przecdo szczeglnie wanych. Trudno si dziwi, e zmasowana i przebiega

prowadzona wobec wyczekujcych odmiany losu winiw, zakoczya

Do koca nie znali prawdy...Skuteczne zdezinformowanie jecw sprawio, e a do ostatniej

cia, jaki los im zgotowano. Suyo to niewtpliwie sprawnemu zorgandowania, a przy tym wizao si, w moim przekonaniu, z deniem dszego utajnienia. Zorientowanie si kilkutysicznej masy jecw w knawet ich kilkusetosobowej partii konwojowanej na mier, w prawd

mogo grozi wybuchem buntu ludzi wysyanych na stracenie. Trudnces takiego buntu, ale prby rebelii czy ucieczek byy traktowane barcza: Uwzgldniajc nastroje j[ecw] wojenn[ych], ich liczb, a prna uwadze to, i cay ten kontyngent stanowi aktywn si k[ontr]r[

podkrelono na konferencji NKWD, ktra odbya si jeszcze przed zi ucieczek nie tylko komplikowayby operacj, ale take zwikszaybwej w posiadanie informacji o jej przebiegu, zwaszcza wrd ludn

jcej si w pobliu takich niekontrolowanych wydarze.Prawdopodobnie by jeszcze jeden powd oszukiwania ofiar unzania przez samych skazanych na zagad informacji o czekajcym sowieckich transportw wiziennych, zwaszcza kolejowych, istnia

pozostawiania przez konwojowanych wiadomoci dotyczcych drogi:stacji, przystankw przeadunkowych, dotarcia do miejsca rozadunksi w trakcie przewozu informacji na temat ich losu i celu podry. W

czciej form lapidarnych w treci, wydrapanych na cianach inskrywianych w dyskretnym miejscu, papierowych listw. W odniesieniu z Kozielska przytaczano w literaturze katyskiej, zacytowany ju wyWodzimierza Wajdy, potwierdzajcy znalezienie przez niego podobnwiony przez transportowanego wczeniej jeca list informowa o wy10 km za Smoleskiem, ale o dalszym przeznaczeniu nie mwi nic, nic o tym przeznaczeniu nie wiedzia. Warte podkrelenia jest, e istn

polskich jecw, ktrzy przeyli niewol, transportowanych do innycni oznaczajca mier stacja Gniezdowo, z ktrej samochody zawoziKatyskiego. Mogli oni zda swoje relacje jeszcze w czasie wojny. Traska pchor. Wadysaw Furtak opowiada: W czasie przejazdu leaem

przedziau. Na cianie zauwayem napis wyryty owkiem, wzgldn

5/22/2018 1-24725

32/128

KOMEN

TARZEHISTOR

YCZNE zapisy. W jzyku polskim! Czytamy na suficie przedziau: ...wysadzaj

zdowo28. Szerszy kontekst tych jednostkowych wzmianek ocalonychmy dopiero dziki ujawnieniu, pidziesit lat po tragedii, wewntrzne

z 22 kwietnia 1940 r. o przebiegu likwidacji trzech obozw. Dokument,niezalene od wspomnie polskich, jest z nimi zbieny co do istotnej trstwarza bardzo wiarygodny obraz sytuacji. Meldowano w nim Mierkuowwysi stopniem [oficerowie] byej armii polskiej, znajdujcy si w obozie [wydawali polecenia oficerom wysyanym w pierwszych partiach, aby w w

bd jecha, robi napisy podajce kocowe stacje, aby nastpni mogli dos wiezieni. 7 kwietnia po powrocie pierwszych wagonw, wykryto napi

partia Smolesk 6/IV 40 roku. Oprcz tego wszystkie ciany wagonnajwidoczniej podczas przewozu winiw, pozapisywane najbardziej skckimi napisami i pod wieloma z nich byy zrobione przez jecw wojennycwyraajce zadowolenie z powodu treci tych napisw. Wydano polecenie,i na przyszo przeglda wagony29. Jak wiemy, nie osignito w wykonstuprocentowego powodzenia, bo w praktyce graniczyo to z niemoliwocwali ludzie transportowani do innych miejsc przeznaczenia.

Bieg wydarze sprawi, e ocaleni Polacy mogli przekaza ich trju w rok po ludobjstwie. Relacja Furtaka zostaa upubliczniona w Lo1943 r. w kontekcie informacji niemieckich o odkryciu mogi katyskicnowi potwierdzenie tych rewelacji, ale dla wadz polskich nie bya tajemNawet biorc pod uwag, e stao si tak w wyniku trudnego do przewidzbrodni splotu wydarze midzynarodowych, oczywistym jest, jak istotmacje pozostawione przez ofiary (hipotetycznie jedziemy na mier

si najgorszego) nie zdradzay prawdy o ich masowym rozstrzelaniu. wiadomoci za pomoc napisw na cianach bya przy tym tylko jedn z wwycznie o inne podobne sposoby jak np. porzucanie przez jecw O

po zapakach z karteczkami w rodku31 ale przede wszystkim o moliwgo informowania innych osb. W gr wchodzia nie tylko napotykana nludno, ale przede wszystkim ta cz personelu obozowego, ktra nie ztransportw. Rne elementy mogy si przy tym uzupenia np. dot

ctwem wracajcych wagonw, niepokojcych wiadomoci mogo pozwowanie przez yjcych jecw wrd osb trzecich. Bya jeszcze jedna prnym znaczeniu, ktra wymuszaa zachowanie tajemnicy ju w trakciegdy transporty mierci odjeday do Katynia, Charkowa i Tweru, a nawspoczywaa ju w doach w Katyniu, Miednoje i Charkowie w obozie c

5/22/2018 1-24725

33/128

Bilans dezinformacjiSowieci, aby unikn zagroenia przeamania kamuflau zbrodn

utrzyma w niewiadomoci skazanych na zagad a do egzekucji. Z

przeprowadzili funkcjonariusze NKWD. Wanym, cho niejedynym li im osign zamierzony cel, bya dezinformacja polskich jecwnowanych w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie prow

poprzedzajcym zbrodni i ju w trakcie jej realizacji. Faszywe trekom dotyczyy przede wszystkim ich przyszoci, w tym w okresie s

prawdziwego przeznaczenia wyjedajcych z obozw transportwprzez funkcjonariuszy NKWD obejmoway: osobiste bdne inform

a take przemylne inspirowanie jecw do snucia wasnych domyswmylcych aluzji i zadawanie prowokacyjnych pyta, np. o znajomoswoich dziaa enkawudzici wykorzystali dziaajcych w dobrej wie

przedstawicieli spoecznoci obozowych, agentur wrd jecw, a nEnkawudzici, rozpuszczajc i wywoujc w obozach faszywe p

szoci jecw, wykorzystali naturaln podatno uwizionych do poptymistycznych informacji i plotek. erowali na ludzkiej nadziei.

W wyniku skutecznej dezinformacji, w kwietniu i maju 1940 r. Pow gremialnym przekonaniu o zbliajcej si poprawie swojego losu.ekspediowani na mier.

Dezinformacja wewntrzna, jak mona okreli oszukiwanie jewpisana w szeroki zesp dziaa majcych na celu kamufla zbrodni

jecach. Sukces dezinformacji wewntrznej uwarunkowany by utrzymznajcych prawd o prowadzonej akcji. Zamanie zmowy milczenia, n

osoby, musiao zniweczy wysiek nakierowany na zdezorientowanie jedu oficerowie NKWD, rwnolegle do czynnego wprowadzania w bjecw od prawdziwych informacji, m.in. bardzo ostro ucinajc w marciekami kontakty niszego personelu obozowego z winiami. Dezinfod informacji przyszych ofiar zbrodni naleao do bardzo zoonego zzujcych w czasie realizacji ostatecznego rozwizania: izolacj jecwtach i miejscach kani, zabezpieczenie obiegu dokumentw, ogranic

czonych w przebieg zbrodni i uniemoliwienie wypynicia od nich izbrodni oraz dezorientacj osb interesujcych si losem jecw.Wszystkie wymienione dziaania przyczyniy si

do zatajenia Zbrodni Katyskiej. To jednak upienieczujnoci jecw wojennych z Kozielska, Starobielska

5/22/2018 1-24725

34/128

KOMEN

TARZEHISTOR

YCZNE KRZYSZTOFPERSAK, IPN

EKSHUMACJE KATYSKIEPRACE ARCHEOLOGICZNO-EKSHUMACYJNE W CHARKOKATYNIU I MIEDNOJE W LATACH 19911996 I ICH WYNChocia sowieckie sprawstwo Zbrodni Katyskiej nie uwoci od chwili jej ujawnienia w kwietniu 1943 r., trzeniemal p wieku, zanim z moskiewskich archiww

na wiato dzienne dokumenty pozwalajce wyjanimordu i odkryto nieznane dotd miejsca pochwku poobozw w Starobielsku i Ostaszkowie. Stao si to mokowym okresie ZSRS, w atmosferze gorbaczowowskiejrzdzcy na Kremlu znaleli si pod naciskiem nie tylncych z Polski, ale i wasnego spoeczestwa, upomo pami o ofiarach stalinizmu. Olbrzymi rol w tych

grywao Stowarzyszenie Memoria.Przeomowe znaczenie mia ogoszony 13 kwietnia 1990 r. komunik

cji prasowej TASS przypisujcy sprawstwo mordu w Katyniu stalinz awrientijem Beri i Wsiewoodem Mierkuowem na czele. Tego sdent ZSRS Michai Gorbaczow wrczy wczesnemu prezydentowi RP, zelskiemu, kopie list wysykowych, na podstawie ktrych jecy z Kozi

i Starobielska byli kierowani do dyspozycji zarzdw NKWD w Sm(Twerze) i Charkowie, odpowiedzialnych za przeprowadzenie egzekucniono pod presj informacji o majcych si ukaza publikacjach rosydowodzcych sowieckiego sprawstwa mordu. Mimo takich okolicznockatu TASS i jego do pokrtnej formuy, enuncjacja ta oznaczaa przysowieckie odpowiedzialnoci za Zbrodni Katysk. Tym samym zostazujce dotd w ZSRS tabu.

Dalsze wydarzenia potoczyy si lawinowo. Ju w czerwcu i lipcuku poszukiwa prowadzonych wiosn tego roku przez polskich i rosyjoraz dziaaczy Memoriau, wadze KGB w Charkowie i Kalininie dziy istnienie w pobliu podcharkowskiego osiedla Piatichatki oraz k

pod Kalininem miejsc pochwku rozstrzelanych Polakw. Rwnolegle

5/22/2018 1-24725

35/128

ledztwo w sprawie Zbrodni Katyskiej przeja Naczelna Prokurai w pierwszych latach prowadzia je z duym zaangaowaniem (dowstao sto tomw akt).

W wyniku ustale zapadych jesieni 1990 r. na szczeblu miwizycie ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiekuratura Generalna RP uzyskaa w rosyjskim ledztwie status proOznaczao to, e polscy prokuratorzy i eksperci bd mogli uczesnych na lato 1991 r. pracach ekshumacyjnych. Taka formua polskskim ledztwie pocigaa jednak za sob konieczno podporzdko

przez gospodarzy ograniczeniom co do czasu trwania i zakresu

ekshumacyjnych, zarwno jeli chodzi o objty nimi teren, jak ici. Z tego powodu badania terenowe prowadzone w 1991 r. w C(w Katyniu wwczas ekshumacji nie przeprowadzono) miay limi tak polska ekipa, przy milczcej akceptacji rosyjskich prokurator

ja w nich inicjatyw i merytoryczne kierownictwo, wykraczajc nwczeniej ramy. Z polskiego punktu widzenia najwaniejszym celdzenie, e we wskazanych przez wadze rosyjskie miejscach rzec

szcztki polskich jecw ofiar Zbrodni Katyskiej.Druga faza ekshumacji katyskich, na znacznie wiksz skal, m19941996 i obja wszystkie trzy miejsca pochwku polskich jew 1940 r. (nadal nieznane pozostaj miejsca ukrycia zwok winiwtej samej decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca tego rowiod w kierunku Kuropat pod Miskiem i Bykowni pod Kijowem).

ju w zmienionych warunkach, po rozpadzie ZSRS. Podstawy formal

prowadzenia day podpisane na pocztku 1994 r., po dugotrwaychmidzy rzdem RP a rzdami Rosji i Ukrainy, dotyczce upamitnienoraz przewidujce powstanie cmentarzy w Charkowie, Katyniu i Miez istotnych celw ekshumacji byo zlokalizowanie wszystkich grobczenie terenu przyszych cmentarzy.

Przeprowadzone w Charkowie, Katyniu i Miednoje prace archeol oprcz ich znaczenia dowodowego dla toczcego si ledztwa i wy

etapu na drodze do godnego upamitnienia ofiar mordu (polskie cmentam w 2000 r.) przyniosy ogrom rde materialnych, poszerzajcycciach Zbrodni Katyskiej. Dokonane znaleziska oraz poczynione obseantropologiczne i sdowo-lekarskie pozwalaj weryfikowa dane poci ze rde archiwalnych oraz dostarczaj nowych informacji, ktryc

5/22/2018 1-24725

36/128

KOMEN

TARZEHISTOR

YCZNE zbiorowymi monografiami4. W przypadku bada w Miednoje brak, nies

opracowania5.

CharkwCmentarz pomordowanych wiosn 1940 r. jecw obozu w Starobielpodcharkowskiego rekreacyjnego parku lenego (VI strefa), przy drodze runku Biegorodu, ok. 12 km na pnoc od centrum Charkowa i 1 km na pcego obecnie do tego miasta osiedla Piatichatki. Miejsce ukrycia zwokw gbi lasu, ok. 150 m na wschd od szosy biegorodzkiej. Na przeomitych i osiemdziesitych XX w. w bezporednim ssiedztwie zbudowano

a pod alejkami spacerowymi parku sanatoryjnego znajdoway si masow latach dziewidziesitych sanatorium byo ju nieczynne, podczas prwci rozpoznawalne byy zarysy alejek i betonowe krawniki.

Charkw by pierwszym (po 1943 r.) miejscem ekshumacji ofiar Zbrodw 1991 r. polska ekipa pod kierunkiem zastpcy prokuratora generalnegoki, zdobywaa tam nowe dowiadczenia w tej bezprecedensowej akcji barosyjskiej prace nadzorowa zastpca naczelnego prokuratora wojskoweg

saw Froow, a formalnym kierownikiem ekshumacji by prokurator, pk ARol bacznych obserwatorw penili funkcjonariusze KGB z Charkowa.Wadze rosyjskie przeznaczyy na ekshumacj w Piatichatkach zale

(25 lipca 7 sierpnia). Poszukiwania prowadzono na wskazanym przez KGB terenie o powierzchni 1,3 ha, ogrodzonym metalow siatk. By odziesicioletnim lasem liciastym z gstym poszyciem leszczynowym, karczowa. Po zakoczeniu w 1996 r. penych bada terenowych miao s

z drzew nie roso na grobie masowym. Oznacza to, e prawdopodobnieprzez NKWD wkrtce po zakoczeniu egzekucji Polakw, w 1940 lub grobw byy wyranie widoczne.

Duym utrudnieniem w prowadzeniu i dokumentowaniu prac badawkadnych map terenu. Jedyn wskazwk co do pooenia grobw mouksztatowanie, zwaszcza wszelkiego rodzaju zagbienia i rozpadliny. stano z pomocy sprowadzonego przez KGB rdkarza, lecz wszystkie je

zay si nietrafne. W rezultacie przyjto metod rozproszonych wykopco oznacza, e dokonywano ich w sposb do przypadkowy. Za pomocny do kopania transzei oraz rcznie wykonano cznie 49 wykopw sonkoci 100120 cm. Jak si pniej miao okaza, byy one zbyt pytkie i nie pozwoliy na odkrycie pooonych gbiej grobw. Zdarzao si te,

5/22/2018 1-24725

37/128

towano lub przeoczono wskazujce na ich istnienie zakcenia natui znajdujce si w ziemi przedmioty.

Mimo tych trudnoci i by moe popenionych bdw poszuki

w 1991 r. zostay uwieczone sukcesem. Odnaleziono cztery groby masway szcztki polskich oficerw ze Starobielska. Dowodziy tego znalezm.in. guziki wojskowe, fragmenty mundurw (np. naramienniki), odznacie identyfikatory wojskowe (tzw. niemiertelniki) oraz dokumenty i zniay nazwiska osb znanych ze rde archiwalnych jako jecy Starobpolskich odnaleziono dwa groby, w ktrych spoczyway szcztki pmiejscowej, co stwierdzono na podstawie znajdujcych si w grobach

si tam dziewitnacie szkieletw. lady na czaszkach zachowanych w odowodziy, e ofiary najczciej byy pozbawiane ycia strzaem w ty gOgraniczony czas bada pozwoli na pen ekshumacj tylko dw

Z jednego wydobyto szkielety 87 osb (wykop 5/91), z drugiego 74 (wgo grobu podniesiono szcztki 4 osb (wykop 39/91), po czym eksplortego za grobu nie badano (wykop 34/91). Ponadto odnaleziono i p30/91), w ktrym zostay zakopane rzeczy zapewne odebrane ofiarom

rzdzenie wojskowe, przedmioty osobistego uytku. Wystpujce nawskazuj, e przed ukryciem funkcjonariusze NKWD usiowali je spaska znajdoway si koci dwch osb. cznie wic z grobw zident

jako polskie ekshumowano szcztki 167 osb (zostay nastpnie pocStan zachowania zwok nie pozwala na indywidualn identyfikacj zm

Liczba odnalezionych w Piatichatkach mogi i zwok wydawaa sirwno w stosunku do znanej liczby pomordowanych jecw Starobiel

wzgldu na skal prac poszukiwawczych (49 wykopw sondaowych)hipotez, e zwoki ofiar mogy by pochowane w innych ni Piatichaterenem wyznaczonym do poszukiwa. Podejrzenia te potgowa wydackie zakaz dokonywania sonday poza ogrodzeniem. Te przypuszczenzosta zweryfikowane dopiero kilka lat pniej, na nastpnym etapie pr

O ile w 1991 r. ekshumacje w Charkowie podporzdkowane byy ti gwny nacisk kadziono na zastosowanie metod sdowo-lekarskic

nych, to w latach 19941996 teren cmentarzyska systematycznie przcheologicznymi. Pozwolio to zrekonstruowa topografi urzdzonegorza ofiar egzekucji i zlokalizowa wszystkie znajdujce si tam masow

We wrzeniu 1994 r. przeprowadzono pomiary geodezyjne i kartogdzenia dokadnych map terenu oraz sondaowe badania archeologiczn

5/22/2018 1-24725

38/128

KOMEN

TARZEHISTOR

YCZNE Zgodnie z metodologi stosowan w archeologii na terenie bada wyz

w (kwadraty o boku 10 m), stanowic swego rodzaju ukad wsprzdnprowadzenie cisej dokumentacji. Jako potencjalnie najbardziej efektyw

racji rozlegego obszaru domniemanego cmentarza wybrano metod sonrcznym widrem geologicznym o rednicy 2,5 cala. Narzdzie to umogruntu do gbokoci 5 m i uzyskanie jego przekrojowego obrazu, ujawzakcenia naturalnego ukadu warstw. W przypadku natrafienia na grbwierta pojawiay si jego lady (szcztki biologiczne, guziki itp.).

cznie w latach 19941996 wykonano 4673 wiercenia, ktrymi pokrytoOdwierty umiejscawiano co 2 m, zagszczajc je w miar potrzeby do 1 lub n

padku natrafienia w ziemi na interesujce obiekty. Pozwalao to uchwyci nastpnie eksplorowano metodami wykopaliskowymi, tj. odsaniajc ich koleW ten sposb w Piatichatkach odkryto a 75 grobw masowych (czn

w 1991 r.). Spord nich 15 zidentyfikowano jako mogiy polskich oficera 60 jako groby sowieckich ofiar egzekucji z okresu wielkiej czystki. Grdano cakowitej lub czciowej eksploracji, natomiast sowieckie badanniezbdnym do zidentyfikowania pochodzenia pochowanych osb. Najcz

no z nich tylko wierzchni warstw szkieletw. Jednak na podstawie rozmnano oszacowania liczby pochowanych, okrelajc j na 2241.Czytelne kryterium pozwalajce odrni groby polskie od niep

ich wyposaenie. Te drugie byy generalnie ubosze pod wzgldem licw nich przedmiotw. Charakterystyczne byo gumowe obuwie produkcjwskazyway wytoczone oznaczenia fabryk, tymczasem w grobach pol

buty skrzane, przede wszystkim wojskowe. W grobach sowieckich

syjskie monety, ksiki i kalendarze w jzyku rosyjskim i ukraiskim. Bpolonikw, cho zdarzay si wyjtki od tej reguy. Znaleziony w jednej zz wygrawerowanym napisem Sanatorium w Istebnej moe wiadczynych mieszkacw ZSRS byli Polacy. Nie jest to zaskakujce w wietle 19371938 w ramach operacji polskiej rozstrzelano w tym kraju ponadnarodowoci polskiej.

Ofiary sowieckie odrniay od polskich take wyznaczniki antropolo

uzbienie z nieleczonymi ubytkami prchniczymi, plomby wykonane z nych. W grobach sowieckich znajdoway si z reguy szcztki osb cynajmniej 26 kobiet). Tylko w jednym z grobw pochowano zapewne gronierzy, na co wskazywa mody wiek ofiar (ustalony metodami antroplezione sowieckie guziki wojskowe.

5/22/2018 1-24725

39/128

Mogiy pomordowanych Polakw i osb miejscowych rniy si teniem zwok. Groby polskie byy przecitnie wiksze (od 2 x 2,5 m

Charkw zbiorowe groby polskich jecw wojennych i ofiar Wielkiego TPrzedruk za: Charkw Katy Twer. W szedziesit rocznic zbrodni, red. A. Kola, J.

5/22/2018 1-24725

40/128

KOMEN

TARZEHISTOR

YCZNE wjazdowej. Te i inne szczegy relacji Syromiatnikowa, ktre udao si zw

bada terenowych, potwierdzaj generaln wiarygodno zezna tego funkskdind wykrtnych, jeeli chodzi o jego wasn rol. We wspomnianym

bie polskim, wewntrz ktrego rozadowywano ciarwk, zwoki sporegularnym, w pozostaych za w bezadzie, cho zwykle zachowujc porPrawdopodobnie oznacza to, e ciaa rozstrzelanych wrzucano do dow wCharakterystyczne, e niektre z zachowanych na szkieletach butw miaznajdowano te buty wrzucone luzem do grobu. Czyby zatem enkawudziccia ofiar starali si pozyska obuwie i cenn skr?

Z grobw polskich wydobyto wiele tysicy przedmiotw powiadc

pochowani oficerowie Wojska Polskiego. Byy to fragmenty umundurowgeneraa brygady), naramienniki z oznaczeniem stopni wojskowych, metalrnego rodzaju sprzczki i klamry, ostrogi, elementy wyposaenia wojskownaki), odznaki i odznaczenia wojskowe. Znaleziono rwnie wiele przedmstego, jak przybory toaletowe, sztuce, kubki, papieronice, cygarniczki, okCharakterystyczne byy tzw. apelwki, czyli wykonane w obozie drewnianice przed chodem, przytwierdzane do butw rzemiennymi paskami. Og

rwnaniu z tym, co wiadomo o znaleziskach w Katyniu w 1943 r., oraz wyw Miednoje, z podcharkowskich mogi wydobyto wyranie mniej dokumenosobistych, w tym precjozw. Zdaje si to potwierdza znane relacje ocalay

bielska, mwice o przeprowadzeniu przez NKWD dokadnej rewizji przedWrd odnalezionych dowodw rzeczowych szczeglne znaczenie

i inne przedmioty, pozwalajce potwierdzi identyfikacj zmarych jako jerobielsku. Znaleziono m.in. kilkadziesit niemiertelnikw, rozmaite prze

nazwiskiem waciciela, a take rnego rodzaju notatki, wykazy wspwizapiskw kronikarskich. W grobach wystpoway rwnie wykonane pmioty pamitkowe, np. drewniane papieronice z napisem Starobielsk 1cji z przedmiotw i dokumentw pochodzcych z mogi odczytano 347 nz wyjtkiem 34, wystpoway w sporzdzonym przez NKWD wykazie ak

Ekshumacja oraz badania przeprowadzone przez specjalistw w zakrewej, antropologii i kryminalistyki poszerzyy wiedz o ostatnich chwilac

oficerw, pozwalajc wnioskowa o technologii egzekucji, cho rwnznaki zapytania. Cz odnalezionych w podcharkowskich mogiach czastrzau w ty gowy. Kat strzela ofierze w potylic, a otwr wylotowy si zwykle w okolicach koci czoowej. By to typowy sposb zabijani

NKWD, znany z Katynia i Miednoje. Tak zostay rwnie pozbawione

5/22/2018 1-24725

41/128

specjalizowaniu kata. By moe, by nim wspomniany przez SyromZarzdu Administracyjno-Gospodarczego charkowskiego NKWD, Tmiatnikow mwi rwnie, e wyprowadzanym z celi wizienia wewn

polskim oficerom wizano rce, cho procedury tej nie stosowano konzostaa potwierdzona podczas ekshumacji: znaczna cz zwok Polakwane z tyu sznurem o standardowej dugoci ok. 1 m z wczeniej przOfiary egzekucji ekshumowane z grobw sowieckich nie miay zwi

Wrd szcztkw polskich oficerw czsto znajdoway si uskiPojedyncze sztuki zapewne dostay si do grobw wraz ze zwokami p

by tam te celowo wrzucane w celu zatarcia ladw zbrodni. Jednak sz

nie pozostaoci amunicji w niektrych mogiach daje powd do przypjecw Starobielska zostaa zabita nie w siedzibie obwodowego zarzwie, lecz bezporednio nad doami wykopanymi w Piatichatkach. Naw 1991 r. grobie nr 22 znaleziono 109 usek naboi do rewolweru Nagkarabinu Mosin oraz 19 dek nabojowych do tego karabinu. Zwaszkarabinowej przemawia za hipotez o rozstrzeliwaniu na cmentarzu. ym pomieszczeniu piwnicznym w Charkowie, gdzie jak wiadomo od

wydaje si bowiem nieprawdopodobne. Dodatkowe przesanki wskazuzekucji nad grobem lub dobijania ofiar po upadku do grobu to uszkodzod postrzaw i otwory postrzaowe na cholewkach butw, zaobserwo

Jeli powysza hipoteza jest prawdziwa, mogaby ona potwierdzaw literaturze katyskiej przypuszczenia, e niektre transporty jecw zdo stacji kolejowej w Dergaczach. Nazwa tego pooonego na pnoc oka pojawia si po raz pierwszy w opublikowanym w 1957 r. przez

7-Tage rzekomym sprawozdaniu naczelnika Zarzdu NKWD obwoduz 10 czerwca 1940 r. W wietle dzisiejszej znajomoci dokumentw NKrach tej instytucji tzw. raport Tartakowa mona uzna za ewidentny apoczelnikiem Zarzdu NKWD obwodu miskiego by Iwan Ptaszkin; nie mniane w dokumencie stopnie pukownika i generaa NKWD11). Prawdysponowa jednak elementami prawdziwej wiedzy, wskazujc na char

jako odpowiedzialny za zagad jecw Starobielska. Nie mona wyk

Polakw zostaa wysadzona z pocigu w Dergaczach, przewieziona d12 km Piatichatek i tam rozstrzelana. Za t wersj przemawiaj wywiadyowie lat dziewidziesitych przez prof. Andrzeja Kol z wiekowymi mktrzy pamitali, e na stacj kolejow w tej miejscowoci przywoon

jednak i wtpliwoci. Cztery groby, w ktrych znaleziono znaczn ilo

5/22/2018 1-24725

42/128

KOMEN

TARZEHISTOR

YCZNE Inna zagadka dotyczy liczby Polakw pochowanych w Piatichatka

ekshumacyjnych mniejsze groby polskie eksplorowano w caoci, wikW tym drugim przypadku na podstawie rozmiarw mogi, uwzgldniajc

danej czci, okrelano cakowit liczb zoonych w nich zwok. W teczn liczb 4302 pochowanych. Co zaskakujce, jest ona o niemal 500ze rde archiwalnych liczby rozstrzelanych jecw Starobielska. Wielknasuwaa podejrzenie, e, by moe, w Piatichatkach pochowano cz sniw z wizie na Zachodniej Ukrainie, rozstrzelanych, podobnie jak pona podstawie decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. rowano ich do dyspozycji zarzdw NKWD w Charkowie, Chersoniu

pochwek w Piatichatkach, gdzie charkowskie NKWD ukrywao ciaa swsi prawdopodobny. Z drugiej jednak strony charkowska ekshumacja nrialnych dowodw potwierdzajcych t hipotez. Jest znamienne, e adntanych na przedmiotach i dokumentach wydobytych podczas ekshumacjlicie ukraiskiej skazanych na zagad winiw12.

Wydaje si, e wspomniana niezgodno liczb przynajmniej w czci wym bdem oszacowania. W rzeczywistoci w Charkowie ekshumowano z

cznie szcztki 2145 osb, tote a poowa podawanej w literaturze oglpochowanych jest produktem ekstrapolacji13. Jeli wemiemy to pod uwagwa rnica midzy liczb spodziewan (przy zaoeniu, e Polacy pochowto tylko jecy Starobielska) a wynikiem oszacowania nie wydaje si niewyt

Na to, jak duy moe by margines bdu przy przyjtej metodzie oszacowabw masowych, zwraca uwag antropolog Andrzej Florkowski (mogia mogboko, liczba warstw zwok moe by rna w rnych czciach grob

szych grobw polskich eksplorowano z dwch kocw. W zalenoci owzito za podstaw oszacowania, otrzymywano wynik 840 lub 486 pochowa zatem rnica wynosia 78 proc. dolnej granicy szacunku14. Inny przykaliwy margines bdu mona znale w monografii Andrzeja Koli. Z analizna podstawie znalezisk pochodzcych z najwikszego grobu masowego wyw nim jecw przywiezionych do Charkowa w piciu najwczeniejszych trliczebno jest znana i wynosi 923 osoby15. Tymczasem pojemno tego ek

ciowo grobu oszacowano na 1025 pochowanych, czyli o 11 proc. wicej. Zwynoszcym 13 proc. (in plus) oszacowano pojemno dwch mogi bratnirzeczywista liczba pochowanych bya znana ze rde archiwalnych16.

Z drugiej jednak strony niektre z pochowanych w Piatichatkach osby jecami wojennymi ze Starobielska. W jednym z grobw (nr 22/9

d l h l k jd i k bi

5/22/2018 1-24725

43/128

zezna, e wrd rozstrzelanych Polakw znajdowaa si kobieta. Rgrobach znajdoway si szkielety prawdopodobnie osb cywilnych, nany patologiczne z okresu ycia, wykluczajce sub wojskow, i zach

deroby. Pytanie, kto jeszcze oprcz oficerw ze Starobielska jest pogrobach w Charkowie, pozostaje na razie bez odpowiedzi.Wyniki bada archeologicznych w poczeniu z zeznaniami Syromia

na histori miejsca pochwku ofiar NKWD w Piatichatkach, dajc tym slogistyk zbrodni. Cmentarz ten powsta wiosn 1938 r., w szczytowym okgdy skoczyo si miejsce na wykorzystywanym wczeniej do grzebanicmentarzu ydowskim w Charkowie. Wytyczono go na planie regularne

rach 50 x 100 m, wycinajc w tym celu cz drzew. T nienaturaln polanwida na niemieckim zdjciu lotniczym z 1944 r. Od szosy gwnej prutwardzona droga, ktra na jego terenie tworzya ptl. Dziki temu ciaki rozstrzelanych moga wjecha i wyjecha bez zawracania. Przebieg oromiatnikow, czarnej drogi, udao si dokadnie zrekonstruowa metoOkazao si przy tym, e wiosn 1940 r. podczas roztopw, jej nawierzculem piecowym (std nazwa), musiaa rozmikn, tote enkawudzic

rwki paszcze i elementy oporzdzenia pomordowanych polskich oficerGroby kopano pocztkowo wzdu bokw cmentarza, na zewntrznajduje si wikszo mogi sowieckich. Potem zaczto wykorzyst

ptli drogi i tam usytuowane s due groby polskie (tylko dwa maduj si na zewntrz czarnej drogi). Wedug Syromiatnikowa cmentwykorzystywany w celu grzebania ofiar egzekucji a do niemieckiej i

Cmentarz otoczony by szczelnym potem z desek pomalowanych

bramy usytuowano wartowni. Ich relikty odnaleziono podczas badawybuchu wojny z Niemcami NKWD dla zamaskowania ladw zbrodtowni. Po wojnie teren ten nie by ogrodzony, cho znajdowa si p

bezpieczestwa. Sondae archeologiczne wykazay na przykad, e narzce si w wyniku kompresji zwok w grobach masowych. Cmentarzkwentnie pilnowany i na jego terenie grasowali poszukiwacze skarbwnatrafiono na liczne lady wkopw rabunkowych, zarwno w grobac

wieckich. W niektrych znajdowano porozbijane czaszki z powyamytach siedemdziesitych KGB prowadzio nawet dochodzenie w spraekipa badawcza w 1991 r. miaa wgld w akta tego ledztwa. W dokuznajdoway si m.in. zdjcia odebranych rabusiom polskich odznak w

Jednak najwikszej profanacji cmentarza dopuciy si wadze sow

E t i b b d i t k h ji 1991 C

5/22/2018 1-24725

44/128

KOMEN

TARZEHISTOR

YCZNE za tym rwnie bezbdne wyznaczenie terenu ekshumacji w 1991 r. Cay c

wewntrz wygrodzonego przez KGB obszaru, a jedna z krawdzi ogrodzenisi z przedwojennym potem cmentarza. Dlatego gdy w 1994 r. wykonano s

poza ogrodzeniem, w miejscu zakazanym trzy lata wczeniej, nie przynios

KatySytuacja w Katyniu bya najtrudniejsza ze wzgldu na skomplikowan

sca pochwku pomordowanych jecw obozu w Kozielsku. W Lesie Kazachd od Smoleska, Niemcy odkryli osiem grobw zbiorowych polskw literaturze przyjo si nazywa doami mierci. Podczas ekshumacj

wiosn 1943 r., z udziaem Komisji Technicznej Polskiego Czerwonegoz nich zwoki 4143 lub 4243 osb (pierwsz liczb podaje oficjalny rapg sprawozdanie PCK). Ciaa zoono w szeciu duych bratnich mogiw dwch rzdach. Tylko zwoki generaw Mieczysawa Smorawiskieghaterewicza zoono w indywidualnych grobach. To nowe miejsce pochwteraturze katyskiej cmentarzem PCK.

Armia Czerwona odbia okolice Katynia w kocu wrzenia 1943 r. Ju

sicu zacza tam dziaa specjalna grupa operacyjna NKWD, ktrej zadadowodw obciajcych Niemcw sprawstwem Zbrodni Katyskiej okulisy ich prowokacji z 1943 r. Dopiero po takim przygotowaniu ledza oficjalna Komisja Specjalna pod przewodnictwem naczelnego chirurgaakademika Nikoaja Burdenki. Zgodnie z komunikatem kocowym w dni1944 r. miaa ona ekshumowa i zbada 925 zwok17.

Dalsze dzieje cmentarza w Katyniu to same znaki zapytania. Na zdj

podczas uroczystoci aobnej 30 stycznia 1944 r., w ktrej wzili udziasu Polskiego w ZSRS pod dowdztwem gen. Zygmunta Berlinga, a zatprac komisji Burdenki, widnieje tylko jedna usypana z ziemi mogia i kZ kolei zdjcia lotnicze Luftwaffe z wiosny 1944 r. wskazuj, e na teren

prowadzono powane prace ziemne przy uyciu buldoerw. Na tej poprzypuszczenie, e by moe zwoki Polakw zostay po wojnie usunpotwierdzona relacja mwia, e w 1944 r. w Kazachstanie widziano trz

kolejowych zawierajcych ziemi i szcztki ludzkie.Po wojnie urzdzenie cmentarza w Katyniu kilkakrotnie si zmieninowski, ktry dotar tam w 1957 r., sfotografowa niewielki ogrodzony cmw pyt i drewnianym krzyem. W latach szedziesitych cmentarz wna jego terenie znajdowa si otoczony metalowym potkiem pomnik-o

Wobec tych wszystkich wtpliwoci prace archeologiczno eksh

5/22/2018 1-24725

45/128

Wobec tych wszystkich wtpliwoci prace archeologiczno-ekshodpowied na pytanie, czy szcztki polskich oficerw s nadal w Katwadzi do zlokalizowania bratnich mogi i dow mierci. Szczeglne

d mierci nr 8, ktry w 1943 r. Niemcy odkryli jako ostatni i po (lub 13) zwok przerwali ekshumacj ze wzgldu na letnie upay. Jegowwczas na ok. 200 cia. Eksploracji dou nr 8 Niemcy ju nie zdylinadzieja na odnalezienie nienaruszonego od 1943 r. grobu zbiorowegskiej. Brano take pod uwag odkrycie innych, nieznanych dotd grosi byo rwnie spodziewa odnalezienia dou analogicznego jak w

w ktrym zostay ukryte rzeczy nalece do pomordowanych.

W ramach rosyjskiego ledztwa na pocztku lat dziewidziesitycnano ekshumacji. Jedynie w dniach 20 i 21 listopada 1991 r. rosyjscy przy udziale prokuratora Henryka Stawryy jako obserwatora przeprorekonesans. Na terenie Memoriau (w obrbie kwater i w przejciacna poudnie od niego, w domniemanym rejonie dow mierci, rczndwadziecia wykopw sondaowych. W jednym i drugim miejscu znalkostne, fragmenty polskiego umundurowania, pasy wojskowe, manier

nalezienie lunych szcztkw kostnych i innych pozostaoci nie pozwykluczy, e w Lesie Katyskim nadal znajduj si groby polskich oZasadnicze prace badawcze w Katyniu przeprowadzia w latach 1

kierowana przez archeologa, prof. Mariana Goska18. Podobnie jak w posuono si metod sonday wiertniczych rcznym widrem geologiszybkie przebadanie duego obszaru i zlokalizowanie obecnych tam onie badano metodami wykopaliskowymi.

Badania na terenie Memoriau pozwoliy stwierdzi, e lea ocmentarza PCK, a pod czterema kwaterami znajdoway si pierwotne m(nr 25), cho ich zarysy wykraczay poza obramowania uformowanycnasypw. Dwie brakujce mogiy bratnie (nr 1 i 6) zlokalizowano trw na zachd od Memoriau. Miay one rwnie ksztat czworokto 3045 stopni w lewo w stosunku do pozostaych mogi. By moe, tominito je przy budowie Memoriau, gdy pooenie mogi nie pasowgo geometrycznego zaoenia. Przez rodek obu mogi przebiegao dmoriau (podczas ekshumacji znaleziono w nich betonowe podstawy

Bratnie mogiy odsonito tylko czciowo, dokonujc wykopw czyo to, by stwierdzi, e byy w nich pochowane osoby w polskich mDo znalezisk m.in. naleay guziki, pasy ze sprzczkami, buty i apelw

E w 1943 r Znaleziono pojedyncze przeoczone wwczas niemiertelniki

5/22/2018 1-24725

46/128

KOMEN

TARZEHISTOR

YCZNE w 1943 r. Znaleziono pojedyncze, przeoczone wwczas, niemiertelniki.

natomiast pochodzce z tego okresu elazne znaczki z numerami identypozostay po nich jedynie grudki rdzy. Tylko w mogile nr 1 znaleziono 22

ktre nie ulegy korozji, gdy byy ocynkowane. Nosiy niskie numery, codz, e pochowano tam pierwszych 310 zwok.W wikszoci grobw szkielety w grnej warstwie miay zakcony

ny, w wielu przypadkach brakowao czaszek. W gbszych warstwach szuoone w regularnych rzdach gowami na zachd, czyli tak jak zostayKomisj Techniczn PCK. Wspomniane anomalie s najpewniej wynikiemdenki. Pozwala to stwierdzi, e w 1944 r. ekshumacja rzeczywicie mia

waa przede wszystkim wierzchnie warstwy zwok w mogiach19

.Podczas bada w latach 19941995 ekshumowano 360 szkieletw, dzinom bez ich podnoszenia z grobw. Wikszo czaszek (78 proc.) now ty gowy, w innych za przypadkach niestwierdzenie tej przyczyny wynikiem niekompletnoci lub erozji szcztkw. Do jednej z czaszek strza w jej wntrzu tkwi pocisk pistoletowy. Zadziwiajcym zbiegiem okolicnych czaszek byy dwie ze ladami trzech postrzaw, o ktrych mowa w n

zdaniu z 1943 r. Wiele szkieletw nosio lady prowadzonych wczeniej sesklepienia czaszek, przepiowane koci, przecite ostrym narzdziem pasyfikacja szcztkw nie bya moliwa. Do wyjtkw naleaa sytuacja, gdy znr 1 pozostaoci munduru komandora mona byo powiza z osob Leon

jedynego wrd pomordowanych jecw Kozielska oficera Marynarki WPodczas eksploracji jedynej odsonitej cakowicie mogiy bratniej nr

odkryto groby generaw. Jak si okazao, byy one nietknite od 1943 r. Wrawiskiego obok jego szcztkw znaleziono identyfikator z numerem 1, a w ksztacie czterolistnej koniczyny i dwie zote monety. Szkielet gen. Bohatsekcji przeprowadzonej w 1943 r. Po zakoczeniu bada obu generaw samych miejscach w nowych trumnach, a inne szcztki w mogiach, z ktry

Cay teren na poudnie od Memoriau pokryto odwiertami sondaowzlokalizowa doy mierci. Wszystkie poza jednym eksplorowano w caostopniu. Ksztat i rozmiary dow byy efektem prac ekshumacyjnych z 19nie odpowiaday dokadnie zarysom oryginalnych grobw zbiorowych, w ktskich oficerw. Wyranie zaznaczay si na przykad wykopane w czasie i zejcia oraz korytarzyki czce niektre doy, uatwiajce wynoszenie z nicw doach mierci wiadcz o niezbyt starannym przeprowadzeniu ekshumaPozostay w nich drobne szcztki kostne, a nawet pojedyncze czaszki. Znal

5/22/2018 1-24725

47/128

Katy zbiorowe groby polskich jecw wojennychOpracowano na podstawie szkicw zamieszczonych w:Charkw Katy Twer. W sze

1

5

7

6

4

3

2

I

VI

VIV

IIIII

PN

E Zaskakujcym i poruszajcym odkryciem byo znalezienie na dnie dou

5/22/2018 1-24725

48/128

KOMEN

TARZEHISTOR

YCZN Zaskakujcym i poruszajcym odkryciem byo znalezienie na dnie dou

nieekshumowanych w 1943 r. szkieletw. Ich pooenie wskazywao, e sporuszone od 1940 r. Zwoki leay na przedueniu korytarzykw czcych

z dwoma ssiednimi. Rosyjscy robotnicy zatrudnieni przy ekshumacji prawich nie wydobyli i przysypawszy warstw piasku, stpali po nich jak po swcie. Z przeprowadzonych ogldzin wynika, e czterej jecy zostali zabici sa przed mierci zwizano im rce, co byo typowe dla ofiar w Katyniu. Ide

bya moliwa; przy jednych znaleziono ryngraf z Matk Bosk Czstochodwrocie Pamitka lubowania nauczycielstwa polskiego na Jasnej Grze

Najbardziej poszukiwany d mierci nr 8 znajdowa si ok. 100 m na

staych, oddzielony od nich podmokym obnieniem terenu. Okazao si, niom nie byo w nim ju zwok. Prawdopodobnie zosta oprniony przezBy moe, ciaa z tego dou mierci zostay zoone w bratniej mogile nrna skupiska szkieletw o nietypowym ukadzie, wrd ktrych w ogle identyfikacyjnych z 1943 r. lub ich destruktw.

Poszukiwania archeologiczne przeprowadzone w okolicy dou miercnatomiast do wykrycia 41 niewielkich grobw Rosjan, zawierajcych zakilkunastu zwok. Ich pooenie wskazuje, e byy kopane wedug jakiego

przebadano czciowo metod wykopaliskow. Spoczyway w nich cywilprawdopodobnie z lat 19371941, aczkolwiek jedne zwoki byy ubrane Armii Czerwonej. Ofiary zabijano strzaem w ty gowy, cho na kilku clady bdcych przyczyn mierci uderze tpym narzdziem. Znalezi

pochodzc jeszcze z 1943 r. wiedz, e Las Katyski jest wielkim cmstalinowskiego terroru. Uksztatowanie terenu wskazuje, e mog si tamogi. Kolejn wykryto w sondau wiertniczym przeprowadzonym na wriau, po drugiej stronie lenej drogi. Prawdopodobnie bya ona tosamamogi Rosjan znalezionych tam w 1943 r. przez Niemcw.

Prace badawcze w Katyniu, cho prowadzone w trudnych warunkach, przmiejscowych wadz, zrealizoway postawione cele. Odnaleziono cmentarz co pozwolio wyznaczy teren Polskiego Cmentarza Wojennego (d nr 8 porbem). Pod wzgldem poznawczym badania uzupeniy wiedz o zbrodni pmacji przeprowadzonych przez Niemcw. Przede wszystkim jednak pozwol

pytania o powojenne losy cmentarza katyskiego. Wielu wtpliwoci nadal jno. Na przykad nie ma pewnoci, gdzie miay miejsce egzekucje polskich omierci czy moe w podziemiach (ju nieistniejcej) willi NKWD nad Dniepnie pozwolono na rekonesans w jej rejonie. Las Katyski wci kryje tajemn

nie byy okupowane przez Niemcw i cay czas znajdoway si pod w

5/22/2018 1-24725

49/128

y y p p y j y pz punktu widzenia ledztwa ekshumacje w Miednoje miay szczegln

Podobnie jak w Charkowie teren prac ekshumacyjnych zosta w

obszaru od kilkudziesiciu lat zarzdzanego przez KGB. W pobliu kowe i dacze nalece do tej instytucji. Wedug informacji pochodzcykaliniskiego KGB, w okolicach Miednoje od 1937 do 1953 r. grzeaczkolwiek we wskazanym miejscu miay si znajdowa tylko mogiy

potwierdzenie podczas pniejszych prac ekshumacyjnych, gdy w oi P