Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
~ 1 ~
~ 2 ~
gqlSuh Økafr
'kghn eqrZt+k eqrg~gjh
VªkaLys'ku
vCckl vlx+j 'kcjst+
~ 3 ~
fdrkc % gqlSuh Økafr
jkbVj % 'kghn eqrZt++k eqrg~gjh
VªkaLysVj % vCckl vlx+j 'kcjst+
igyk fizUV % twu 2018
rknkn % 2000
ifCy'kj % rkgk Q+kmaMs'ku] y[kuÅ
iszl % U;q ykbu izkWlsl] fnYyh
d+her % 20 :i,
+91- 9956 62 0017 8127 79 3428
bl fdrkc dks fj&fizUV fd;k tk ldrk gS
ysfdu ifCy'kj dks tkudkjh nsuk t+:jh gS
~ 4 ~
beke gqlSuv0
dh vkf[+kjh nqvk
,s vYykg!
rsjk eqd+ke cqyan] rsjk x+t+c [+krjukd vkSj
rsjh rkd+r gj rkd+r ls c
~ 5 ~
tks yksx rsjk 'kqqØ vnk djrs gSa rw mudk
'kqfØ;k vnk djrk gSA rw gj ;kn djus okys dks
;kn j[krk gSA
eSa rq>s iqdkj jgk gw ¡ D;ksafd eSa rsjk eksgrkt
gw¡ vkSj rsjh rjQ+ vk jgk gw ¡ D;ksafd eSa rsjk
Q+d+hj gw¡A
eSa Mjdj rsjh ckjxkg esa Q+fj;kn dj jgk gw ¡
vkSj x+e ls rsjs lkeus jks jgk gw ¡A
eSa det+ksj gw¡ blfy, rq> ls enn ekax jgk
gw¡A
vius vki dks rsjs gokys dj jgk gw ¡ D;ksafd
cl rw gh dkQ+h gSA
,s vYykg! esjs vkSj esjh d+kSe ds chp Q+Slyk
dj ns D;ksafd bu yksxksa us lkft+'k dh gS vkSj
esjh enn djus dk oknk Hkqyk fn;k gSA
bu yksxksa us rsjs iSx+Ecj vkSj rsjs gchc
gt+jr eksgEenl0 dh vkSykn dks d+Ry fd;k gS]
og iSx+Ecj ftudks rwus viuh fjlkyr ds fy,
pquk Fkk vkSj ftUgsa viuh ogh dk vehu cuk;k
FkkA
,s vYykg! ,s lc ls esgjcku gLrh!
eSa rsjh d+t+k o d+æ ds eqd+kcys esa lcz djus
okyk gw¡A
,s ijojfnxkj! rsjs vykok dksbZ [+kqnk ugha gSA
,s Q+fj;kn djus okys dh Q+fj;kn lquus okys!
esjk rsjs vykok dksbZ ekcwn vkSj ijojfnxkj
ugha gSA
~ 6 ~
eSa rsjs gqDe vkSj rsjh cukbZ gqbZ rd+nhj ij
jkt+h gw¡A
,s eqnksZa dks ft+ank djus okys!
,s og [+kqnk tks gj ,d dks mlds vkeky ls
ij[krk gS!
esjs vkSj bu yksxksa ds chp Q+Slyk dj ns
D;ksafd rw gh csgrjhu Q+Slyk djus okyk gSA
fQj vki us viuk psgjk t+ehu ij j[kdj
dgk%
^^fcfLeYykfg o fcYykfg o Q+h lchfyYykfg
o vyk feYyfr jlwfyYykgA**
~ 7 ~
Contents
(1) gqlSuh Økafr ...................................... 9
eYVh&Mk;esa'uy Økafr .......................... 16
(1) cSvr ......................................... 17
(2) dwfQ+;ksa dk beke gqlSuv0
dks cqykuk.... 19
(3) vez fcy ek:Q+ o ugh vfuy eqUdj .. 27
beke gqlSuv0
dh bLykeh M~;qVh ............... 29
gqlSuv0
dk jkLrk 'kgknr dk jkLrk Fkk ...... 35
vk'kwjk ij ,d ut+j ........................... 46
,sfrgkfld ?kVuk,a ckn eas le> esa vkrh gSa.54
rhljs [+kyhQ+k dk ihfj;M ...................... 57
yhMjf'ki ikWfylh ;k ^lhjr** ................. 63
bZn dh uekt+ .................................... 69
beke gqlSuv0
ds ihfj;M esa yhMjf'ki ....... 74
~ 8 ~
gqlSuh Økafr dh Å¡pkbZ .......................... 76
(2) gqlSuh ukjs ...................................... 76
beke gqlSuv0
ds ukjs ......................... 88
rhu fnu dh Hkw[k&I;kl ........................ 88
vk'kwjk ............................................. 93
beke gqlSuv0
ds fny dh rkd+r .............. 96
(3) beke gqlSuv0
vkSjrksa vkSj cPpksa dks vius
lkFk D;ksa ys x, Fks\ .......................... 103
bfrgkl esa vkSjrksa dk jksy ................... 106
d+qjvku ds fglkc ls vkSjr dk jksy ....... 107
vkSjr ds ckjs esa bZlkbZ;kas dh x+yr lksp .. 108
d+qjvku esa ikd vkSjrsa ........................ 110
bLykeh bfrgkl esa cM+h vkSjrsa ................ 112
vk'kwjk ds ckn tukcs tS+ucl0
dk deky .. 117
~ 9 ~
viuh ckr
djcyk ds ckjs esa vkt rd cgqr dqN fy[kk vkSj
dgk tk pqdk gS exj djcyk ,d ,slh lPpkbZ dk
uke gS fd ftruk oD+r vkxs c
~ 10 ~
gqlSuh Økafr
beke gqlSuv0
us ftl fe'ku vkSj ftl Økafr dks
'kq: fd;k Fkk mlds ckjs esa ,d loky ;g mBrk gS
fd ml fe'ku dk
~ 11 ~
iM+rs gaS vkSj ,slh ckr dg cSBrs gSa tks mUgsa ugha
dguk pkfg, Fkh cfYd fny esa Nqih vupkgh ckr
gksaBksa ij vk tkrh gSA vc ,slk fdlh VEizsjh Q+SDVj
dh otg ls Hkh gks ldrk gS vkSj fdlh ,sls QS+DVj dh
otg ls Hkh gks ldrk gS tks igys dHkh ?kV pqdk gksA
;g Hkh ,d rjg dk /kekdk gh gksrk gSA
nqfu;k esa T+;knkrj Økafr;k¡ lekt ij iM+us okys
Hk;adj ncko ls gksus okys /kekds dh otg ls gksrh gSa
;kuh vpkud ,sls gkykr curs gSa fd lekt QV
iM+rk gS vkSj Økafr vk tkrh gSA
vkt dh nqfu;k ds eSVhfj;kfyfLVd ,izksp okyksa
vkSj bLyke eas ,d Q+d+Z ;gh gS fd eSVhfj;kfyfLVd
,izksp okys yksx vius [+kkl Mk;ysfDVd d+kuwuksa ij
Hkjkslk djrs gq, dgrs gSa fd lekt ds vanj eqlhcrksa
dks [+kwc cus nks]
dfBukbZ;ksa] fnD+d+rksa vkSj t+:jrksa dks Hkh cdj] gkykr
dks lkeus j[kdj vkSj iwjs pquko ds lkFk ykbZ tkus
okyh Økafr gSA
vc loky ;g gS fd beke gqlSuv0
dh Økafr
dkSu lh Økafr Fkh\ D;k ;g lekt ds vanj gksus okyk
dksbZ /kekdk Fkk tks gkykr dh otg ls vius vki gks
x;k Fkk\ D;k ;g lc blfy, gqvk Fkk D;ksafd vehjs
~ 12 ~
'kke eqvkfo;k ds gkFkksa cfYd vkSj Hkh igys ls yksxkas
ij vkSj beke gqlSuv0
ds ?kj okyksa ij Hkjiwj ncko
cuk;k tk jgk FkkA ;gk¡ rd fd vc tc ;t+hn dh
gqdwer dk oD+r vk;k rks gkykr brus fcxM+ x, fd
beke gqlSuv0
ls vc ugha jgk tk jgk Fkk vkSj og
;g dgdj ?kj ls fudy iM+s fd vc tks Hkh gksxk
ns[kk tk,xk] ,slk gS ;k dqN vkSj ekeyk gS\ ,slk
fcYdqy ugha gS D;ksafd [+kqn beke gqlSuv0
dh ckrksa]
muds vkSj vehjs 'kke ds chp fy[ks x, [+krksa vkSj
muds [+kqrcksa ls ;g ckr vius vki lkfcr gks tkrh
gS fd beke gqlSuv0
dh Økafr dgha ls dgha rd Hkh
fdlh ncko dh otg ls lekt ds vanj gksus okyk
dksbZ /kekdk ugha Fkk cfYd beke gqlSuv0
lc dqN iwjh
rjg ls lksp&le>dj vkSj gkykr dks ij[k dj vius
?kj ls fudys FksA ;g ,d Økafr Fkh] u fd /kekdkA
;g iwjh rjg ls ,d bLykeh Økafr FkhA viuh Økafr
dks yksxksa ds chp QSykus ds fy, beke gqlSuv0
us
cgqr lkjs [+kqrcs fn, Fks muesa ls ,d [+kqrck gt ds
ekSle esa feuk esa vYykg ds jlwyl0
ds lgkfc;ksa ds
chp fn;k x;k [+kqrck Hkh gS tks dkQ+h yEck vkSj cgqr
t+cjnLr [+kqrck gS tks fdrkc rksgQ+qy md+wy eas fy[kk
gqvk gSA
beke gqlSuv0
dh ,d [+kkl ckr ;g Hkh gS fd
beke vius ,d&,d lkFkh dks ysdj iwjh rjg ls
pkSdl Fks fd dgha mudh Økafr fdlh lekth /kekds esa
u cny tk,A rHkh rks beke gqlSuv0
fdlh u fdlh
cgkus ls vius lkfFk;ksa dks okil djuk pkg jgs FksA
,d&,d ls crk jgs Fks fd ns[kks! bl ckr dks vPNh
rjg ls le> yks fd esjs ikl jgdj rqEgsa dqN Hkh
ugha feyus okyk] ;gk¡ rd fd jksVh vkSj ikuh Hkh
~ 13 ~
ulhc ugha gksxkA bruk gh ugha cfYd beke us vk'kwj
dh jkr esa Hkh vius lkjs lkfFk;ksa dks ,d txg
bdV~Bk djds mUgsa vPNh rjg ls gj ckr le>k nh
FkhA beke gqlSuv0
us ,d&,d dks ns[krs gq, dgk Fkk
fd eSaus vius lkfFk;ksa vkSj vius ?kj okyksa ls vPNs
lkFkh vkSj ?kj okys fdlh ds ugha ns[ks gSaA eSa bl ckr
ds fy, rqqe lc dk 'kqfØ;k vnk djrk gw¡ ysfdu ;g
Hkh le> yks fd nq'eu dh yM+kbZ cl eq> ls gS] rqe
esa ls fdlh ls Hkh bu yksxksa dks dqN ysuk&nsuk ugha gSA
vxj rqe tkuk pkgks rks tk ldrs gksA vxj og
le> tk,axs fd rqe vius vki dks bl tax ls vyx
djds tk jgs gks rks og rqe esa ls fdlh ls Hkh dqN
ugha dgsaxsA rqe eas ls gj ,d vxj pkgs rks esjs ?kj
okyksa esa ls fdlh dks vius lkFk ysdj tax ds bl
eSnku ls dgha cgqr nwj fudydj tk ldrk gSA rqe
eq>s er ns[kks] eSa ;gk¡ vdsyk jg yw¡xkA
nqfu;k ds tks yhMj yksxksa ds nq[kksa vkSj mudh
leL;kvksa dks viuk gfFk;kj cukrs gSa og dHkh Hkh
beke gqlSuv0
ds tSlh ckrsa ugha djrsA ,sls yhMjksa dk
rks cl ,d gh dke gksrk gS fd yksxksa dks cl mudh
/kkfeZd M~;qVh fxuokrs jgrs gaSA oSls djcyk okys
gkykr esa Hkh nhuh ft+Eesnkjh Fkh vkSj beke gqlSuv0
us
yksxksa dks ;g ckr le>kus esa dksbZ dlj ugha NksM+h Fkh
ysfdu beke gqlSuv0
pkgrs Fks fd vxj yksx viuh
bl nhuh M~;qVh dks iwjk djuk pkgrs gSa rks viuh
vkt+knh ds lkFk vkSj iwjh rjg lksp&le> dj bl
eSnku esa vk,aA blhfy, beke gqlSuv0
us vius lkfFk;ksa
ls dgk Fkk fd nq'eu rqEgsa ?ksj dj ;gk¡ ugha yk;k gSA
nq'eu dh rjQ+ ls rqe fcYdqy etcwj ugha gksA vxj
jkr ds va/kjs esa Nqi&Nqikdj fudyuk pkgrs gks rks
~ 14 ~
vHkh Hkh oD+r gS] pys tkvksA dksbZ rqEgsa ugha jksdsxkA
u nq'eu rqEgsa jksdsxk vkSj u eSaA ;kuh beke gqlSuv0
us gj rjg dh vkt+knh vkSj dksbZ Hkh jkLrk pquus dh
[kqyh NwV ns nh FkhA vxj rqe esjs lkFk vkuk pkgrs
gks rks fQj iwjh rjg ls lksp&le> dj vkSj vius
fny dh vkokt+ lqudj esjs lkFk vkvks ftlesa rqEgsa u
nq'eu dk Mj gks vkSj u esjkA
;gh og Q+SDVj gS ftldh otg ls djcyk eas
'kghn gksus okys brus egku gks x, gSa ojuk Lisu dh
tax esa rkfjd+ fcu ft+;kn us tc Lisu dks thr dj
vius daVªksy esa dj fy;k Fkk rks mlus vkMZj ns fn;k
Fkk fd vxys pkSchl ?kaVksa ds fy, [kkus&ihus dk lkeku
cpkdj j[k yks vkSj tks dqN cp tk, mlesa vkx
yxk nksA lkFk gh bu lkjh df'r;ksa esa Hkh vkx yxk
nksA mlds ckn mlus vius Q+kSth dekaMjksa dks cqykdj
lkeus nwj rd QSys leqnz dh vksj b'kkjk djrs gq,
muls dgk Fkk fd rqEgkjs lkeus nq'eu [kM+k gS vkSj
rqEgkjs ihNs nwj rd QSyk gqvk ;g leqnz gSA vxj rqe
Hkkxuk pkgrs gks rks rqEgkjs ikl cl ,d gh jkLrk gS
fd bl leqnz esa Mwc dj ej tkvks D;ksafd df'r;ksa esa
rks igys gh vkx yxk nh xbZ gSA vxj lqLrh
fn[kkvksxs rks [kkus&ihus ds lkeku dk LVkWd Hkh vxys
pkSchl ?kaVksa esa [+kRe gks tk,xkA mlds ckn fcuk
[kk,&fi, [+kqn gh ej tkvksxsA blfy, rqEgkjs ikl
cpus dk cl ,d gh jkLrk gS vkSj og gS nq'eu dks
gjkukA rqEgkjh [+kqjkd nq'eu ds gkFkksa esa gS blfy,
vc ,d gh jkLrk cprk gS fd nq'eu ls th&tku ls
yM+ks vkSj mls gjkdj viuh ft+Unxh cpk yksA
vly esa rkfjd+ fcu ft+;kn us vius lkjs
lkfFk;ksa dks etcwj dj fn;k Fkk vkSj muds ikl nq'eu
~ 15 ~
ls tax djus ds flok vkSj dksbZ jkLrk cpk gh ugha
FkkA vc vxj mlds Q+kSth viuh vkf[+kjh lk¡l vkSj
vius [+kwu dh vkf[+kjh cw¡n rd u yM+rs rks D;k
djrs\ mUgsa rks nq'eu ls yM+uk gh Fkk D;ksafd ;g
mudh etcwjh FkhA
beke gqlSuv0
us vius lkfFk;ksa ds lkFk rkfjd+
fcu ft+;kn ds fcYdqy myV dke fd;k FkkA beke us
vius lkfFk;ksa ls ;g ugha dgk Fkk fd vxj b/kj ls
Hkkxksxs rks Hkh nq'eu rqEgsa ekj Mkysxk vkSj vxj m/kj
ls Hkkxksxs rks Hkh rqEgsa idM+ dj rqEgkjh tku ys ysxkA
blfy, rqEgkjs ikl cl ,d gh jkLrk gS fd tSls Hkh
gks esjk lkFk nksA tc rqEgsa gj gky esa ejuk gh gS rks
fQj esjk gh lkFk nsdj ejksA
vxj beke gqlSuv0
us vius lkfFk;ksa ls ;g lkjh
ckrsa dg nh gksrha rks fQj bl rjg ls ejuk ;k 'kghn
gksuk dksbZ cM+h ckr ugha FkhA
rkfjd+ fcu ft+;kn jktusrk Fkk blhfy, mlus
vius Q+kSft;ksa ls og lkjh ckrsa dgh Fkha vkSj mUgsa
etcwj dj fn;k Fkk ysfdu beke gqlSuv0
us vius
lkfFk;ksa ls ,slk dqN Hkh ugha dgk cfYd blds myV
dgk fd u rqEgkjs ihNs dksbZ leqnz gS vkSj u rqEgkjs
lkeus nq'eu] u gh nq'eu rqEgsa ?ksj dj ;gk¡ yk;k gS
vkSj u gh rqe esjh otg ls etcwj gksA rqEgkjs lkeus
lkjs jkLrs [kqys gq, gSaA blfy, rqe ftl jkLrs dks Hkh
pquuk pkgks pqu ldrs gks ysfdu tks jkLrk Hkh pquuk
viuh Hkjiwj vkt+knh ls vkSj iwjh rjg ls
lksp&le>dj pquukA
bl rjg beke gqlSuv0
dh ykbZ gqbZ Økafr esa lc
ls igyh vkSj lc ls cM+h ckr ;g gS fd ;g Økafr
,d lksph&le>h Økafr Fkh vkSj iwjs fglkc&fdrkc ds
~ 16 ~
lkFk 'kq: dh xbZ Fkh ftls beke gqlSuv0
] muds ?kj
okykas vkSj muds lkfFk;ksa us feydj rS;kj fd;k FkkA
eYVh&Mk;esa'uy Økafr
lksp&le>dj pykbZ xbZ Økafr ds ihNs dbZ
Q+SDVj gks ldrs gSaA beke gqlSuv0
dh Økafr ds ihNs
Hkh dbZ Q+SDVj fn[kkbZ iM+rs gSa ftldh otg ls ;g
Økafr cgw&vk;keh gks xbZ gSA lks'ky vkSj uspqjy
?kVukvksa esa ,d Q+d+Z ;g gksrk gS fd uspqjy pht+sa ,d
vk;keh gksrh gSa] cgw&vk;keh gks gh ugha ldrhaA tSls
;g dHkh gks gh ugha ldrk fd dksbZ /kkrq ,d gh iy
eas lksuk Hkh gks vkSj rkack Hkh ysfdu blds myV
lekth ?kVuk,a cM+s vkjke ls ,d gh iy esa
cgw&vk;keh gks ldrh gSaA ;gk¡ rd fd bUlku Hkh ,slk
gh ,d vtwck gS tks ,d gh oD+r esa cgw&vk;keh gks
ldrk gS tSls vkneh ,d gh iy esa Q+fj'rk Hkh gks
ldrk gS vkSj tkuoj HkhA
,slk Hkh gks ldrk gS fd dksbZ Økafr fdlh
fj,D'ku ds urhts esa mHkjh gksA vc vxj dksbZ Økafr
fdlh fj,D'ku dh otg ls 'kq: gqbZ gS rks fdlh
QS+DVj dh otg ls ;g fuxsfVo fj,D'ku Hkh gks ldrk
gS vkSj fdlh nwljs QS+DVj dh otg ls ikWft+fVo
fj,D'ku HkhA beke gqlSuv0
dh Økafr esa ;g lkjs
QS+DVj ik, tkrs gSaA blh otg ls beke gqlSuv0
dh
Økafr dks eYVh&Mk;esa'uy dgk tkrk gS D;ksafd bl
Økafr ds ihNs cgqr lkjs QS+DVj gSaA
vkb,! vc ns[krs gaS fd bl Økafr ds ihNs
dkSu&dkSu ls QS+DVj gSaA
~ 17 ~
(1) cSvr1
vxj ihfj;M ds fglkc ls ns[kk tk, rks bl
Økafr ds ihNs cSvr gh lc ls igyk QS+DVj fn[kkbZ
iM+rk gSA beke gqlSuv0
enhus esa jgrs FksA vehjs 'kke
eqvkfo;k us vius ejus ls igys enhuk dk lQ+j fd;k
Fkk rkfd vHkh ls gh r; gks tk, fd ejus ds ckn
mudk csVk ;t+hn gh jktxn~nh ij cSBsxkA vehjs 'kke
us enhus vkdj beke gqlSuv0
ls cSvr ekaxh exj
dke;kch ugha feyhA muds ejus ds ckn ;t+hn vkxs
c
~ 18 ~
vehjs 'kke eqvkfo;k ds bl nqfu;k ls tkus ds
ckn vc gkykr ,sls cu x, Fks fd ;t+hn beke
gqlSuv0
ls viuh cSvr ekax jgk Fkk vkSj og Hkh
[kqYye&[kqYyk ekax jgk FkkA ;t+hn us beke gqlSuv0
ls
cSvr djus ds fy, dgk rks beke us Hkh viuk
fj,D'ku fn[kk;k tks t+kfgj gS fd fuxsfVo Fkk ;kuh
rqe eq> ls cSvr pkgrs gks\ ugha! eSa rqEgkjh cSvr
ugha dj ldrkA ;gk¡ beke gqlSuv0
us iwjh rjg ls
viuk fuxsfVo fj,D'ku fn[kk;k FkkA ;g ogh rd+ok
(Pious) okyk fj,D'ku FkkA lekt esa jgus okys gj vkneh ls dHkh u dHkh ,sls dke djus dks dgk tkrk
gS tks og ugha djuk pkgrkA dHkh ykyp nsdj dksbZ
dke djus ds fy, dgk tkrk gS rks dHkh Mjk&/kedk
dj] dHkh eky&nkSyr nsdj rks dHkh dksbZ iksLV nsdjA
vc ;gh og txg gksrh gS tgk¡ vkneh dks ^^uk**
dguk gksrk gS vkSj blh dks rd+ok dgrs gSaA ;t+hn
beke gqlSuv0
ls dg jgk Fkk fd esjh cSvr dhft,
exj beke gqlSuv0
lkQ+&lkQ+ dg jgs Fks fd eSa
rqEgkjh cSvr fdlh Hkh gky esa ugha dj ldrkA ;t+hn
dh rjQ+ ls /kedh nh xbZ exj fQj Hkh beke gqlSuv0
us ogh tokc fn;k fd pkgs esjh tku pyh tk,
ysfdu eSa cSvr ugha d:axkA
;gk¡ rd beke gqlSuv0
dh Økafr ds ihNs
fj,D'ku okyk QS+DVj gS vkSj og Hkh fuxsfVo fj,D'ku
tks blfy, lkeus vk;k Fkk fd ;t+hn beke gqlSuv0
ls
,d ,slk dke djus ds fy, dg jgk Fkk tks bLykeh
fglkc ls x+yr FkkA bl ckr dks ;w¡ Hkh dgk tk
ldrk gS fd ;gk¡ rd bl Økafr dk uspj ^^rd+ok
okyk uspj** gSA
~ 19 ~
(2) dwfQ+;ksa dk beke gqlSuv0
dks cqykuk
beke gqlSuv0
dh Økafr ds ihNs cl cSvr okyk
Q+SDVj gh ugha Fkk cfYd dqN nwljs Q+SDVj Hkh Fks vkSj
bu Q+SDVlZ ds fglkc ls Hkh ;g Økafr ,d rjg ds
fj,D'ku dh otg ls vkbZ Fkh ysfdu ;g fuxsfVo
fj,D'ku ugha Fkk cfYd ikWft+fVo fj,D'ku FkkA
vehjs 'kke eqvkfo;k dk vkf[+kjh oD+r vk x;k
FkkA oSls fiNys chl lkyksa eas de ls de ik¡p lky
beke vyhv0
blh 'kgj esa jg pqds Fks vkSj vHkh Hkh
dwQ+k 'kgj ls vkSj ogk¡ jgus okyksa ds chp ls beke
vyhv0
dh fl[kkbZ&crkbZ ckrksa dk vlj iwjh rjg ls
ugha feVk FkkA1
tc vehjs 'kke dh vk¡[k can gks xbZ
rks chl lky ds ckn dwQ+s okyksa dks gks'k vk;k vkSj
og viuh xgjh uhan ls pkSadsA lc us feydj ehfVax
dh vkSj bl ckr ij lksp&fopkj fd;k fd vc gkykr
cny x, gSa blfy, oD+r ls lgh Q+k,nk mBkrs gq,
dqN u dqN djuk pkfg,A dgha ,slk u gks fd ;g
oD+r Hkh gkFk ls fudy tk, vkSj gqdwer ,d ckj
fQj mlds csVs ;t+hn ds gkFk esa pyh tk,A gekjs ikl
beke gqlSuv0
gaS tks vYykg ds cuk, gq, beke gSaA
blfy, ge lc dks rS;kj gks tkuk pkfg, vkSj mUgsa
enhus ls dwQ+s cqyk ysuk pkfg,A ge mudh enn djsaxs
vkSj gekjh lc ls igyh dksf'k'k ;g gksxh fd gekjk
'kgj dwQ+k rkd+r dk ,d lasVj cu tk,A tc ,slk
1
oSls gt+jr vyhv0
ds cgqr lkjs lkfFk;ksa dks jkLrk ls gVk fn;k x;k
FkkA gqTj fcu vnh] vez fcu gfed+ [+kqt+kbZ] :'kSn g&t&jh vkSj ehles
rEekj tSls yksxksa dks tku ls ekj fn;k x;k Fkk rkfd dw+Q+s dks gt+jr
vyhv0
ds vlj ls /kks fn;k tk, vkSj dwQ+s okyksa ds fny ls gt+jr
vyhv0
dh eksgCcr fudky nh tk, ysfdu vHkh Hkh dkQ+h dqN cpk gqvk
FkkA
~ 20 ~
gks tk,xk rks fQj vxys iM+ko esa gqdwer dks bLykeh
gqdwer cukus ds ckjs esa lkspsaxsA
dwQ+s okys iwjh rjg ls rS;kj FksA vius fny ls
vkSj viuh tku viuh gFksyh ij ysdj beke gqlSuv0
dks enhus ls dwQ+s cqyk jgs gSa vkSj dg jgs gSa fd vki
dwQ+s vk tkb, D;ksafd ;gk¡ Q+ly iwjh rjg ls rS;kj
gks pqdh gS vkSj isM+ksa ij yxs gq, Qy id x, gSaA
bl ckr dk eryc ;g ugha Fkk fd clar dk ekSle
vk x;k gSA dqN yksx lksprs gSa fd dwQ+s okys ;g
dguk pkg jgs Fks fd ,s beke gqlSu! ;gk¡ vk tkb,
D;ksafd isM+ gjs&Hkjs gks pqds gSa vkSj Qyksa ls yns gq,
gSaA ;gk¡ vk tkb, vkSj gekjs lkFk bu Qyksa ds et+s
yhft,A ugha! ,slk ugha gS D;kasfd ;g ,d eqgkojk gSA
Qyksa ds idus dh ckr dgdj dwQ+s okys ;g dguk
pkg jgs Fks fd bUlkuksa ds isM+ gjs&Hkjs gks x, gSa vkSj
lekt ls cuk ;g ckx+ Qyksa ls ynk gqvk gS blfy,
vki tYnh ;gk¡ vk tkb,A
vly eas dwQ+k 'kgj ,d Nkouh FkkA dwQ+s dks
Nkouh cukus ds fy, gh clk;k x;k FkkA ;g 'kgj
nwljs [+kyhQk mej fcu [+kRrkc dh gqdwer esa clk;k
x;k FkkA igys bldk uke ghjk FkkA bl 'kgj dks lkn
oD+d+kl us clk;k FkkA bl 'kgj esa og eqlyeku jgrs
Fks tks flikgh FksA bu flikfg;ksa us vius&vius ?kj
blh 'kgj esa cuk fy, FksA ftlls ;g 'kgj nqfu;k dk
,d cgqr nenkj 'kgj cu x;k FkkA
vc blh 'kgj ds yksxksa us beke gqlSuv0
dks
vius ;gk¡ cqyk;k FkkA dwQ+s ls ,d&nks ;k gt+kj&ik¡p
gt+kj ;k nl gt+kj ugha cfYd yxHkx vB~Bkjg gt+kj
[+kr beke gqlSuv0
ds ikl igq¡p pqds Fks ftuesa dqN
[+kr ,sls Hkh Fks ftu ij dbZ&dbZ yksxksa vkSj dqN ij
~ 21 ~
'kk;n lkS&lkS yksxksa ds lkbu FksA vxj bl rjg ls
ns[kk tk, rks yxHkx ,d yk[k yksxksa us beke gqlSuv0
dks dwQ+s cqyk;k FkkA
vc bu gkykr esa beke gqlSuv0
dks D;k djuk
pkfg, Fkk\ beke ;g ugha dj ldrs Fks fd vkxs u
c
~ 22 ~
ds lkFk Hkst pqds FksA vc beke gqlSuv0
ds ikl nwljk
dksbZ jkLrk ugha FkkA
oSls 'kq: ls gh beke gqlSuv0
dks ns[kdj ,slk
yx jgk Fkk fd mUgsa dwQ+s okykas ij iwjk Hkjkslk ugha gS
D;ksafd og yksx iwjh rjg ls rS;kj ugha fn[k jgs FksA
beke gqlSuv0
ds fglkc ls dwQ+s okys cM+s lqLr vkSj
Mjs gq, yx jgs Fks ysfdu beke gqlSuv0
ds lkeus ;g
ckr Hkh Fkh fd mUgsa bfrgkl dks Hkh tokc nsuk FkkA
lPph ckr ;g gS fd vxj beke gqlSuv0
dwQ+s okyksa
ds cqykos ij dwQ+s dh rjQ+ u tkrs rks vkt ge lc
Hkh ;gh dg jgs gksrs fd beke gqlSuv0
dwQ+s okyksa ds
cqykos ij dwQ+k D;ksa ugha x, FksA
gekjh bl ckr dk ,d uewuk ;g gS%
cuh vCckl dh gqdwer esa vcw l&y&ek [+Yyky
dks yksx ^^ot+hjs vkys eksgEenv0**
dgrs FksA vCcklh
[+kyhQ+k ds lkFk mldk cgqr vPNk mBuk&cSBuk Fkk
ysfdu fdlh otg ls vkil eas fcxkM+ gks x;k Fkk
ftldh otg ls og [+kyhQ+k ls vyx gks x;k FkkA
vyx gksrs gh mlus lc ls igyk dke ;g fd;k fd
nks [+kr fy[ks% ,d [+kr beke tkQ+j lkfnd+v0
ds uke
vkSj nwljk vCnqYykg egt+ ds ukeA nks [+kr fy[ks vkSj
nksuksa [+krksa esa ,d gh ckr fy[kh fd eSa vkSj vcw
eqfLye vHkh rd rks gqdwer ds fy, dke dj jgs Fks
ysfdu vc vkxs ls ge vkids lkFk feydj dke
djuk pkgrs gSaA blfy, eSnku esa vkb, rkfd ge
nksuksa feydj bl gqdwer dh tM+sa m[kkM+ dj QSad nsaA
igyh ckr rks ;g gS fd tc dksbZ vkneh ,d
lkFk nks yksxksa dks ,d gh tSls nks [+kr fy[krk gS rks
;g bl ckr dh fu'kkuh gksrh gS fd lkeus okyk
viuh ckr esa lPpk ugha gSA nwljh ckr ;g gS fd
~ 23 ~
mlus ;g [+kr ml oD+r fy[ks Fks tc vCcklh [+kyhQ+k
vkSj mldh gqdwer ds lkFk mldk fcxkM+ gks x;k FkkA
cgjgky tSls gh [+kr beke lkfnd+v0
ds ikl
igq¡pk rks mUgksaus mls i
~ 24 ~
ik¡p lky fcrk, Fks vkSj vHkh Hkh bl 'kgj esa gt+jr
vyhv0
dk vlj fn[kkbZ iM+rk FkkA vHkh Hkh beke
vyhv0
dh vkokt+ dwwQ+s okyksa ds dkuksa ls Vdjkrh
jgrh FkhA bfrgkl ;gh dgrk fd beke gqlSuv0
Mj
x, Fks vkSj blhfy, dwQ+s ugha x,A dk'k! pys tkrs
rks eqfLye txr esa ,d Økafr vk tkrhA
;gh otg Fkh fd brus lkjs [+krksa ds ckn beke
gqlSuv0
ds ikl vkSj dksbZ jkLrk ugha cpk Fkk D;ksafd
dwQ+s okys dg jgs Fks fd ge fcYdqy rS;kj gSa] cl
vki vk tkb,A lh/kh lh ckr gS fd brus lkjs [+krksa
dk tcko ;gh gks ldrk Fkk beke dg nsrs fd Bhd
gS] eSa vk jgk gw¡A
bl fglkc ls beke gqlSuv0
dh bLykeh M~;qVh
D;k Fkh\ dwQ+s okyksa us beke dks vius ;gk¡ cqyk;k Fkk
vkSj beke dwQ+s gh tk jgs FksA bl dke ds fy, beke
us igys gh vius HkkbZ eqfLye fcu vd+hyv0
dks dwQ+s
Hkst fn;k Fkk fd tkvks vkSj ogk¡ tkdj gkykr dk
irk yxkvks ysfdu dwQ+s okyksa us eqfLye fcu
vd+hyv0
ds gkFkksa ij dh gqbZ cSvr rksM+ nh FkhA vc
beke D;k djrs\ beke gqlSuv0
;g Hkh lksp ldrs Fks
fd vc eq>s okil viuh txg ij iyV tkuk
pkfg,] ;k enhus ;k dgha vkSjA vc blds ckn bu
yksxksa ds tks th esa vk, djsa ;kuh tc rd dwQ+s okyksa
ds cqykus dh ckr Fkh rks beke gqlSuv0
us bl ekeys
esa viuk ikWft+fVo fj,D'ku fn;k Fkk vkSj beke rc
rd dwQ+s dh rjQ+ c
~ 25 ~
bu nksuksa esa ls dkSu lk QS+DVj nwljs okys Q+SDVj
ls cM+k gS\ D;k ,slk gS fd igys beke gqlSuv0
us
cSvr djus ls euk fd;k vkSj pw¡fd cSvr djus ls
euk dj fn;k Fkk blfy, dwQ+s okyksa us vkidks brus
lkjs [+kr fy[kdj vius ;gk¡ cqyk;k Fkk ;k beke
gqlSuv0
dks ;t+hn dh cSvr Bqdjk, ,d eghuk chr
x;k Fkk vkSj mlds ckn dwQ+s ls [+kr vkuk 'kq: gq,
Fks\ ;k ekeyk mYVk gS fd dwQ+s okykas us beke gqlSuv0
dks vius ;gk¡ cqyk;k rks beke us lkspk fd vc eq>s
bu yksxksa dk lkFk nsuk pkfg,\ lkeus dh ckr gS fd
tks vkneh Hkh brus cM+s dke dk csM+k ysdj vius ?kj
ls fudysxk mlds fy, cSvr dk dksbZ eryc ugha
curk gSA D;k blfy, cSvr ugha dh Fkh fd dwQ+s
okyksa ds cqykus ij dwQ+k tk ldsaA bu nksuksa esa ls dkSu
lk Q+SDVj cM+k gS\ Vkbe ds fglkc ls igyk okyk
Q+SDVj gh vlyh Q+SDVj gS D;ksafd ftl fnu vehjs
'kke dh vk¡[k can gqbZ Fkh mlh fnu beke gqlSuv0
ls
cSvr ekax yh xbZ Fkh cfYd vehjs 'kke us vius ejus
ls igys Hkh enhus dk lQ+j fd;k Fkk rkfd tSls Hkh gks
vkSj ftl cgkus ls Hkh gks] beke gqlSuv0
vkSj nks&rhu
nwljs yksxksa ls ;t+hn dh cSvr ys yh tk, ysfdu bu
yksxksa us fdlh Hkh gky esa ;t+hn dh cSvr ugha dh
FkhA
vxj oD+r ds fglkc ls ns[kk tk, rks cSvr ekaxs
tkus vkSj mls Bqdjk, tkus okyk dke igys gqvk FkkA
vehjs 'kke ds ejus ds ckn [+kqn ;t+hn us vius cki
ds ejus dh [+kcj ysdj cgqr rst+ nkSM+us okys Å¡Vksa ij
,d xzqi enhus Hkstk Fkk tks dqN gh fnuksa ds vanj
enhuk igq¡p x;k FkkA ;t+hn us ,d [+kr fy[kk Fkk
vkSj ftl vkneh us enhus ds xouZj dks vehjs 'kke
~ 26 ~
eqvkfo;k ds ejus dh [+kcj nh Fkh mlh us og [+kr Hkh
mls fn;k Fkk ftlesa fy[kk gqvk Fkk%
tSls Hkh gks] gqlSuv0
vkSj bu nks&rhu yksxksa ls
Q+kSju esjh cSvr ys yksA
rc rd 'kk;n dwQ+s esa vehjs 'kke ds ejus dh
[+kcj ugha igq¡ph FkhA
lkFk gh bfrgkl dh fdrkcksa esa ;g Hkh fy[kk gS
fd beke gqlSuv0
ls cSvr ekaxh xbZ ysfdu beke us
dksbZ tokc ugha fn;k vkSj nks&rhu fnu blh rjg ls
chr x,A ljdkjh yksx vkrs jgs vkSj dHkh vkjke ls
vkSj dHkh dM+s vankt+ esa cSvr djus ds fy, dgrs jgs
ftlds ckn beke gqlSuv0
us enhuk NksM+ fn;kA 27
jtc dks enhuk NksM+dj eDds dh rjQ+ py fn, vkSj
3 'kkcku dks eDds igq¡p x,A dw+Q+s okyksa dk lc ls
igyk [+kr 15 jet+ku dks eDds eas gh feyk Fkk ;kuh
cSvr ekaxs gq, vkSj Bqdjk, gq, Mss lkjh t+ehu ij dgha Hkh u thus fn;k
tk, fQj Hkh eSa cSvr ugha d:¡xkA
~ 27 ~
(3) vez fcy ek:Q+ o ugh vfuy eqUdj
vPNkbZ;ksa dh rjQ+ cqykuk o cqjkbZ;ksa ls jksduk
bfrgkl us gesa ,d rhljk Q+SDVj Hkh crk;k gS
vkSj og ^^vez fcy ek:Q+ o ugh vfuy eqUdj**
okyk Q+SDVj gSA beke gqlSuv0
us viuh Økafr igys gh
fnu ls bl ukjs ds lkFk 'kq: dh Fkh vkSj blh ukjs ds
lkFk viuk 'kgj enhuk NksM+k FkkA bl fglkc ls
ekeyk ;g ugha Fkk fd beke gqlSuv0
cSvr ekaxs tkus
dh otg ls ;t+hn ls tax djus ds fy, fudys Fks
cfYd vxj ;t+hn beke gqlSuv0
ls cSvr djus ds
fy, u Hkh dgrk rc Hkh beke vez fcy ek:Q+ vkSj
ugh vfuy eqUdj okyh viuh bLykeh M~;qVh dks iwjk
djus ds fy, vius ?kj ls fudy iM+rsA ekeyk ;g
Hkh ugha Fkk fd beke gqlSuv0
dwQ+s okyksa ds cqykus ij
;t+hn ls tax djus ds fy, fudys Fks cfYd beke
gqlSuv0
us tc enhuk NksM+k Fkk rc rd rks dwQ+s okyksa
dk dqN vrk&irk gh ugha FkkA beke gqlSuv0
rks dwQ+s
okyksa ds cqykus ls yxHkx nks eghus igys gh ;t+hn ls
tax djus ds fy, mB [kM+s gq, FksA ekeyk ;g Fkk fd
eqfLye txr esa gj txg cqjkbZ;k¡ QSy xbZ Fkha vkSj
iwjh rjg ls bLyke dh 'kDy fcxkM+ nh xbZ FkhA beke
gqlSuv0
bLyke dks cpkus vkSj bLykeh lekt dks
cqjkbZ;ksa ls ikd djus ds fy, vius ?kj ls fudys Fks
D;ksafd ml oD+r mudh bLykeh M~;qVh ;gh FkhA
igys Q+SDVj esa beke gqlSuv0
,d ,sls bUlku gSa
tks viuk cpko djrs gq, fn[k jgs gSa ;kuh muls dgk
tk jgk Fkk fd ;t+hn dh cSvr dhft, exj beke
gqlSuv0
dg jgs Fks fd eSa mldh cSvr ugha dj
ldrkA bl ckr dks ;w¡ Hkh dg ldrs gSa fd beke
~ 28 ~
viuk cpko dj jgs Fks ;kuh cSvr dh xanxh ls vius
vki dks cpk jgs FksA
nwljs Q+SDVj esa beke gqlSuv0
,d ,sls bUlku gSa
tks nwljkssa dk lkFk ns jgs gSa vkSj muds lkFk feydj
dke dj jgs gSaSA dwQ+s okyksa us beke dks dwQ+s cqyk;k
Fkk vkSj muls enn ekaxh Fkh ftldk beke us ^gk¡* esa
tokc fn;k FkkA
rhljs Q+SDVj esa beke gqlSuv0
,d ,ssls bUlku gSa
tks vVSfdax ikWfylh1
viuk jgs gSaA ;gk¡ beke gqlSuv0
us vius oD+r dh gqdwer ij vVSd fd;k gSA bl
Q+SDVj ds fglkc ls beke gqlSuv0
,d bad+sykch
(Økafrdkjh) gSa vkSj vius lekt esa Økafr ykuk pkgrs
gSaA
1
;gk¡ vVSfdax ikWfylh dk eryc ;g ugha gS fd beke gqlSuv0
us
tax djus esa igy dh Fkh cfYd eryc ;g gS fd beke gqlSuv0
;t+hn ds t+qYe vkSj bLyke nq'euh esa cuus okyh mldh ikWfyfl;ksa
ds f[+kykQ+ mB [kM+s gq, FksA ojuk bfrgkl ds iUuksa ls ;g ckr iwjh
rjg ls lkfcr gS fd tax ds eSnku esa beke gqlSuv0
us gfFk;kjksa ds
cy ij ;t+hn ls tax djus esa dgha ls dgha rd igy ugha dh FkhA
tc ;t+hn dh Q+kSt us tax NsM+h rks beke gqlSuv0
us vius fMQ+sal
esa ryokj mBkbZ FkhA
~ 29 ~
beke gqlSuv0
dh bLykeh M~;qVh
beke gqlSuv0
dh Økafr ds ckjs esa Åij tks
QS+SDVj fxuk, x, gSa vxj mUgsa lkeus j[kk tk, rks
gj Q+SDVj ds eqd+kcys esa beke dh ,d vyx bLykeh
M~;qVh fn[kkbZ nsrh gSA ;gh og pht+ gS ftldks /;ku esa
j[kdj ge us 'kq: esa dgk Fkk fd beke gqlSuv0
dh
Økafr cgw&vk;keh Økafr gSA
cSvr okys Q+SDVj esa beke gqlSuv0
dh dksbZ
ft+Eesnkjh ugha curh FkhA mUgsa cl ,d dke djuk Fkk
tks mUgksaus dj fn;k Fkk fd ;t+hn dh cSvr u djsaA
vxj beke gqlSuv0
vius ppk bCus vCckl dh ckr
Hkh eku ysrs vkSj ;eu ds igkM+ksa dh vksj pys tkrs
rks mudh bLykeh M~;qVh iwjh gks tkrhA bl Q+SDVj ds
fglkc ls beke gqlSuv0
dh M~;qVh ;g fcYdqy ugha
curh Fkh fd fdlh nwljs ls Hkh dgrs fd vkvks! bl
dke esa esjh enn djks ysfdu m/kj ls dwQ+s okys Hkh
cqykus yxs Fks] blfy, vc ,d nwljh bLykeh M~;qVh
vk xbZ Fkh vkSj og ;g fd dw+Qs+ okyksa ds cqykos dk
^gk¡* esa tokc nsrs vkSj beke gqlSuv0
us ,slk gh fd;k
Hkh FkkA
;gk¡ ij ,d loky ;g Hkh fd;k tkrk gS fd
vxj dwQ+s okyksa ds ncko cukus dh otg ls beke
gqlSuv0
us viuh Økafr 'kq: dh Fkh rks fQj beker
dk D;k gksxk\ og rks beke Fks vkSj blfy, mUgsa
vius fglkc ls dke djuk pkfg, FkkA
~ 30 ~
bldk tokc ;g gS fd beker dk eryc ;g
ugha gS fd eqlyekuksa ds beke dh dksbZ bLykeh vkSj
nhuh M;qVh gS gh ughaA nwljksa dh rjg beke dks Hkh
gkykr dks ns[kdj Q+Slyk djuk gksrk gSA beke vyhv0
us ugtqy cykx+k esa igys gh ekeyk fcYdqy lkQ+ dj
fn;k gS%
vxj cSvr djus okyksa vkSj enn djus okyksa
dh otg ls esjs da/kksa ij ft+Eesnkjh u vk xbZ
gksrh vkSj og oknk u gksrk tks vYykg us
myek ls ys j[kk gS fd og t+kfye ds lc
dqN pV dj tkus vkSj et+ywe (ihfM+r) dss
Hkw[kk jg tkus ij vkjke ls u cSBsa rks eSa
gqdwer dh ckxMksj mlh ds da/ks ij Mky nsrk
vkSj mlds vkf[+kjh dh I;kl mlh I;kys ls
cq>krk ftl I;kys ls igys okys dh I;kl
cq>kbZ Fkh vkSj rqe viuh nqfu;k dks esjh
ut+jksa esa cdjh dh Nhad ls Hkh T+;knk fxjk
gqvk ikrsA1
beke gqlSuv0
dk ekeyk Hkh ;gh gS D;ksafd beke
rks gj gky esa beke gksrk gSA ogh lekt dk yhMj
vkSj yksxksa dks jkLrk fn[kkus okyk gksrk gSA ge beke
ds Q+Slyksa vkSj dkeksa dks ns[kdj viuh bLykeh M~;qVh
dks Hkh le> ldrs gSa vkSj ;g Hkh le> ldrs gSa fd
gesa D;k djuk gSA
dwQ+s okyksa ds cqykus ij beke gqlSuv0
dh
bLykeh M~;qVh dwQ+s tkuk gh Fkh ysfdu ;g M~;qVh cl
rHkh rd Fkh tc rd fd dw+Qs+ okys viuh ckr ij
fVds jgrsA tSls gh dwQ+s okys viuh ckr ls ihNs gVs
1
ugtqy cykx+k] [+kqrck@3
~ 31 ~
vkSj mudh gkj gqbZ oSls gh beke dh bLykeh M~;qVh
Hkh cny xbZ ;kuh tc beke gqlSuv0
us ns[kk fd vc
dwQ+s okys gqdwer dh ckxMksj fdlh nwljs dks ns jgs gSa
rks beke us Hkh viuk Q+Slyk cny fn;k ysfdu beke
gqlSuv0
dk dke cl bruk lk gh ugha Fkk fd dwQ+s
okyksa ds cqykos ij dwQ+k pys tk,a vkSj vxj og ihNs
gV tk,a rks fQj beke Hkh gkFk ij gkFk j[kdj cSB
tk,aA dwQs+ okyk Q+SDVj ,d VEizsjh Q+SDVj Fkk ;kuh
,d ,slk Q+SDVj Fkk tks 15 jet+ku ls 'kq: gqvk Fkk
vkSj ftlds ckn [krksa ij [+kr vkrs tk jgs FksA ;g
lc gksrk jgk vkSj beke gqlSuv0
Hkh dwQ+s okyksa ds
cqykus dh otg ls dwQ+s dh rjQ+ c
~ 32 ~
QS+DVj ls dksbZ esy ugha gS vkSj blds ckjs esa [+kqn
beke gqlSuv0
us igys gh ckr lkQ+ dj nh Fkh fd
vxj bl t+ehu ij jgus ds fy, eq>s eqV~Bh Hkj
txg Hkh u feys rc Hkh eSa cSvr ugha d:¡xkA
[+kkl ckr ;g gS fd bu lkjs Q+SDVlZ esa dwQs+
okyk QS+DVj lc ls gYdk vkSj lc ls NksVk QS+DVj gSA
vxj vlyh Q+SDVj ;gh gksrk rks tSls gh beke
gqlSuv0
dks irk pyk Fkk fd dwQ+s okys viuh ckr ls
fQj x, gSa rks beke dks pkfg, Fkk fd nwljh lkjh
ckrksa ls Hkh viuh vk¡[ksa can djds dg nsrs fd Bhd
gS] vc tcfd gkykr gh cny x, gSa rks eSa cSvr
djus ds fy, rS;kj gw¡ vkSj vc eSa vez fcy ek:Q+ o
ugh vfuy eqUdj Hkh ugha djuk pkgrk ysfdu beke
gqlSuv0
us ,slk dqN Hkh ugha fd;kA blds myV beke
gqlSuv0
dk lc ls t+cjnLr vkSj lc ls cgknqjh Hkjk
[+kqrck dwQ+s okyksa ds gkjus ds ckn gh dk gSA
;gha ls ;g ckr Hkh le> eas vk tkrh gS fd
beke gqlSuv0
vez fcy ek:Q+ vkSj ugh vfuy eqUdj
okys QS+DVj dks fdruh et+cwrh ds lkFk Fkkes gq, FksA
;gh og Q+SDVj Fkk ftldh otg ls beke gqlSuv0
ml
Mxj ls gVh gqbZ gqdwer vkSj iVjh ls mrjh gqbZ
ljdkjh e'khujh ls Hkh Vdjk x, FksA ;gh Q+SDVj gesa
crkrk gS fd viuh bl Økafr esa beke gqlSuv0
us
viuh Hkjiwj rkd+r ls gqdwer ij geyk fd;k Fkk
vkSj ;gh QS+SDVj gesa ;g Hkh crkrk gS fd beke
gqlSuv0
,d bad+sykch o Økafrdkjh bUlku ds :i esa
gqdwer ls VDdj ysus ds fy, vkxs c
~ 33 ~
le> x, fd lkeus beke gqlSuv0
gSaA og nksuksa viuk
jkLrk cnyus yxs vkSj beke Hkh le> x, fd ;g
yksx ckr ugha djuk pkgrs gSa] blfy, beke vius
jkLrs ij vkxs c
~ 34 ~
vius oD+r dk barst+kj dj jgs gSa vkSj bu
yksxksa us viuh ckr esa dksbZ cnyko ugha fd;k
gSA1
beke gqlSuv0
dk ;gh deky gS fd bl gky esa
Hkh ;g vk;r i
~ 35 ~
gqlSuv0
dk jkLrk 'kgknr dk jkLrk Fkk
vc vxj bl fglkc ls ns[kk tk, fd beke
gqlSuv0
,d bad+sykch Fks vkSj vius fMQ+sal esa ugha
cfYd nq'eu dks tM+ ls feVkus ds fy, vkxs vk, Fks
rks fQj ckr fcYdqy gh cny tkrh gS ;kuh bl
fglkc ls beke gqlSuv0
dk ekeyk mu yksxksa ls vyx
gks tkrk gS tks fMQs+al esa ;k nwljksa ls enn ysdj eSnku
esa vkrs gSaA fMQ+sal esa vkxs vkus okyksa dk ekeyk ml
vkneh dh rjg gksrk gS ftlds ikl dksbZ cM+h vueksy
pht+ gks vkSj dksbZ pksj ml pht+ dks pqjkus dh rkd esa
yxk gksA ml vkneh dh lkjh dksf'k'k cl ;gh gksrh
gS fd dqN Hkh gks tk, ;g pht+ pksj ds gkFk ugha
yxuk pkfg,A og ;g lksprk gh ugha gS fd pksj
det+ksj gS ;k gV~Vk&dV~Vk] og rks cl mlls fHkM+
tkrk gSA fHkM+us ds ckn D;k gksxk mls bldk dksbZ
/;ku ugha gksrk D;kasfd mldk lkjk /;ku cl ml
vueksy pht+ dks cpkus esa yxk gksrk gS exj blds
myV tks vkneh fMQ+sal ds ctk, p
~ 36 ~
bl eSlst dks og [+kwu ls gVdj fdlh Hkh nwljh pht+
ls ugha fy[kuk pkgrkA nqfu;k esa cgqr lkjs yksx cgqr
lkjh ckrsa vkSj cgqr lkjs eSlst nwljksa dks lqukus okys
xqt+js gSaA nqfu;k esa cgqr lkjh txgksa ij iqjkus [kaMjkas
dh [kqnkbZ gksrh gh jgrh gS ftlesa dHkh&dHkh iqjkus
jktk&egkjktkvksa ds ,sls iRFkj Hkh feyrs gSa ftu ij
fy[kk gksrk gS% esjk uke ;g gS vkSj eSa mldk csVk gw¡]
eSaus ml eqYd dks thr fy;k Fkk] esjh bruh mez gS
vkSj bruh lkjh chfo;k¡ gSa] eSaus bruh v¸;k'kh dh gS
vkSj bruk vR;kpkj fd;k gSA iqjkus t+ekus esa yksx
;g lkjh ckrsa iRFkjksa ij fy[k fn;k djrs Fks fd dgha
feV u tk,a ysfdu ;g ckrsa mUgha iRFkjksa ij fy[kh
jg tkrh Fkha vkSj nwljs yksx Hkh Hkwy tk;k djrs Fks
D;kasfd bl tSlh lkjh pht+sa dHkh u dHkh gt+kjksa eu
feV~Vh ds uhps nc gh tkrh gSaA gt+kjksa lky ds ckn
tc nksckjk [kqnkbZ gksrh gS rks ;g pht+sa fQj ls nqfu;k
okyksa ds lkeus vkrh gSa ysfdu [kqnkbZ gksus ij Hkh bUgsa
cl bruh gh bT+t+r feyrh gS fd bUgsa mBkdj
E;qft+;e esa j[k fn;k tkrk gSA
beke gqlSuv0
us nqfu;k dks tks eSlst fn;k Fkk
ml eSlst dks mUgksaus gok ds Åij fy[kk Fkk vkSj
pw¡fd ;g eSlst [+kwu ls vkSj yky jax ls fy[kk x;k
Fkk blfy, fnyksa esa cSB x;kA vkt nqfu;k Hkj esa
djksM+ksa yksx beke gqlSuv0
ds eSlst dks tkurs vkSj
le>rs gSa%
ekSr dks eSa vius fy, dke;kch le>rk gw¡
vkSj t+kfyeksa ds lkFk fcrkbZ gqbZ ft+Unxh dks
uhprkA1
1
fcgk:y vUokj] 44@381
~ 37 ~
vxj vkneh ,d uhp ft+Unxh fcrk,] vxj
vR;kpkj o t+qYe djrk tk,] vxj mldk lkjk dke
cl [kkuk&ihuk vkSj ekSt&eLrh djuk gks vkSj vxj
gj rjg dh uhprk dks vius lj ij j[k ys rks ,slh
ft+Unxh ls ekSr gt+kj ckj vPNh gSA ;g gS 'kghn dk
eSlst tks og lkjh nqfu;k dks nsuk pkgrk gSA
beke gqlSuv0
us 'kghn okyk jkLrk pquk Fkk ;kuh
nq'eu ij p
~ 38 ~
beke gqlSuv0
ds lkjs lkFkh 'kghn gks pqds Fks vkSj
beke fcYdqy vdsys FksA beke gqlSuv0
nq'eu dh Q+kSt
ls dg jgs Fks fd rqEgkjs ljnkj vCnqYykg bCus ft+;kn
us dgyok;k gS fd vc gqlSuv0
ds ikl cl nks gh
jkLrs gSa% ;k ryokj ;k ft+YyrA
Hkyk gqlSuv0
vkSj ft+Yyr dk D;k tksM+ gS\
ft+Yyr rks ge ls dkslksa nwj gSA esjk vYykg esjs fy,
dHkh ft+Yyr ugha pkgrk gSA esjs jlwy esjs fy, dHkh
ft+Yyr ugha pkgrs gSaA esjs ejus ds ckn nqfu;k Hkj ds
eksfeu] vPNs yksx vkSj vPNh lksp j[kus okys vkrs
jgsaxs vkSj bl ckjs esa ckrsa djsaxsA ckn esa vPNs yksx
dHkh ugha pkgsaxs fd mudk gqlSuv0
ft+Yyr dks xys
yxk ysA eSa Hkyk ft+Yyr dks dgk¡ viuk ldrk gw¡A eSa
vyhv0
dh xksn esa iyk&c
~ 39 ~
fd eSa viuh fdlh futh HkykbZ ds fy, ?kj ls ugha
fudyk gw¡ cfYd eSa ,d nwljk dke djus tk jgk gw¡
vkSj og gS iVjh ls gVs gq, vius ukuk ds eqlyekuksa
dks lgh jkLrs ij ykuk vkSj muds chp vez fcy
ek:Q+ o ugha vfuy eqUdj djuk ;kuh mUgsa vPNs
dkeksa dh rjQ+ cqykuk vkSj cqjkbZ;kas ls jksdukA
eksgEen fcu gufQ+;k ds uke fy[kh bl ofl¸;r esa u
dgha cSvr dh ckr dh xbZ gS vkSj u dgha dw+Q+s okyksa
ds [+krksa dh ckr gS cfYd vHkh rks dwQ+s esa dksbZ
gypy eph gh ugha FkhA og lc rks vHkh fcYdqy
pqi cSBs gq, FksA [+kr&or rks cgqr ckn eas vkuk 'kq:
gq, FksA
bl jkLrs ls ;kuh 'kghn o 'kgknr ds jkLrs ls]
vVSfdax ikWfylh viukdj vkSj viuh Økafr dks pkjksa
vksj QSykdj beke gqlSuv0
us ,sls&,sls dke dj fn,
gSa tks bl jkLrs ls gVdj gks gh ugha ldrs FksA vxj
beke gqlSuv0
dh ikWfylh] vVSfdax ikWfylh gksus ds
ctk, fMQ+saflo ikWfylh gksrh rks vk'kwjk dh jkr eas
tc beke gqlSuv0
vius lkfFk;ksa dks djcyk ls pys
tkus ;k :dus dh [kqyh NwV ns jgs Fks &rkfd ftls Hkh
:duk gS og lksp&le>dj vkSj le>&cw>dj :ds&
rks ml oD+r [kqyh NwV nsus ds ctk, muls dg nsuk
pkfg, Fkk fd ;g yksx esjh tku ds nq'eu gSa] bUgas
rqe ls dksbZ eryc ugha gSA ;g yksx esjh tku ysuk
pkgrs gSa vkSj eq> ls cSvr djokuk pkgrs gSa ftlds
eqd+kcys esa esjh bLykeh M~;qVh ;g gS fd eSa ;t+hn dh
cSvr fdlh Hkh gky esa u d:¡ pkgs esjh tku gh D;ksa
u pyh tk, ysfdu rqe yksxksa ls D;k eryc\ rqe
lc okil ykSV tkvks cfYd rqEgkjk ;gk¡ Bgjuk
bLykeh fglkc ls fcYdqy tk;t+ ugha gSA
~ 40 ~
ysfdu beke gqlSuv0
us ,slk ugha fd;k D;ksafd
bad+sykc] Økafr vkSj 'kghn okys jkLrs dks pquus okyk
bUlku viuk eSlst [+kwu ls fy[krk gSA blfy, mlds
eSlst dh fdjusa ftruh nwj rd QSy tk,a mruk gh
vPNk gksrk gSA ;gh otg gS fd tc beke gqlSuv0
ds
?kj okyksa vkSj lkfFk;ksa us lkfcr dj fn;k Fkk fd
vius [+kwu dh vkf[+kjh cw¡n rd beke ds lkFk jgsaxs rks
beke us muds fy, nqvk dh Fkh fd vYykg rqe lc
ds lkFk vPNk djs! vYykg rqe lcdks bl dk vPNk
cnyk ns] vYykg---A
vxj ,slk ugha Fkk rks fQj beke gqlSuv0
us
vk'kwj dh jkr esa gchc bCus et+kfgj dks cuh vln
okyksa ds ikl D;ksa Hkstk Fkk fd tkvks! vxj gks lds
rks dqN yksxksa dks le>k&cq>kdj ys vkvksA Hkyk
fxurh esa cuh vln okys Fks gh fdrus\ vxj gchc
bCus et+kfgj cuh vln ls lkS yksxksa dks Hkh ys vkrs
rks rc Hkh lkeus [kM+s nq'eu ds rhl gt+kj flikfg;ksa
ds eqd+kcys esa ;g lkS yksx D;k dj ysrs\ D;k gkykr
dks ,dne ls cny nsrs\ dHkh ugha! vly eas beke
gqlSuv0
cl bruk pkgrs Fks fd ftl jkLrs ij og py
jgs Fks ;kuh 'kghn vkSj bad+sykc o Økafr dk jkLrk]
ml jkLrs dh jkS'kuh nwj&nwj rd QSy tk,A vius ?kj
okykas vkSj ?kj dh vkSjrksa o cPpksa dks Hkh beke
gqlSuv0
blhfy, vius lkFk ysdj vk, Fks D;ksafd
beke dh 'kgknr ds ckn muds eSlst dks vkxs c
~ 41 ~
rjQ+ ls ,sls&,sls iy vkSj ,slh ckrsa ns[kus esa vkbZ gSa
fd vkneh cl lksprk gh jg tkrk gSA
bu esa ls gj Q+SDVj dh viuh [+kkl txg gSA
vkb,! vc ns[krs gSa fd bu rhuksa Q+SDVlZ ;kuh
cSvr okys Q+SDVj] dwQ+s ls vk, cqykos okys QS+DVj
vkSj vez fcy ek:Q+ o ugh vfuy eqUdj okys
Q+SDVj esa ls dkSu lk nwljs nks Q+SDVj ls cM+k gSA oSls
;g rhukas Q+SDVlZ vkil eas cjkcj ugha gSaA bu rhuksa
eas ls tks Q+SDVj ftruk cM+k gS mlus mlh fglkc ls
gqlSuh fe'ku vkSj gqlSuh Økafr dks rkd+r nh gSA dwQ+s
okyk Q+SDVj vius vki esa ,d cgqr cM+k Q+SDVj gS
D;ksafd dwQ+s okyksa us viuh rS;kjh dk ,yku dj fn;k
Fkk vkSj ftlds uke ij rS;kj gq, Fks og Hkh ,d iy
nsj fd, fcuk vius jkLrs ij fudy iM+k Fkk ysfdu
bl ls Hkh cM+k Q+SDVj cSvr okyk Q+SDVj gS ftlesa
beke gqlSuv0
ls ;t+hn viuh cSvr ekax jgk Fkk vkSj
beke us mldh cSvr dks lkQ+ Bqdjk fn;k FkkA cSvr
dks Bqdjkuk vkSj viuh tku ns nsuk Hkh vius vki esa
,d cgqr cM+h ckr gSA
vc rhljk Q+SDVj vez fcy ek:Q+ vkSj ugh
vfuy eqUdj okyk Q+SDVj cprk gSA ;g rhljk
Q+SDVj] nwljs nksuksa Q+SDVj ls Hkh cM+k gSA blhfy, bl
rhljs Q+SDVj us gqlSuh Økafr dks lc ls c
~ 42 ~
vez fcy ek:Q+ vkSj ugh vfuy eqUdj ds lj ij
,d ,slk rkt j[k fn;k gS tks ges'kk&ges'kk pedrk
jgsxkA
lekt esa gesa ,sls cgqr ls yksx fn[kkbZ iM+ tkrs
gSa tks dgrs gSa fd ge vez fcy ek:Q+ vkSj ugh
vfuy eqUdj dj jgs gSa ;kuh nwljkas dks vPNkbZ;kas dh
rjQ+ cqyk jgs gSa vkSj mUgsa cqjkbZ;ksa ls jksd jgs gSaA
beke gqlSuv0
us Hkh nwljksa dh rjg 'kq: esa ;gh ckr
dgh Fkh fd eSa vius ukuk vkSj vius ckck ds jkLrs
ij pyrs gq, vez fcy ek:Q+ vkSj ugh vfuy eqUdj
djuk pkgrk gw¡ ysfdu Q+d+Z ;g gS fd beke gqlSuv0
us viuh 'kgknr ls bl bLykeh gqDe dk ntkZ cgqr
Å¡pk dj fn;k gSA
beke gqlSuv0
ds ckjs eas ge cM+s vkjke ls dg
ldrs gSa fd beke us bLyke ds gqDe vez fcy ek:Q+
vkSj ugh vfuy eqUdj dk ntkZ cgqr c
~ 43 ~
gks** ;kuh yksxksa esa rqe lc ls vPNs gks ysfdu D;kas
lc ls vPNs gks\ blfy, lc ls vPNs gks D;ksafd rqe
nwljkas dks vPNs dkeksa ij mHkkjrs gks vkSj mUgsa cqjkbZ;kas
ls jksdrs gksA tc rd rqe bl gqDe ij pyrs jgksxs
rc rd rqe nqfu;k esa lc ls vPNs dgyk, tkrs
jgksxsA tc bLyke vk;k Fkk rks 'kq:&'kq: esa eqlyeku
,sls gh FksA
vc vxj eqlyeku bLyke ds bl gqDe ij u
py jgs gksa rks D;k og Hkh nwljksa ds tSls gks tka,xs\
gk¡! fcYdqy ,slk gh gS D;ksafd vxj og bLyke ds bl
gqDe ij u pysa rks og Hkh nwljksa dh rjg gks tk,axs
ysfdu beke gqlSuv0
us 'kghn gksdj vkSj viuk [+kwu
nsdj tks dke fd;k mlls bl gqDe dk ntkZ cgqr c
~ 44 ~
blls gVdj nwljh dksbZ cqjkbZ fn[kkbZ gh u nsA blh
rjg nk
~ 45 ~
yqVk fn;kA viuh tku nsdj vez fcy ek:Q+ vkSj
ugh vfuy eqUdj dks ,slk cuk fn;k fd mldh jkS'kuh
vkt rd lkjh nqfu;k dks pedk jgh gSA beke
gqlSuv0
us viuh tku dqN ,sls nh fd [+kqn ekSr dks
[+kwclwjr cuk fn;kA ftl fnu beke gqlSuv0
us enhuk
NksM+k Fkk mlh fnu ls ekSr ds vPNk gksus dh ckr dj
jgs FksA vxj ns[kk tk, rks gj ekSr dks vPNk ugha
dgk tk ldrk cfYd cl mlh ekSr dks vPNk dgk tk
ldrk gS tks lPpkbZ vkSj vPNkbZ ds jkLrs esa vkbZ gks
vkSj ,slh gh ekSr ds ckjs esa dgk tk ldrk gS fd ;g
ekSr vkSjr ds ml t+soj1
dh rjg gS tks vkSjr dks
[+kwclwjr cuk nsrk gSA ;gh og ekSr gS tks bUlku dh
[+kwclwjrh dks c
~ 46 ~
vk'kwjk ij ,d ut+j
nqfu;k dh cgqr lkjh lPpkbZ;k¡ vkSj ?kVuk,a ,slh
gksrh gSa ftUgsa muds t+ekus esa tSlk igpkuk vkSj
le>uk pkfg, oSlk ugha igpkuk tk ldrkA vk'kwjk
Hkh ,d ,slh gh ?kVuk gSA ;gk¡ rd fd bfrgkl ds
tkudkjksa dk rks ;g Hkh ekuuk gS fd bfrgkl dh
fdlh Hkh ?kVuk dks [+kqn mlds t+ekus esa igpkuk vkSj
le>k gh ugha tk ldrkA tc ,d yEck Vkbe chr
tkrk gS vkSj ml ?kVuk ls iM+us okyk gj vlj lekt
ij iM+ tkrk gS rc tkdj ml ?kVuk dks Bhd ls
le>k tk ldrk gSA lekth gfLr;k¡ Hkh blh rjg
gksrh gSa D;ksafd cM+h gfLr;ksa dks [+kqn muds oD+r esa
igpku ikuk cM+k dfBu gksrk gSA muds ejus ds
nfl;ksa vkSj lsadM+ksa lky ds ckn /khjs&/khjs yksx mUgsa
le> ikrs gSa vkSj mudh ilZukfyVh fu[kj dj lkeus
vk ikrh gSA tks yksx viuh ft+Unxh esa vius fy,
dksbZ txg cuk ysrs gSa og ejus ds ckn cM+h tYnh
Hkqyk fn, tkrs gSa exj blds myV ,sls cM+s yksx tks
viuh ft+Unxh esa vius fy, dksbZ [+kkl txg ugha cuk
ikrs og ejus ds ckn /khjs&/khjs nqfu;k ds lkeus fu[kj
~ 47 ~
dj vk tkrs gSa ;kuh mudh ft+Unxh eas yksx mUgsa ugha
le> ikrs exj ejus ds ckn tc insZ gVrs gSa rc
tkdj yksx mUgsa Bhd ls igpku ikrs gSaA vxj ,d
gh Vkbe esa thus okys nks yksxksa dks /;ku esa j[kk tk,
ftuesa ls ,d vius bYe esa nwljs ls nl xquk cM+k gks
rks ,slk Hkh gksrk gS fd ckn esa bfrgkl ls lkfcr gksrk
gS fd tks nl xquk NksVk Fkk og mlls dgha cM+k Fkk
tks nl xquk cM+k FkkA bl ckr dks lkfcr djus ds
fy, gekjs ikl cgqr lkjs uewus gSaA bldk lc ls cM+k
uewuk gt+jr vyhv0
gh gSa] og Hkh [+kqn viuh gh
t+ckuhA
gt+jr vyhv0
us vius vkf[+kjh yxHkx iSarkyhl
?kaVksa ;kuh tc ls lj ij t+gj Hkjh ryokj yxh Fkh
rc ls ysdj viuh vkf[+kjh lk¡l rd tks ckrsa dgh
Fkha mu esa ls ,d ;g ckr Hkh gS tks cM+h gh vthc
lh ckr gS%
rqe yksx eq>s esjs ejus ds ckn igpkuksxs vkSj
rc tkdj esjs vanj Nqih gqbZ ckrksa dks le>
ikvksxsA1
;kuh rqe yksxksa us vHkh eq>s ugha igpkuk gSA
FkksM+k lk oD+r chr tkus nksA vkxs vkus okyk oD+r
eq>s igpkusxkA esjs vanj tks Nqih gqbZ ckrsa gSa og vkus
okys oD+r esa ,d&,d djds [kqysaxhaA
gt+jr vyhv0
dks muds Vkbe esa cgqr FkksM+s ls
yksxksa ls gVdj Hkyk dkSu igpku ik;k Fkk\ tks yksx
gt+jr vyhv0
dks ml t+ekus esa Bhd ls igpku ik,
Fks vxj mudh fxurh dh tk, rks 'kk;n gkFkksa dh
maxfy;kas ls T+;knk ugha gksaxsA
1
ugtqy cykx+k] [+kqrck@149
~ 48 ~
vYykg ds jlwyl0
tc vkf[+kjh gt ls ykSV jgs
Fks rks Q+jek;k Fkk%
vYykg ml bUlku ds psgjs dks f[kyk ns tks
esjh dgh ckrksa dks lqus vkSj mUgsa laHkky dj
j[k ys vkSj fQj mu yksxksa rd igq¡pk ns
ftUgkasus esjh ckrsa ugha lquh gSa] mu rd igq¡pk
ns tks gSa rks blh t+ekus esa exj ;gk¡ ugha gSa
;k tks ckn esa vkus okys gSaA u tkus fdrus
yksx ,sls gksrs gSa ftuds ikl cgqr xgjh&xgjh
ckrsa gksrh gaS exj og mu ckrksa dh xgjkbZ
rd ugha igq¡p ikrs vkSj u tkus fdrus ,sls
Hkh yksx gSa tks xgjh&xgjh ckrksa dks vkxs
cnkj gksrs gSaA1
vYykg ds jlwyl0
dh bl gnhl dk eryc ;g
gS fd esjh ckrksa dks laHkky dj j[k yks vkSj nwljksa
rd Hkh igq¡pk nks D;kasfd cgqr lkjh ,slh ckrsa Hkh gSa
tks vHkh rqEgkjh le> esa ugha vk jgh gSa ysfdu mUgha
ckrksa dks tc dksbZ nwljk vkneh lqusxk rks Q+kSju le>
tk,xkA rqe yksx esjh gnhlksa dks cl lquus] fy[kus
vkSj lqukus okys gksA lkFk gh ,slk Hkh gks ldrk gS fd
rqe esjh fdlh gnhl dks le> jgs gks exj ftls rqe
ckn esa lqukvksxs og mlh gnhl dks rqe ls T+;knk
vPNs ysA blfy, esjh gnhlksa vkSj esjh
dgh ckrksa dks vxyh ihf
~ 49 ~
gt+jr vyhv0
us Q+jek;k Fkk fd rqe yksx esjs
ckn vkxs pydj eq>s le> ikvksxsA vYykg ds
vkf[+kjh jlwyv0
us Hkh Q+jek;k Fkk fd vkxs pydj
vkus okys yksx esjh ckrksa dks T+;knk vPNh rjg ls
le>saxsA blls ;g ckr lkfcr gksrh gS fd cgqr lkjh
pht+sa ,slh Hkh gSa ftudh osY;q rc le> esa vkrh gS
tc ,d yEck t+ekuk chr tkrk gSA vkus okys yksx
vkrs jgrs gSa vkSj pht+ksa ij iM+h gqbZ irsZa gVrh tkrh
gSa rc tkdj yksx /khjs&/khjs fdlh ckr] fdlh fdrkc]
fdlh vkneh ;k fdlh dke dh osY;q dks Bhd ls le>
ikrs gSaA
vYykek bd+cky us ,d 'ksj dgk Fkk vkSj ,slk
yxrk gS fd tSls og 'ksj gt+jr vyhv0
dh blh
gnhl dk VªkaLys'ku gS ftlesa beke us Q+jek;k Fkk fd
rqe esjs ejus ds ckn eq>s le> ikvksxsA vYykek
bd+cky us dgk Fkk%
چہ بسا شاعرکہ بعد از مرگ زاد
u tkus fdrus 'kk;j ,sls gSa tks ejus ds ckn
tUe ysrs gSaA
vYykek bd+cky us ;g ckr gj 'kk;j ds ckjs esa
ugha dgh gS cfYd ml 'kk;j ds ckjs esa dgh gS tks
viuh 'kk;jh ls nqfu;k okyksa dks dksbZ eSlst nsuk
pkgrk gS tSls [+kqn vYykek bd+cky ftudh viuh ,d
lksp Fkh vkSj ,d eSlst FkkA blh rjg Q+kjlh ds
'kk;j ekSykuk :eh ;k gkfQ+t+ 'khjkt+h dk uke Hkh
fy;k tk ldrk gS ftUgksaus viuh 'kk;jh ls nqfu;k dks
cgqr dqN fn;k gS vkSj deky dh ckr ;g gS fd bu
yksxksa dh dgh gqbZ ckrksa dks 500 lky chrus ds ckn
Hkh vHkh yksx Bhd ls ugha le> ikrs gSaA tSls gkfQ+t+
'khjkt+h dh 'kk;jh ij tc yksx ckr djrs gaS rks
~ 50 ~
muds 'ksj ds gt+kjksa eryc fudky ysrs gSa vkSj vxj
ugha fudky ikrs rks cl ogh eryc ;k eSlst ugha
fudky ikrs tks gkfQ+t+ 'khjkt+h ds fnekx+ esa FkkA
blhfy, vYykek bd+cky us dgk Fkk fd u tkus
fdrus 'kk;j ,sls gSa tks ejus ds ckn tUe ysrs gSa
;kuh ;g og yksx gksrs gSa tks vius ihfj;M esa tUe
ugha ysrs cfYd ejus ds ckn vkxs vkus okys ihfj;M
esa tUe ysrs gSa vkSj rc tkdj yksx mUgsa igpku ikrs
gSaA
ftczku [+kyhy ftczku ,d cgqr cM+s vjc jkbVj
gSaA ;g vjc bZlkbZ Fks vkSj budk tUe yscuku esa
gqvk Fkk ysfdu ckn esa ;g vesfjdk esa iys&i
~ 51 ~
tUe ys fy;k gSA gt+jr vyhv0
vxj vkt Hkh tUe
ys ysa rks lPpkbZ ;gh gksxh fd vkt Hkh og vius
t+ekus ls igys gh tUe ysaxsA dgus dk eryc ;g gS
fd bl rjg ds yksx ftl ihfj;M esa Hkh tUe ys ysa
og ihfj;M muds fglkc ls NksVk gksrk gS vkSj ;g
mlls dgha cM+s gksrs gSa ftldh otg ls ml t+ekus ds
yksx bUgsa le> vkSj igpku gh ugha ikrsA blh fy,
tc bUgsa ejs gq, lkyksa lky chr tkrs gSa vkSj insZ gV
tkrs gSa rc tkdj yksx bUgsa le> ikrs gSa ;kuh ejus
ds ckn bu yksxksa dk tUe gksrk gS cfYd ;w¡ dguk
T+;knk Bhd gksxk fd ejus ds lkyksa lky ds ckn ;g
nksckjk tUe ysrs gSaA
cM+s yksx ckn esa Bhd ls igpkus tkrs gSa
gj eSnku eas ,slk gh gSA vHkh ftl bZjkuh 'kk;j
gkfQ+t+ 'khjkt+h ds ckjs esa ge ckr dj jgs Fks D;k
mUgsa muds t+ekus ds yksx bruk tkurs vkSj igpkurs
Fks ftruk vkt tkurs gSaA fcYdqy ugha! mudh ft+Unxh
esa rks fdlh us mudh lkjh 'kk;jh dks ,d txg
bdV~Bk djds Nkik Hkh ugha FkkA [+kqn gkfQ+t+ 'khjkt+h
us Hkh ;g dke ugha fd;k FkkA gkfQ+t+ 'khjkt+h ,d
cgqr i
~ 52 ~
fy[ks Fks tks gkfQ+t+ 'khjkt+h i esa
vk;k fd eqYyk lnjk rks cgqr cM+s fQ+ykLQ+j FksA vc
brus lkykas ckn tkdj ;qjksi vkSj if'peh nqfu;k okys
mudh ckrksa dh xgjkbZ dks le> ik, gSaA3
;g lkjs uewus bl ckr dk lqcwr gSa fd ,sls cgqr
lkjs yksx bl nqfu;k eas vkrs gSa tks vius ihfj;M esa
viuh og txg ugha cuk ikrs tks mUgsa feyuk pkfg,
ysfdu tc oD+r dk leqnz cgrk gS vkSj fdlh Nqis
[+kt+kus dh rjg og nqfu;k okyksa ds lkeus vkrs gSa rc
tkdj yksx mUgsa le> ikrs gSaA
1
'kghn eqrg~gjh us ;g ckr vc ls yxHkx 40 lky igys dgh Fkh
ftldk eryc ;g gS fd eqYyk lnjk dks bl nqfu;k ls x, gq, vc
yxHkx 400 lky gks x, gSaA 2
f'k"; 3
Åij gkfQ+t+ 'khjkt+h vkSj eqYyk lnjk dk uke gt+jr vyhv0
ds
Q+kSju ckn vk;k gS ysfdu bldk ;g eryc fcYdqy ugha gS fd ;g
nksuksa Hkh beke ds cjkcj gSaA bu nksuksa dh felkysa blfy, nh xbZ gSa
D;ksafd bu tSls yksxksa dks Hkh buds t+ekus ds yksx ugha igpku ik,
Fks cfYd gt+jr vyhv0
dh rjg ckn esa vkus okys yksx igpku
lds gaSA
~ 53 ~
gekjs t+ekus esa bldk ,d uewuk lS¸;n
tekyqn~nhu vln&vkcknh gSaA vkt gkyr ;g gS fd
nqfu;k esa dgha u dgha lS¸;n tekyqn~nhu ds Åij
g¶+rs esa ,d vkfVZfdy fy[kk tk jgk gSA vkt bLykeh
txr mUgsa lyke djrk fn[kkbZ iM+rk gSA bZjkuh dgrs
gSa fd lŞ ;n tekyqn~nhu bZjkuh gSa] vQ+x+kfuLrku okys
dgrs gSa fd vQ+x+kuh gSa vkSj rqdhZ okys dgrs gSa fd
rqdhZ gSa D;ksafd mudh vk¡[k rqdhZ eas gh can gqbZ Fkh
ysfdu vkf[+kj esa thr vQ+x+kfuLrku okyksa dh gh gqbZ
vkSj og ,sls fd vQ+x+kfuLrku okys lS¸;n tekyqn~nhu
dh gfM~M;k¡ rqdhZ ls vQ+x+kfuLrku ys vk, FksA tcfd
lPpkbZ ;g gS fd [+kqn lS¸;n tekyqn~nhu vius vki
dks u bZjkuh le>rs Fks u vQ+x+kuh vkSj u gh rqdhZ
;k vjcA mUgksaus vius vki dks fdlh ,d txg ls
cka/kdj j[kk gh ugha FkkA lŞ ;n tekyqn~nhu fdrus cM+s
bUlku Fks bldk vankt+k bl ckr ls yxk;k tk ldrk
gS fd vkt rd felz okys bl ckr ij [+kq'k gksrs gSa
fd lŞ ;n tekyqn~nhu muds ;gk¡ Hkh x, FksA felz
okyksa us mUgsa og bT+t+r nh Fkh tks mUgsa feyuk pkfg,
FkhA ;gha lŞ ;n tekyqn~nhu ds ikl eksgEen vCnksg
tSls myek vkdj tqM+s Fks vkSj fQj lc us feydj
,d ikVhZ cukbZ FkhA ;gh og t+ehu gS tgk¡ lŞ ;n
tekyqn~nhu viuh Å¡pkbZ;kas ij igq¡p x, FksA
vkt gkyr ;g gS fd lc dk ;gh dguk vkSj
ekuuk gS fd lŞ ;n tekyqn~nhu gekjs gSa ysfdu [+kqn
tc og ft+Unk Fks vkSj yksxksa ds chp eas Fks rks og
tgk¡ tkrs Fks lc muls nwj Hkkxrs FksA ;gk¡ rd fd
tc og bZjku x, Fks rks ogk¡ Hkh muds lkFk cgqr cqjk
gqvk Fkk vkSj mUgsa bZjku ls fudky fn, tkus dk
ljdkjh vkMZj vk x;k Fkk ftlds ckn og dkQ+h fnuksa
~ 54 ~
rd rsgjku ds ikl jS 'kgj esa gt+jr vCnqy vt+hev0
ds jkSt+s esa Nqi&Nqikdj jgrs jgs Fks exj dM+dM+krh
BaM esa tc cM+h Hk;kud cQZ+ fxj jgh Fkh iqfyl okys
ogk¡ Hkh vk x, vkSj mUgsa [khaprs gq, ckgj ys x,
vkSj ,d x/ks ij fcBkdj mudh Vkaxsa x/ks ds isV ls
cka/k nh FkhaA fQj mlh cQ+hZyh gok vkSj tek nsus
okyh BaM esa mUgsa bZjku ds if'peh ckMZj &gesnku o
fdjeku'kkg& ds jkLrs ckgj dj fn;k FkkA ;g lc gks
jgk Fkk ysfdu fdlh Hkh vkneh ds eq¡g ls ,d y¶+t+1
ugha fudyk FkkA exj vkt gj ,d dgrk fn[kkbZ ns
jgk gS fd lŞ ;n tekyqn~nhu gekjs Fks ;k eSaus lS¸;n
tekyqn~nhu ds ckjs esa ,d vkfVZfdy i
gh ugha ik, FksA vc ;g vyx ckr gS fd felz esa
dqN [kqyh lksp j[kus okys muds lkFk gks x, Fks ysfdu
ckn esa mUgsa ogk¡ ls Hkh fudky dj baXysaM Hkst fn;k
x;k FkkA fQj cgqr fnuksa rd fgUnqLrku vkSj ckn esa
utQ+ esa Hkh jgsA oSls mudh i
~ 55 ~
ejus ds ckn lkjs ikS/ks ?kus isM+ksa eas cny x, gSaA felz
esa mBus okyh Økafr] fgUnqLrku esa vkus okyh Økafr
vkSj bZjku esa rEckdw Økafr Hkh mUgha dh dksf'k'kksa dk
fjt+YV gSA blh rjg bZjkd+ esa vkt+knh dh Økafr Hkh
mUgha dk yxk;k gqvk ikS/kk FkkA vkt tc ge bfrgkl
dks [kaxkyrs gSa rks geas fn[kkbZ iM+rk gS fd bu Økafr;ksa
dk >aMk mBkus okys yksx lŞ ;n tekyqn~nhu ds nksLrksa
esa ls jgs gSaA
blh fy, Åij dgk x;k gS fd nqfu;k esa vkus
okys cM+s yksx ftl ihfj;M esa Hkh tUe ysaxs ml
ihfj;M eas mUgsa iwjh rjg ls le>k gh ugha tk
ldrkA ckn esa vkus okys oD+r esa vkus okyh ihf esa vk ikrh gSa
blh rjg ,sfrgkfld ?kVuk,a Hkh gSaA fdlh Hkh
cM+h ?kVuk dks mlds vius ihfj;M esa Bhd ls le>
ikuk cM+k dfBu dke gSA dHkh&dHkh dksbZ ?kVuk cM+h
NksVh lh fn[kkbZ iM+rh gS ysfdu lkyksa chrus ds ckn
tc ml ?kVuk ij iM+h irsaZ gVus yxrh gSa rks le>
esa vkrk gS fd og rks dksbZ cgqr cM+h ?kVuk FkhA
vk'kwjk ,slh gh ,d ?kVuk gSA tSls cM+s yksxksa dks
muds ejus ds lkyksa lky ckn nqfu;k le> ikrh gS
oSls gh vk'kwjk Hkh gS fd ftruk oD+r chrrk tk jgk
gS mruh gh vk'kwjk dh jkS'kuh Hkh QSyrh tk jgh gSA
fdlh Hkh cM+h lekth ?kVuk dks le>us ds fy, ,d
~ 56 ~
cgqr yEck oD+r pkfg, cfYd dqN ?kVukvksa dks
le>us ds fy, rks gt+kjksa lky Hkh yx tkrs gSaA
vk'kwjk ,slh gh ,d ?kVuk gSA
beke gqlSuv0
us viuh ofl¸;r vius HkkbZ
eksgEen gufQ+;k ds uke fy[kh FkhA eksgEen fcu
gufQ+;k chekj Fks vkSj ,ssls chekj Fks fd muds gkFkksa
dks yd+ok gks x;k Fkk ;kuh nksuksa gkFk csdkj FksA
blfy, og beke gqlSul0
ds lkFk ugha tk lds FksA
beke gqlSuv0
us ;g ofl¸;r 'kk;n ml oD+r fy[kh
Fkh tc og enhus ls fudy jgs FksA ofl¸;r fy[kdj
beke gqlSuv0
us eksgEen gufQ+;k dks ns nh FkhA oSls
beke gqlSuv0
dh ;g ofl¸;r oSlh ofl¸;r ugha gS
tSlh ge yksx fy[krs gaS cfYd beke us blesa ;g
crk;k Fkk fd eSa enhus ls D;ksa tk jgk gw¡] fdl fe'ku
ij tk jgk gw¡ vkSj D;k djuk pkgrk gw¡A bl ofl¸;r
esa beke gqlSuv0
us igys ;g fy[kk Fkk%
eSa nqfu;k dh eksgCcr ;k gqdwer dh ykyp eas
ugha fudy jgk gw¡ vkSj u gh eSa t+qYe djus
;k cqjkbZ;k¡ QSykus ds fy, viuk ?kj NksM+dj
tk jgk gw¡ cfYd eSa vius ukuk ds cuk,
bLykeh lekt esa vk, gq, fcxkM+ dks lq/kkjus
ds fy, mBk gw¡A
beke gqlSuv0
tkurs Fks fd esjs ejus ds ckn
rjg&rjg dh ckrsa cukbZ tk,axh vkSj blhfy, beke
us lkjh ckrksa dk tokc igys gh ns fn;k FkkA beke
gqlSuv0
tkurs Fks fd ckn eas yksx dgsaxs fd gqlSuv0
nqfu;k dh ykyp esa iM+ x, Fks] og gqdwer dh ykyp
eas ?kj ls fudys Fks] gqlSuv0
cqjkbZ;k¡ QSykus vkSj lekt
dks fcxkM+us ds fy, mBs Fks ;k gqlSuv0
t+kfye Fks
ysfdu ,d&,d djds beke us bu lkjh ckrksa dk
~ 57 ~
tokc igys gh ns fn;k Fkk fd eSa cl vius ukuk ds
eqlyekuksa vkSj bLykeh lekt esa vk, fcxkM+ dks Bhd
djus tk jgk gw¡A
blds ckn Q+jek;k%
eSa vez fcy ek:Q+ vkSj ugh vfuy eqUdj
djus vkSj vius ukuk vkSj vius ckck ds
jkLrs ij pyus tk jgk gw¡A1
ftl t+ekus esa beke gqlSuv0
us ;g nwljh okyh
ckr dgh Fkh ml oD+r ;g ,d cgqr cM+h ckr FkhA
tc beke gqlSuv0
us dgk fd eSa vez fcy ek:Q+ vkSj
ugh vfuy eqUdj djuk pkgrk gw¡ rks lkFk esa ;g D;ksa
dgk fd eSa vius ukuk vkSj vius ckck ds jkLrs ij
pyuk pkgrk gw¡\ gks ldrk gS fd dksbZ dgs fd vxj
flQ+Z vez fcy ek:Q+ vkSj ugh vfuy eqUdj okyh
ckr gh dg nsrs rks Hkh cgqr FkkA D;k beke gqlSuv0
ds ukuk vkSj ckck dk jkLrk vez fcy ek:Q+ vkSj
ugh vfuy eqUdj ls gVdj Fkk\ bldk tokc ;g gS
fd gk¡! dqN ,slk gh Fkk ftlds fy, gesa bfrgkl dks
[kaxkyuk gksxkA
rhljs [+kyhQ+k dk ihfj;M
ge tkurs gSa fd tc nwljs [+kyhQ+k ij ryokj
dk geyk gqvk vkSj mUgsa yxus yxk fd vc nqfu;k ls
tkus dk oD+r vk x;k gS rks og vius ckn ds fy,
,d fcnvr NksM+ x, ;kuh ,d ,slk dke dj x, tks
u vYykg ds jlwyl0
us fd;k Fkk vkSj jlwyl0
ds ckn
1
ed+ryqy gqlSu@156
~ 58 ~
igys [+kyhQ+k us vkSj tks u ge f'k;kas ds vd+hns ds
fglkc ls Bhd FkkA oSls vgys lqUur dh fdrkcsa Hkh
f'k;ksa ds vd+hns ds gh lgh gksus ds lqcwr nsrh gSa] ;g
vyx ckr gS fd og bl ij pyrs ugha gSaA cgjgky
nwljs [+kyhQ+k us u;k dke ;g fd;k fd f[+kykQ+r
gt+jr vyhv0
ds ctk, fdlh vkSj dks ns nh tcfd
vYykg ds jlwyl0
viuh ft+Unxh esa gh gt+jr vyhv0
dks vius ckn ds fy, [+kyhQ+k cukdj x, FksA ,slk
ugha gS fd vYykg ds jlwyl0
us vius ckn ds fy,
fdlh dks [+kyhQ+k ugha cuk;k Fkk tSlk fd vgys
lqUur dgrs gSaA mudk ekuuk gS fd ;g dke
eqlyekuksa dk gS fd og viuk [+kyhQ+k [+kqn gh pqusaA
;kuh nwljs [+kyhQ+k us u ml Q+kewZys dks ekuk ftls
vkt lkjs vgys lqUur ekurs gaS vkSj u gh og dke
fd;k tks igys [+kyhQ+k us fd;k Fkk D;ksafd tc
eqlyekuksa ds igys [+kyhQ+k dk vkf[+kjh oD+r vk;k rks
mUgksaus vius ckn ds fy, ,d vkneh dks r; dj
fn;k tks [+kqn nwljs [+kyhQ+k FksA igys [+kyhQ+k us tks
dke fd;k Fkk og u f'k;ksa ds vd+hns ls esy [kkrk Fkk
vkSj u vgys lqUur ds vd+hns lsA vkxs pydj nwljs
[+kyhQ+k us tks dke fd;k og rks u f'k;ksa ds vd+hns ls
esy [kkrk Fkk vkSj u gh vgys lqUur ds vkSj u gh
igys [+kyhQ+k ds dke lsA og fcYdqy gh ,d u;k
dke Fkk vkSj og ;g fd jlwyl0
ds N% cM+s lgkfc;ksa
dks feykdj ,d deSVh cuk nh Fkh ftldk uke
^^'kwjk** j[kk FkkA ysfdu og deSVh vkt dh rjg
MsekWØslh okyh deSVh ugha Fkh cfYd vfjLVksØslh okyh
Fkh ;kuh lkslkbVh ds N% cM+s yksxksa dks feykdj ,d
deSVh cuk nh Fkh vkSj bu N% yksxksa dks pquk Hkh [+kwn
gh FkkA gt+jr vyhv0
dks rks vyx j[k gh ugha
~ 59 ~
ldrs Fks blfy, igys og Fks] nwljs mLeku] rhljs
rygk] pkSFks tq+cSj] ik¡pos lkn oD+d+kl vkSj NVs
vCnqjZgeku fcu vkSQ+A mu fnuksa ;g N% yksx gh
vYykg ds jlwyv0
ds lc ls cM+s lgkfc;ksa esa ekus
tkrs FksA vkerkSj ij deSfV;ksa ds esEcj rhu] ik¡p]
lkr ;k ukS--- gksrs gaS rkfd vxj fdlh ekeys esa lc
dh jk, yh tk, vkSj nksuksa jk, cjkcj gks tk,a rks
de ls de ,d esEcj ,slk gks ftldh jk, ft/kj Hkh
pyh tk, ogh thr tk,A ogk¡ ekeyk ;g Fkk fd
vxj rhu yksx ,d rjQ+ gks x, vkSj rhu nwljh
rjQ+ rks d+kuwu ;g cuk;k Fkk fd ft/kj mLeku gksaxs
thr Hkh m/kj okyksa dh gh gksxhA vc loky ;g gS
fd tc deSVh cuk nh gS rks fQj vki D;ksa yksxksa dk
QS+lyk dj jgs gaS] [+kqn yksxksa dks gh Q+Slyk djus
nhft,A
deSVh dqN ,sls gh cukbZ xbZ Fkh fd [+kqn nwljs
[+kyhQ+k Hkh tkurs Fks fd dqN Hkh gks tk, ;g
f[+kykQ+r vc mLeku dks gh feysxh D;ksafd gt+jr
vyhv0
dks T+;knk ls T+;knk rhu oksV gh fey ldrs Fks
vkSj rhu oksVksa esa mLeku fcYdqy u gksrs D;ksafd og
rks [+kqn muds eqd+kcys esa [kM+s gq, FksA blfy, igys ls
gh irk Fkk fd mLeku gh thrsaxsA nwljs [+kyhQ+k ds
fglkc ls gt+jr vyhv0
ds ikl nks oksV Fks% ,d [+kqn
mudk viuk vkSj nwljk t+qcSj dk D;ksafd t+qcSj ml
oD+r gt+jr vyhv0
ds gh lkFk FksA vxj rhljk gks
ldrk Fkk rks og vCnqjZgeku fcu vkSQ+ dk Fkk vkSj
mls feykdj Hkh dqy rhu gh gksrsA
blhfy, gt+jr vyhv0
us ugtqy cykx+k esa
Q+jek;k gS%
~ 60 ~
ml vkneh us vius fny esa iy jgh esjh
nq'euh dh otg ls vYykg dk jkLrk NksM+
fn;k Fkk vkSj ml nwljs vkneh us vius
[+kkunku vkSj d+kSe okyksa dk lkFk nsrs gq,
viuk oksV m/kj ns fn;k FkkA1
nwljs [+kyhQ+k dks igys gh ls lc dqN irk Fkk
fd D;k gksus okyk gSA cgjgky dgkuh ;g cuh fd
tq+cSj us dgk fd eSa viuk oksV vyhv0
dks nsrk gw¡]
rygk us dgk fd eSa mLeku dks nsrk gw¡ vkSj lkn us
dgk fd eSa Hkh mLeku ds lkFk gw¡A vc vCnqjZgeku dk
uEcj Fkk vkSj bu gkykr esa mudk oksV cM+k vueksy
gks x;k Fkk ysfdu og pkg jgs Fks fd fdlh ds Hkh cqjs
u cusa ftldh otg ls dksbZ fjt+YV ugha fey ik jgk
FkkA blds ckn nwljs [+kyhQ+k us dgk fd ;g lc rhu
fnu rd ,d lkFk ,d dejs eas can jgsa] cSBsa] ckrphr
djsa vkSj feydj vkil esa ,d jk, cuk,aA ;g yksx
uekt+ vkSj t+:jh dkeksa ls gVdj nwljs fdlh Hkh dke
ds fy, bl dejs ls ckgj ugha vk ldrsA rhu fnu
ds ckn ;g yksx ckgj vk,A ckgj gj vkneh lksp
jgk Fkk fd ns[kks! vc D;k gksrk gS\ cuh me¸;k]
mLeku ds lkFk FksA cuh gkf'ke vkSj vcwt+j o vEekj
tSls vYykg ds jlwyl0
ds cgqr lkjs vPNs lgkch
gt+jr vyhv0
ds lkFk FksA bu esa ls gj ,d ;gh pkg
jgk Fkk fd cl fdlh rjg ls gt+jr vyhv0
dks
T+;knk jk, fey tk,a ysfdu gt+jr vyhv0
vius [+kkl
lkfFk;ksa ls ;g ckr igys gh dg pqds Fks fd eq>s irk
gS fd vkf[+kj eas D;k gksxk exj u eSa vius vki dks
bl iwjs ekeys ls vyx dj ldrk gw¡ vkSj u eq>s
1
ugtqy cykx+k] rhljk [+kqrck ([+kqrc&,&f'kd+f'kfd+;k)
~ 61 ~
vyx gksuk pkfg, D;ksafd eSa vxj [+kqn ls vyx gks
x;k rks ;gh lc ckn esa dgsaxs fd vyhv0
rks [+kyhQ+k
cuuk pkgrs gh ugha Fks ojuk lc dh jk, mUgha ds
fy, gksrhA
vCnqjsZgeku igys gt+jr vyhv0
ds ikl vk;k
vkSj cksyk fd ,s vyh! vxj vki esjh ,d 'krZ eku
ysa rks eSa vkids lkFk gw¡ vkSj og 'krZ ;g gS fd
vkidks d+qjvku o lqUur ds lkFk&lkFk fiNys nksuksa
[+kyhQ+kvksa dh ikWfylh ij Hkh pyuk gksxkA
;kuh d+qjvku o lqUur ds lkFk ,d pht+ vkSj
tksM+ nh% fiNys nksuksa [+kyhQ+kvksa dh ikWfylhA vly esa
vCnqjsZgeku ;g dguk pkg jgs Fks fd vkidks fiNys
nksukas [+kyhQ+k &vcw cØ o mej& dh ikWfylh ij
pyuk gksxkA
t+jk nsf[k,! gt+jr vyhv0
bfrgkl ds dSls
vthc ls eksM+ ij [kM+s gSa\ tks Hkh bl ckr dks lqusxk
og vyhv0
ls ;gh dgsxk fd ,s vyh! gqdwer dk
ekeyk gSA bLykeh gqdwer ,d ,sfrgkfld eksM+ ij vk
xbZ gSA vc gqdwer ;k rks cuh me¸;k ds gkFkksa esa
tk,xh ;k vkids] blfy, pkgs fny ls u dfg, exj
t+cku ls rks vCnqjsZgeku dh ckr eku gh yhft,
ysfdu gt+jr vyhv0
us dgk fd eSa cl d+qjvku o
lqUur vkSj viuh cukbZ gqbZ ikWfylh ij pyw¡xkA
bruk lqudj vCnqjsZgeku mLeku ds ikl igq¡p
x, vkSj ogk¡ Hkh ogh loky nksgjk;kA mLeku us dgk
fd Bhd gS (tcfd mUgksaus u d+qjvku o lqUur ds
fglkc ls gqdwer dh vkSj u fiNys nksuksa [+kyhQ+kvksa
dh ikWfylh viukbZ)A vCnqjsZgeku dks irk Fkk fd
gt+jr vyhv0
viuh ckr ls ugha fQjsaxs vkSj fiNys
~ 62 ~
[+kyhQ+kvksa dh ikWfylh ij pyus okyh ckr dks dHkh
ugha ekusaxsA
vc bu gkykr esa gt+jr vyhv0
ds ikl
f[+kykQ+r o gqdwer dks NksM+ nsus ls gVdj nwljk vkSj
dksbZ jkLrk ugha FkkA vCnqjsZgeku us rhu ckj gt+jr
vyhv0
ls ogh loky fd;k Fkk ysfdu gj ckj gt+jr
vyhv0
us igys okyk tokc gh fn;k Fkk fd eSa
d+qjvku o lqUur vkSj viuh cukbZ gqbZ ikWfylh ij
gqdwer d:¡xkA ftlds ckn vCnqjsZgeku us Hkh dg fn;k
fd fQj rks bldk eryc ;gh gS fd vki fiNys nksuksa
[+kyhQ+kvksa dh ikWfylh ij fcYdqy ugha pysaxsA blfy,
eSa vkidk lkFk nsus ds ctk, mLeku dk lkFk nw¡xkA
vCnqjsZgeku dh jk, mLeku dks fey xbZ vkSj bl
rjg ls rhljk [+kyhQ+k mLeku dks eku fy;k x;k
ysfdu tSls gh gqdwer muds gkFk esa vkbZ oSls gh
mUgksaus vEekj o vcwt+j tSls yksxksa dks tsy gh esa ugha
Mkyk cfYd 'kgj ls ckgj Hkh fudky fn;k Fkk] dksM+s
ekjs x, Fks vkSj vEekjs ;kflj dks rks bruk ekjk x;k
Fkk fd mudh vk¡rsa Hkh mrj vkbZ FkhaA gkykr brus
cny x, Fks fd /khjs&/khjs mLeku us vCnqjsZgeku ls Hkh
nwj gksuk 'kq: dj fn;k FkkA ;gk¡ rd fd vCnqjsZgeku
us vius vkf[+kjh ik¡p lkyksa eas mLeku ls ckr djuk
gh can dj fn;k Fkk vkSj ;g Hkh dg fn;k Fkk fd
yksxks! eSa bl ckr ij fcYdqy jkt+h ugha gw¡ fd esjs
ejus ds ckn esjh uekts+ tukt+k mLeku i
~ 63 ~
vkxs okyh ckr u dgrs fd fiNys nksuksa [+kyhQ+kvksa dh
ikWfylh ij pyus ds ctk, viuh cukbZ ikWfylh ij
pyw¡xkA lkQ+&lkQ+ dg nsrs fd vYykg dh fdrkc vkSj
jlwy dh lqUur ls gVdj gesa fdlh vkSj ikWfylh ij
pyus dh dksbZ t+:jr gh ugha gS ysfdu gt+jr vyhv0
Hkh rhljh pht+ ;kuh viuh ikWfylh okyh ckr dks
eku jgs FksA cl Q+d+Z ;g Fkk fd ftl rjg ls
vCnqjsZgeku dg jgs Fks ml rjg ls ugha eku jgs FksA
vly esa ekeyk ;g Fkk fd ftl rhljs jkLrs ij
fiNys nksuksa [+kyhQ+k py jgs Fks og x+yr FkkA gt+jr
vyhv0
d+qjvku vkSj lqUur ds lkFk&lkFk ftl rhljs
jkLrs ij pyus dh ckr dj jgs Fks og vYykg ds
jlwyl0
dk jkLrk Fkk vkSj gt+jr vyhv0
blh jkLrs
ij pyuk pkgrs FksA ;g ogh pht+ gS ftls bLykeh
yhMjf'ki dgrs gSaA
yhMjf'ki ikWfylh ;k ^lhjr**
d+qjvku vkSj jlwyl0
dh lqUur vYykg dk
d+kuwu gSA ;g ckr fcYdqy lkeus dh gS fd vxj
lekt fdlh vkbfM;kWyksth ij pyuk pkgrk gS rks ml
lekt ds yhMj dh M~;qVh curh gS fd og ml lekt
dks lc ls igys ml vkbfM;kWyksth ds d+kuwuksa dk vknh
cuk, vkSj og Hkh bl rjg fd lekt dk gj vkneh
mu d+kuwuksa dh bT+t+r djrs gq, mu ij pysA vYykg
us bLyke ds d+kuwu d+qjvku vkSj lqUur esa crk, gSa
ysfdu dq+jvku vkSj lqUur cl ,d d+kuwu gSA dksbZ
Hkh d+kuwu gks og rHkh fdlh dke vk ldrk gS tc
og lekt esa ykxw Hkh gks tk,A d+qjvku o lqUur esa
~ 64 ~
crk, gq, d+kuwuksa dks ykxw djus vkSj yksxksa dks mu
d+kuwuksa ij pyokus dks ^^lhjr** dgrs gSaA
yhMj ml vkneh dks dgrs gSa tks yksxkas dks vius
ihNs&ihNs pykus dh vkVZ tkurk gksA vc gks ldrk gS
fd dksbZ ,slk Hkh yhMj iSnk gks tk, tks yksxksa dks
vkxs c
~ 65 ~
jlwy dk nwljk dke ;g gS% yksx cgqr lkjh
ckrkas eas vkil esa >xM+ cSBrs gSa ftlds ckn ukScr
dksVZ vkSj balkQ+1
rd igq¡p tkrh gSA bl dk cl ,d
gh gy gS fd d+kuwu ds lkFk&lkFk dqN ,sls yksx Hkh gksa
tks balkQ+ ds lkFk QS+lyk Hkh dj ldrs gksa ;kuh lgh
Q+Slyk djds vkilh >xM+ksa dk fuiVkjk dj ldrs gksaA
bl dke dks vjch esa ^^d+t+kor** dgrs gSa vkSj tks
vkneh ;g dke djrk gS mls ^^d+kt+h** (U;k;/kh'k)
dgrs gSaA bLyke esa d+kt+h gksuk ,d cgqr cM+h ckr gS
;kuh gj vkneh d+kt+h ugha cu ldrk cfYd d+kt+h
cl ogh vkneh cu ldrk gS tks Q+d+hg] eqtrfgn
vkSj vkfny gksA gnhl esa gS fd d+kt+h flQ+Z beke cu
ldrk gS ;k ftls beke d+kt+h cuk, og cu ldrk
gSA2
d+kt+h cuuk vkSj yksxksa ds chp Q+Slyk djuk
jlwy dk nwljk dke gSA jlwys bLykel0
flQ+Z vYykg
dk d+kuwu vkSj nhu ykus okys ugha Fks cfYd vYykg
us mUgsa ;g gd+ (daVªksy) Hkh fn;k Fkk fd og vYykg
ds cuk, gq, d+kuwu ij pyrs gq, yksxksa ds chp Q+Slys
o balkQ+ Hkh djas%
vkids ikyus okys dh d+le! ;g rc rd
bZeku okys ugha cu ldrs tc rd fd ;g
vius >xM+ksa esa vkidks d+kt+h u cuk ysa vkSj
fQj tc vki Q+Slyk dj nsa rks fQj vius
fny esa fdlh Hkh rjg dh raxh dk ,glkl u
djsa vkSj vkids QS+lys dks vk¡[k can djds
eku ysaA3
1
U;k; 2
eu yk ;g&t+q:gqy Q+dhg] 3@5 3
lwj, fulk@65
~ 66 ~
jlwy dk rhljk dke eqlyekuksa dks jkLrk
fn[kkuk vkSj eqfLye txr dh jgcjh (yhMjf'ki)
djuk gSA jlwy] jlwy gksus ds lkFk&lkFk beke Hkh
gksrk gSA m/kj ls beke] jlwy ugha gksrk gS ysfdu
jlwy] beke gksrk gSA cgqr ls yksx le>rs gSa fd
fjlkyr vkSj beker ,d vkneh ds vanj vk gh ugha
ldrhaA beker ;kuh jgcjh (yhMjf'ki) vkSj beke
;kuh jgcj (yhMj)A tc fdlh jlwy dk ntkZ c&cw> ds fglkc ls Q+Slys djrk gSA
~ 67 ~
vc vkb,! ns[krs gSa fd vCnqjsZgeku ds loky
vkSj mlds eqd+kcys esa gt+jr vyhv0
ds tokc dk
D;k eryc gS\ vCnqjsZgeku us gt+jr vyhv0
ls dgk
Fkk fd vkidks esjh ;g 'krZ ekuuk gksxh fd vki
d+qjvku vkSj lqUur ds fglkc ls gqdwer djsaxs ysfdu
ikWfylh og viuk,axs tks fiNys nksuksa [+kyhQ+kvksa dh
FkhA vxj gt+jr vyhv0
fiNys nksuksa [+kyhQ+kvksa dh
ikWfylh ij pyus okyh ckr dks eku ysrs rks fQj
gt+jr vyhv0
dks Hkh ogh djuk gksrk tks igys okyksa
us fd;k FkkA bldk ,d uewuk ;g gS fd nwljs [+kyhQ+k
us viuh gqdwer esa eqrk (Temporary Marriage) dks gjke dj fn;k Fkk tcfd vYykg ds jlwy
l0
us bls
gyky fd;k FkkA vxj gt+jr vyhv0
vCnqjsZgeku dh
ckr eku ysrs rks mUgsa Hkh dguk iM+rk fd eSa Hkh
^^eqrk** dks gjke djrk gw¡A blh rjg nwljs [+kyhQ+k us
vYykg dk cuk;k og d+kuwu cny fn;k Fkk ftlds
fglkc ls cSrqy&eky (ljdkjh [+kt+kuk) eqlyekukas esa
cjkcj ls ckaVk tkrk Fkk] gt+jr vyhv0
dks Hkh ;gh
djuk iM+rkA ;kuh gt+jr vyhv0
dks og lkjs dke
djus iM+rs tks nwljs [+kyhQ+k us viuh gqdwer esa 'kq:
fd, Fks D;ksafd mudk ekuuk Fkk fd gqdwer esjs gkFkksa
esa gS blfy, d+kuwu Hkh eSa gh cukšxkA
og yksx pkgrs Fks fd gt+jr vyhv0
dks fiNys
nksuksa [+kyhQ+kvksa dh cukbZ gqbZ ikWfyfl;ksa esa cka/k fn;k
tk, vkSj ;g ,slk dke Fkk tks gt+jr vyhv0
dj gh
ugha ldrs Fks D;ksafd vxj og Hkh bl jkLrs ij py
iM+rs rks mUgsa Hkh vius fy, rhljs [+kyhQ+k dh rjg
viuk ,d ^Vkbi* cukuk iM+rk vkSj tSls fny pkgrk
oSls djrs] ftldks pkgrs gaVj ekjrs] ftldks pkgrs
lt+k nsrs vkSj ftldks pkgrs tsy esa can djk nsrs
~ 68 ~
(rkSck&rkSck)A vly esa gt+jr vyhv0
cl d+qjvku
vkSj lqUur ds fglkc ls gqdwer djuk pkgrs Fks
blfy, og fiNys nksuksa [+kyhQ+kvksa dh ikWfylh ij py
gh ugha ldrs FksA rHkh rks gt+jr vyhv0
us
lkQ+&lkQ+ dg fn;k Fkk fd eSa bl ikWfylh ij ugha
py ldrk vkSj flQ+Z blh otg ls mUgksaus vCnqjsZgeku
dh ckr dks Bqdjk fn;k FkkA
bl rjg ;g ckr lkQ+ gS fd beker
(yhMjf'ki)] dq+jvku vkSj lqUur ls gVdj ,d vyx
pht+ gS D;ksafd d+qjvku o lqUur dk eryc gS d+kuwu]
tcfd jgcjh (yhMjf'ki) d+kuwu dks ugha dgrs gSa
cfYd yhMjf'ki dk eryc gksrk gS fd yksxksa dks dSls
jkLrk fn[kk;k tk, vkSj vyx&vyx gkykr esa dSls
Q+Slys fy, tk,aA
vc vkb,! eksgEen fcu gufQ+;k ds uke beke
gqlSuv0
dh ofl¸;r dh rjQ+ iyVrs gSa ftlesa beke
us fy[kk Fkk%
eSa vez fcy ek:Q+ vkSj ugh vfuy eqUdj
djus vkSj vius ukuk vkSj vius ckck ds
jkLrs ij pyus tk jgk gw¡A1
beke vyhv0
vkSj vCnqjsZgeku ds chp tks ckrsa
gqbZ Fkha vkSj muds ckjs esa Åij tks dqN ge us dgk gS
ml ls beke gqlSuv0
dh ofl¸;r dk ;g VqdM+k iwjh
rjg ls le> esa vk tkrk gS fd bl esa beke gqlSuv0
D;k dguk pkgrs FksA
ftl nkSj esa beke gqlSuv0
us viuh ;g ofl¸;r
fy[kh Fkh ml oD+r vez fcy ek:Q+ vkSj ugh vfuy
eqUdj ls gVdj ,d nwljh pht+ Hkh Fkh vkSj og ;g
1
ed+ryqy gqlSu@156
~ 69 ~
Fkh% lu~ 60 fgtjh dk oD+r gSA lu~ 11 fgtjh esa
jlwys bLykel0
bl nqfu;k ls pys x, Fks vkSj rc ls
vHkh rd yxHkx 50 lky chr pqds gSaA bu 50 lkyksa
eas 4 lky dqN eghus ;kuh lu~ 36 fgtjh ls lu~ 41
fgtjh rd beke vyhv0
dh gqdwer FkhA beke vyhv0
dh gqdwer ds bl ihfj;M esa gqdwer dh ikWfylh jlwys
bLykel0
okyh ikWfylh ij okil vk xbZ FkhA fQj Hkh
fiNys rhuksa [+kyhQ+kvksa dh gqdwerksa esa tks ikWfyfl;k¡
cukbZ xbZ Fkha mudh otg ls beke vyhv0
cgqr lkjh
txgksa ij vYykg ds jlwyl0
okyh ikWfylh dks ykxw
gh ugha dj ik jgs FksA tc beke vyhv0
us ml
ikWfylh dks ykxw djuk pkgk rks [+kqn yksx gh gqdwer
ls fHkM+ x, FksA tSls tc gt+jr vyhv0
us dgk fd
rqe yksx tks ;g jet+ku dh jkrksa esa tekvr ds lkFk
uekt+ i
~ 70 ~
beke gqlSuv0
us viuh ofl¸;r eas blh ckr dh
rjQ+ b'kkjk djrs gq, dgk Fkk%
--- eSa vius ukuk vkSj vius ckck ds jkLrs
ij pyus tk jgk gw¡A
;kuh esjh ikWfylh ogh ikWfylh gksxh tks esjs ckck
vkSj esjs ukuk dh FkhA u eSa fiNys rhuksa [+kyhQ+kvksa esa
ls fdlh dh ikWfylh ij pyw¡xk vkSj u gh fdlh nwljs
dhA
;gh og ckr gS ftlls ;g Hkh le> esa vk tkrk
gS fd beke gqlSuv0
vk'kwjk ds jkLrs Åij crk, rhuksa
Q+SDVlZ ;kuh vez fcy ek:Q+ o ugh vfuy eqUdj]
;t+hn dh cSvr dks Bqdjkus vkSj dwQ+s okyksa ds cqykus
ij dwQ+k tkus ds lkFk&lkFk dqN nwljs dke Hkh djuk
pkgrs Fks ftuesa ls ,d ;g Hkh Fkk fd beke gqlSuv0
vius ckck vkSj vius ukuk dh lhjr (ikWfylh) dks
nksckjk 'kq: djuk pkgrs FksA
bZn dh uekt+
vCcklh [+kyhQ+k ekewu dh lkjh dksf'k'k ;g Fkh
fd tSls Hkh gks beke vyh jt+kv0
mldh foyk;rs
vgnh dks eku ysa ;kuh mlds Økmal fizal cu tk,a
ysfdu beke fdlh Hkh rjg mldh ;g ckr ekuus dks
rS;kj ugha FksA vkf[+kj esa ekewu us t+cjnLrh dh rks
beke dks ekuuk iM+k exj beke us ,d 'krZ yxk nh
Fkh ftldh otg ls ekewu dh ckr dks ekuuk Hkh u
ekuus tSlk gh gks x;k Fkk ftlls ekewu [+kwc cnuke
gqvkA
~ 71 ~
lkyksa lky ls ;g [+kyhQ+k gh Fks tks bZn dh
uekt+ i
~ 72 ~
nw¡xk ysfdu vius ckck vkSj vius ukuk ds
~ 73 ~
vYykgq vdcj] vYykgq vdcj vyk ek
gnkuk o ygq''kqØ vyk ek vkSykukA
beke jt+kv0
i
~ 74 ~
Fks ^^vYykgq vdcj** oSls gh iwjk 'kgj ,d lkFk
dgrk Fkk ^^vYykgq vdcj**A vHkh lc yksx 'kgj ds
njokt+s ls ckgj fudys Hkh ugha Fks fd ekewu ds
tklwlksa us mls [+kcj dj nh fd vxj ,slk gh gksrk
jgk rks gqdwer vkids gkFk ls fudy tk,xhA Q+kSju
ekewu us beke jt+kv0
ds ikl vius vkneh Hkst fn,
vkSj muls dgk fd tkdj beke ls dg nks fd okil
pys vk,aA uekt+ i
~ 75 ~
ns[kuk pkgrs Fks rks mUgsa jlwys bLYkel0
okyk lekt
fn[krk Fkk\ ;gk¡ rd fd igys vkSj nwljs [+kyhQ+k ds
nkSj esa Hkh cgqr T+;knk cnyko ugha vk;k Fkk ysfdu
rhljs [+kyhQ+k ds vkrs gh lc dqN ,d ne ls cny
x;k FkkA ;gk¡ Hkh ekeyk ;g ugha Fkk fd eqlyekuksa
dk cuk;k gqvk [+kyhQ+k d+qjvku o gnhl ds f[+kykQ+
gqdwer dj jgk Fkk cfYd fnD+d+r gqdwer dh ikWfylh
vkSj dke djus ds
~ 76 ~
iwNrkN vkSj psfdax gksrh FkhA rc tkdj og egy ds
vanj igq¡p ikrk FkkA ogk¡ tkdj og ns[krk Fkk fd
,d toku lksus&pk¡nh ls cus ,d 'kkunkj r[+r ij
cSBk gS vkSj mlds vklikl lksus&pk¡nh ls cus ik;ksa
okyh dqflZ;k¡ j[kh gqbZ gSa ftu ij mlds njckjh cSBs
gksrs FksA ,slh gh dqflZ;k¡ vkus okys esgekuksa vkSj nwljs
eqYdksa ds cM+s yksxksa ds fy, Hkh j[kh gksrh FkhaA bruk
gh ugha cfYd ml toku ds lkFk cjkcj esa ,d canj
Hkh cSBk gksrk Fkk vkSj ;g canj Hkh lksus ls tM+s gq,
'kkunkj diM+s igus gksrk FkkA ;gh og toku Fkk tks
vius vki dks vYykg ds jlwyl0
dk [+kyhQ+k crkrk
FkkA bLykeh gqdwer blh ds gkFk eas FkhA vc bLykeh
d+kuwukas dks ogh ykxw dj jgk FkkA og tqes dh uekt+
Hkh i
~ 77 ~
gh ugha ikrk Fkk fd ;t+hn dh ljdkjh e'khujh D;k
dj jgh gS vkSj dSlh gSA
gkykr dks blh ckr ls le>k tk ldrk gS fd
djcyk esa beke gqlSuv0
dh 'kgknr ds ckn tc ;g
[+kcj enhus igq¡ph Fkh rks yksx HkkSapDds jg x, Fks vkSj
vkil esa dg jgs Fks fd Hkyk ;g dSls gks ldrk gS
fd vYykg ds jlwyl0
ds csVs dks ekj fn;k tk,A
enhus okyksa us Q+kSju ,d deSVh cukbZ vkSj mls 'kke
Hkstk fd ogk¡ tkdj gkykr dk irk yxk, vkSj okil
vkdj crk, fd D;k lgh gS vkSj D;k x+yrA tc
deSVh okys 'kke ls okil vk, rks enhus okyksa us dgk
fd tYnh ls crkvks! 'kke esa D;k ns[kdj vk jgs gks\
mu yksxksa us dgk fd cl ,d NksVh lh ckr ;g le>
yks fd tc rd ge ogk¡ Fks cl ;gh nqvk djrs jgs Fks
fd ,s vYykg! dgha ,slk u gks fd vkleku ls iRFkj
cjlus yxsa vkSj ge ;gha ej tk,aA ;g Hkh tku yks
fd ge ,d ,sls vkneh ds egy dks ns[kdj vk jgs gSa
ftldk dke cl 'kjkc ihuk vkSj dqRrksa o canjksa ls
[ksyuk gSA tks fnu&fnu Hkj flrkj ctkrk jgrk gSA
E;qft+d ftldk euilan dke gSA vkSjrksa] ;gk¡ rd fd
egje1
vkSjrksa ds lkFk ft+uk djuk2
mldh vknr gSA
tc enhus okyksa us ;g lkjh ckrsa lquha rks enhus
eas Hkh Økafr vk xbZ vkSj cM+h t+cjnLr Økafr ftlesa
cgqr [+kwu cgk vkSj [+kwc [+kwu&[+kjkck gqvkA ;g lc
djcyk ds ckn gh gks ik;k Fkk ;kuh yksx viuh xgjh
uhan ls beke gqlSuv0
dh 'kgknr ds ckn gh tkx ik,
FksA
1
egje mu vkSjrksa dks dgrs gSa ftuds lkFk 'kknh ugha dh tk ldrh tSls
ek¡] cgu ;k csVh ox+Sjk 2
Adultry
~ 78 ~
beke gqlSuv0
ges'kk ;gh dgrs jgs Fks%
vxj bLyke dk Bsdsnkj ;t+hn tSlk vkneh
cu cSBs rks fQj bLyke dh Q+kfrgk i jgk Fkk
ysfdu vc tcfd beke gqlSuv0
'kghn gks x, Fks rks
muds [+kwu vkSj mudh 'kgknr us lkjs bLykeh txr
dks xgjh uhan ls txk fn;k FkkA yksx vius&vius ?kjksa
ls fudy vk, Fks vkSj viuh vk¡[kksa ls lc dqN ns[kus
ds ckn gj ,d cl ;gh dg jgk Fkk fd tks dqN ge
txexkrs lwjt dh jkS'kuh esa ugha ns[k ik jgs Fks og
gqlSuv0
us va/ksjs esa Hkh ns[k fy;k FkkA vc gj ,d
;gh dg jgk Fkk fd gqlSuv0
gh Bhd dgrs FksA
1
ed+rys eqd+jZe@146
~ 79 ~
gqlSuh ukjs
iqjkus t+ekus dh taxsa vkt dh taxksa dh rjg ugha
gksrh FkhaA igys taxs vkeus&lkeus gksrh Fkha vkSj nksuksa
rjQ+ ds flikgh ,d&,d djds vkrs tkrs Fks vkSj
yM+rs FksA tax ds eSnku esa nksuksa Q+kStsa ,d&nwljs ds
lekus [kM+h gksrh Fkha vkSj lkjs vkneh gfFk;kjksa ls ySl]
lc ds lc psgjs ij yksgs dh Vksih igus gq,] iwjh
rjg ls c[+rjcan] iSjksa esa ?kqVuksa rd cwV igus gq,]
lc ds gkFkksa esa ryokj] lc ds gkFkksa esa
~ 80 ~
ikuk cgqr dfBu gksrk Fkk ogha lkeus [kM+h Q+kSt ds
flikfg;ksa dks igpkuuk Hkh ,d cgqr cM+k dke FkkA
blh fy, bl ckr dk Mj Hkh cuk jgrk Fkk fd dgha
,slk u gks fd dksbZ flikgh vius gh fdlh vkneh dks
ekj MkysA
bl rjg ls taxsa gqvk djrh Fkha ftldh otg ls
gj Q+kSt vius fy, ,d [+kkl f'kvkj (ukjk) pqu ysrh
FkhA bl dke ds fy, gj Q+kSt vius fy, dksbZ 'ksj
;k dksbZ tqeyk (okD;) viuk ysrh Fkh vkSj tax ds
chp esa mlh dks nksgjkrh jgrh Fkh rkfd nksuksa Q+kStksa
vkSj muds flikfg;ksa dks vklkuh ls igpkuk tk lds
vkSj ,d nwljs ls vyx fd;k tk ldsA bl dke dk
de ls de bruk rks Q+k,nk Fkk gh fd x+Yrh ls dksbZ
vius gh fdlh lkFkh ij geyk ugha djrk FkkA1
dHkh&dHkh ;g ukjs ,d dke vkSj Hkh djrs Fks
vkSj og ;g fd tc dksbZ Q+kSth tax ds eSnku esa
tkrk Fkk rks viuh Q+kSt ds ukjs ds lkFk&lkFk ,sls 'ksj
Hkh i
~ 81 ~
rks og Hkh mlh ds
~ 82 ~
feV~Vh esa fey jgh FkhA fdlh us dgk fd ,s vYykg
ds jlwy! blls tax djus ds fy, ge esa ls dksbZ
blfy, ugha tk jgk gS D;ksafd blls dksbZ tax dj gh
ugha ldrkA eSa [+kqn ,d ckj ,d d+kfQ+ys esa dgha tk
jgk Fkk vkSj ;g vkneh Hkh gekjs gh lkFk FkkA
vpkud cgqr lkjs MdSrksa us gekjs Åij geyk cksy
fn;k FkkA vdsys bl us mu lkjs MdSrksa dks ekj Hkxk;k
FkkA MdSrksa ls yM+us ds fy, bls
~ 83 ~
ped nwljs lc yksxksa ds ukjksa ls vyx FkhA beke
gqlSuv0
us vk'kwjk ds fnu vius ukjksa ls gh vius
fe'ku dks mtkxj fd;k Fkk vkSj ;g crk;k Fkk fd eSa
;g tax D;ksa yM+ jgk gw¡A eSa ;t+hn dh cSvr D;ksa ugha
djuk pkgrk vkSj eSa D;kas vius [+kwu dh vkf[+kjh cw¡n
rd bl jkLrs esa cgk nsuk pkgrk gw¡A
cM+s nq[k dh ckr ;g gS fd beke gqlSuv0
ds ;g
ukjs vkt gekjs chp ls mB x, gSa vkSj ge us beke
gqlSuv0
ds mu ukjksa dh txg vius cuk, gq, nwljs
ukjs 'kq: dj fn, gSa ftuls beke gqlSuv0
ds fe'ku
dks le>k gh ugha tk ldrkA
beke gqlSuv0
ds ckn gekjs nwljs ukS beke ,d
ds ckn ,d vkrs jgs vkSj gesa le>krs jgs fd beke
gqlSuv0
ds fe'ku vkSj djcyk dks vius chp ft+Unk
j[kks vkSj dHkh Hkh djcyk dh eqlhcrksa dks er HkwyksA
gj beke us ge ls ;gh dgk gS fd djcyk ,d ,slh
fdrkc gS tks dHkh can Hkh ugha gksuk pkfg,A tSls gh
eksgjZe vkSj vk'kwjk vk, rks f'k;ksa dks pkfg, fd
vk'kwjk dks vius chp jpk&clk ysaA vk'kwjk f'k;ksa dk
ukjk vkSj mudh igpku gSA vxj dksbZ vgys lqUur
cfYd blls Hkh c
~ 84 ~
djrs&djrs 'kghn gks tk,a vkSj viuh ckr nqfu;k
okyksa ds lkeus j[k gh u ldsaA ,slk fcYdqy ugha gS
cfYd beke gqlSuv0
dks tks dqN dguk Fkk og mUgkasus
djcyk esa iwjh rjg ls vkSj ckj&ckj le>kdj crk
fn;k FkkA ;g Hkh crk fn;k Fkk fd eSa ;g tax D;ksa
yM+ jgk gw¡ vkSj esjk fe'ku D;k gSA
blfy, gesa mu ukjksa vkSj mu ckrksa dks cgqr
/;ku ls le>uk gksxk tks beke gqlSuv0
us vk'kwjk ds
fnu dgh FkhaA beke gqlSuv0
ds bUgha ukjksa ls bLyke
nksckjk ft+Unk gks ldk gSA beke gqlSuv0
dh Økafr ,d
,slh vka/kh ysdj vkbZ Fkh ftlls f[+kykQ+r vkSj mldh
ljdkjh e'khujh dh pwysa fgy xbZ FkhaA vxj beke
gqlSuv0
dk ykbZ gqbZ Økafr u gksrh rks tgk¡ vCcklh
gqdwer ik¡p lkS lky rd pyh Fkh ogha meoh gqdwer
rks 'kk;n gt+kj lky rd pyrh D;ksafd og yksx ,slh
gh LVªsVth vkSj IykWfuax o izksxzkfeax ysdj vk, FksA
loky ;g gS fd mefo;ksa us bruh cqjh rjg ls gqdwer
dks D;ksa tdM+ fy;k FkkA bldk lh/kk lk tokc gS fd
lc pkgrs Fks fd gkykr dks okil bLyke ls igys
okys gkykr esa cny fn;k tk, ;kuh fQj ls lc dqN
oSlk gh gks tk, tSlk bLyke ls igys Fkk ysfdu beke
gqlSuv0
us djcyk eas vkSj vk'kwjk ds fnu vius ukjksa
esa fijksdj ,slh&,slh ckrsa dg nh Fkha ftuls yksxksa dh
vk¡[kksa ij iM+s lkjs insZ gV x, Fks vkSj nq'eu dh
lkjh IykWfuax ey;kesV gksdj jg xbZ FkhA
vk'kwjk eas gesa nks rjg ds ukjs fn[kkbZ nsrs gSa%
,d og ukjs Fks tks cl vkneh dks igpuok jgs
FksA bu ukjksa dk cl bruk gh dke FkkA
nwljs og ukjs Fks tks vkneh dks igpuokus ds
lkFk&lkFk fe'ku dks Hkh igpuok jgs Fks] lksp dks Hkh
~ 85 ~
crk jgs Fks vkSj fny esa iy jgs ,glkl dks Hkh
mtkxj dj jgs FksA vk'kwjk ds fnu ,sls ukjs dqN de
ugha Fks cfYd cgqr T+;knk FksA vk'kwjk esa geas nksuksa
rjg ds ukjs fn[kkbZ nsrs gSa ysfdu beke gqlSuv0
ds
ukjksa dh viuh ,d vyx gh 'kku gSA
beke gqlSuv0
ds ukjs
beke gqlSuv0
dks vius ckck gt+jr vyhv0
ij
cM+k ukt+ (xoZ) Fkk ysfdu ,slk ugha gS fd mUgsa vius
ukuk ij ukt+ ugha FkkA ukuk viuh txg ysfdu
vius ckck ij dqN T+;knk gh ukt+ FkkA djcyk esa tks
yksx vk, gq, Fks og lc gt+jr vyhv0
ds nq'eu Fks
ysfdu lkFk gh lkFk ;g Hkh dgrs Fks fd ge vYykg
ds jlwyl0
ds eqlyeku gSaA bl chp beke gqlSuv0
dh
lkjh dksf'k'k ;g Fkh fd mUgsa vius ckck vyhv0
ij
tks ukt+ Fkk mlds ckjs esa vPNh rjg ls mu nq'euksa
dks crk vkSj le>k nsaA
ysfdu beke gqlSuv0
us vk'kwjk ds fnu tks 'ksj
i
~ 86 ~
vkSj dksbZ uhp dke djuk tgUue1
esa tkus
ls T+;knk vPNk gSA
;kuh u eSa dksbZ uhp dke dj ldrk gw¡ vkSj u
eSa tgUue esa tkuk pkgrk gw¡A
vxj bl ukjs dk dksbZ uke j[kk tk, rks lc ls
vPNk uke vkt+knh dk ukjk] bT+t+r dk ukjk vkSj
'kjkQ+r dk ukjk gksxk ;kuh ,d lPps eqlyeku ds
fy, dksbZ uhp dke djus ls vPNk dke viuh tku
ns nsuk gSA beke gqlSuv0
nqfu;k dks crkuk pkg jgs Fks
fd gqlSuv0
vius [+kwu dh vkf[+kjh cw¡n rd cgkus ds
fy, blfy, rS;kj gS D;ksafd gqlSuv0
vius ukuk jlwys
bLykel0
vkSj vius ckck vyhv0
dh xksn esa iyk&c
~ 87 ~
rS;kj gks tkš ;k cSvr tSlk uhp dke dj
yw¡A ugha! eSa ;g dke ugha dj ldrk D;ksafd
uhp dke vkSj uhprk ge ls dkslksa nwj gSA
bCus ft+;kn dh ryokj ls [+kwu Vid jgk Fkk
vkSj mldh vk¡[kksa dks [+kwu ls gVdj dqN fn[k gh ugha
jgk FkkA chl lky igys mlds cki us dwQ+s esa og
t+qYe ls D;k dg
jgk gS\ ;g dg jgk gS fd ,s gqlSu! ;k rks esjs gkFkksa
~ 88 ~
t+yhy (uhp) gks tkvks ;k fQj ejus ds fy, rS;kj
gks tkvksA
ugha! eSa ,slk ugha dj ldrkA vius dekaMj ls
dg nks fd gqlSuv0
dg jgs gaS fd ft+Yyr1
ge ls
dkslksa nwj gSA dg nks fd gqlSuv0
dksbZ uhp dke dj
gh ugha ldrkA mls D;k yxrk gS fd eSa Hkh mlds gh
tSlk gw¡\ ugha! vYykg us gesa] vius jlwy dks vkSj
eksfeuksa dks ,sls dkek