Агуулга

Өмнөх үг

1 "Ногоон эдийн засгийн хөтлөгч ба тайлагналын дүр зураг"

Т.Жааваа МУИС-ЭЗС-ийн нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн багш

2 "Монгол улсын төрийн аудитын үйл ажиллагааны зарим тулгамдсан асуудлууд, тэдгээрийг боловсронгуй болгох нь"

Н.Бурмаа МУИС-ЭЗС-ийн нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн багш

3 "НББОУС 11 Барилгын гэрээ” стандартын хэрэгжилт, хандлага"

Б.Юмаажав Батлан Хамгаалахын Их Сургуулийн Ар Тал Эдийн Засгийн тэнхимийн багш

4 "Орлогын албан татварын бүртгэл, тайлагналын асуудал"

Г.Алтанзаяа МУИС-ХҮС нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн эрхлэгч

5 “Монголын хувьцаат компаниудад тохирсон дампуурлын эрсдэлийн загвар"

Ж.Ариунболд Улаанбаатар-Эрдэм-Оюу дээд сургуулийн багш

6 "Ашигт малтмалын хайгуулын зардлыг нягтлан бодох бүртгэлд тусгах нь"

Г.Ундрах ХААИС-ийн ЭЗБС-ийн багш

7 "Удирдлагын бүртгэлийн орчин үеийн хандлагуудыг жижиг дунд бизнесийн салбарт нэвтрүүлэх зарим асуудлууд"

Б.Батбаяр СЭЗДС-ийн нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн багш

8 "Манжийн үеийн алба гувчуур түүний онцлог"

Д.Цэвэлмаа "Мандах Бүртгэл" дээд сургуулийн багш

9 "Боловсролын салбарын өртгийн удирдлагыг боловсронгуй болгох зарим асуудлууд"

Ц.Пүрэвтуяа, Э.Жавзандулам СЭЗДС-ийн нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн багш

Өмнөх үг

Монголын Мэргэшсэн Нягтлан Бодогчдын Институтээс Монгол улсын нягтлан бодох бүртгэл, àóäèòûн òîãòîëöîîíû хөгжлийн өнөөгийн байдал, цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлæ, хөгж¿¿ëýõýä багш нарын эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг чиглүүлэх, судалгааны үр дүнг дээшлүүлэх зорилгоор жил бүр их, дээд сургуулийн багш нарын дунд “Нягтлан бодох бүртгэл, Аудитын тулгамдсан асуудлууд” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурлыг их, дээд сургуулиудтай хамтран зохион байгуулдаг. Энэ удаагийн эрдэм шинжилгээний бага хулыг Санхүү Эдийн Засгийн Дээд Сургууль, Шинжлэх Ухаан Технологийн Сантай хамтран зохион байгуулж байна. 2011 он бол Монголын Мэргэшсэн Нягтлан Бодогчдын Институт үүсэн байгуулагдсаны 15 жилийн ой тохиож буй түүхэн он билээ. 15 жилийн ойн баяраа угтан зохион байгуулж буй “Нягтлан бодох бүртгэл, Аудитын тулгамдсан асуудлууд-2011” сэдэвт багш нарын эрдэм шинжилгээний бага хурлын материалыг эмхэтгэн та бүхний гар дээр хүргэж байгаадаа баяртай байна. Энэхүү эмхэтгэлд илтгэлийн уралдаанд оролцогч багш нарын илтгэлээс гадна танилцуулах илтгэлүүдийг багтаасан болно. Мөн уг эмхэтгэл та бүхний оюуны эрэл хайгуул, судалгааны ажил бичих их үйлсэд дөхөм үзүүлэх нэгэн гарын авлага болно гэдэгт итгэж байна.

Сайн үйлс дэлгэрэх болтугай

ММБНИ-ийн Гүйцэтгэх захиралЧ.Чимидсүрэн БУМ, МНБ

Илтгэгч: Т.Жааваа: МУИС-ЭЗС-ийн нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн тэргvvлэх профессор, Шинжлэх ухааны доктор, Профессор

МУИС-ийг нягтлан, нягтлан бодогч-эдийн засагч мэргэжлээр дүүргэж, 1994 онд эдийн засгийн дэд доктор (Ph.D), 2003 онд шинжлэх ухааны доктор (Sc.D) зэрэг, 2002 онд дэд профессор, 2005 онд профессор цол хүртсэн. Ази , Номхон далайн бүсийн аудиторын зөвлөх гишүүн, Монгол Улсын мэргэшсэн нягтлан бодогч

НОГООН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨТЛӨГЧ БА ТАЙЛАГНАЛЫН ДҮР ЗУРАГХУРААНГУЙ

Хүрэн эдийн засгийг таягдаж, “ногоон” эдийн засгийн байгууламжийг бүрэн зураглаж үүсгэх тухай хүмүүс сүүлийн үеэс их даацтай бичих болсон. Гэхдээ энэ нь дөнгөж сэдэл, мөрөөдөл төдий цоо шинэхэн сөхөгдөж буй сэдэв. Гарцын зураг, шийдлүүд тодорхойгүйн дээр систем, байгууламжийн инженеринг зураглал хараахан төгс томьёологдоогүй гэсэн үг. Гэхдээ хамгийн сайн төсөөлөл, төгс гаргалгаа ба инженер зүйн (байгууламж) шийдлүүд чухамдаа монгол суу ухаанд хангалттай зураглагдаж үлджээ.

Юу гэвэл өвөг дээдэс (Алтай, Ханхай, Хар жодоот мангдай) эрүүл хөрстний тархи удирдлага, “ногоон” эдийн засгийг цөм болгосон анхны НЭҮРИТ иргүншлийг сэдэж, дэлхийн өв санд суулгасан түүхтэй. Илтгэлийг “Алтан Дээд ГЭР ИЭ /Алтан Дээд Үнэний Аялгуу” гэгдэх монгол суу ухааны үнэт өв сан, олон улсын (Америк, Солонгос, Япон, Киргиз) ном, сэтгүүл, хурлын илтгэлд хэлэлцүүлж нийтлүүлсэн эх сурвалж түшин эвлүүлж бэлтгэлээ.

ТҮЛХҮҮР ҮГСОул бие, мангдай, ний хэм, ний тархи удирдлага, НЭҮРИТ-

иргүншил байгууламж, синергетик (супер динамик) онол, системийн инженерчлэл зураг, APIS & EPIS, Added Value (ADDINITIAL) & Inclusive Grouth гaдаргуй.

ДЭЛГЭРЭНГҮЙ: УТГА, АГУУЛГАА. СИСТЕМИЙН ИНЖЕНЕРЧЛЭЛ ЗУРАГ

Байгаль, ний-хэм, эдийн засаг гэсэн гурван том систем хүмүүс биднийг тойрон хүрээлж оршдог. Байгаль өөрөө урласны хувьд эхний систем хамгийн төгс гэж болно. Байгууламж, инженерийн шийдлүүд үнэхээр төгс гаргалгаа, иж бүрдэл, зураглалтай аж. Харин эдийн засаг, ний-хэмийн харилцааг хүмүүнлэгийн систем хэмээн багцалж хураангуйлъя. Хүмүүс үүсгэсний хувьд эд үнэхээр “но”-той системүүд аж.

Байгалийнхтай жишихэд ний хэм, эдийн засгийн систем яагаад тогтворгүй байна вэ?.

Ерөөс хүмүүс эдгээр систем, байгууламжийг даацтай зураглаагүй, маш хэврэг үүсгэсэн гэдэг ч одоо нэгэнт тодорхой болоод байна. Хүмүүнлэг системийг тойрсон хямралын дүр зураг үүнийг нотлох баримт биш гэж үү. Эдүгээ ардчилал - ний тархи удирдлагын төгс инженер зүйн шийдэл, байгууламж биш гэдэг ч дэлхий нийтээр зөвшөөрч буй нь гашуун үнэн гэлтэй. Ялангуяа улс гүрнүүдийн эдийн засаг хямрах нь жирийн үзэгдэл болж. Энэ бүхэн одоо хир хүмүүнлэгийн систем төгс зураглагдаагүйг илтгэдэг (См: 22. pp. 5-10).

Гэтэл Монгол суу ухааны гайхамшигт өв сангаас үзэхэл эл хүмүүнлэгийн системийн хамгийн төгс гаргалгаа, инженер зүйн байгууламж, шийдлүүдийг их сайн зураглаж үлдээсэн нь илт харагддаг юм. Энэ цагт түүчээлэгдсэн эдгээр хосгүй нандин бүтээлүүдийг бүхэлд нь “Алтан Дээд Гэр ИЭ /Алтан Дээд Үнэний Аялгуу” гэж хураангуйлъя.

“ХӨХ МОНГОЛ-ыг Нүүдлийн соёлоор бадраах ИХ ЗАСАГ-ийн Алтан Дээд ГЭР ИЭ”, “Хөх монголыг төрөөр бадраах хутагтай НЭҮРЭТ их засаг-ийн алтан дээд үнэний аялгуу”, “Хөх Моногоуулыг ний-хэмээр бадраах хутагтай дөрвөн нэүрит их засаг-ийн алтан дээд үнэний аялгуу“, “Хөх Моногоуулыг үүслийн гурван эрдэнээр бадраахуйн алтан дээд үнэний аялгуу”, “дэлхийчлэлийн зөн ба Моногоуул бөө” зэрэг энэ цагт нээгдсэн ба хараахан нэгдээгүй, судалгааны эргэлтийг хүлээж буй 4-6 багц эх сурвалжийг энд хөндөж байгаа болно (См: 22. p. 16).

Эх сурвалж дэх үгсийн сан, НЭҮРИТ иргүншлийн инженер зүйн шийдлүүд, мангдайн суурьшил, гэгээрлийн есөн бум жилийн зураг их сонирхол татдаг. Өв сангаас үзэхэд НЭҮРИТ эхлээд гал бүлээс овог, отгийн зохион байгуулалтад шилжсэн; улмаар анд дэмчийн үүргийг ухаарч толгойлогчтой болсон; төгсгөлд, оройн дээд гэрээнд нэгдэж, ний тархи удирдлага авсан гэсэн 3 гүн хувьсалд оржээ. Эцэст, эрүүл хөрст ний тархи удирдлага, “ногоон” эдийн засаг төвт анхны НЭҮРИТ (байгууламж) -ийг дэлхийн иргүншилд суулгасан нь үнэтэй юм.

Гэтэл хүмүүс өнөөдөр байгаль экологийн тэнцвэр, супер динамикийн хуулийн төгс төгөлдөр үйлчлэлийн эсрэг инженер зүйн шийдлүүд хийж, зохих бүтцийг сонгон эл хүмүүнлэгийн систем үүсгэсэн явдалд хамгийн эмгэнэлтэй бөгөөд ноцтой “но” оршдог байна. Өөрөөр, ний хэм, эдийн засгийн системүүдийг байгалийн хуулийн эсрэг зураглаж үүсгэжээ.

Зүй нь хүрээлэн буй системүүд бие биенээ дэмжсэн хийгээд нөхөн тэнцвэржүүлсэн инженер зүй, байгууламж ба шийдлүүдтэй байж, аль аль нь төгс супер динамик онол, хуулийн үйлчлэл буюу гэрлийн эрчим хүчний дээд нэгдлийн хуульд хөтлөгдөх учиртай аж. Тэгэхлээр хүмүүнлэгийн системийг өөрөөр зураглаж, байгаль эхийн урласан бэлэн байгууламж, шийдлийн жоруудыг ний тархи удирдлага хийгээд эдийн засгийн системд авч буулгах, нийт системийг тэнцвэржүүлэх чигт зоримог алхам хийх шаардлага ч хүмүүн төрлөхтөнд тулгарч байна.

Нөгөө талаас, байгаль, ний хэм системтэй жишихэд эдийн засаг туйлын эмзэг, дархлаагүй систем болохыг онцгойлж тэмдэглэе. Энэ нь системийг тойрсон өвөрмөц тавил, байгууламж, хөтлөгчтэй холбоотой зүй зохист үзэгдэл аж. Ерөөс алив систем, байгууламжийг онол практикийн нэгдэл холбоос, байршилын координат голдуу залж хөтөлдөг гэж болно Аль ч системд онолын бүдүүвч хамгаалалт, дархлааг үүсгэдэг ч нууц биш.

Байгаль, ний хэм шинжлэлд онолын бүдүүвч практик үйлдлийг хөтөлдөг. Тэд хамгаалалт, дархлаа сайтай системүүд аж. Гэтэл эдийн засаг өөр зурагтай билээ. Практик үйлдэл онолын бүдүүвчээс ямагт тасарч түрүүлдэг сонин дүр зураг энд бий. Онолын дархлаа ба сэтгэлгээ нь хэдийгээр практикийг өдөөдөг ч гэлээ ямагт хоцорч, хойноос нь тэмтэрдэг байна. Өөрөөр, хожуу дархлаа үүсдэгээс их эмзэг, хамгаалалтгүй систем гэж ойлгоно. Системд хүлээс, ваакум үүсэх эрсдэл хавьгүй өндөр гэсэн хэрэг (См:22.pp.133-135).

Үе үе нөмөрдөг санхүүгийн хямралын цаад үндэс энд байж ч мэднэ. Энэ бол систем дэхь хүлээс, хоцрогдол, ваакумтай холбоотой. Системд эд бүхэн их бодитой нүүрэлдэг. Системд хүлээс (ваакум) гаарч, онол практикийн холбоос, байршлын координат алдагдаж байна уу даа (См: 5; 12.pp.290-296;13.pp.163-166).

Уг хүлээс (ваакум) газар авч, холбоос ба байршлын зураг гажих буй заа. Ямар эрсдэл дагуулах бол ?. Дулаарал, цөлжилтөөс их гамшиг лавтайяа тарих биш үү?. Бидний бодлоор практик үйлдэл, хэрэглээ нь онолын бүдүүвчээс их баялаг, гарцаагүй түрүүлж тасардаг (См: 7; 8; 9). Гэхдээ уг нэгдэл холбоост зохист координат байршил / газрын зураг хадгалагдах учиртай бус уу.

Нөгөө талаас системийн хөтлөгч их анхаарал татдаг. Экономикс юу судалдаг вэ ?. Уг энгийн асуултын хариулт, гаргалгаа ч бэлэн аж. Өнөөгийн хэвшсэн ойлголтоор таваар, мөнгөний харилцаа, мэдээллийн урсгал сүлжээ системийг хөтөлдөг гэх ч их элбэг. Системийг дэргэдээс судлахад жишээ нь мэргэжил (Accounting) - мэдээллийн сүлжээ, санхүү - мөнгөний харилцаа, экономикс онол - “юуг”, “яаж”, хэнд” гэх буюу баялагийн үйлвэрлэл, хуваарилалт, солилцоо, хэрэглээг судалдаг ч гэх шиг гэнэн, явуургүй, өрөөсгөл логикууд үүсдэг аж (См: 4;6;7;10).

Гэтэл суурь хөтлөгч (“тайлбарлагч” хувьсагч) - эл харилцаа, мэдээллийн сүлжээ ч биш, эдийн засгийн (Economic Value) үнийн гадаргуй билээ. Таваар, мөнгө гэхчилэн харилцаа ч түүний дам тусгал, дүрсжүүлсэн гадаргуй, хэмжээсүүд мэдээллийн сүлжээ биш гэж үү. Тэрээр а) геометр дүрс (гадаргуй), боломж, хүлээлт, талст; б) хязгааргүй хэмжээст их далд нууцгай хувьсагч; в) мөнхийн хувьсал хөдөлгөөн хийдэг; г) төвөөс зугатах хүч үйлчилдэг; д) олон хэмжээст ил ба далд гадаргуй гэсэн шинж тэмдгийн модулиуд түүнд бий (См: 9;10;15.pp 352-364).

Хэмжээсүүд (аргумент) хязгааргүй, бүрэн гадаргуйг хэзээ ч барихгүй. XXI зууны мэдээллийн хувьсгал, санхүүгийн бичил (нано) нэгжийн парадигм ч тус болохгүй, асар том ертөнцүүд ар араас үелж гарч ирнэ. Нийт хэмжээстэй нь жишихэд ил гадаргуй, мэдэрч эргэлтэд өгсөн нь их өчүүхэн дусал төдий зүйл. Тэгээд ч алив индикатор (Indicator Sets)

багц гэж асар уудам орон зай, биетийн дунд хөвөгч дусал талст төдий зүйл гэж томьёолж болох юм (См:8;19;20.pp.14-15;21, No 276 \17\).

Б. ХҮРЭН ЭДИЙН ЗАСАГ: АШГИЙН ГАДАРГУЙ БА ЭКОЛОГИ СҮЙРЭЛ

Суурь хөтлөгч - эдийн засгийн үнэ, түүний дүрсжилт их ээдрээтэй зүйл. Өнөөг хүртэл эдийн засгийн үнэ, түүний орон зайн дүрсжилт, хэмжлийн талаар бага дуугарч ирсэн нь системд хүлээс, ваакум үүсгэх нэг үндэс болсон (См:6;11;12.pp.290-296). Гэтэл систем, хөтлөгч, салбар ухааны холбоос, байгууламжийг зураглах түлхүүр тавилууд энд бий. Уг парадоксын дагуу системийг үнэлэх сэтгэлгээний урсгал, хандлага (Positive & Normative Accounting Theory) ч их тэлж буй.

Бидний бодлоор, хүрэн эдийн засгийн үнэмлэхүй хөтлөгч, залуур нь татварын / эдийн засгийн (Аccounting & Еconomic Frofit) ашгийн дүрс гадаргуйнууд билээ. Эд системийг хөтөлж, түүнд тэнхлэг үүсгэж, биетүүдийг (макро, микро) дүрсжүүлдэг нь түүхэн үнэн. XҮ зуунаас капиталын бүрдэл, тохируулгын үзэл дэлгэрч, өмчийн дүнгээс ашгийн талбайг заагласан явдал экономикс сэтгэлгээ, пүүсийн онол төдийгүй мэдээллийн технологид эргэлт хийж, орчин цагийн АРММ & ЕРММ парадигм дэлгэрэх шимт хөрс (См:4.тал131;14) болсон.

Эдийн засгийн үнийн ПОЗИТИВ / НОРМАТИВ дүрслэл ба онол, “АРIS”, “ЕРIS” хэмжилтүүд энэ дагуу төгсжсөөр ирэв. Бас ”АРIS & APMM & Mac.EIS”, “ЕРIS & EPMM & Мic.ЕIS” парадокс ч сонирхолтой (16, рр.19-20). Нэг нь статик тавил, позитив дүрслэл, чөлөөт суурийн сонголт ба хөрвөлтүүдтэй, нөгөө нь динамик тавил, норматив дүрслэл, инженеринг (загварчлал) зураглал, мөчлөгийн хэмжлүүдтэй аж (4;7.p.10;10;16,р.20).

Флоренц худалдаачдаас улбаатай Луки Пасиологийн (Luca Paciolio) аугаа их нээлт одоо хир системийг хөтлөж буй нь нууц биш (12.рр 290-296;14). 1494 онд Луки Пасиологийн “Арифметик, геометр: нэгдэл хамаарал” (Summa de Arithmetica, Geometrica, Proportioni et Proportionalita) гол бүтээл, тэрчлэн худалдааны зааварчлага бүхий 36 бэсрэг өгүүлэлд хөндсөн ашгийн дүрс гадаргуй, түүнд суурилсан санхүүгийн тайлангийн загвар одоо хир пүүсийн онолыг хөтлөж буй.

Гэхдээ хүн бус, эд баялаг төвт систем ноёлж, ашгийн талбайг хөтлөгчөөр дуудсан нь эцсийн бүлэгт байгаль, экологид гүнзгий сүйрэл авч ирсэн. “Тайлбарлагч” хувьсагч, хөтлөгч, бүтцүүд байгаль экологийн тэнцвэр, инженер зүйд сөргөөр зураглагдан ХҮРЭН эдийн засаг үржих шимт хөрс суурь үүсэх үүд хаалгууд ч чөлөөтэй нээгджээ. Байгаль, экологи гүнзгий хямарч, дулаарал цөлжилт гаарч буй өнөөгийн зураг үүний нотолгоо биш гэж үү

“Дээгүүр төмөр царцаа нисч, газраар төмөр могой, хорхойнууд сүлжилдэж эхэлнэ... Ганц эвэрт хөх бух гэрт орж ирнэ (энэ нь ил гал, тулга зуух, яндангаар солигдохыг зөгнөжээ)...шинэ үе нээгдэхэд хөх бух хөдөөлөх, хот газар хорхой аалз гүйх мэт, хүүхэн хүн хив торгоор гоёх мэт ... шивэгчид эмэгтэйчүүд төр барих мэт... төр төр биш болно. ...цөвүүн цагт чөдөртэй морьд чөлөөгүй... хонь хувьсахгүй,

түүнийг ч хошуу хүн авна... морь туулайн чинээ, хүн тохойн чинээ болно....тэр цаг цөвүүн цагийн туйл...” (22. p. 3).

Энэ бол эдүгээ замбуулинд бодитой биежсэн хүрэн эдийн засгийн байгууламж хийгээд хэврэг “но”-той хүмүүнлэгийн системийн зураг гэлтэй. Монголчууд, хүн бүрийн чихэнд ийм зураг хоногшсон байдаг. Эд агуурсад дулдуйдан оул биеийн гавал, тархины үүргийг дутуу үнэлж, оул ертөнц, тархи толгойг бус, ашгийн гадаргуйг илт хөөсөн эдээр засаглах систем (зураг) үүссэнд хэргийн учиг, зангилгаа оршдог. (22. pp.6-7).

“Хүрэн” эдийн засгийг таягдаж, “ногоон” эдийн засаг руу системийг залах чигт хийгдэж буй өнөөгийн глобал хувьслууд ч үүнтэй холбоотой. Тэгээд ч нэмэгдсэн өртөг / хамарсан өсөлт ((ADDINITIAL VALUE & INCLUSIVE GROUTH) гадаргуй түрэн гарч, систем хөтлөх цоо шинэ эриний хүлээлт, хандлага үүсч болзошгүй билээ (5;9;10;14;15. рр 352-354;18).

Макро төвшний эдийн засгийн өсөлтийг дотоодын нийт бүтэгдэхүүнээр хэмжихээс татгалзах тухай сүүлийн үед их ярьж хөндөх болж. Жишээ нь “Хамарсан өсөлт” (Inclusive Grouth) хэмжээсийг хэрэглэх гаргалгааг Япончууд анх сэдсэн.

Энэ нь өсөлтийн үр шимийг нийгмийн бүх давхаргад хүртээх, улмаар эдийн засгийн өсөлтийг нийгмийн дэвшил тэнцвэртэй холбон хэмжих сэдэл аж. Тэгээд ч эл гадаргуйг хөгжлийн гол хэмжээс болгохоор Хятад улс Ази Номхон далайн Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны \АРЕС\ орны уулзалт дээр 2010 оны 10 сард зарлажээ.

В. НОГООН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨТЛӨГЧ:ADDINITIAL VALUE & INСLUSIVE GROUTH ГАДАРГУЙ

Эдүгээ ногоон эдийн засгийн гарц, шийдлийн зураг тодорхойгүйн дээр систем, байгууламжийн инженер зүй хараахан зураглагдаагүй ч хамгийн сайн төсөөлөл, гаргалгаа ба инженер зүйн шийдлүүд чухамдаа монгол суу ухаанд хамгийн өвлөгдсөнийг дурьдах нь зүйтэй юм.

Өвөг дээдэс маань гариг ертөнцийн түүхэнд эрүүл хөрст ний тархи удирдлага, “ногоон” эдийн засаг цөмт НЭҮРИТ соёл иргүншлийг сэдсэн төдийгүй туршиж хэвшүүлсэн байдаг. НЭҮРИТ - эрүүл хөрст НҮҮДЛИЙН ИРГҮНШИЛ, ний тархи-удирдлага цөмт хүмүүнлэгийн байгууламж, системийг инженерчилж зурагласан ТҮЛХҮҮР үг аж.

Өтүгэ, мугулюй, манукол, хөх Монгол дамжиж оул бие, гоуул бүл, хүүн байрлал, огоуул ертөнц гүн хувьсаж, НЭҮРИТ байгууламж төгсжсөн. Харин сүүлийн таван зуунд эл байгууламж хар хижийн боулихай, булхай, булайд эзлэгдэж, төгс дархлаа ч бүрэн нурж нүчгэрчээ. Үр дүнд “иргэншил” төлөвийн урвуу байршилд ухарч шилжсэн (См: 22. p. 20).

Эдүгээ эрүүл хөрс суурьт ний-хэм удирдлагаас мэдэн будилж цэрвэж, боулихайн үүр гэгдэх 16 их хар ний-гэмтэй харин ч очиж нөхөрлөсөн. Систем, байгууламж боулихайд хорлогдож, моногоуул хүслийг үүрд таягдан, нийтээр гэмтэн болох тогтолцоо, буруу байршлын координат үүсэх үүд хаалгууд чөлөөтэй нээгдэж.

Энд “Алтан Дээд ГЭР ИЭ / Үнэний Аялгуу”-д тайлснаар боулихайн явцуу утга бусдын олзыг булаагч, өргөн утга - иргүн болж төлөвшиж чадаагүй хэсэг. Өөрөөр, тархи, гавлыг хөгжүүлж, күэн боловсрол эзэмшин, их засахуйгаар засагдаж тэсэж үлдэх чадвар олоогүй хэсэг аж (6,тал74).

Тэгэхлээр, ногоон эдийн засгийн сэдлүүд хүн төрлөхтний цуглуулсан бүх “но”-той мэдлэг, үйлдэлд цэг тавьж, синергетик урсгал, супер динамик (онол) хууль, системийн инженерчлэлд суурилсан шинэ бумбын төгс мэдлэг, сангийн хуримтлал түрэн гарч ирэх орон зай ч үүсч эхлэв. Тийм хүлээлт ба системийн хандлага улам ойртож байна.

Хүрэн эдийн засгийн зургийг эвдэхдээ судлаач бид өөрсдөө хүлээс, эргүүлгээс ангид байж, супер динамик нээлт, сэтгэлгээний урсгалыг (семантик, синтаксик, бихевиорист, синергетик) түлхүү хэрэглэх учиртай. Хүрээлэн буй орчны зохицол, эерэг мэдрэмжийг их судлаж, урвуу мэдрэмж буюу сөрөг хүрдний эргүүлгийн тухайд огоорчээ. Судлаач бүр хүрээлэн буй орчин, байгууламжийн төрх гаргалгааг зөв зураглаж, илааршуулах сэдэлд шилжих буюу тэг байрлалаас гарааны төгс зурвас үүсгэх ёстой бус уу. Алив систем, онолыг бүдүүвч, газрын зургийг зөв томьёолж үүсгэхэд семантик, синтаксик, бихевиорист, синергетик чиг урсгал их чухал.

Эд олон проекц үүсгэж, систем байгууламж руу өөр өнцгөөс их гүнзгий нэвтрэх боломж олгодог. Бихевиорист онолд алив мэдээллийн урсгал жишээ нь удирдлагын шийд гаргагч нэгж, бүлгүүдийн зан үйл, сэтгэл зүй, үйл хөдлөлийг залж, тэдний зүгээс хийх хариу үйлдлийг өдөөдөг аж (Eldon S. Hendriksen, 1997).

Мэдээлийн татвар, иргэний эрх, соёл, ёс зүй, нийгмийн чиг үүргийг судалсан нь их элбэг тохиолдоно. Ёс зүйг жишээ нь Hofsted Geert (1980), соёлын нөлөөг С.Ж Грей (Gray) их даацтай хөндөж судалжээ (1988). Гэхдээ сүүлийн үес орчны нягтлан бодох бүртгэл, компанийн хариуцлагын тайлагналд их ач холбогдол өгч эхлэв (См:19.,etc).

Бидний бодлоор, ногоон эдийн засгийн бүсийг ашиг бус нэмэгдсэн өртөг / хамарсан өсөлт (Addinitial Value & Inclusive Grouth) гадаргуй хөтөлнө. Системд цоо шинэ тэнхлэг үүсч, биетүүд (макро, микро) дүрсжих учир өмчийн тохируулгын учир холбогдол саарч, макро / микро биетийн гаргалгаа, пүүсийн загвар, мэдээллийн технологид үнэмлэхүй хувьсал гарч, уламжлалт санхүүгийн тайлангийн хэв загварт эргэлт орно.

Орчны нягтлан бодох бүртгэл, нэмэгдсэн өртгийн хэмжил, нийгмийн хариуцлагын (экологи, ажилгүйдэл гэх мэт) тайлагналд ач холбогдол өгч буй ч үүний дохио байж мэднэ. Ашгийн гадаргуйтай жишихэд нэмэгдсэн өртөг / хамарсан өсөлт дотоод бүтээгдэхүүн, үндэсний орлого, хэрэглээ, хуримтлал зэрэг макро дүрсийг шууд дэмжиж, гаргалгааг хялбаршуулах ач тустай (13. рр 163-166).

Эдийн засгийн үнийн ПОЗИТИВ / НОРМАТИВ дүрс тэлж, APIS & АРММ, EPIS & ЕРММ парадокс ч хувьсаж эхэлнэ. Хүрээлэх орчинд системүүд бие биеэ дэмжсэн, нөхөн тэнцвэржүүлсэн төлөвт орж, инженер зүй (байгууламж), шийдлүүд төгс супер динамик хуулийн үйлчлэл, гэрлийн энергийн дээд нэгдэлд хөтлөгдөж, байгаль, экологи тэнцвэржинэ.

Системд хөтлөгч яаж байрших вэ ?, “хянагч” (бодлогын, нөхцөл байдлын), тайлбарлагч хувьсагчийн хүрээнд юу ойлгох вэ ?, өөр системд суух ижил биетийн гаргалгаа ялгаатай юу ?. Онолын сэтгэлгээ, хэрэглээнд ямар эрсдэл нүүрлэх бол ?. Онолын бүдүүвчийг тойрсон холбоос, мөчлөгийн хэмжил, загварууд уягдах уу ? (См: 6;17;18; 22. pp. 5-10) гэх зэрэг олон асуулт зохих шийдэл нэхэх төлөвтэй,

ДҮГНЭЛТ1. Хүмүүс байгаль экологийн тэнцвэр, супер динамик хуулийн төгс

төгөлдөр үйлчлэлийн эсрэг инженер зүйн шийдлүүд хийж будилахыг “Дээгүүр төмөр царцаа нисч, газраар төмөр могой, хорхойнууд сүлжилдэж эхэлнэ...”. гэсэн урт хэлхээст бошго төгс зөгнөжээ.

2. Тэгвэл ногоон эдийн засгийн төсөөлөл нь эл хуурмаг мэдлэг, хуримтлалд цэг тавьж, өгөгдлийн санг илааршуулах, улмаар цоо шинэ бумбын мэдлэгээр системийг инженерчилж, төгс шийдэл ба гаргалгаанд шилжих шинэ эрины шав тавигдаж ч магадгүй.

3. Синергетик чиг урсгал, супер динамик хуулийн хөгжил, олон салбар ухааны уулзвар, тэнцвэр дэхь хүчирхэг - ENGENEERING хувьсал үүний дохио билээ. Систем дэхь тийм хүлээлт, хандлага ч улам ойртож эхлэв.

4. “ногоон” эдийн засгийн сэдэл ба бүсд өмч, ашгийн зааг, дүрсийн холбогдол унаж, нэмэгдсэн өртөг / хамарсан өсөлт (Addinitial Value & Inclusive Grouth) гэхчилэн хөтлөгчүүдийн орон зай, байр суурь тэлэхийн хирээр системд цоо шинэ тэнхлэг үүсч, эдийн засгийн макро / микро загварын гаргалгаа, мэдээллийн технологи, санхүүгийн тайлангийн хэв загварт үнэмлэхүй хувьсал, эргэлт гарна.

5. Эдүгээ орчны нягтлан бодох бүртгэл, нэмэгдсэн өртгийн хэмжил, компанийн нийгмийн хариуцлагын (экологи, ажилгүйдэл гэх мэт) тайлагналд ач холбогдол өгч буй нь энэ аугаа хувьслыг өдөөж буй хэрэг.

6. Нэмүү өртөг / хамарсан өсөлт гэхчлэн дүрс (гадаргуй) төвт шинэ хөтлөгчүүд ашгийн гадаргуйтай жишихэд дотоодын бүтээгдэхүүн, үндэсний орлого, хэрэглээ, хуримтлал, бүтээмж зэрэг (макро микро) биетийн VALUE талбайг илүү өргөн цартай тэлж, гаргалгааг ч баяжуулах ач тустай.

ТОВЧИЛСАН ҮГ ХЭЛЛЭГAPIS – Accounting Frofit Indicator Sets

EPIS – Economic Frofit Indicator Sets

APMM – Accounting Frofit Measuring Model

EPMM – Economic Frofit Measuring Model

Mac. EIS – Macroeconomics Indicator Sets

Mic. EIS – Microeconomics Indicator Sets

Ашигласан бүтээл1. Сорхогтани бэкүни. “ХӨХ МОНГОЛ-ыг Нүүдлийн соёлоор бадраах

ИХ ЗАСАГ-ийн Алтан Дээд ГЭР ИЭ”, Анхны эхээрээ хоёр дэхь хэвлэл, УБ., 2009, х. 121

2. Сорхогтани бэкүни. “Хөх Моногоуулыг ний-хэмээр бадраах хутагтай дөрвөн нэүрит их засаг-ийн алтан дээд үнэний аялгуу“, УБ., 2008, х. 143

3. Eldon S. Hendrikson and Michael F. Van Breda. Accounting Theory, Homewood-Boston; R.Ball and J. Zimmerman. Positive Accounting Theory. Prentice-Hall,1986

4. Jaavaa, T. (2009) “Economics, Theoretical Approach: Engineering and Measurement model” in book: “Contemporary Issues in Finance & Financial  Economics, Accounting & Accountability in a Globalizing World“,Part II,

5. Jaavaa, T. 2008. Paper № 522: “Economic Value: Shaping and Measurement Model”, Section 1: Accounting, International Conference of the Business Economics Institute (BEI), Dec 15-18, Plaza Hotel and Casino, Las Vegas, Nevada, USA

6. T.Jaavaa, (SES, NUM), B. Munkhbayar (IFE, Mongolia), (2008). “Renovting Paradigms of and Attitudes Towards Management Accounting” Section 7, 6th International Conference among the Nations along the Silk Roads “Seeking ways for Business and Economic Cooperation among the Nations along the Silk Roads in 2008”, May 29 June 2, 2008, Daegu & Gumi, Korea.

7. Jaavaa, T. (2009). "Theroetical Approach: Engineering and Measurement Model", Global Academy of Business and Economic Research, Section: Accounming and Information System, Orlando, Florida, USA, Oct 2008. 10 p.

8. Batdelger, J. and Jaavaa, T. (2008), “Economic value shaping: Engineering, Measurement Model”, paper presented at the International Scientific-Practical Conference, October 16-17, Bishkek, Kyrgyz Republic, available at: http://www.ken.edu.kg;

9. Enkhbileg, G. Munguntuya, E. and Jaavaa, T. (2009), “Economic value shaping”, in proceedings of the international conference, January 5-8, Oahu, Waikiki Beach, Hawai, USA).

10. Jaavaa, T. "Economics: Engineering and Measuring", Section V: Economics, International Annual Conference of Global Academy of Business and Economic Research, Sep 17-19, Hilton Walt Disney World Resort, 1751 Hotel Plaza Blvd, Lake Buena Vista, Orlando, Florida, USA.

11. Jaavaa, T (2008), “Economic Value: measuring and Shaping” in journal “Research in Accounting in Emerging Economies” ISSN: 1479-3563 2009, USA

12. Jaavaa, T. 2007. “Reforming the modern mentality and paradigm of the Measurement Science”, International Conference “Challenges Facing the Transition Countries in Central Asia” Section 3: “Development of market and private sector”, May, UB, Mongolia, pp 290-296

13. Jaavaa, T. (2008), “Boundary of System: Economics & Accounting”, Working paper-4th meeting of staff in the field of finance, accounting, economics, Oct, UB, Mongolia, pp. 163-166

14. Т.Жааваа, (2003). “Вопросы обновления системы бухгалтерского учета в Монголии”, Автореф. На соис. Учен. Степени доктора Экон. Наук (Sc.D).Улан-Батор., 2003, с. 50

15. Sainjargal, B. and Jaavaa, T. et al., (2007), “Economics and professional structure reform”, in Batnasan, N. (Ed) , Mongolia in market economy , UB, Mongolia, pp 352-364

16. Т.Жааваа Удирдлагын нягтлан бодох бүртгэл, Тав дэхь хэвлэл, Никель Дикелл ХХК, УБ., 2010, х 238

17. Jaavaa, T. (2007), “National forum on research trend and topic module”, Economics: Theory and practice - Journal of SES, NUM, No 276 (17);

18. Jaavaa, T. 2009. Paper NI 09-204: “Economic value: Measuring and shaping”, in proceedings of the international conference: Applied Business Research and TLC, Jan 5-8, Oahu, Waikiki Beach, Hawai, USA;

19. The Corporate Report. (1975), London, Eng: Accounting Standarts Steering Committee of the Institute of Chartered Accountants of England and Wales

20. Jaavaa, T. (2007), “Measuring Models: Reforming the Modern Mentality”, Journal of Application standards, No 04 (021), pp. 14 -15;

21. Jaavaa, T. et al., (2007), “Economics and professional trend: mental evolution”, Economics: Theory and practice - Journal of SES, NUM, No 276 (17); ., etc)

22. Т.Жааваа. Монгол хүний хувьсал: урвуу мэдрэмж, сөрөг эргүүлэг (Бүү март. Мартвал сөнөнө), Никель Дикелл ХХК, УБ., 2011, х 140

Илтгэгч: Н.Бурмаа МУИС-ЭЗС-ийн Нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхмийн багш Профессор ШУ-ы доктор. 2009 онд ХБНГУ-д “Төрийн аудит”-н чиглэлээр Шинжлэх Ухааны доктор хамгаалсан.

2009-2010 онд Олон улсын INTOSAI байгууллага, ХБНГУ-н Төрийн захиргаа судлалын төв институтэд судлаач эрдэмтнээр ажиллаж байсан.

2007-2010 онд ХБНГУ, Австри, Словак улсуудын Төрийн санхүүгийн хяналтын дээд байгууллагуудад ажиллаж эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийсэн.

МОНГОЛ УЛСЫН ТӨРИЙН АУДИТЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ЗАРИМ ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУД, ТЭДГЭЭРИЙГ

БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ НЬ(ХБНГУ, Австри, Франц улсуудын туршлагаас)

ОршилМУ-н улс төр, нийгэм эдийн засаг, ирээдүйн хөгжлийн гол үндэс болон мөрдөгдөж буй төрийн санхүү, түүний удирдлага, хяналтын хууль тогтоомжууд хоорондын харилцан уялдаа сул, хууль эрх зүйн орчны нэгдсэн бодлого үгүйлэгдэж байгаагаас төрийн санхүү, хяналтын хууль эрх зүйн орчны хувьд тодорхой бус орон зай үүсч, шударга бус байдал, хариуцлага, хяналтын тогтолцоо доголдож байгаад цаг алдалгүй дүгнэлт хийж улс төр, нийгэм- эдийн засгийн харилцааны үндэс тулгын чулуу болсон төрийн хяналтын хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох системчилсэн өөрчлөлтийг цаг алдалгүй хийх зайлшгүй шаардлага тулгарч байна.

1. Монгол улсын төрийн аудитын үйл ажиллагааны зарим тулгамдсан асуудлууд

Төрийн хяналт нь төрийн эрх мэдлийн засаглал хуваарилалт, засаглалын эрх мэдэлд хязгаарлалт хийх, хянах хэрэгсэл болдог. Үндсэн хууль үеэ өнгөрөөн өөрчлөгддөг, харин санхүүгийн хяналт оршин тогтносоор байдаг1 хэмээн тодорхойлсон нь төрийн санхүүгийн бие даасан хараат бус хяналтын ач холбогдлыг илэрхийлнэ. Төрийн санхүүгийн хяналтын онол нь үндсэн хуулийн тулгын чулууг бүрдүүлэгч төрийн эрх мэдлийн засаглал хуваарилалтын үндсэн зарчим болох ард түмний эрх ашгийн төлөө байдагтай нягт холбоотой2.

Хяналт, харилцан хяналт аливаа эрх мэдлийг хязгаарлах үнэ цэнэтэй хэрэгсэл бөгөөд “Хяналтгүй эрх мэдэл нь түрэмгийлэл, дарангуйлсан төрийн механизмын системийг аяндаа бий болгодог”3. Эрдэмтэн судлаачид хяналт нь “эрх мэдлийг” хязгаарлах “эрх мэдэл” бөгөөд харин

1 Degenhart, Christoph: Төрийн санхүүгийн хяналт. Германы төрийн эрх зүйн нийгэмлэг. (55) 1996, х. 192. герман хэлнээс орч.

2 Hans-Herbert von Arnim: Ардчилсан нийгэм дэх төрийн санхүүгийн хяналт. Berlin 1989. х. 43. герман хэлнээс орч.

3 Brunner, Georg: Герман улс дахь хяналт. Koeln. 1972. х. 35. герман хэлнээс орч.

эрх мэдлийг эзэгнэн эзэмшигч буюу өмчлөгч биш гэж тайлбарладаг. Өөрөөр хэлбэл хяналтыг эрх мэдэлтэй адилтгаж үзэж болохгүй юм.

Хяналт ба эрх мэдэл нь тодорхой тэнцвэрийг хадгалах хуулинд захирагдана. Хариуцлага ба хяналт нь хамтдаа нэгэн шугаман хамааралд зэрэгцэн оршдог тул хаана шийдвэр гаргах эрх мэдэл байна? тэнд хариуцлага ба хяналт заавал байх ёстой. “Хяналт үгүй бол хариуцлага байхгүй, хариуцлага байхгүй бол хяналт үгүй” онолыг эрдэмтэд дэвшүүлж “Хяналт” бол “Хариуцлага” гэдэг ухагдахууны хувьд эрдэмтэд санал нэгддэг. Ардчилсан төртэй улс орнуудад парламентын хяналт нилээд чухал байр суурийг эзэлдэг билээ. Парламент нь төрийн эрх барих дээд байгууллагын хувьд хууль тогтоох эрх мэдлийг хадгалан хууль эрх зүйн хяналт, төрийн үндсэн бодлогын шийдвэр, үүрэг даалгаврын биелэлтэд хяналт тавих, төрийн санхүү зээл, татвар мөнгөний бодлого, улсын төсөв, улсын эдийн засгийн хөгжлийн явцад хяналт тавих үүргийг хүлээдэг.

Ардчилал, нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн өндөр түвшинд хүрсэн улс орнуудад төрийн шийдвэр парламентын хяналтаас гадна парламентад суудалтай намуудын давхар хяналтад байх ба практикт “цөөнхийн бүлэглэлийн нам” парламентын хяналтад идэвхитэй байр сууринаас ханддаг. Төрийн эрх мэдлийн засаглал хуваарилалтын түвшинд парламент нь хяналтын байгууллага харин засгийн газар хяналтын объект юм. Бие даасан хараат бус төрийн санхүүгийн хяналт нь ардчилал, ардчилсан эрх зүйт төрийн эрх зүйн тулга суурийг бүрдүүлэгч элемент болдгоороо төрийн санхүүгийн хяналтын онолын үндэс ардчилсан нийгмийн иргэдийн эрх ашгийн сонирхолд нийцэх зарчмыг баримталдаг4 онцлогтой. Төрийн хяналт хэдий чинээ хараат байна тэр хэмжээгээр ардчилалын ил тод, шударга зарчим алдагдаж, төрийн хяналтын механизмын үйлчлэх хүрээ суларч хариуцлагын систем доголддог зүй тогтолтой. Энэ зүй тогтолцооноос урьдчилан сэргийлж ардчилалын түүхэн туршлага бүхий орнууд төрийн санхүүгийн хяналт, төрийн санхүүгийн хяналтын дээд байгууллагын үйл ажиллагааг аль болох хараат бус байлгахыг эрхэмлэн иржээ. ТСХДБ-н олон улсын 1977 онд болсон конгресээс төрийн санхүүгийн хяналтын зайлшгүй зарчим болох бие даасан хараат бус байдлын талаар 3 үндсэн чиглэлээр “Лимагийн Тунхаглал”-аар баталсан нь өнөөг хүртэл үнэ цэнэтэй хэвээр. Үүнд: ТСХДБ, мөн түүний удирдлагын бие даасан хараат бус байдлыг үндсэн хуулиар зайлшгүй баталгаажуулахаас гадна санхүүгийн асуудлыг хараат бусаар байлгахын чухлыг заасан.

Манай орны хувьд ТСХДБ болох ҮАГ, түүний удирдлагын үйл ажиллагааны хараат бус байдлыг МУ-н Үндсэн хуульд баталгаажуулаагүй зөвхөн МУ-н “Төрийн аудитын тухай” хуулиар зохицуулагддаг. Энэ хуулийн зохицуулалтаар ҮАГ нь хараат үйл ажиллагаа явуулдаг нь дараах байдлаар нотлогдож байна. Үүнд:

4 Hans-Herbert von Arnim: Ардчилсан нийгэм дэх төрийн санхүүгийн хяналт. Berlin 1989. х. 42. герман хэлнээс орч.

ҮАГ-н үйл ажиллагаа нь МУ-н УИХ-аас хараат. (§7.2 МУ-н Төрийн Аудитын тухай хууль) “Үндэсний аудитын газар нь Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрт захирагдана”5 гэж хуульчилсан байдаг.

(ХБНГУ туршлагыг авч үзэхэд ТСХДБ нь Bundestag-аас хүсэлт тавьсан тохиолдолд хяналт шалгалт хийж болно гэж хуульчилсан байдаг, хүсэлтийн дагуу хяналт хийх, эсвэл тушаал шийдвэрээр хяналт хийнэ гэдэгт хууль эрх зүйн томоохон ялгаа бий)

ҮАГ нэг талаас УИХ-аас хараат тул энэ утгаараа нөгөө талаас УИХ-д олонхийн суудалтай улс төрийн намаас хараат.

ҮАГ нь МУ-н ЗГ-с шууд ба шууд бусаар хараат байна. Учир нь МУ-н “Үндсэн Хууль”-н 29-р зүйлийн 1-рт ”Улсын Их Хурлын гишүүн нь Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн байж болно”6 гэж хуульчилсан. Өнөөдөр УИХ гишүүд үндсэн гол яамдууд болон бусад яамдын сайдын албыг давхар гүйцэтгэж буй нь гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийн хүрээг өргөтгөн хууль тогтоох байгууллага болон гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдэл холилдон засаглал хувиарлалтын үндсэн зарчим алдагдсанаас УИХ –аас Засгийн газрыг хянах хяналт үгүй болж засаглалын харилцан хяналтын механизм алдагдсан.

ТСХДБ-н бие даасан хараат бус байдал нь тус байгууллагыг төлөөлөн шийдвэр гаргаж буй удирдлагын хараат бус байдалтай салшгүй холбоотой. ҮАГ нь “West-Minister“ гэж нэрлэгддэг монократ буюу нэг хүний удирдлага болох Ерөнхий Аудиторын удирдлагатай. Ардчилалын туршлага багатай, шилжилтийн эдийн засагтай манай улсын хувьд Ерөнхий аудиторын удирдлага нь эрсдэл ихтэй бөгөөд “нэг хүнд” нөлөөлөх нөлөөлөл нь хамтын удирдлага буюу гишүүдэд нөлөөлөхөөс хялбар байдаг.

2. Монгол улсын төрийн аудитын үйл ажиллагааны зарим тулгамдсан асуудлууд, тэдгээрийг боловсронгуй болгох нь

(ХБНГУ, Австри, Франц улсуудын туршлагаас)Үндсэн хуулиар хамгаалагдаагүйгээр ТСХДБ үйл ажиллагаагаа явуулах нь үндсэн хуулийн эрх зүйг зөрчиж буйгаа асуудал мөн7 хэмээн ХБНГУ-н нэр хүнд бүхий эрдэмтэд үзэл бодлоо илэрхийлсэн байдаг. Төрийн санхүүгийн бие даасан хараат бус хяналтын талаар МУ-н хуримтлуулсан туршлага

5 §7.2 МУ-н Төрийн Аудитын тухай хууль. Монгол улс 2003 оны 1 сарын 3 өдөр.6 Энэ хэсгийг 1999 оны 12 дугаар сарын 24-ний өдөр батлагдсан Монгол Улсын

Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр өөрчлөн найруулсан бөгөөд Үндсэн Хуулийн Цэцийн 2000 оны 02 дугаар тогтоолоор хүчингүй болсон. Мөн 2000 оны 12 дугаар сарын 14-ний өдөр батлагдсан Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр өөрчлөн найруулсан/ Үндсэн хуулийн энэ заалтын талаар 1996 онд иргэн Д:Ламжавын нэхэмжлэлээр олон нийтэд тодорхой болсон.

7 Stern, Klaus: Холбооны ба муж улсуудын ТСХДБ-н үндсэн хуулийн эрх зүйн орчинд эзлэх байр суурь. Wolfgang Boening/Albert von Mutius нарын эмхтгэл. Ардчилсан нийгэм дэх төрийн санхүүгийн хяналт. Heidelberg 1990, х 19. герман хэлнээс орч

төрийн хяналтын тогтолцооны 300 орчим жилийн хөгжлийн түүхэн туршлага бүхий орнуудтай харьцуулахад төдийлөн бага юм.

ХБНГУ, Австри Франц зэрэг Европын холбооны улсуудад үндсэн хуулиндаа ТСХДБ-н бие даасан хараат бус байдлыг баталгаажуулаад зогсохгүй энэ байгууллагын удирдлага буюу “Гишүүд” шүүгчтэй адил эрхтэйгээр хараат бус үйл ажиллгаа явуулахыг үндсэн хуулиндаа хуульчилсан байдаг. Хэдийгээр ХБНГУ, Австри улсын ТСХДБ-н удирдлага шүүгчидтэй адил хараат бус үйл ажиллагаа явуулдаг боловч тэд шүүгчид биш юм. Өөрөөр хэлбэл тэд санхүүгийн шүүхийн үйл ажиллагаа явуулдаггүй. Харин Францад ТСХДБ-н удирдлага нь шүүгчийн адил хараат бусаар санхүүгийн шүүхийн үйл ажиллагаа явуулдаг онцлогтой.

МУ-н ТСХДБ болон түүний удирдлагын бие даасан хараат бус байдлыг үндсэн хуульд хуульчилснаар төрийн санхүүгийн хяналт жинхэнэ бодит утгаараа хэрэгжих үндсэн нөхцлийн нэг бүрэлдэх юм. ҮАГ-н удирдлага үндсэн орон тооны гишүүдийн удирдлагын тогтолцоотой байх нь өнөөдрийн МУ-н улс төр, нийгэм эдийн засгийн онцлогт илүү тохиромжтой юм. Төрийн санхүүгийн хяналттай холбоотой гарч ирж буй бэрхшээлтэй асуудлуудыг дан ганц ТСХДБ-н үйл ажиллагаатай шууд холбож үзэх нь учир дутагдалтай ба эдгээр асуудлуудыг улс төр, хууль эрх зүй, эдийн засаг, нийгмийн асуудлуудын хүрээнд цогцоор нь авч үзэх нь зүйтэй. Судалгаанаас авч үзэхэд:

МУ-д мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжуудад үүрэг хариуцлага гэхээсээ эрх мэдлийг илүү түлхүү анхаарсан чиглэлтэй байдаг. (Тухайлбал: тухайн байгууллага, ажилтан үйл ажиллагаагаа гүйцэтгэхдээ дараахи эрхийг эдэлнэ, эсвэл дараахи бүрэн эрхтэй гэсэн хуулийн заалтуудтай) байдаг. Ер нь аливаа хуулийг боловсруулахдаа аль болох хүлээх үүрэг, хариуцлага руу түлхүү хуульчилж өгөх шаардлагатай байна.

МУ-д мөрдөгдөж буй төрийн санхүүгийн хяналттай холбоотой хууль тогтоомжуудын зарим заалтууд утга агуулгын хувьд давтагдсан, давхардсан, хуулийн зохицуулалтууд нэг хуульд байгаа заалтыг тэр чигээр нь үг бүрчлэн хуулж хэрэглэсэн байдал нилээд байна.

Хариуцлага болон хяналтын тогтолцоог сайжруулах, боловсронгуй болгох үүднээс хуулийн утгын давтамжийг тухайн салбарын хуулийн онцлогт зохицуулан үүрэг, хариуцлага чиглэл рүү нарийвчлан боловсруулж байх шаардлагатай8.

3. Санал, дүгнэлтТөрийн хяналтын систем нь төрийн эрх зүй, төрийн удирдлага, төрийн санхүү, төр иргэний нийгмийн харилцаанд томоохон байр суурийг эзэлдэг. Энэ ухагдахуунаас үндэслэн эрдэмтэд9 хэд хэдэн төрлийн хяналтын 8 Төсвийн БУСТХ хуулийн §62.1-§62.2 д төрийн аудит хийх үйл ажиллагаанд

бусад аудитын байгууллагыг оролцуулан гүйцэтгүүлж болох ба гүйцэтгэсэн ажлын чанарыг УИХ-н өмнө хариуцна гэж заасан. Энэхүү заалт МУ-н “Төрийн Аудитын Тухай” хуулийн §18.5 утга агуулгын хувьд давтагдаж байгаа.

9 Baeumlin, Richard: Засгийн газар ба захиргааны удирдлагыг Парламентаас хянах нь. Швецари улсын хуульчдын нийгэмлэг. 1966, х. 165-180. герман хэлнээс орч.

нэгдсэн нөлөөний тухай онолыг хөндөж гаргаж ирсэн бөгөөд үүнийгээ ардчилсан төрийн эрх зүйн хэв шинж хэмээсэн нь сонгодог утгаараа төрөл бүрийн хяналтаар мэргэшсэн хяналтын байгууллагууд хяналтын нөлөөгөө нэгэн зорилгод нэгтгэнэ гэсэн ойлголт юм. Иймд МУ-н ТСХДБ бусад хяналтын байгууллагуудтай хамтран ажиллан хяналтын байгууллагуудын мэдээллийн нэгдсэн сүлжээг төрийн хяналтын үйл ажиллагаанд ашиглах бүрэн боломж бий. МУ-н хувьд Үндэсний Аудитын Газар, Мэргэжлийн хяналтын газар, Авилгатай тэмцэх газар, Татварын ерөнхий газар, Гаалийн ерөнхий газар зэрэг байгууллагууд төрийн хяналтын үйл ажиллагаандаа мэдээллийн нэгдсэн сүлжээг бий болгох, хамтран ажиллах координацийг маш тодорхой хариуцлагын механизмын ялгаа заагийн үндсэн дээр бий болгох зайлшгүй шаардлагатай. Ийнхүү ажиллахдаа эрдэм шинжилгээ судалгааны байгууллагууд, олон нийтийн хяналтын байгууллагуудтай хүчээ нэгтгэн ажилласнаар төрийн санхүүгийн хяналтыг чангатган авилгатай тэмцэх үйл ажиллагаанд үнэтэй хувь нэмрээ оруулна. Ийнхүү ажиллахдаа хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй оновчтой болгох асуудал зайлшгүй.

Үүний үр дүнд төрийн хяналтын үйл ажиллагаанд эрх мэдэл-хяналт хариуцлагын зохицолдооны тэнцвэртэй байдлыг тодорхой хэмжээнд хүргэх шаардлага бий. Хяналтын байгууллагуудын цаг хугацаа, төсвийн хөрөнгө хэмнэгдэхээс гадна авилгаас урьдчилан сэргийлэн төрийн хяналтад үнэтэй хувь нэмэр оруулах юм.

Мөн ҮАГ нь хувийн хэвшлийн аудитынхантай хамтран ажиллах үйл ажиллагаагаа цаашид улам боловсронгуй болгох нь зүйтэй. Төрийн байгууллагуудын хувьд хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаанаас суралцах зүйл их байгаа бөгөөд (Public Private Partnership) буюу төр ба хувийн хэвшлийн түншлэлийг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлэхдээ шинээр батлагдан гарсан МУ-н Концессийн тухай хуулийн зохих заалтуудыг аудитын үйл ажиллагааны төр ба хувийн хэвшлийн түншлэлд ашиглах нь зүйтэй.

МУ-д төрийн санхүүгийн хяналтаас ангид үлдэх “хяналт хийгддэггүй томоохон чөлөөт орон зай” бий. Энэхүү орон зайг хууль тогтоох байгууллага УИХ өөрийн үйл ажиллагаанд санхүүгийн хяналт хийх хязгаарлалтыг “Төрийн аудитын хуулийн §15.1.110 заалтаар хуульчилсан асуудал МУ-н Үндсэн хуулийн зарчмыг зөрчсөн ноцтой асуудал юм. Төрийн санхүүгийн хяналтын үйл ажиллагаанд “хил хязгаар” байх ёсгүй бөгөөд хяналтын гадна буй чөлөөт орон зайг төрийн хяналтад хамруулах асуудлын талаар хуульчлах асуудал зайлшгүй тулгарч байна.

Орчин үед ТСХДБ-н үнэ цэнийн асуудлын талаар нилээд яригдах боллоо.

10 §15.1.1. Улсын Их Хурлаас бусад төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагаанд санхүүжилтийн эх үүсвэрээс нь үл хамааран аудит хийх. Улсын Их Хурлын зөвхөн санхүүгийн тайланд аудит хийх бөгөөд хэрэв Улсын Их Хурлаас хүссэн тохиолдолд бусад үйл ажиллагаанд нь аудит хийх.

2010 оны 11 сарын 22-ноос 27ны өдрүүдэд Өмнөд Африкийн Johannesburg хотод INTOSAI буюу Олон улсын төрийн санхүүгийн хяналтын дээд байгууллагын XX дахь Конгресс (INCOSAI) хуран чуулж ТСХДБ-н үйл ажиллагааны үнэ цэнийн асуудлын талаар хэлэлцсэн нь төрийн санхүүгийн хяналтын байгууллагын нэр хүнд, үйл ажиллагаа хичнээн чухал гэдгийг дэлхий нийтэд таниулсан чухал асуудал боллоо.

ТСХДБ-н үнэ цэнэ гэдэг утгаараа ТСХДБ нь төр, иргэн бүрийн өмнө онцгой үүрэг, хариуцлага хүлээсэн байгууллага тул энэ байгууллага нь оюунлаг, мэдлэгийн байгууллага байх ёстой. Иймд ҮАГ эрдэм шинжилгээний байгууллагуудтай хамтран ажиллах нь зүйтэй. ҮАГ-н ажиллагсдын мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэх асуудал бол зөвхөн энэ байгууллагын үүрэг зорилт биш бөгөөд төрийн нэгдсэн бодлогын хэмжээнд онцгойлон авч үзэх ёстой чухал асуудлын нэг юм.

МУ-д Төрийн хяналт, Төрийн санхүүгийн хяналтын сэдвээр бичсэн эрдэм шинжилгээний ажлууд маш цөөн байдаг. Иймд төрийн хяналтыг хөгжүүлэх боловсронгуй болгох үүднээс төр, эрдэм шинжилгээ, судалгааны байгууллагууд энэ асуудлаар хамтран ажиллах тодорхой арга хэмжээ авах шаардлагатай.

Өнөөдөр хувийн хэвшлээс улбаатай үүссэн төрийн бүтээмжийн тухай онол практикийн асуудлууд чухлаар тавигдаж эхэллээ. Бүтээмжгүй, үрэлгэн төр ард иргэдээ хэрхэн сайхан амьдралаар хангаж чадах билээ. МУ-д Төрийн байгууллагын шийдвэр гаргах түвшний чухал орон тоон дээр мэргэжлийн бус хүмүүс ажиллуулах асуудал түгээмэл үзэгдэл болсон. Мэргэжлийн бус хүмүүс нарийн мэргэшил шаардсан үйл ажиллагаанд алдаа гаргаснаар МУ-н төсвийн хөрөнгийг зүй бусаар зарцуулах, алдаа, алдагдал гаргах эрсдэл өндөрсөж төсвийн алдагдал үүсэх үндсэн нөхцлийн нэг болж байна. Тааруу бэлтгэгдсэн төрийн албан хаагч төрд нэмэлт ачаалал болж байдаг. ҮАГ төрийн бүтээмж, төрийн захиргааны байгууллагын үр ашиг, үр нөлөө, төрийн албан хаагчдын бүтээмжид гүйцэтгэлийн аудит хийн дүгнэлт хийх зайлшгүй шаардлагатай байна.

Анхаарууштай нэгэн чухал асуудал бол ТСХДБ-н эрсдлийн талаар дурдахгүй өнгөрч болохгүй юм. МУ-д мөрдөж буй холбогдох хуулиудын заалтын дагуу санхүүгийн тайлан гаргах, аудитын дүгнэлт тайлан гаргах цаг хугацаа нь хэтэрхий шахуу байгаа бөгөөд энэхүү богино хугацаад бэлтгэгдсэн санхүүгийн тайлан мэдээллийн уялдаа, үнэн зөв, үндэслэлтэй байдалд цаг хугацааны дарамтаас үүсэн гарах эрсдэлийн харицлагыг хэн, ямар байгууллага, эрх мэдлийн хүч хүлээх вэ? зэрэг асуудлуудыг тодорхой болгох шаардлагатай.

ТСХДБ нь улс төр, эдийн засаг, нийгэм, иргэдийн ашиг сонирхлын үүднээс зөвхөн хууль тогтоох байгууллага болох УИХ-д тайлагнаад зогсохгүй засаглал хуваарилалтын бусад эрх мэдлийн хүч болох Засгийн газар, Шүүх засаглалын байгууллагуудад болон Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд тайлагнадаг байхаар хуульчилвал төрийн сан, төсвийн

хөрөнгө, хөрөнгө оруулалтын үр ашиг төрийн байгууллагын бүтээмж түүнд тавих хяналт сайжрахаас гадна эрх мэдлийн хүчнүүдийн хоорондын харилцан хяналт бий болно. МУ-н төрийн хяналт, төрийн санхүүгийн хяналтын үйл ажиллагааг боловсронгуй болгон хөгжүүлэх нь ардчилсан нийгэм болон МУ-н иргэн бүрийн сайн сайхны төлөө оруулах хувь нэмэр, үнэ цэнэтэй салшгүй холбоотой.

Монгол улсын төрийн бодлогод нийгмийн баримжаатай зах зээлийн эдийн засгийн орчинд нийцсэн удирдлагын өөрчлөлт, мэдлэг- оюунлагийн менежемент, төрийн албан хаагчдын шударга үйл ажиллагаа, шударга ёс-үнэт зүйлс-шударга хуваарилалтыг хүлээсэн иргэдийн сонирхол нь нийгэмд үнэт зүйлсийг бий болгох хуваарилалтыг хянах үйл ажиллагаанд иргэдийг оролцуулан “нийгмийн үнэт зүйлсийн капитал”-ыг бий болгох асуудлуудыг хугацаа алдахгүй хийх үе ирээд байна. Төрийн удирдлагын үйл ажиллагаанд шинэчлэлийн онол, сайн засаглалын мөн чанарт түшиглэсэн чухал зорилтыг тодорхойлсноор нийгмийн төлөө, хүн бүрийн төлөө, тэдний аюулгүй байдлыг хангах, иргэд шударга ёсны талаарх санал бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, зөрчигдсөн ашиг сонирхлоо хамгаалуулах “нийгмийн үнэт зүйлсийн капитал”-ыг бий болгох нөхцөл бүрэлдэх юм11.

Илтгэлд ашигласан материал1. Орон нутгийн засаглалын төлөв байдлыг хэмжихүй. Хэрэглэгчийн

гарын авлага.” НҮБХХ, Хүний эрхийг баталгаажуулах ардчилсан засаглалыг хөгжүүлэх Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх- II шатны төсөл”. Улаанбаатар 2010, х.45-49.

2. Baeumlin, Richard: Засгийн газар ба захиргааны удирдлагыг Парламентаас хянах нь. Швецари улсын хуульчдын нийгэмлэг. 1966 герман хэлнээс орч.

3. Brunner, Georg: Герман улс дахь хяналт. Koeln. 1972 герман хэлнээс орч.

4. Бурмаа Нацагийн: Төрийн аудит. Дисс. Muenchen 2009 герман хэлнээс орч.

5. Degenhart, Christoph: Төрийн санхүүгийн хяналт. Германы төрийн эрх зүйн нийгэмлэг. (55) 1996 герман хэлнээс орч.

6. Hans-Herbert von Arnim: Ардчилсан нийгэм дэх төрийн санхүүгийн хяналт. Berlin 1989. герман хэлнээс орч.

7. Stern, Klaus: Холбооны ба муж улсуудын ТСХДБ-н үндсэн хуулийн эрх зүйн орчинд эзлэх байр суурь. Wolfgang Boening/Albert von Mutius нарын эмхтгэл. Ардчилсан нийгэм дэх төрийн санхүүгийн хяналт. Heidelberg 1990, герман хэлнээс орч.

8. МУ-н Үндсэн хууль 1992.9. МУ-н Төрийн Аудитын тухай хууль. 2003 оны 1 сарын 3 өдөр.

11 Орон нутгийн засаглалын төлөв байдлыг хэмжихүй. Хэрэглэгчийн гарын авлага.” НҮБХХ, Хүний эрхийг баталгаажуулах ардчилсан засаглалыг хөгжүүлэх Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх- II шатны төсөл”. Улаанбаатар 2010, х.45-49.

10. МУ-н Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтын тухай хууль 2002 оны 6 сарын 27 өдөр.

11. www.legalinfo.mn 2011 оны 05 сарын 20-нд уншиж ашигласан.12. www.intosai.de 2011 оны 05 сарын 10-нд уншиж ашигласан.

Товчилсон үгс

Bundestag - ХБНГУ-н парламент ЗГ - Засгийн Газар МУ- Монгол Улс ТБУСТХ -Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилийн тухай

хууль ТСХДБ- Төрийн санхүүгийн хяналтын дээд байгууллага ҮАГ -Үндэсний аудитын газар ХБНГУ- Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс

Илтгэгч: Б.Юмаажав Батлан Хамгаалахын Их Сургуулийн Ар Тал Эдийн Засгийн тэнхимийн багш, Бизнесийн удирдлагын магистр зэрэгтэй, Мэргэшсэн нягтлан бодогч, Татварын итгэмжлэгдсэн нягтлан бодогч

2002 онд ХААИС-ийг эдийн засагч менежер мэргэжлээр төгссөн.

2005 онд БХИС-д Бизнесийн удирдлагын магистр зэрэг хамгаалсан.

“НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛИЙН ОЛОН УЛСЫН СТАНДАРТ 11 БАРИЛГЫН ГЭРЭЭ” СТАНДАРТЫН ХЭРЭГЖИЛТ, ХАНДЛАГА

УдиртгалДэлхий нийтээрээ даяаршиж буй өнөө үед нягтлан бодох бүртгэл ч

даяаршиж нийтээрээ нэг стандартыг хүлээн зөвшөөрч бүртгэх болсон ба стандартыг нэвтрүүлэхэд манай улсын төрийн болон төрийн бус мэргэжлийн байгууллага, эрдэмтэн судлаачид ихээхэн анхаарал тавьж ажиллаж ирсэн. Үүний үр дүнд стандарт нэвтрэлтийн түвшин хангалттай байгаа гэсэн үнэлгээ судалгаагаар гарч байгаа.

Гэвч зарим стандартын хувьд нэвтрэлтийн түвшин бага, эргэлзээтэй байдал үүсч мөрдөгдөхгүй байгаа тохиолдол гарч байна. Ялангуяа зарим онцлог үйл ажиллагаа эрхэлж буй аж ахуйн нэгж байгууллагад орлого тодорхойлох асуудал тодорхойгүй, стандарт хэрэгжүүлж буй байдал дутагдалтай байна.

Энэхүү судалгааны хүрээнд сүүлийн жилүүдэд хүчээ аван хөгжиж буй барилгын салбарын бүртгэлд ашиглах НББОУС 11 Барилгын Гэрээ стандартын хэрэгжилт ямар байгаа, түүнийг хэрэгжүүлэхэд тулгамдаж буй асуудал, шийдвэрлэх арга замууд, боломжийг судлах зорилго тавилаа.

Судалгаанд барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй байгууллагуудын сүүлийн жилүүдийн санхүүгийн тайлан, мэдээг ашигласан ба тэдгээрийн санхүүгийн тайланг шинжилж, анализ хийн стандартын дагуу бүртгэл хөтөлж, тайлагнаж буй байдалд дүн шинжилгээ хийлээ. Байгууллагын санхүүгийн мэдээллийн нууцыг хадгалах үүргийн үүднээс компаний нэрийг нууцалсан болно. /Компаниудыг А, Б, В, Г гэж нэрлэв./

Дээрхи зорилгыг хэрэгжүүлснээр НББОУС 11-ийг аж ахуйн нэгжүүд бүрэн хэрэгжүүлэх болно. Нөгөө талаар, барилгын үйл ажиллагаа эрхэлж буй компаниуд нягтлан бодох бүртгэлээ зөв бүртгэж, байгууллагын санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний үзүүлэлтүүд болон татварын хэмжээ зөв тодорхойлогдох төдийгүй улмаар статистик тоо мэдээлэл зөв гарах суурь тавигдана.

Барилгын салбарын бүртгэлийн онцлог, орлого тодорхойлж бүртгэхэд тулгамдаж буй асуудал:Барилгын салбарын бүртгэлийн онцлог:

Барилгын компаниудын нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлт нь бусад аж ахуйн нэгжийн бүртгэлээс ялгаатайгаар хөтлөгддөг. Учир нь барилгын компаниудын хувьд үйл ажиллагааных нь үр дүн болох бүтээгдэхүүн буюу

барилга нь зөвхөн нэг санхүүгийн тайлангийн хугацааг хамраад зогсохгүй хэд хэдэн тайлант хугацааг хамарч байдгаараа бусад салбараас онцлог юм. Энэ онцлогоос хамаараад урт хугацаат гэрээт ажлын орлогыг хүлээн зөвшөөрч бүртгэх асуудал нягтлан бодох бүртгэлийн ажилд тулгарах хамгийн хэцүү бөгөөд шийдвэрлэвэл зохих асуудлын нэг болоод байна.

Нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмын нэг болох орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн зарчмын дагуу орлогыг хэрэгжсэн буюу хэрэгжих боломжтой болсон эсвэл иж бүрдсэн үед хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Нөгөө талаас уялдаатай байх зарчмын дагуу орлого зардал хоёр нь хоорондоо уялдаа хамааралтай байх ёстой.

Манай орны хувьд барилгын ихэнхи компаниуд мөнгө орж ирсэн үед урьдчилж орсон орлогоор хүлээн зөвшөөрч бүртгэж байна. Ингэснээр тайлант хугацааны орлого буруу ташаа тодорхойлогдох бөгөөд цаашлаад ашиг, ашигт ажиллагаа, татвар зэрэг нь үнэн зөв тодорхойлогдохгүйд хүрч байна. Энэ нь санхүүгийн тайлангийн мэдээлэл хэрэглэгчдэд зөв шийдвэр гаргахад нь сөргөөр нөлөөлнө.

Орлого тодорхойлж бүртгэхэд тулгамдаж буй асуудал:Барилгын салбарын бүртгэлийн өнөөгийн байдалд үнэлгээ өгөх

үүднээс тандалт судалгаа явуулсан бөгөөд зорилго нь дараах 2 асуудалд чиглэсэн. Үүнд:

Барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүдийн нягтлан бодогчдын НББОУС-ын талаарх мэдлэгийг үнэлэх;

Барилгын үйл ажиллагааны санхүүгийн бүртгэл хөтлөлтийн өнөөгийн түвшинг тодорхойлох явдал байв.

Судалгаагаар нягтлан бодогчдын НББОУС 11-ийн талаарх мэдлэг дутмаг, гол зүйл заалтуудыг бүртгэлдээ ашиглахгүй байгааг тодорхойлов.

Барилгын салбарт ажиллаж буй санхүүгийн ажилтнуудаас авсан санал асуулгын дүнгээс 85% нь орлого тодорхойлж бүртгэхдээ “Мөнгө орж ирсэн тухай бүрт нь хүлээн зөвшөөрч бүртгэдэг” гэсэн хариулт өгсөн байна. Эндээс барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй байгууллага орлогоо НББОУС-н дагуу бус мөнгө орж ирсэн тухай бүрт нь /мөнгөн сууриар/ борлуулалтын орлогоор хүлээн зөвшөөрч бүртгэж байгаа юм. Жишээ нь:

ДТ Мөнгөн хөрөнгө хххКТ Борлуулалтын орлого ххх

Эсвэл:

Кт Дуусаагүй барилга хххКт Урьдчилж орсон орлого ххх

Гэвч НББОУС-ын дагуу орлого тодорхойлж бүртгэхдээ гүйцэтгэлийн хувийн жингийн аргаар бүртгэнэ гэж заасан байдаг. Эндээс бүртгэл нь дараах байдалтай байна.

Гүйцэтгэлийн хувийн жингийн арга

1) Гүйцэтгэлээр гарсан зардлыг бүртгэв.

4) Орлого, зардлыг хүлээн зөвшөөрч бүртгэв.

Дт Дуусаагүй барилга / Барилгын дуу.үйлд. Кт Бараа, Цалингийн өр, Мөнгө, …

Дт Дуусаагүй барилгаДт Дуусаагүй барилгын зардал Кт Урт хугацаат гэрээний орлого

2) Барилгын нэхэмжлэлийг бүртгэв.

5) Барилгыг хүлээлгэн өгөв.

Дт Дансны авлага Кт Дуусаагүй барилгын нэхэмжлэл

Дт Дуусаагүй барилгын нэхэмжлэл Кт Дуусаагүй барилга

3) Хүлээн авсан мөнгийг бүртгэв.Дт Мөнгөн хөрөнгө Кт Дансны авлага

Дээрх дансдаас урт хугацаат гэрээт ажлын орлого, дуусаагүй барилгын зардал нь орлогын тайланд тусгагдах ба дансны авлага нь эргэлтийн хөрөнгө хэсэгт, дуусаагүй барилга, дуусаагүй барилгын нэхэмжлэл /сөрөг тохируулга/ зэрэг нь балансын эргэлтийн бус хөрөнгө хэсэгт тусгагдана.

Байгууллага орлогоо буруу тодорхойлсноор дараах асуудал үүсдэг. Үүнд:

1. Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний төлбөрийн чадварын үзүүлэлтүүд буруу гарч дүгнэлт буруу гарах үндэс болдог.

- Одоогийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтээр:

Эргэлтийн харьцаа=Эр.хөр/БХӨТ=2413147649,9/2288260865,2=1,054

- Хэрвээ орлогоо НББОУС 11-ийн дагуу тодорхойлбол урьдчилж орсон орлого данс үлдэгдэлгүй байх ба энэ дүн нь дансны авлагыг бууруулах юм. Эндээс эргэлтийн харьцаа нь

Эргэлтийн харьцаа=2413147649,9/(2288260865,2-1922586128+ хүлээн зөвшөөрөх орлогод ногдох татвар) =6,599 болж санхүүгийн үзүүлэлт эрс сайжирч байгааг харж болно.

2. Борлуулалтын орлогын дүн гүйцэтгэлийн хувийн жингийн аргаар тооцсноор илүү бодит жинхэнэ хэрэгжилтийн зарчимд нийцсэн байдлаар тодорхойлогдоно.

3. Барилгын үйл ажиллагаа явагдаж буй атлаа дуусаагүй барилга, дуусаагүй барилгын нэхэмжлэх дансны үлдэгдлүүд огт байхгүй байгаа нь стандартын дагуу тайланг гаргаагүйг илтгэж байна. Эндээс үндсэн хөрөнгийн ачааллын шинжилгээнүүд буруу тодорхойлогдоно.

ДүгнэлтБарилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжийн

санхүүгийн тайланг шинжилж, бүртгэл хөтлөлтийг санал асуулгаар тандахад дараах дүгнэлтэнд хүрлээ. Үүнд:

Барилгын компаниуд нь нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогын баримт бичиг боловсруулалт нь хангалтгүй байгаагаас болж НББОУС 11-ийн хэрэгжилт хангалтгүй байгаа юм. Иймээс эдгээр асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогын баримт бичгийг стандартын дагуу боловсруулах хэрэгтэй.

Аудиторууд барилгын салбарын онцлогийг харгалзан зөвлөгөө, дүгнэлтээ өгөх шаардлагатай.

Барилгын салбарт НББОУС 11-ийг хэрэгжүүлсний ач холбогдлыг тайлбарлах. Жишээ нь төлбөрийн чадварын үзүүлэлт сайжрах, мэдээлэл үнэн зөв бэлтгэгдэж шийдвэр гаргагчид хүрдэг зэрэг боломжуудыг бий болгодог.

Дээр дурдсан аргаар бүртгэлийн бичилтээ хийх арга зүйн зааварчилгаагаар хангах

/ Гүйцэтгэлийн хувийн жингийн арга/

Бүгд нэг стандартаар гаргахгүйгээс балансын үзүүлэлтүүдийг зэрэгцүүлэх, нэгтгэх, дүгнэх боломжгүй болно.

Хэрэв бүртгэлээ буруу хөтөлсөн бол санхүүгийн тайлагналын стандартын дагуу залруулгыг хэрхэн хийх талаар дэлгэрэнгүй зөвлөмж өгөх шаардлага зүй ёсоор тавигдана.

Хавсралт

БАЛАНС

________ххххххххххх_________ 20.... оны .... сарын .... өдөр

( Аж ахуйн нэгж, байгууллагын нэр )

(төгрөгөөр)

Мөрийн дугаар

БАЛАНСЫНЗҮЙЛ

Үлдэгдэл

А Б В Г

А Б 1 2 3 41 ХӨРӨНГӨ

1.1 Эргэлтийн хөрөнгө

1.1.1 Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө

1423586,64 765909788,29 1551951013 85853488,17

1.1.4 Дансны авлага 55699814,62 41311050 45700001.1.7 Бараа материал 47681564 7182174 156022704

1.1.9 Урьдчилж төлсөн зардал/тооцоо

2308342792,64

8890826948 1239457747

1.1.10 Бусад авлага 6580484,55

1.1.20 Эргэлтийн хөрөнгийн дүн

2413147649,9 9705229960,29 2947431464 97003972,72

1.2 Эргэлтийн бус хөрөнгө

1.2.1 Үндсэн хөрөнгө 694204855 704579000 550996167

1.2.2 Хуримтлагдсан элэгдэл

/82201130/ /30913700/ /78786224,4/

1.2.3 Бусад үндсэн хөрөнгө

8809800 510466558 14036134

1.2.4 Хуримтлагдсан элэгдэл

/4563300/ /25523328/ /5552680,09/

1.2.5 Дуусаагүй барилга 2665000

1.2.6 Мал амьтад (ХАА-н үйлдвэрлэлийн)

1.2.7 Биет бус хөрөнгө 600000 3003000

1.2.8 Хуримтлагдсан элэгдэл

/465000/

1.2.9 Хөрөнгө оруулалт ба бусад хөрөнгө

1.2.10 Үнэлгээний хасагдуулга

1.2.11

1.2.20 Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн

612138725 683579800 480695376,51

Сангийн сайдын 2006 оны 68 тоот тушаалаар батлав

1.3 НИЙТ ХӨРӨНГИЙН ДҮН

3025286374,9 10388809760,29

484943230 577699349,23

2Өр төлбөр ба

эзэмшигчдийн өмч

2.1 ӨР ТӨЛБӨР

2.1.1 Богино хугацаат өр төлбөр

2.1.1.1 Дансны өглөг 43038397,2 3150000002.1.1.2 Цалингийн өглөг 10366680

2.1.1.3 Орлогын татварын өглөг

4529650 /10452/ 113591 13749747,78

2.1.1.4 ХАОАТ-ын өглөг 3307880 68662945 2321102.1.1.5 НӨАТ-ын өглөг 118461257 322129600

2.1.1.6 Бусад татварын өглөг

15028327,88

2.1.1.7 ЭМНД -ийн шимтгэлийн өглөг

47724973 2056417 671386,42

2.1.1.8 Ногдол ашгийн өглөг

2.1.1.9 Банкны богино хугацаат зээл

138245900 950000

2.1.1.10 Бусад өглөг 33508006

2.1.1.11 Урьдчилж орсон орлого

2288260865,2 218704053 93400690,2

2.1.1.12Дуусаагүй барилгын санхүүжилт

9157464610

2.1.1.20 Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн

9724666217 392962553 124032262,28

2.1.2 Урт хугацаат өр төлбөр

3006748410 150000000

2.1.2.20 Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн

150000000

2.2.20 Өр төлбөрийн нийт дүн

9724666217 3006748410 274032262,28

2.3 2. Эзэмшигчдийн өмч

2.3.1 Өмч : а) төрийн 695557133

2.3.2 б) хувийн 104107100 58200000 748154374

2.3.3 Халаасны хувьцаа

2.3.4 Хувьцаат капиталын дүн

2.3.5 Нэмж төлөгдсөн капитал

2.3.6 Дахин үнэлгээний нөөц

102838948 15452169

2.3.7Эзэмшигчдийн өмчийн бусад хэсэг

220230000 /44131561/

2.3.8 Хуримтлагдсан ашиг (алдагдал)

309849461,7 /2734197,71/ /25536269/ /444487287,04/

2.3.8.1 Тайлангийн үеийн 44311200 /9805451/ 1022317 116546728,72

2.3.8.2 Өмнөх үеийн265538261,7 7071253,29 -26558586 /

561034015,76/

2.3.20 Эзэмшигчдийн өмчийн дүн

737025509,7 664143543,29 32663731 303667086,96

2.4 Үүнээс: Цөөнхийн хувь оролцоо

2.5.20Өр төлбөр ба эзэмшигчдийн өмчийн дүн

3025286374,9 10388809760,29

3432374694 577699349,23

ОРЛОГЫН ТАЙЛАН

______хххх________________________ 2009 оны 12 сарын 31 өдөр

( Аж ахуйн нэгж, байгууллагын нэр )

(төгрөгөөр)Мөрийн дугаар Үзүүлэлт А Б В Г

1.1 Үндсэн үйл ажиллагааны орлого

2515040749 1600000 5388747000

1.1.1 Борлуулалтын орлого

1.1.2 Борлуулалтын хорогдол ба буцаалт

1.1.3 Борлуулалтын хөнгөлөлт1.1.20 Борлуулалтын орлогын дүн 2515040749 1600000

1.2 Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг

2332379386 3098895807

1.3 Нийт ашиг (алдагдал) 182661363 2289851193

1.4Үйл ажиллагаа (борлуулалт, ерөнхий удирдлага)-ны зардал

15234631,39

2288715285

1.4.1 Үндсэн болон нэмэгдэл цалин

78379000 7407712,37 47499203

1.4.2 Нийгмийн даатгалын шимтгэл

9405480 525614,22 5699905

1.4.3 Засвар үйлчилгээний зардал

567746282

1.4.4 Ашиглалтын зардал 198253061.4.5 Түрээсийн зардал 2176006281.4.6 Албан томилолтын зардал 511361001.4.7 Тээврийн зардал 4834835 8688637

1.4.8 Түүхий эд материалын зардал

4051044

1.4.9 Элэгдлийн зардал 13200550 199000 255233281.4.10 Зар сурталчилгааны зардал 2678500 11146252

1.4.11 Шуудан, холбооны зардал 4451956 375229,8

1.4.12 Шатахууны зардал 957580

1.4.13

Найдваргүй авлагын зардал

1.4.14

Шагнал, урамшууллын зардал

1.4.15 Зээлийн хүүгийн зардал

1.4.16 Бусад зардал 1434860 934660 1353674950

1.4.20

Үйл ажиллагааны зардлын дүн

133426696 15234631,39

2288751193

1.5 Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)

49234667 13634631,39

1135908

2Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)

3829180,39

2.1 Үндсэн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний ашиг, алдагдал

2.2 Торгууль, хөнгөлөлтийн ашиг (алдагдал)

2.3 Ногдол ашгийн орлого

2.4 Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжсэн ашиг (алдагдал)

2.5 Валютын ханшийн өөрчлөлтийн хэрэгжээгүй ашиг (алдагдал)

2.6 Хувьцаа, бондын зардлын хорогдуулга

2.7 Хараат болон хамтарсан үйлдвэрээс олсон ашиг

2.8 Бусад 3829180,39

2.20Үндсэн бус үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)-ын дүн

0 3829180,39

3 Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал)

49234667 /9805541/ 1135908

3.1 Орлогын татварын зардал 4923467 113591

4 Татварын дараах ашиг (алдагдал)

44311200 /9805541/ 1022317

4.1 Цөөнхөд ноогдох хувь

5 Ердийн ажиллагааны ашиг (алдагдал)

5.1 Онцгой шинжтэй зүйлс – цэвэр

6 Тайлант үеийн цэвэр ашиг (алдагдал)

44311200 /9805541/ 1022317

6.1 Нэгж хувьцаанд ногдох ашиг (алдагдал)

Илтгэгч: Г. Ундрах ХААИС-ийн ЭЗБС-ийн багш, Эдийн засгийн ухааны магистр зэрэгтэй.

2005 онд ОХУ-ын Москва хотын К.А.Тимирязевын нэрэмжит ХАА-н академийг нягтлан бодогч, анализ аудит мэргэжлээр төгссөн.

АШИГТ МАЛТМАЛЫН ХАЙГУУЛЫН ЗАРДЛЫГ НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛД ТУСГАХ НЬ

Монгол Улсад Уул уурхайн салбарын хөгжил ихээхэн хурдасч үүнтэй холбоотойгоор их хэмжээгээр өсч байгаа ашигт малтмалын геологи, хайгуулын ажлын зардлыг СТОУС 6 “Ашигт малтмалын хайгуул ба үнэлгээ”-д нийцүүлж бүртгэх асуудал тулгарсаар байна.

Судалгааны ажлын зорилго:Ашигт малтмалын геологи, хайгуулын ажлын зардлыг СТОУС 6 “ Ашигт малтмалын хайгуул ба үнэлгээ”-д нийцүүлж бүртгэх, тайлагнахад оршино.

Судалгааны ажлын зорилт:1. Ашигт малтмалын геологи, хайгуулын ажлын зардлын бүртгэлийн өнөөгийн байдал2. Ашигт малтмалын геологи, хайгуулын ажлын зардлыг НББ-д бүртгэж, тайлагнах арга зам

Судалгааны ажлын ач холбогдол:Геологи, уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхэлж буй аж ахуйн нэгж Санхүүгийн тайлангын олон улсын стандартад нийцүүлэн бүртгэлээ хөтлөдөг болоход чухал алхам болно.

1. Ашигт малтмалын хайгуул, үнэлгээний ажлын зардлын бүртгэлийн өнөөгийн байдал

Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын хөгжлийн нэг үндэс нь газрын хэвлий дэх ашигт малтмалаа байгальд хор хөнөөл багатайгаар ашиглаж, эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангахад оршино.

Үүнтэй хамт геологи, уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо ч өссөөр байна. Эдгээр аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын нягтлан бодогч нар Нягтлан бодох бүртгэлээ Олон улсын стандартын дагуу хөтлөхийг эрмэлзэж байгаа хэдий ч салбарын талаар үндсэн суурь ойлголт дутмаг, бүртгэлийн асуудлаар тодорхой бус олон зүйл байгаа нь хүндрэлтэй байдаг.

Хайгуул судалгааны ажлын зардлын ангилал, түүнийг капиталжуулах арга болон цаашлаад олборлолтын үед энэ зардлыг хэрхэн тооцон элэгдүүлж хуваарилах зэрэг асуудлууд Олон улсын нягтлан бодох бүртгэлийн стандартад тийм ч тодорхой бус байдаг. Иймд үүнийг төрийн байгууллагаас баталсан хууль журамд тодруулах хэрэгцээ шаардлага гарсаар байсан.

Олон улсын практикт ашигт малтмалын хайгуул ба үнэлгээний зардлыг бүртгэдэг үндсэн хоёр аргыг дурдвал:

бүх зардлыг тайлант үеийн зардал гэж бүртгэх хайгуулын ажлын анхан шатнаас хойш гарсан бүх зардлыг шууд

хуримтлуулан хөрөнгөөр бүртгэх буюу капиталжуулах гэсэн аргууд байдаг.

Уул уурхайн салбар өндөр хөгжсөн зарим улс оронд НББОУС –ын зарчмыг хайгуул судалгааны зардлын бүртгэлд нийтлэг баримтлах боловч өөрийн онцлогтой бүртгэлийн аргачлалыг нэвтрүүлсэн байдаг. Тухайлбал:

Австралийн бүртгэлийн стандартаар хайгуул судалгааны зардлыг эдийн засгийн хувьд үр ашигтай орд илэрсэн бол дараагийн үе шатны ажил эхэлсэн эсэхээс хамаарахгүйгээр эсвэл ирээдүйд дараагийн шатны ажил эхлэх нь тодорхой байвал капиталжуулдаг.

Бразилийн бүртгэлийн стандарт нь Австралийнхтай адил боловч доорх нэмэлт нөхцөлийг тодруулсан байдаг. Үүнд:

Олборлолт хийхээргүй орд илэрсэн гэж үзвэл зардлыг тухайн тайлант хугацааны зардалд бүртгэнэ.

Цаашид ашиглагдах ордын хайгуул судалгааны зардал капиталжих ёстой.

Хуримтлуулаагүй зардлыг буцаан капиталжуулах боломжгүй.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар бий болсон хөрөнгийн өртөгт валютын ханшийн зөрүүг капиталжуулсан бол уг хөрөнгийг ашиглаж эхэлснээс хойш доод тал нь 5 дээд тал нь 10 жилийн хугацаанд хорогдол тооцно гэх мэт.

Канад улсын бүртгэлийн стандартаар хайгуул судалгааны зардлыг эдийн засгийн хувьд үр ашигтай орд илэрсэн бол дараагийн үе шатны ажил эхэлсэн эсэхээс хамаарахгүйгээр капиталжуулдаг. Мөн нэгэнт хуримтлуулаагүй зардлыг эргэж капиталжуулах боломжгүй

Америкийн Нэгдсэн Улсын бүртгэлийн түгээмэл арга нь гарч буй зардлыг тайлант үед нь бүртгэх ба доорх зарчмыг хэрэгжүүлнэ:

Хасагдсан зардлыг буцаан капиталжуулахгүй

Хайгуулын үеийн томоохон хөрөнгүүдийн төлбөрийг капиталжуулах хэрэгтэй бөгөөд уг хөрөнгийг хайгуул амжилтгүй болсон үед алдагдал болгон хасна.

Манай улсын хувьд Ашигт малтмалын хайгуулын ажлын зардлыг бүртгэхтэй холбоотойгоор Сангийн сайдын 2011 оны 12 дугаар тушаал батлагдаж гарсан. Хайгуулын ажилд зарцуулсан зардлын хэмжээг тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн геологи хайгуулын ажлын жилийн тайлан болон санхүүгийн тайлан тэнцэлд тулгуурлан төрийн захиргааны байгууллага баталгаажуулдаг.

Мөн хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь тусгай зөвшөөрлөөр олгогдсон тухайн талбайн гектар тутамд дараах хэмжээнээс багагүй зардал бүхий хайгуулын ажлыг жил бүр хийж гүйцэтгэх шаардлагатай байдаг:

Тусгай зөвшөөрлийн 2-3 дахь жилд 0.5 америк доллар Тусгай зөвшөөрлийн 4-6 дахь жилд 1.0 америк доллар Тусгай зөвшөөрлийн 7-9 дэх жилд 1.5 америк доллар

Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь хайгуулын ажилд зарцуулсан бүхий л зардлаа нягтлан бодох бүртгэлд тусгаж баталгаажуулах үүрэгтэй ба баталгаажуулаагүй тохиолдолд тусгай зөвшөөрлийг цуцалдаг байна.

Тайлант жилийн хайгуулын ажлын зардлыг санхүүжүүлсэн эх үүсвэрийн мэдээллийг “Хайгуулын ажилд зарцуулсан хөрөнгийн эх үүсвэрийн мэдээ” Маягт 1, “Хайгуулын ажлын зардлын дүнгийн задаргаа”-г Маягт 2-оор тодруулж Ашигт малтмалын газарт жил бүрийн 6 сарын 30-ны дотор хүргүүлдэг.

2. Ашигт малтмалын хайгуул, үнэлгээний ажлын зардлыг НББ-д хэрхэн бүртгэж, тайлагнах

Журам гарахаас өмнө Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа уул уурхайн компаниуд нь хайгуулын ажлын үеүдэд гарсан зардлуудыг “Урьдчилж төлсөн зардал” дансанд, нэг бол тайлангийн үеийн зардлаар бүртгэдэг байсан бол Сангийн сайдын тушаал гарснаар уул уурхайн компаниуд хайгуулын ажлын зардлаа Зардлын арга, Капиталжуулах аргын аль нэгийг сонгон авч бүртгэх шаардлагатай болж байна.

Ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг аж ахуйн нэгж нь хайгуулын зардлыг бүртгэх “зардал”-ын аргыг хэрэглэхээр нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогоо тодорхойлсон тохиолдолд тусгай зөвшөөрөл бүрээр хайгуулын ажлын зардлыг тайлант үед хуримтлуулан бүртгэж Орлого, үр дүнгийн тайлангийн Үйл ажиллагааны зардлын хэсэгт “Хайгуулын зардал” гэсэн нэрээр тусад нь тайлагнах ёстой. Жишээлбэл:

“Баян” компани 1760 га газарт алтны эрэл хайгуул хийх “Х2” тусгай зөвшөөрлийг 2009 онд 250 000₮ авч эзэмшиж, мөн жилийн төлбөр болох 230 000₮ төлсөн. Уг компани мөн 2120 га бүхий хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн “Х1” талбайд 2007 оноос хойш хайгуулын ажил хийж байгаа. Анх авч эзэмшсэн үнэ 300 000₮, 2010 оны хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн төлбөрт 275 000₮ төлсөн. “Х1” тусгай зөвшөөрлийн талбайд хуримтлагдсан хайгуулын зардал буюу хайгуулын хөрөнгө нь 41 280 000₮ байсан. Тайлант хугацааны удирдлагын зардал нь 11 880 000₮. 2010 оны “Х1” талбайн Хайгуулын ажлын зардлын 25 000 000₮ зээлээр санхүүжүүлсэн.

2010 онд “Х2” болон “Х1” хайгуулийн лицензийн талбайд гарсан зардлууд:

“Х1” талбай “Х2” талбай

Бэлтгэл ажил - 662 000₮Төлөвлөгөө зохиох - 500 000₮Агаарын зургийн тайлал - 162 500₮Эрлийн маршрут 882 000₮ 820 000₮Суваг малталт 21 900 000₮ 18 875 000₮Сорьцлолт 897 500₮ 1 150 000₮

Лабораторийн ажил 5 200 000₮ 4 476 450₮Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн жилийн төлбөр

275 000₮ 230 000₮

Мөн уг хоёр талбайд гарсан нийлмэл зардал болох хүн тээвэрт 2 296 000₮, ачаа тээвэрт 1 690 000₮ гарсан. Нийлмэл зардлыг хуваарилахдаа хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн талбайн хэмжээг суурь болгон авч үздэг гэвэл:

Талбай, га Хуваарилагдах зардал

“X1” талбай 2 120 2 217 841“X2” талбай 1 760 1 768 159Нийт 3 880 га 3 986 000

Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн талбай тус бүр дээр гарсан зардлуудыг Зардлын аргаар бүртгэвэл:

Дт Хайгуулын ажлын зардал “X1” талбай 31 472 341₮ Кт Мөнгө 6 372 341₮ Кт Богино хугацаат өр төлбөр 25 000 000₮

Кт Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн хорогдуулга “X1” талбай

100 000₮

Дт Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл “X2” талбай

250 000₮

Дт Хайгуулын ажлын зардал “X2” талбай 28 727 442₮ Кт Мөнгө 28 894 109₮

Кт Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн хорогдуулга “X1” талбай

83 333₮

Эдгээр хайгуулын ажлын зардлууд нь Орлого, үр дүнгийн тайлангийн Үйл ажиллагааны зардлын хэсэгт “Хайгуулын ажлын зардал 60 199 783₮ (“X1” талбай” 31 472 341₮, “X2” талбай” 28 727 442₮) гэж нийт дүнгээр нь тайлагнах нь зүйтэй юм.

Дт Удирдлагын зардал 11 880 000₮ Кт Мөнгө 11 880 000₮

Удирдлагын зардал нь хөрөнгийн өртөгт хуримтлагдсан зардалд орохгүй. Тайлант үеийн зардлаар бүртгэгдэнэ.

Хайгуулын зардлыг капиталжуулах, түүний бүртгэл. Хайгуулын үйл ажиллагаа явуулж байгаа (Х тусгай зөвшөөрөлтэй) аж ахуйн нэгжүүд нь “Хайгуул, үнэлгээний хөрөнгө” гэсэн нэртэй дансанд дараах үйл ажиллагаатай холбоотой гарсан зардлуудыг хуримтлуулан бүртгэдэг:

Бэлтгэл ажил, геологийн зураглал, эрлийн маршрут, талбайн сорьцлолт, геохимийн судалгаа, геофизикийн судалгаа, гидрогеологийн ажил,

геоморфологийн ажил, топогеодезийн ажил, уулын ажил, өрөмдлөг, сорьцлолт, лабораторийн ажил, суурин боловсруулалт

Аж ахуйн нэгж нь ямар зардлуудыг хайгуул, үнэлгээний хөрөнгөөр хүлээн зөвшөөрөх талаар заасан нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогыг тодорхойлж, тогтвортой мөрдөхийн хамт Хайгуул, үнэлгээний хөрөнгийг өртгөөр нь балансад эргэлтийн бус хөрөнгөөр ангилах хэрэгтэй.

Ашигт малтмалын ордыг ашиглах, боловсруулахад гарсан зардал болон ерөнхий удирдлагын зардлыг хайгуул, үнэлгээний хөрөнгөнд хүлээн зөвшөөрдөггүй.

Ашигт малтмалын хайгуулын ажлын явцад авсан зээлийн зардлыг НББОУС 23 Зээлийн Өртөг-ийн дагуу бүртгэх хэрэгтэй.

Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн өртөгт тусгай зөвшөөрлийн төлбөрөөс гадна хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой үйлчилгээний хөлс, тусгай зөвшөөрөл олж авсан зардал орно. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн өртгийг Биет бус хөрөнгөнд хуримтлуулан бүртгэж байгуулсан хорогдлын дүнгээр Хайгуул ба үнэлгээний хөрөнгөнд капиталжуулна.

Дээрх жишээ дээр гарсан хайгуулын ажлын зардлыг Капиталжуулах аргаар бүртгэвэл:

Дт Хайгуул ба үнэлгээний хөрөнгө “Х1” талбай 31 472 341₮ Кт Мөнгө/ Өглөг 31 372 341₮

Кт Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн хорогдуулга “Х1” талбай

100 000₮

Дт Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл “Х2” талбай 250 000₮Дт Хайгуул ба үнэлгээний хөрөнгө “Х2” талбай 28 727 442₮ Кт Мөнгө/ Өглөг 28 894 109₮

Кт Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн хорогдуулга “Х2” талбай

83 333₮

Балансад Эргэлтийн бус хөрөнгө хэсэгт Хайгуул ба үнэлгээний хөрөнгө 101 479 783₮ (“Х1” талбайн урд онуудын хайгуулын ажлын хуримтлагдсан зардал 41 280 000₮ мөн тайлант үеийн зардал 31 472 341₮; Хайгуул ба үнэлгээний хөрөнгө “Х2” талбай 28 727 442₮-ийн нийт дүн) гэж бүртгэнэ.

Санал, дүгнэлтГеологи, уул уурхайн компаниудын хувьд шинээр хайгуул хийхдээ гарсан зардлыг голдуу тайлант үеийн зардлаа болгох эсвэл түр хуримтлуулах аргаар бүртгэх хэрэгтэй.

Тайлант үеийн зардалд шууд бүртгэхдээ доорхи 2 хандлагыг баримтлахыг снал болгож байна.

1. Хайгуулын бизнес зорилгыг тодруулах хүртэл зардлыг шууд тайлант хугацаанд нь бүртгээд дараагийн зардлуудыг хуримтлуулж эхлэх

2. Хайгуулын эхний шатны зардлыг шууд бүртгээд үнэлгээ эхэлж тухайн ордын эдийн засгийн үзүүлэлт нааштай болоход хуримтлуулан бүртгэж эхлэх

Хайгуул судалгааны ажлын зардлын талаар хийх нэмэлт тодруулгын тусгай стандарт байдаггүй ч санхүүгийн тайланд доорх тодруулгыг хийвэл зохистой юм.

1. Хайгуул судалгаа ба үнэлгээний ажлын зардлын талаар

2. Хайгуулын үе болон үнэлгээний үеийн зардлын бүртгэлийн бодлого

3. Шууд зардалд тооцсон дүн

4. Түр хуримтлуулсан зардлын дүн

5. Эргэж капиталжуулагдсан зардал

6. Капиталжуулсан зардлын дүнгийн тохиргоо гэх мэт

Хайгуул судалгаа болон үнэлгээний үеийн зардлыг талбай тус бүрээр нь хуримтлуулан бүртгэх хэрэгтэй. Хуримтлуулсан хайгуул судалгаа, үнэлгээ, бэлтгэл ажил болон бүтээн босгох зардал тухайн талбайг зарах боломжит үнэ эсвэл уурхайн олборлолтоос олох нийт орлогоор бүрэн нөхөгдөх ёстойг анхаарч ирээдүйн олборлолтоор олох орлого гарч буй зардлын өнөөгийн дүнгээс үргэлж их байгаа эсэхийг хянах хэрэгтэй юм.

Геологи, уул уурхайн салбар нь бусад салбартай харьцуулахад онцлог ялгаатай байдаг тул компаниудын нягтлан бодогч нарт салбарын онцллогт тохирсон бүртгэлийн бодлогыг явуулж, бүртгэлээ зөв хөтлөхөд чадваржуулах шаардлага тулгарч байна.

Ашигласан материал:

1. СТОУС 6 “ Ашигт малтмалын хайгуул ба үнэлгээ”2. Сангийн сайдын 2011 оны 12 дугаар тушаал Ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын зардлыг НББ-д бүртгэх журам”3. www.gaap.ru 4. www.ifrs.ru

Илтгэгч: Г.Алтанзаяа МУИС-ийн ХҮС-ийн нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн эрхлэгч, ТИНЗ нийгэмлэгийн гүйцэтгэх захирал. Доктор (Ph.D), профессор

2003 онд “Монгол Улсын Татварын бодлогын онол арга зүйн үндэс” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан. Татварын бүртгэлийн сурах бичгийг зохиосноос гадна татвартай холбоотой 30 гаруй илтгэл, өгүүлэл бичиж, хэвлүүлж нийтэлсэн.

ОРЛОГЫН АЛБАН ТАТВАРЫН БҮРТГЭЛ, ТАЙЛАГНАЛЫН АСУУДАЛ

Оршил

Монгол улсын Үндсэн хуулийн 17.1.3-р заалт “Хуулиар ногдох албан татвараа төлөх” гэсэн иргэний үндсэн үүрэгт үндэслэсэн татварын харилцаа нь Татварын ерөнхий хууль, албан татвар, төлбөр, хураамж, бусад дагалдах хууль гээд 30 орчим хууль, түүнийг даган гарсан тогтоол, журам, заавар, аргачлал гэсэн эрх зүйн өргөн хүрээтэй билээ. Татвар ногдуулалтын ямар ч хуульд татвараа тооцох, бүртгэх, тайлагнах гэсэн ажилбаруудыг тусгах буюу түүнийг хэрэгжүүлэх механизм, татвар төлөгчийн үүргээ биелүүлэх орчинг бүрдүүлэх нь төрийн үүрэг юм. Иймээс энэхүү илтгэлээрээ татварын харилцаанд баримталвал зохих зарчмууд, эрх зүйн үндсийг судлан хэрэгжилтийн өнөөгийн байдлыг үнэлэх, ялангуяа голлох үүрэг бүхий орлогын албан татварын хуулиудын бүртгэл тайлагналын хэрэгжилт, тулгамдаж буй асуудлыг хөндөж тавихыг зорилго болголоо.

Орлогын албан татвар нь татвар төлөгчийн үүргийг хэмжих гол хэрэгсэл буюу төр - иргэн, хуулийн этгээдийн үйл ажиллагааг холбогч гол шижим нь юм. Орлогын албан татвараар иргэд нь төрийн үйлчилгээний хүрээнд нийгэмд ямар үйл ажиллагааг, ямар үр дүнтэйгээр хэрэгжүүлэв гэдгээ тайлагнах буюу түүгээрээ иргэний үндсэн үүргээ ийнхүү хэрэгжүүллээ гэдгээ баталгаажуулдаг билээ. Иймээс орлогын албан татвар бол шууд татварын нэгэн төрөл, татварын бүртгэлийн гол цөм нь, татварын харилцааг нийгэмд хэмжигч, иргэний үндсэн үүргийг тодорхойлогч механизм юм.

Орлогын албан татварын үндсэн ухагдахуунОрлогын албан татвар нь нэн эртний түүхтэй шууд татварын нэг төрөл

юм. Анх Англи улсад 1799 онд орлогын албан татварыг хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш АНУ 1860, ЭЗХАХБ-ийн гишүүн орнууд 1910 аад оноос, дараа нь ОУВС-ийн гишүүн орнууд, Шилжилтийн эдийн засагтай орнууд хэрэгжүүлж иржээ.

Орлогын албан татварын онцлог шинж:

Төлөгч субьектүүд нь хувь хүн, хуулийн этгээдүүд байна (дотоод, гадаадын)

Санхүүгийн бүртгэлтэй уялдах ёстой

Амьдрал, практикаас үүдэлтэй зохицуулалтын заалтууд ихтэй

Хуульд төвөгтэй заалтууд их ордог учир нарийн тайлбар шаарддаг

Орлогын албан татвараар татвар ногдуулах орлогын эх үүсвэр нь:

хөдөлмөр эрхлэлтийн

бизнесийн үйл ажиллагааны

хөрөнгийн орлогоос бүрдэнэ.

Орлогын эх үүсвэрийг ялган зааглахын учир нь татвар ногдуулах орлогыг тодорхойлоход хасалт хийх, нягтлан бодох бүртгэлийн бичилттэй уялдуулах, татвар төлөгчийн нэгжийг сонгох, хууль хэрэгжүүлэлтийг хангах зэрэгтэй холбоотой юм.

Монгол улсын эдийн засаг сүүлийн жилүүдэд өсөлттэй байгаа төдийгүй төсөв эерэг үзүүлттэй гарч байгаа нь эдийн засгийн хувьд сайн үзүүлэлт юм. Монгол улсад орлогын албан татвар нь ДНБ-д 7 орчим хувийг (Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар 5%, Хувь хүний орлогын албан татвар 2%) эзлэж байна. Төсвийн болон татварын орлогод орлогын албан татварын гүйцэтгэх үүргийг дараах графикаас харъя.

Орлогын албан татварын гүйцэтгэх үүрэг

График 1. Хувийн жингээр

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 20100

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Татварын орлогын төсвийн орлогод эзлэх хувьТөсвийн нийт орлогод ААНОАТ-ын эзлэх хувьТатварын орлогод ААНОАТ-ын эзлэх хувьТөсвийн нийт орлогод ХХОАТ-ын эзлэх хувьТатварын орлогод ХХОАТ-ын эзлэх хувь

Эх сурвалж. Статистикийн этхтгэл.2009

Төсвийн нийт орлогод татварын орлого 2003 оноос өсөлттэй байхад ААНОАТ-ын орлого 2006 он хүртэл өсч байснаа түүнээс хойш буурах сөрөг үр дагавартай байгаа нь харагдаж байна.

Татварын үндсэн зарчмуудын төлөв байдал

Татварын тогтолцооны шалгуур болох шударга, үр ашигтай байх зарчим нь татварын оновчтой бодлого, сайн стратеги бүхий удирдлага, боловсронгуй эрх зүйн зохицуулалт, зөв зохион байгуулалт, үр дүнтэй бүртгэл, хяналт, мэдээлэл бүхий татварын механизм, татвар төлөгчийн татвар төлөх нь зайлшгүй гэсэн сэтгэлгээний төлөвшил зэргийн тусламжтайгаар татвараа хураан авахад шударга механизм үйлчлэхэд оршино.

Адам Смит 1776 онд “Ард түмний баялаг” номондоо татварын тогтолцооны үндсэн зарчмуудыг тодорхойлсон нь өнөөдрийн татварын онолын үндсэн суурь болсоор байна.

1. Татвар шударга, тэгш байх ёстой өөрөөр хэлбэл орсон орлоготой нь уялдах ёстой.

2. Төлөх татвар нь тодорхой байх ёстой, татвар төлөгчид тооцоолох болон төлөх хугацаа нь тохиромжтой байх ёстой.

3. Татвар нь төлөгдөхүйц байх ёстой.

4. Татвар нь үр ашигтай байх ёстой

Энэхүү зарчмууд нь Монгол Улсын орлогын албан татварын харилцаанд хэрхэн биелэлээ олж буйг хуулийн зохицуулалттай холбон авч үзье.

1. Татвар нь шударга, тэгш байх ёстой гэдгийг Татвар төлөгч нь иргэний үндсэн үүргээ хэрэгжүүлэхэд тэгш хандах, шударгаар хэрэгжүүлэхийг хэлж байгаа гэж үзэж байна. Та ажил, үйлчилгээ эрхлэх буюу хөдөлмөр эрхлэн орлого олж буй бол хуулийн дагуу татвараа шударгаар төлөхийг, хувь хэмжээ, аливаа зохицуулалт нь бүгдэд тэгш үйлчлэх учиртай.

Монгол улсын татварын тогтолцоог шударга, тэгш байгаа гэж үзэж байна уу? гэвэл тийм гэж хариулах хүн хир олон байгаа бол? үүнд юу нөлөөлж байгаа вэ? Учир нь:

- ТЕХ-ийн 18.1.1: 30.1.11-р заалтуудын хэрэгжилтийг үнэлэх, хариуцлага хүлээлгэх механизм үгүй байгаа нь хэн дуртай нь тайлан гаргадаг, үнэн зөвийг тогтоох механизм байхгүй байна. Хэн тайлан гаргах нь эзэнгүй, буруу гаргалаа гээд хариуцлага үгүй тогтолцоо үйлчилж байна.

- Татвараа төлөхөөс өөр аргагүй гэсэн сэтгэлгээний төлөвшил бүрдээгүй, төлөхгүй байх боломжийг хайх, үгүй ядаж хамгийн багаар төлөх гэсэн хандлага давамгайлсан

2. Төлөх татвар нь тодорхой байх ёстой гэдэг нь би яагаад энэ татварыг төлөх ёстой, ямар хэмжээгээр, яаж төлөх, тайлагнах, бүртгэх нь тодорхой байх асуудал гэж ойлгож байна. Хуулинд тодорхой бус заалтууд байгаа нь хуулийг үнэгүйдүйлж байгааг анхааран өөрчлөх, шинэчлэх шаардлага байна. Тухайлбал: ХХОАТ-ын тухай хууль нь иргэний үндсэн үүргээ хэрэгжүүлэхтэй холбоотой нэг механизм нь юм. Гэтэл тухайн хуулийн тодорхой бус, зөрчилтэй заалтууд нь энэ харилцааг гажуудуулж байгаа болно. Төрийн зүгээс шийдвэрлэх олон асуудлыг энэ хуулиар

иргэний үүрэгтэй нь холбох замаар нийгэмд шударга, үр ашигтай харилцааг тогтоох боломжтой. Орлогыг нь тухай бүр тодорхойлох боломжгүй ажил, үйлчилгээ хувиараа эрхлэгч хувь хүний орлогын албан татварын хуулийг ХХОАТ-ын хуультай уялдуулах, өөрчлөх хэрэгтэй юм.

3. Татвар нь төлөгдөхүйц байх ёстой. Ямар тохиолдолд татвар төлөгдөхүйц байдалд хүрэх вэ? гэдэг асуулт гарна. Татварыг мөнгөөр төлнө гэдгийг бид бүгд мэднэ. Тиймээс татвар ногдуулалтад мөнгөн суурьт зарчмыг баримталдаг нь олон улсын практик билээ. Монгол улсын татварын тогтолцоонд энэ зарчим хир хэрэгжиж байгаа бол? Үгүй гэж хэлж болноо. Тухайлбал: ААНОАТ-ын хуулиар татвар ногдуулалтыг аккруэл суурьт үндэслэх, НӨАТ-ын хуулиар борлуулалтдаа аккруэл, худалдан авалтдаа мөнгөн суурийг хэрэглэж байгаа нь татварыг бүртгэж тайлагнахад хүндрэлтэй асуудал болсоор байна. Энэ асуудлыг шийдвэрлэх нь татварын алба, татвар төлөгчийн хооронд үүсдэг татварын тайлангаарх өрийн маргаантай асуудал болон татварын бүртгэлд үүсдэг хүндрэлийг шийдвэрлэх боломжтой юм.

4. Татвар нь үр ашигтай байх зарчмын хэрэгжилт ямар түвшинд байгаа вэ? гэдгийг авч үзвэл сайн үзүүлэлт гарах бол уу? Үр ашиг гэдэг нь татварын алба, татвар төлөгчийн аль алины хүрээнд яригдана. Татварын алба нь татварын орлогыг ямар хэмжээний зардлаар цуглуулж буй асуудал, харин татвар төлөгч нь татвар төлөгчийн үүргээ хүндрэл багатай хэрэгжүүлэх, татварын зардал нь бага байх асуудал билээ.

Бүртгэл, тайлагналын хууль эрх зүйн зохицуулалтМонгол улсын нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого12:

аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайлан нь нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандартад нийцсэн байх

санхүүгийн тайлан нь үнэн, зөв баримт материал, бодит тоо, мэдээнд үндэслэх

харилцагч санхүүгийн байгууллагын хянаж хүлээн авсан аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайланг үндэслэн холбогдох байгууллага татвар, шимтгэл, хураамжийн тооцоо хийнэ.

нягтлан бодох бүртгэлийн үйл ажиллагаанд нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандартыг мөрдөнө.

Дээрх хуулийн заалт нь санхүүгийн тайлан гаргахад НББОУС-ыг мөрдөхөөр байгаа нь хэрэглэгчийг бодит үр дүнг харуулсан мэдээллээр хангах зорилготой болно. Санхүүгийн тайлангийн эхний хэрэглэгч нь хөрөнгөө бизнест оруулсан хөрөнгийн эзэн байх тул тухайн эзэнд хөрөнгө нь ямар үр дүн үзүүлэв гэдгийг тайлагнах асуудал билээ.

Монгол улс татварын бүртгэлийн бодлого

12 Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хууль. 4.1.1; 4.1.2; 12.2; 16.1-р заалтууд

Татварын алба, татвар төлөгч нь татварын хууль тогтоомжийг хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ? гэсэн харилцааг өөрт ногдох татвараа тодорхойлох, төлөх, бүртгэх, тайлагнах13 гэсэн зохицуулалтаар татварын ерөнхий хуульд заасан. Үүнийг дараах схемээс харъя.

Татвараа бүртгэж, тайлагнах харилцаа

Схем 1

Аж ахуйн нэгж нь14 нягтлан бодох бүртгэлийн аккруэл сууриар гаргасан улирал, жилийн татварын тайланг үндэслэн жилийн эхнээс өссөн дүнгээр орлого болон төлөх албан татвараа өөрөө үнэн зөв тодорхойлж төсөвт төлөх, хувь хүн15 нь орлогын албан татвар төлсөн тайланг хувь хүний орлогын албан татвар тодорхойлох тайлангийн хуудсаар гаргаж, дараа

13 Татварын ерөнхий хууль. Схемд хуулийн зүйл заалтыг тоогоор нь харуулав. 14 Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хуулийн 21.1-р зүйл15 Хувь хүний орлогын албан татварын хуулийн 28.2-р зүйл

Татварын албаТатвартай холбоотой аливаа ажил гүйлгээг баримтад тусган бүртгэх, тайлагнах/53-р бүлэг/Мэдээ тайланг гаргаж, тогтоосон хугацаанд тушаах/18.1.2: 45.1/Үнэн зөв тодорхойлж, тогтоосон хугацаанд төлөх/18.1.1/Татварын ногдолоо өөрөө тодорхойлох төлөх, бүртгэх, тайлагнах/18.1.1:18.1.2; 18.1.3; 43.1/Татвар төлөгчөөр бүртгүүлнэ/13.1/Татвар төлөгчХуулийн этгээд /НББ хөтөлнө//44.1/Иргэн /энгийн бүртгэл хөтөлнө//44.1/Хуулиар зөвшөөрөгдсөн татварын зөвлөхийн

туслалцаа, зөвлөлгөө авах, эрх ашгаа

хамгаалуулах /17.1.5: 17.1.10/

Татвар төлөгчийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг

хүндэтгэж, тэдэнд итгэл үзүүлэн ажиллана/14.1: 25.1/

Татварын мэргэшсэн зөвлөхийн үйлчилгээ /16:

28.1.12/

Татварын ногдол хийх

оны 02 дугаар сарын 15-ны өдрийн дотор татварын албанд хүргүүлэх үүрэгтэй. Энэ хүрээнд дагаж мөрдөх эрх зүйн актууд Аж ахуйн нэгжийн хувьд наад зах нь 10 гаруй, иргэнтэй холбоотой нилээдгүй байгаа болно.

Татвар төлөгчийн үүргээ хэрэгжүүлж буй байдлыг судалгааЗах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд иргэний үндсэн үүргийг хэмжих нэг механизм болох орлогын албан татвар нь шууд татварын нэгэн төрөл буюу өөрөө үнэн зөв тодорхойлон төлөх, тайлагнаж буй байдлаар нь нийгмийн шударга тэгш харилцааг хэмжих боломжтой.

ТЕГ-ын мэдээллийн зарим нэг тоо баримтыг үндэслэн хийсэн судалгааг дурдвал16 2006 онд нийт тайлан ирүүлсэн аж ахуйн нэгжийн 28,5% нь Х(үйл ажиллагаа явуулаагүй) тайлан гаргаж тушаасан, 6.1% нь алдагдалтай ажилласан, 49,0% нь ямар нэг хэмжээний орлогын албан татварыг төлсөн гэж тайлагнажээ. ХХОАТ-аар 46,0 иргэн татварын тайлангаа ирүүлсэн байсан бол 2009 онд аж ахуйн нэгжийн тоо 53%-иар өссөн, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тайлан тушаалтын байдал алдагдалтай тайлан 18%, Х тайлан 35%, татвар төлөх орлоготой нь 35% болсон байна.

ААНОАТ-ын тайлан тушаалтын байдал. Хүснэгт 1

Он

Татварын албанд тайлан

ирүүлбэл зохих

Хувь

Эзлэх хувь

Тайлан ирүүлсэн

ҮүнээсТайлан

ирүүлээгүйХ тайлан

Алдагдалтай

Татвар төлөх

орлоготой

2003 22414 100 95 22,5 16,1 56,4 52004 26431 100 94,5 25,2 15,8 50,5 5,52005 30401 100 91,3 27,4 16,5 47,4 8,72006 34500 100 88,6 28,5 16,1 44 11,42007 40909 100 82,3 30,4 14,7 37,2 17,72008 48592 100 88,4 36,0 16,1 36,3 11,62009 52846 100 87,8 35,0 17,9 34,9 12,2

Эх сурвалж: ҮТЕГ-ын МБАХ-ийн мэдээлэл

16 ҮТЕГ-ын МБАХ-ын мэдээ

ААНОАТ-ын тайлан тушаалтын байдал.

График 2

2003 2004 2005 2006 2007 2008 20090

10

20

30

40

50

60

Татвар төлөх орлоготой тайлагнасан татвар төлөгчАлдагдалтай тайлагнасан татвар төлөгчХ тайлан ирүүлсэн татвар төлөгчТайлан ирүүлээгүй татвар төлөгч

Татвар төлөх орлоготой гэж тайлагнасан аж ахуйн нэгжийн тоо 2003 онд 56.4 хувийг эзэлж байсан бол 2009 онд 34,9 хувь болж 22 орчим хувиар буурчээ. Эсэргээр Х тайлан, алдагдалтай тайлан гаргадаг, тайлан ирүүлээгүй аж ахуйн нэгжийн эзлэх хувийн жин өссөн байна.

ААНОАТ-ын орлого, тайлагналын хамаарал

График 3

2003 2004 2005 2006 2007 2008 20090

10

20

30

40

50

60

Татварын орлогод ААНОАТ-ын эзлэх хувьТатвар төлөх орлоготой тайлагнасан татвар төлөгчХ тайлан ирүүлсэн татвар төлөгч

Дээрх график нь татварын орлогод ААНОАТ-ын орлого, татвар ногдох орлоготой гэж тайлагнасан татвар төлөгчийн тоо ерөнхийдөө буурах төлөвтэй байгаа, харин Х тайлан (үйл ажиллагаа явуулаагүй)-гаар тайлагнаж буй татвар төлөгчийн тоо эсэргээр өссөн хамаарлыг харуулж байна.

ХХОАТ-ын хуулинд “...орлогын албан татвар төлсөн тайланг хувь хүний орлогын албан татвар тодорхойлох тайлангийн хуудсаар гаргаж, дараа оны 02 дугаар сарын 15-ны өдрийн дотор татварын албанд хүргүүлнэ”17 гэж заалт мөрдөгдөж байгаа. Энэ заалт орлого олж буй хүн бүрт тэгш үйлчилнэ. Монгол улсад эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын тоо нэг сая гаруй байгаа үүнээс 977,4 нь хөдөлмөр эрхэлж байгаа гэсэн судалгаа18 бий. Одоогийн нийгмийн ойлголт нь татвараа суутгуулиад төлж байгаа гэх байх. Гэтэл зөвхөн цалин хөлсний орлогоосоо өөр огт орлогогүй иргэн хир олон байгаа бол?

ХХОАТ-ын тайлан тушаалтын байдал Хүснэгт 2

Онууд2004 2005 2006 2007 2008 2009

Тайлан ирүүлбэл зохих 47784 48784 49208 49367 34600 40404

Тайлан ирүүлсэн 46771 41439 41991 42747 40404 40367

Ирцийн хувь 98% 85% 85% 86% 86% 99%Хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдэлсэн иргэдийн тоо

20788 30927

Эзлэх хувь 60% 77%ТЕГ-ын мэдээлэл.

ХХОАТ-ын хуулийн дагуу тайлагнах үүргээ 2009 оны байдлаар хөдөлмөр эрхэлж байгаа иргэдийн 4 орчим хувь нь хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд үүний 77% нь хуулийн дагуу хөнгөлөлт чөлөөлөлт эдэлсэн байна. Энэ хуулийн дагуу татвараа тайлагнах нь үндсэн хуулинд заасан үндсэн үүргээ хэрэгжүүлж буйг илтгэх билээ. Тэгвэл хөнгөлөлт, чөлөөлөлтөө эдлэх нь ХХОАТ-ын хуулийн дагуу тайлагнах үүрэгтэй гэсэн ойлголт илүү оршин байгаа юм биш үү? гэсэн асуулт гарч байна.

Орлогын албан татварын бүртгэл

Орлогын албан татварын бүртгэл нь аж ахуйн нэгжийн орлоготой шууд хамааралтай. Аж ахуйн нэгж нь орлогоо хэрхэн бүртгэх нь бодлого, эрх зүйн хүрээгээрээ ялгаатай болох нь тодорхой. Иймээс НББОУС-12 нь татварын хууль тогтоомжоос үүсэх бүртгэлийн асуудлыг хэрхэн зохицуулан бүртгэх арга зүйг тодорхойлсон болно.

Монгол улсын нягтлан бодох бүртгэл, аудит ба компанийн санхүүгийн тайлагналын байдалд Дэлхийн банкнаас хэрэгжүүлсэн Стандарт, дүрэм, журмын хэрэгжилтийн байдалд хийсэн үнэлгээнд19:

Ихэнх компаниуд зөвхөн татварын албанд хүргүүлэх үүднээс санхүүгийн тайлан тэнцлээ гаргадаг

17 ХХОАТ-ын хуулийн 28-р зүйлийн 2-р заалт18 http://zaluu-marketer.blogspot.com/2010/03/2010-2.html19 Стандарт, дүрэм журмын хэрэгжилтэд өгсөн үйлгээний тайлан.

... тайлан гаргагч олон этгээд СТОУС-ын дагуу хөтөлдөг нийтлэг зориулалтын нягтлан бодох бүртгэл болон татварын зориулалттай нягтлан бодох бүртгэлийн үндсэн ялгааг ойлгож чадаагүй байна

“Татварын зориулалтаар тооцоолсон дүнг” шууд нийтлэг зориулалттай санхүүгийн тайлан гаргахад ашиглаж байна

НББОУС 12 Орлогын Албан Татвар – Хойшлогдсон татвар нь Монгол улсын хувьд шинэ ойлголт юм. Ихэнх хүмүүс хойшлогдсон татварын талаар ойлголт байхгүйгээс уг концепцийг санхүүгийн тайлан бэлтгэхэд ашигладаггүй зэрэг дүгнэлтийг өгч дараах зөвлөмжүүдийг гаргасан. Үүнд:

- НББ, аудит, санхүүгийн тайлангийн хууль тогтоомжийг татварын эрх зүйн хүрээтэй нягт уялдуулан хэрэгтэй байна. НББ-ийн ашиг алдагдлыг татвар ногдох ашиг алдагдалтай хэрхэн тулган шалгах талаар удирдамж заавар гаргах шаардлагатай.

- Татварын байцаагчдын чадавхийг бэхжүүлэх

- Аккруэль суурь, татварын болон санхүүгийн бүртгэлийн ялгаа... ойлголтуудыг мэргэжлийн боловсролын төвөөр дамжуулан сургалтуудаар өгөх хэрэгтэй гэжээ.

Энэхүү судалгааны ажлаас хойш нилээд хугацаа өнгөрсөн ч дээрх байдал дийлэнх хэсэгт нь хэвээр үргэлжилсээр байгаад нийтээрээ анхаарах цаг нь болжээ. Үүнийг засах эрх зүйн акт нь батлагдсан. Монгол улс НББ-ийн бодлогоо хэрэгжүүлэх үүднээс Сангийн сайдын 2010 оны 5-р сарын 25-ны 121 дүгээр тушаалаар “Санхүүгийн болон орлогын албан татварын тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг зохицуулах журам” –ыг батлан мөрдүүлж байгаа. Энэхүү журмын зорилго нь Монгол улсын нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого болон НББОУС 12-ыг хэрэгжүүлэх, тайлангуудын уялдааг хангах, татварын нөлөөллийг нягтлан бодох бүртгэлийн арга зүйгээр бүртгэх тайлагнахад чиглэсэн. Стандартын дагуу бүртгэгдсэн санхүүгийн тайлангийн татварын өмнөх ашгаас татвар ногдуулах орлогыг тодорхойлох түүний нөлөөлийг хойшлогдсон татварын дансдаар бүртгэх, тайлагнах нь орлогын албан татварын гол арга зүй ажээ.

Санхүүгийн тайлан, татварын тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг тохируулах нь нягтлан бодогчдоос дараах зүйлүүдийг хийхийг шаардаж байгаа. Үүнд:

1. Тайлант үеийн татварын зардлыг тодорхойлох

2. Тайлант үед үүсэх хойшлогдсон татварын өр төлбөр, хойшлогдсон татварын хөрөнгийг хүлээн зөвшөөрөх

3. Хойшлогдсон татварын өр төлбөр, хойшлогдсон татварын хөрөнгийн үлдэгдлээс тайлант үед хамаарах хэсгийг тодорхойлох

4. Тайлант үеийн татварын өглөгийг тодорхойлох

Тайлант үеийн татвар ногдуулах орлогоос тооцсон орлогын албан татварын өглөгийн дүн нь тайлант үед төлөх татвар болно.

Татвар ногдох орлогыг тодорхойлох тохируулга хийх арга зүйг доор схемээс харъя.

Татвар ногдуулах орлогыг тодорхойлохСхем 2

Тайлант үеийн татварыг тодорхойлох нь Орлогын албан татварын зардал, төсөвт төлөх өглөгийг тооцон гаргахад чиглэнэ. Татварын өмнөх ашиг, Татвар ногдуулах орлого 2-ын зөрүүг таниж мэдэх, түүнийг ангилан зохих тохируулгыг хийн дансанд тусгах нь орлогын албан татварыг бүртгэх, тайлагнах гол арга зүй болно.

Зөрүүгийн ангилалСхем 3

Тайлант үеийн татвар = (Татварын өмнөх ашиг +,- Тохируулга) х Хувь хэмжээ

Зөрүүг үүсч буй шинж байдлаас нь байнгын болон түр шинжтэй гэж ангилах бөгөөд энэ нь хууль тогтоомжийн заалт, арга аргачлалын сонголтоос хамаарна. Манай ААНОАТ-ын хуулинд аккурэль суурьт зарчмыг хэрэглэхээр заасан байгаа. Үүсч буй зөрүүгээс шалтгаалан ирээдүйд тооцох татварын өр төлбөр ихсэх, багасах нөлөөллийг хөрөнгө, өр төлбөртэй нийцүүлэн бүртгэх нь “Татварын нөлөөлөл”-ийг нягтлан бодох бүртгэлд тусгах үзэл баримтлал юм. Өөрөөр хэлбэл тайлант үеийн орлогын албан татварын зардал, өглөг нь яг тэнцүү байхгүй тул түүнийг зохицуулан Хойшлогдсон татварын дансдаар бүртгэж байгаа болно.

Санхүүгийн болон орлогын албан татварын тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг зохицуулах журмын хэрэгжилтийн байдал

Санхүүгийн тайлангийн үндсэн зорилго нь тухайн хөрөнгийн эзний зүгээс ямар хэмжээний хөрөнгө зарцуулаад ямар хэмжээний үр дүнд хүрэв гэдгийг хэмжих бүртгэл юм. Бизнесийн бодит үр дүнгээ тодорхойлоход өөртөө тохирох арга, аргачлалаа сонгон нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогодоо тусган хэрэглэх боломжтой билээ. Харин татварын зорилго бүхий бүртгэл нь хуулийн дагуу ямар хэмжээний татварын зардал хүлээх үү гэдгийг хэмжих юм. Өөрийн зүгээс арга, аргачлалын сонголт хийх боломжгүй зөвхөн хуульд заасны дагуу хэрэгжүүлнэ. Энэ нь улс төрийн бодлогын үр дүнд ямар хэмжээний татварын ачаалал үүрч байгаагаа мэдэх бүртгэл юм.

Санхүүгийн болон орлогын албан татварын тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг зохицуулах журмыг таниулах, түүнийг хэрэгжүүлэх арга зүйн сургалтуудыг хийж ирсэн буюу ТИНЗ нийгэмлэгийн сургалтад нилээд тооны нягтлан бодогчид, мөн татварын баацагчид хамрагдсан байгаа. Гэсэн хэдий ч түүнийг мэдэж таниж хэрэгжүүлэхэд учир дутагдалтай хандаж буй байдал ажиглагдаж байна. Хэрэгжүүлж буй байдлаас харахад татварын суурийг тодорхойлох, зөрүүг ангилах, бүртгэлд тусгах, хойшлогдсон татварын дансдыг бүртгэх, тайлангуудын уялдааг хангах зэрэгт суралцах, дадлагажих хэрэгцээ байна. Тухайлбал:

Санхүүгийн тайлангаа стандартын дагуу гаргах бус татварын хуульд нийцүүлэн хасагдахгүй зардлыг үйл ажиллагааны бус зардал гэж тайлагнах практик түгээмэл байна.

НББ-ийн зарчим, стандарт, ААНОАТ-ын хууль өөр өөр зорилготой болохыг ямар ажил гүйлгээнээс зөрүү үүсэхийг мэргэжлийн нарийн арга зүйгээр тодорхойлох

Татварын суурь, дансны дүнгийн ялгааг мэдэх, түүнийг тооцох, холбогдох хөрөнгө, өр төлбөрийг тооцоолох

Хойшлогдсон татварын дансдын бүртгэлийг хийх, баримтжуулах

Татвартай холбоотой тооцоолол бүхий ажил гүйлгээг баримтжуулах, дансдад тусгах

Тайлангуудын уялдааг хангах, хойшлогдсон татварын дансаар зохих зохицуулалтуудыг хийх гэх мэт

“Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хууль”20-д хөрөнгө, зардалд хяналт тавихтай холбоотой нарийн заалтууд нилээдгүй байдаг нь түүнийг бүртгэж, тайлагнахад нарийн аргачлал, арга зүй хэрэгтэйг харуулна. Тухайлбал: Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн зардлыг тооцохдоо

тухайн хөрөнгө татвар ногдох орлого олоход ашиглаж байгаа юу, үгүй юу гэдгийг

тухайн хөрөнгө тайлант хугацаанд үйл ажиллагаанд ашиглагдсан уу, үгүй юу гэдгийг

зардлыг тооцох шулуун шугамын аргаас өөр арга, элэгдүүлэх хугацааг татварын хуулинд зааснаас өөрөөр хэрэглэх үү гэдгийг

урсгал засварын зардлын хэтэрсэн хэсгийн нөлөөллийг ч тооцох гээд олон зүйл санхүүгийн бүртгэлээс ялгаатай болно.

Мөн зээлийн хүүгийн зардалтай холбоотой орсон заалтууд нь тухайн зээлийг хэнээс, хаанаас авсан, юунд зориулан зарцуулсан зэрэг нь татвараас хасагдах зээлийн хүүгийн зардлыг тооцоход харгалзан үзэх шаардлагатай болно. ААНОАТ-ын хуулинд энэ мэт олон нарийн заалтууд байгаа нь санхүүгийн тайлангийн зорилгоос татварын бүртгэлийн зорилго нь ялгаатай болох нь харагдана. Үүнд:

• Албан татвараас чөлөөлөгдөх орлогууд

• Хөнгөлөлт эдлэх үйл ажиллагаа

• Тусгай хувь хэмжээгээр татвар ногдуулах орлогууд

• Татвар нь төлөгдсөн орлого

• Хязгаарлалт бүхий зардал

• Зардалд тавигдах хязгаарлалтаас үүсэх зардал

• Үл хасагдах зардал

• Зээлийн хүүгийн зардал

• Элэгдлийн зардал

• Гаалийн татварын зардал

• Алдагдлыг шилжүүлэн тооцох

• Харилцан хамаарал бүхий этгээдийн хооронд гарсан ажил гүйлгээ зэргийг таньж мэдэх, түүнийг татварын бүртгэлд бүртгэх, тайлагнах арга зүйг эзэмших нь өнөөдрийн тулгамдсан асуудал болоод байна.

Орлогын албан татварын тайлагналАливаа тайлангийн зорилго нь ямар зориулалттай, ямар мэдээллээр ямар хэрэглэгчийг хэрхэн хангаж буй гэдгээсээ хамаарах буюу хоорондын тоо мэдээллийн уялдаагаар бүртгэлээр тавих хяналтыг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй.

20 2006 онд батлагдаад 2007 оны 1-р сарын 1-ээс мөрдөж байгаа

Аж ахуйн нэгжийн хувьд орлогын албан татвар нь тухайн бизнесийн байгууллагын хувьд татварын хууль тогтоомжийн дагуу хүлээж буй зардал, төрийн санд төлөх өглөг болох тул түүнтэй холбоотой дансдуудын үр нөлөө нь дараах 4 тайланд тусна. Үүнд:

Орлогын тайланд – Орлогын албан татварын зардал

Баланс – Тайлант үеийн татварын өглөг, хойшлогдсон татварын хөрөнгө, өглөг

Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тайлан

Санхүүгийн болон орлогын албан татварын тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг зохицуулах тайлан

Эдгээр тайлангууд нь тус тусын зориулалттай буюу орлогын тайлан, балансад зөвхөн албан татварын хуулийн дагуу татварыг ногдуулсны үр дүнг Орлогын албан татварын зардал, Тайлант үеийн татварын өглөг, Хойшлогдсон татварын хөрөнгө, өглөг гэсэн дансуудаар тусгана. Эдгээр тайлангууд хэрхэн уялдахыг дараах схемээс харъя.

Тайлангуудын уялдаа

Схем 4

Орлогын тайлан Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тайлан

Татварын өмнөх ашиг (алдагдал)

Татварын зардал

5. Татварын өмнөх ашиг +, алдагдал – 25-р мөр

6 мөр = Зөрүүг зохицуулах тайлангийн А1, В3

7 мөр = Зөрүүг зохицуулах тайлангийн А2, В4

8, ... 15 –р мөр

Тусгай хувь хэмжээгээр төлбөл зохих татварын дүн 51-р мөр

Нийт төлбөл зохих татвар 52-р мөр

Тайлангийн эхний үлдэгдэл

Тайлангийн эцсийн үлдэгдэл

Баланс Санхүүгийн болон орлогын албан татварын

тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг зохицуулах тайлан

Хөрөнгө

-ОАТатварын авлага

-Хойшлогдсон татварын хөрөнгө

Өр төлбөр

-ОАТатварын өглөг

-Хойшлогдсон татварын өглөг

Санхүүгийн тайлангийн татварын өмнөх ашгийн дүн

Б3. Тайлант үеийн татварын зардал

А1+ В3 = ААНОАТ-ын тайлангийн 6-р мөр

А2+ В4 = ААНОАТ-ын тайлангийн 6-р мөр

6. Татвар ногдуулах орлого

7. Ногдуулсан татвар

8. Хөнгөлөгдөх татварын дүн

9. Тусгайлсан хувь хэмжээгээр татвар ногдуулах орлого, татвар

10. Нийт дүн (Татвар ногдуулах орлого 6+9), (Төлбөл зохих татвар 7-8+9)

11. Хойшлогдсон татварын хөрөнгө

12. Хойшлогдсон татварын өглөг

Хойшлогдсон татварын хөрөнгө, өглөгийн дансны хөдөлгөөн Хүснэгт 3

ҮзүүлэлтХТ-ын эхний

үлдэгдэл Гүйлгээ ХТ-ын эцсийн үлдэгдэл

Дебет Кредитхөрөнгө Өглөг хөрөнгө Өглөг

1 Барилга

Тайлангуудын тоо мэдээлэл хэрхэн уялдахыг дөрвөн тайлангийн хувьд сумаар зааж харуулав. Нягтлан бодох бүртгэлийн давхар бичилтийн системээр тайланд туссан тоо мэдээлэл нь ямагт нэг нь нөгөөтэйгээ тохирч байх үзэлд тулгуурладаг тул тайлангуудын тоо мэдээлэл ч ялгаагүй хоорондоо нийцэж байх учиртай.

Хувь хүний орлогын албан татварын хуулиар иргэний татвар төлөлтын харилцааг өөрөө тодорхойлон төлөх гэж хуульчилсан ч бусдад орлого шилжүүлэхдээ ногдох татварыг нь суутган авч төсөвт төлөх, тайлагнах үүргийг орлого шилжүүлж буй этгээдэд хариуцуулсан байгаа. Иймээс ХХОАТ-ын хуулийн дагуу тайлагнах асуудал Аж ахуйн нэгж байгууллагад ч, иргэнд ч хамааралтай. ХХОАТ-ын хуулийн боловсруулалт, тайлагналын асуудлыг цогцоор авч сайжруулах нь зүйтэй юм.

Санхүүгийн болон татварын тайлангийн зөрүүг зохицуулан тайлагнахын ач холбогдол

Санхүүгийн тайлан, татварын тайлангийн зөрүүг зохицуулан бүртгэснээр Нягтлан бодох бүртгэл, татвар, аудитын тогтолцооны зааг ялгаа тодорхой болох буюу үйл ажиллагаа нь цаашид боловсронгуй болох үндэс болно. Мөн нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээ мэдээллийг боловсруулах төрийн бодлого, хууль тогтоомж хэрэгжих төдийгүй санхүүгийн мэдээллийн ил тод байдал болон үнэн зөв байдалд эерэг нөлөөтэй билээ. Зөрүүг зохицуулан бүртгэж тайлагнах нь

- Нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого хэрэгжих - Тайлангуудын уялдаа хангагдах - Татвар ногдуулалт, төлөлт, хураалтад бүртгэлээр хяналт тавих

боломжтой болох- Татварын хяналт шалгалтад нотолгоо болохуйц мэдээлэл бүрдэх- Татварын хууль тогтоомжийг улсын хэмжээнд нэг мөр дагаж

мөрдүүлэх арга зүйтэй болох- Хариуцлага тооцох үндэс бүрдэх- Татварын албаны мэдээ тайлан эмх цэгцтэй болох зэрэг олон ач

холбогдолтой.Үндсэн хууль, бусад хуулийг дээдлэн хүндэтгэж, сахин биелүүлэх21

гэсэн үндсэн үүргээ биелүүлэхэд, Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хууль, Татварын хуулиудын заалтуудын хэрэгжилтийг хангахад зөрүүг хэрхэн зохицуулан бүртгэх асуудал хамгийн их хамааралтай болно. Хэрэв хэрэгжүүлэхгүй бол хуулинд олон улсын стандартад нийцүүлэх, үнэн зөв мэдээллээр хэрэглэгчийг хангах гэх мэтчилэн олон заалтуудыг байлгах хэрэг байна уу? гэсэн асуулт гарна.

ДүгнэлтНэг. Монгол улсын төсвийн болон татварын орлого өсч байгаа ч түүнийг бүрдүүлэгчийн нэг болох орлогын албан татварын эзлэх хувийн жин сүүлийн жилүүдэд буурч байгаа нь өөрт ногдох татвараа өөрөө үнэн зөв

21 Үндсэн хуулийн 17.1.1 дэх заалт

тодорхойлон төлөх үүргийн хэрэгжилт сул байгаа, түүний үнэн зөв эсэхийг тогтоох хариуцлагын тогтолцоо үгүй болохыг харуулж байна.

Хоёр. Монгол улсын орлогын албан татварын татвар төлөгч болох иргэн, хуулийн этгээдийн татвараа төлж буйгаа тайлагнасан байдлыг судлан үзэхэд иргэдийн 7 орчим хувь нь тайлагнасан, аж ахуйн нэгжийн тайлагналд үйл ажиллагаа эхлээгүй аж ахуйн нэгжийн тоо жилээс жилд өсч байгаа, татвар төлөх орлоготой аж ахуйн нэгжийн тоо 2003 оноос 2009 онд 22%-иар буурсан байгаа нь татвар хураах механизм нь шударга тэгш байх гэсэн татварын үндсэн зарчмыг гажуудуулахад шууд нөлөөлж байна. Үүний үр дагавар нь төсвийн татварын орлогод эзлэх Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын орлого буурч байгаагаар ч ногтлогдож байна. Гурав. Татварын харилцааг тэгш шударга, үр ашигтай болгоход татвараа төлж, бүртгэх, тайлагнах механизмыг сайжруулах, орлогын албан татварыг бүртгэх, тайлагнах арга зүйг эзэмшүүлэх, түүнийг дагаж мөрдөх нь нийтийн үүрэг гэсэн хандлага дутмаг байна. Энэ НББ-ийн бодлогыг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлэхэд саад болж байгаа буюу татварын тооцоололд нийцүүлэн санхүүгийн тайлан гаргах хандлага үргэлжилсээр байна.

Дэвшүүлж буй саналНэг. Татварын харилцаанд хүндрэл учруулж буй орлогын албан татварын бүртгэж тайлагнах суурь зарчим, ХХОАТ-ын тайлагналын тогтолцоог гажуудуулж буй хуулийн заалтуудыг засварлах замаар өөрөө тодорхойлон төлөх үүргийн хэрэгжилтэд чиглэсэн хариуцлагатай татвар хураах механизмыг бий болгох Хоёр. ААНОАТ-ын хуулийн заалтуудад нарийн тайлбар гаргах, кодлох болон хэрэгжүүлэхтэй холбоотой аргачлал, бүртгэл, тайлангийн арга зүйг сайжруулах, хариуцлага хүлээлгэх эзэнтэй болгох, нийтэд таниулах, нийтээр дагаж мөрдүүлэхэд анхаарахГурав. Хуулийн хэрэгжилтийг хангах чиг үүрэг бүхий татварын албаны ажлын үр дүнг хэмжих гол үзүүлэлт нь төсвийн орлогын төлөвлөгөөний биелэлтийн үзүүлэлт бус хуулийг хэрэгжүүлэгч субъектүүддээ үйлчилгээ нь хүрч буй, хураавал зохих татвараа хураан авч буй болон хуулийг нийтээр тэгш шударгаар хэрэгжүүлэх орчин нөхцөлийг бүрдүүлж буйгаар хэмжих нь зүйтэй юм. Дөрөв. Татвараа өөрөө ногдуулж төлөх үүрэг нь бүхэлдээ бүртгэл, тооцоолол, тайлагналын ажилбаруудаар хийгдэх тул татвартай холбоотой ажил гүйлгээг нягтлан бодох бүртгэлийн арга зүйгээр бүртгэж тайлагнах үйл ажиллагааг татварын мэргэшсэн мэргэжилтнээр гүйцэтгүүлэх замаар хариуцлагын тогтолцоог бий болгохАшигласан материал

1. Монгол улсын үндсэн хууль2. Татварын ерөнхий хууль3. Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хууль4. Хувь хүний орлогын албан татварын хууль5. Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хууль

6. “Санхүүгийн болон орлогын албан татварын тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг зохицуулах журам” Сангийн сайдын 2010 оны 121-р тушаал.

7. Г.Алтанзаяа. Татварын бүртгэл. Сурах бичиг. УБ.20108. Стандарт, дүрэм журмын хэрэгжилтэд өгсөн үйлгээний тайлан.

Дэлхийн банк. 20089. Статистикийн эмхтгэл. 2009 он10. ТЕГ-ын тоо мэдээлэл

Илтгэгч: Б.Батбаяр СЭЗДС-ийн багш, Мэргэшсэн нягтлан бодогч, Бизнесийн удирдлагын магистр

2009 онд СЭЗДС-ийг нягтлан бодогч мэргэжлээр төгссөн. 2011 онд СЭЗДС-д Бизнесийн удирдлагын магистр зэрэг хамгаалсан.

Удирдагч: Г.Гантулга, СЭЗДС-ийн дэд профессор МНБ, ТИНЗ

УДИРДЛАГЫН БҮРТГЭЛИЙН ОРЧИН ҮЕИЙН ХАНДЛАГУУДЫГ ЖДБ-ИЙН САЛБАРТ НЭВТРҮҮЛЭХ ЗАРИМ АСУУДЛУУД

УДИРТГАЛДэлхий хэмээх нэгэн нэрийн дор нэгдэн нийлдэг хүн төрөлхтөн бид

өнөөдөр өндөр хурдаар хөгжиж хувьсан өөрчлөгдөж байна. Аливаа улс үндэстний хөгжлийг тухайн улсын бизнесийн орчны хөгжлөөр, эдийн засгийн үзүүлэлтээр нь хэмжиж дүгнэдэг. Манай улсын аж ахуйн нэгж байгуулагын ихэнх хувийг эзэлдэг жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд удирдлагын бүртгэлийн орчин үеийн шинэ чиг хандлага, арга аргачлалыг бизнесдээ нэвтрүүлэх байгууллагын зах зээлд эзлэх байр суурь, өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх нь өөрийн бизнест төдийгүй улс орны хөгжилд шууд болон шууд бусаар нөлөөлөх ач холбогдолтой.

Судалгааны зорилгоСудалгааны ажлын хүрээнд удирдлагын бүртгэлийн орчин үеийн хандлагуудад үндэслэсэн жижиг, дунд бизнесийн байгууллагуудын шийдвэр гаргалтыг дэмжих өртгийн удирдлагын системийг тодорхойлж, өөрийн санал, дүгнэлтийг боловсруулах.

СУДАЛГААНЫ ХЭСЭГМОНГОЛЫН ЖДБ-ИЙН БАЙГУУЛЛАГУУДЫН УДИРДЛАГЫН БҮРТГЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛД ХИЙСЭН СУДАЛГАА

Удирдлагын мэдээллийн системийн суурь бүрэлдэхүүн хэсэг нь нягтлан бодох бүртгэлийн систем, өртгийн удирдлагын систем юм. Өртгийн удирдлагын систем нь бизнесийн амжилтын гол түлхүүр болдог нь хөгжингүй улс орнуудын бизнесийн хөгжлийн туршлагаас нотлогдсон байдаг. Өртгийн удирдлагын арга хандлага нь бизнесийн үйл ажиллагааны онцлогоос хамаарч өөрчлөгдөн шинэчлэгдсээр байна. Манай орны жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн хувьд уламжлалт системүүдийг ч бүрэн зөв ашиглаж чадахгүй байна. Энэ нь нэг талаас өртгийн удирдлагын систем байхгүй байгаатай холбоотой гэж үзэж болох юм. Доорх зурагт

байгууллагын өртгийн удирдлагын үйл ажиллагааны үе шатыг дүрслэн харуулав.

Бид Монгол орны хувьд жижиг, дунд бизнесийн удирдлагын бүртгэлийн өнөөгийн байдлыг судалж, өртгийн удирдлагын системийн орчин үеийн хандлагыг нэвтрүүлэх, улмаар түүнийг дээрх зурагт харуулсанчлан цогц байдлаар нь хэрэгжүүлэх боломжийг судлах зорилгоор манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг 100 гаруй аж ахуйн нэгж байгууллагын НББ, санхүү болон бусад удирдах албан тушаалтнуудаас судалгаа авч нэгтгэн дүгнэлээ. Судалгаанд оролцогчдын 75% нь нягтлан бодогч, 10% нь эдийн засагч, үлдэх хувь нь бизнесийн удирдлагын бусад мэргэжлийн хүмүүс байв. Судалгааны бусад үр дүнг тус бүрээр нь авч үзье.

Та мэргэжлээрээ хэдэн жил ажиллаж байна вэ? гэсэн асуултын үр дүргээс авч үзэхэд дийлэнх хувь буюу 49% нь 5 хүртэл, 24% нь 6-10 жил, нийтдээ 73% нь 10 хүртэл жил ажиллаж байгаа залуу боловсон хүчин хамрагдсан байна. Эндээс харахад нэг талаас манай орны жижиг, дунд бизнесийн салбарт байгууллагынхаа НББ-ын тогтолцоонд орчин үеийн арга техникийг нэвтрүүлэх боловсон хүчин бэлтгэгдээд байгааг харж болно.

Танай байгууллага үйл ажиллагаагаа төлөвлөдөг үү? гэсэн асуултанд нийт судалгаанд оролцогчдын 90% нь үйл ажиллагаагаа төлөвлөж, төсөвлөдөг бол үлдсэн 10% нь төлөвлөлт, төсөвлөлтийн системийг хэрэгжүүлдэггүй болохыг харуулсан байна.

Үүнээс үзвэл манай улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцоотой байсан нь байгууллагуудыг үйл ажиллаагаагаа төлөвлөж сургасан нь харагдаж байна. Төлөвлөлтийг гүйцэтгэлийн менежментийн нэг хэсэг болгон цогц байдлаар хэрэгжүүлсэн тохиолдолд түүний үр ашгийг хүртэх боломжтой юм. Тэгэхээр дээрх 90% гэсэн үр дүнд шууд “сайн” үнэлгээ өгөх нь эндүүрэл болно. Иймээс төлөвлөлтийг үр ашигтай хэрэгжүүлдэг эсэх, зохистой арга техник ашиглаж байгаа эсэх, гүйцэтгэлийн үнэлгээнд түүнийг хэрхэн ашиглаж байгаа талаар хариулт

авах зорилгоор дараах асуултуудыг тавьж үр дүнг нэгтгэн харуулахыг зорилоо.

Танай байгууллага үйл ажиллагаагаа ямар хугацаагаар төлөвлөдөг вэ? гэсэн дараагийн асуултанд судалгаанд оролцогчдын 50 орчим хувь нь 1 жилийн хугацаагаар бэлтгэдэг гэсэн бол 23% нь сараар, 18% нь улирал тутам, харин 9% нь нэгээс дээш жилээр буюу урт хугацаагаар үйл ажиллагаагаа төлөвлөж, төсөвлөдөг гэж үзжээ. Энэхүү үр дүнгээс харахад байгууллагууд ихэвчлэн богино хугацаагаар үйл ажиллагаагаа төсөвлөдөг (нийт 91 орчим хувь) ба дунд ба урт хугацааны төлөвлөлт (стратеги төлөвлөлт) тэр бүр хийгддэггүй эсвэл энэ талаар мэдээлэл гүйцэтгэх ажилтнуудад тэр бүр хүрдэггүй хэмээн урьдчилсан дүгнэлт хийж болох юм. Байгууллага төсөв бэлтгэхдээ аль болох бодитой үнэн зөв мэдээллийг хэрэглэх ёстой бөгөөд төсөв бэлтгэхэд ашиглах мэдээллийг тодорхой хугацаагаар тухайн нөхцөл байдалд уялдуулан байнга өөрчилж байх ёстой. Төсөв нь ирээдүйн үйл явцыг таамаглах үйл ажиллагаа бөгөөд үүний тулд таамаглал дэвшүүлэхдээ үр дүнтэй аргыг хэрэглэх болон байгууллагын бусад нэгж функцүүд ялангуяа маркетинг, менежментийн хэлтсийн үйл ажиллагааг ашиглах ёстой.

Танай байгууллага төлөвлөлт, төсөвлөлтийн ямар систем/аргыг ашигладаг вэ? гэсэн асуултанд судалгаанд оролцогчдийн 54% нь уламжлалт арга болох хүрсэн түвшингөөс төсөвлөх аргыг ашиглаж үйл ажиллагаагаа төлөвлөж, төсөвлөдөг гэсэн бол 36% нь төлөвлөлт төсөвлөлтийн ямар систем ашиглаж үйл ажиллагаагаа төсөвлөдөгөө мэдэхгүй гэж хариулсан байна. Өмнөх асуултанд 90 орчим хувь нь үйл ажиллагаагаа төлөвлөдөг гэж хариулж байсан манай оролцогчид ийнхүү нарийвчилсан асуултуудад “бүдэрч” эхэлсэн нь энэ юм. Мэдэхгүй хэмээн өндөр хувиар хариулсан нь төлөвлөлтийн үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцдоггүй болохыг харуулж байна.

Зураг-2

Мэдэхгүй

Үечилсэн төсөв

АВС/ABB төсөвлөлт

36%54%

5%0%

4%

Судалгаанаас үзвэл манай орны ЖДБ эрхлэгчдийн хувьд төлөвлөлтийн арга барил нь хуучин системээс уламжлагдан ирсэн арга буюу хүрсэн түвшнээс төсөвлөх аргыг нийтлэг хэрэглэж байна. Энэхүү аргын дагуу бизнесийн байгууллагууд нь урьд жилийн төсвийг суурь болгон авч зарим өөрчлөлтийг оруулах буюу тодорхой хувиар өсгөх эсвэл бууруулах замаар ирэх тайлант үеийнхээ төсвөө бэлтгэдэг байна. Ингэж төсөвлөхөд менежерүүд зардлаа хэтрүүлэн төсөвлөх хандлагатай байдаг. Илүү буюу хэтрүүлэн төсөвлөснөөр менежерүүд чухал шаардлагагүй зардалд мөнгийг үр ашиггүй зарцуулах хандлага гарах ба энэ нь ирээдүйд төсөвлөсөн төсвөөс тануулахгүй байх боломж олгодог байна. Мөн дээрээс шууд төлөвлөх буюу оролцоогүй төлөвлөлтийн арга нийтлэг хэрэглэгддэг

болох нь нийт судалгаанд оролцогчдын дийлэнх хэсэг буюу 90 орчим хувь нь мэдэхгүй ба уламжлалт аргыг хэрэглэдэг хэмээн дүгнэснээс харагдаж байгаа юм. Энэ нь зорилгод чиглээгүй хандлагыг бий болгодог дутагдалтай талтай. Үүнээс зайлсхийхийн тулд өмнөх төлөвлөлтөөс ирэх үеийг төсөвлөх биш төсвийг үргэлж шинэчлэн сайжруулж, тухайн нөхцөл байдалд тохирсон өөрчлөлтүүдийг цаг тухайд нь оруулж төлөвлөж чадах орчин үеийн төсөвлөлтийн хандлагууд болох “0” сууриас төсөвлөх болон үечилсэн төсөв бэлтгэх зэрэг аргуудыг ашиглах боломжтой юм. Харамсалтай нь бидний судалгааны үр дүн дээрх аргуудын хэрэглээ бараг байхгүй байгааг харуулж байна. Энэ нь нэг талаас мэдлэг, туршлага хомс, нөгөө талаас эдгээр аргыг ашиглаж төсөв, төлөвлөгөө бэлтгэх нь цаг хугацаа, хөрөнгө хүч, мэдээлэл их шаарддагаас хэрэглээ байхгүй байгааг харуулж болох боловч тандан судалгаанаас /ярилцлага/ үзэхэд эдгээр аргуудын талаарх мэдлэг, мэдээлэл хомс байгаа нь нийтлэг харагдаж байв.

Бид дараагийн асуулт болох “Танай байгууллага бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртөг тооцохдоо ямар арга ашигладаг вэ?” гэсэн асуултыг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ өртгийг хэрхэн тооцож байгааг үнэлэх зорилгоор тависан басудалгаанд оролцогчдын 16% нь захиалгат ажлын өртөг тооцох аргаар, 10% нь үйлдвэрлэлийн үе шатны аргаар, 8% нь үйлдэлд суурилан өртөг тооцох аргаар, 7% нь зорилтот өртгийн систем ашиглаж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгөө тооцдог бол 29% нь ямар нэгэн тогтсон арга байхгүй, үлдсэн 29% нь мэдэхгүй гэсэн хариулт өгсөн байна. Өртгөө зөв тооцох нь үнэ тогтоох, үйл ажиллагааны чиглэлээ тодорхойлох, нөөцийг үр дүнтэй хуваарилах, үр дүнг хэмжих улмаар ашгийг өндөр байлгах үндсэн зорилгыг хангахад ашиглагддаг чухал мэдээлэл болдог.

Түүнчлэн бид орчин үеийн удирдлагын бүртгэлийн өртөг тооцох аргуудын хэрэглээ тааруу байгаа боловч тэдгээр арга, хандлагуудын талаар мэдлэг мэдээлэл хэр зэрэг байгааг тандах зорилгоор арга хандлага тус бүрээр өөрийн мэдлэгийн түвшинг үнэлэхийг судалгаанд оролцогчдоос хүссэн юм. Эндээс ерөнхийд нь дүгнэхэд судалгаанд оролцогчид нь өртөг тооцох уламжлалт аргуудыг “сайн” мэддэг, харин орчин үеийн арга хандлагуудыг “муу” мэддэг эсвэл огт мэдэхгүй гэсэн хариултуудыг өгсөн байна.

Хүснэгт-1

№ Өртөг тооцох аргуудХариултын давтамжийн эзлэх хувь

НийтОгт мэдэхгүй Муу Дунд Сайн

1. Захиалгат ажлын өртөг тооцох систем 9% 5% 32% 55% 100%

2. Үе шатны өртөг тооцох систем 10% 3% 30% 57% 100%3. Зорилтот өртөг тооцох систем 53% 23% 17% 6% 100%

4. Үйл ажиллагаанд суурилан өртөг тооцох 43% 26% 17% 14% 100%

5. Throughput өртөг тооцох систем 71% 17% 12% 0% 100%

Стандартууд:Өмчлөх эрх

Биелүүлж болохуйцЭзэмшигчийн өмч

Шагнал урамшуулал: Тодорхой байдал

ИдэвхжүүлэлтХянагдахуйц байх

Хэмжээс:Ашиг

Өрсөлдөөн Чанар

Нөөцийн ашиглалтУян хатан байдал

Шинэлэг санаа

Эндээс бид НББ-ийн сургалтын агуулгыг ч эргэн харж шинэчлэх шаардлагатай байгааг харж болох юм. Дараагийн 2 асуултыг удирдлагын бүртгэлийг гүйцэтгэлийн үнэлгээний систем буюу цогц байдлаар нь хэрэгжүүлж чадаж байгаа эсэхийг тандах зорилгоор авсан.

Танай байгууллага ажиллагсадынхаа гүйцэтгэлийг үнэлэхдээ ямар аргыг хэрэглэдэг вэ? гэсэн эхний асуултанд хариулсан байдлыг дараах графикт харууллаа.

Мэдэхгүй

Performance pyramid

Тэнцвэржүүлсэн үнэлгээний систем (Balanced score card)

Гүйцэтгэлийг төсөвтэй харьцуулах

12%1%0%0%

7%32%

49%

Байгууллагууд ажиллагсдынхаа гүйцэтгэлийг үнэлэхдээ ямар арга хандлага хэрэглэдэг талаар нийт оролцогчдын 49% нь гүйцэтгэлийг төсөвтэй харьцуулж, 32% нь өмнөх үеийн гүйцэтгэлтэй харьцуулж, 7% нь тэнцвэржүүлсэн үнэлгээний систем, үлдсэн 12% нь гүйцэтгэлээ хэрхэн үнэлдэгээ мэдэхгүй гэж хариулсан байна.

Үр дүнг хэмжихдээ тухайн хэлтэс, нэгжийн үр дүн хэр зэрэг байгууллагын зорилгод нийцэж байгааг авч үзэх шаардлагатай байдаг. Үүний тулд орчин үед үр дүнгийн хэмжлийн дан ганц санхүүгийн мэдээлэлд суурилсан арга бус санхүүгийн ба санхүүгийн бус (чанарын) мэдээллийн оновчтой харьцааг хангасан дараах үнэлгээний аргуудыг хэрэглэдэг байна. Тухайлбал:

o Building Block арга. Fitzgerald & Moon нар гүйцэтгэлийн хэмжүүрийг ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ БИЗНЕСҮҮДЭД авч үзсэн арга.

Зураг-3

Зураг-4

o “Гүйцэтгэлийн пирамид”-ын арга. Үүнийг шинээр гүйцэтгэлийн хэмжүүрийн систем бий болгох буюу одоогийн хэрэглэж байгаа системийг шинэчлэх, сайжруулахад загвар болгон ашигладаг байна.

Харин манай орны НББ-ийн, менежментын салбарт эдгээр арга хандлагууд бараг нэвтрээгүй байгааг дээрх графикаас харах боломжтой байгаа юм.

Танай байгууллага гүйцэтгэлийн үнэлгээг ямар зорилгоор ашигладаг вэ? гэсэн асуултанд 80% нь үйл ажиллагааны үр дүнгээ үнэлж, хариуцлага, шагнал урамшуулал тооцох зорилгоор, 11% нь дараагийн үеийн төлөвлөгөө гаргахад ашигладаг гэсэн бол 9% нь гүйцэтгэлийн үнэлгээг хийдэггүй гэж үзжээ.

Байгууллагын гүйцэтгэлийг оновчтой хэмжих нь ажилчдыг урамшуулах, цаашдын төсөв, төлөвлөгөөг бодитой боловсруулах түүнчлэн стратеги төлөвлөлтийн үйл ажиллагаанд эерэгээр нөлөөлдөг. Манай орны хувьд төсвийг үйл ажиллагааны үр дүнгээ үнэлж, хариуцлага, шагнал урамшуулал тооцох буюу хяналтын зорилгоор түлхүү /80%/ ашиглаж байгаа явдал нийтлэг харагдаж байна. Ингэхдээ буцах холбооны хяналтын загварыг ашиглаж байгаа нь дутагдалтай байгаа юм. Энэ загварын үед алдаа зөрчил нэгэнт гарсан үед л илрүүлж арга хэмжээ авдаг. Харин урагшлах холбооны хяналт нь гарцад бус орц болон боловсруулах үйл ажиллагаанд хяналтыг чиглүүлдэг тул гарцад алдаа гарах эрсдэлээс урьдчилан сэргийлдэг. Гүйцэтгэлээ үнэлдэггүй гэсэн сайн засаглалтай компаний хувьд байж боломжгүй хариулт 9%-ийг эзэлж байгаа ба дараагийн тайлант хугацааны төлөвлөлт хийхдээ ашигладаг гэсэн хариулт маш бага буюу 11% байгаа нь гүйцэтгэлийн үнэлгээний систем хангалтгүй байгааг харуулж байна.

Зураг-5

ДҮГНЭЛТИЙН ХЭСЭГ1. Байгууллагын удирдлагыг НББ-ийн мэдээлэлд хандах хандлагаар

нь дараах байдлаар 3 ангилдаг байна. Үүнд:

Төсөв ач холбогдол өгдөг;

Үр дүнг эрхэмлэдэг;

НББ-ийн мэдээллийг үл хэрэгсдэг;

Жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн хандлагаас үзвэл манай орны хувьд 3 дахь хэлбэрийн буюу НББ-ийн мэдээлэлд ач холбогдол өгдөггүй зан төлвийн удирдлага ноёлж байна. Иймээс НББ-ийн мэдээллийн ач холбогдлыг ЖДБ эрхлэгчдэд мэдүүлэх ажлыг зохион байгуулах шаардлагатай байна.

2. Төсөв бэлтгэх нь борлуулалтын тоо хэмжээг тогтоохоос эхэлдэг ба борлуулалтын тоо хэмжээг урьдчилан таамаглахын тулд хугацааны цувааны шинжилгээг ашиглах боломжтой. Манай орны хувьд улирлын хэлбэлзэл болон тохиолдлын хэлбэлзэл ихтэй мал аж ахуй, газар тариалан болон хүнс, уул уурхайн зарим салбаруудын хувьд борлуулалтыг таамаглахдаа хугацааны цувааны шинжилгээний нийлбэрийн аргыг хэрэглэх нь тохиромжтой юм.

3. Зардлыг төсөвлөхдөө ихэвчлэн өнгөрсөн үеүдийн мэдээлэлд суурилан тооцох боловч (шугаман регрессийн арга, харагдах байдлаар баримжаалах арга, дээд ба доод цэгийн арга), сүүлийн үед эдийн засгийн болон бусад шинжлэх ухаанд суурилсан аргуудыг хэрэглэх болсон байна. Тухайлбал хөдөлмөрийн тоо хэмжээ цаашлаад зардлыг төлөвлөхдөө суралцах хугацааны муруйн арга ашиглах зэрэг болно.

4. Манай орны ЖДБ эрхлэгчдийн хувьд төлөвлөлтийн арга барил нь хуучин системээс уламжлагдан ирсэн арга буюу хүрсэн түвшнээс төсөвлөх аргыг нийтлэг хэрэглэж байна. Энэ зорилгод чиглээгүй хандлагыг бий болгох ба үүнийг бууруулахын тулд дараах арга хэмжээг авах нь зүйтэй.

- Төсөв боловсруулахдаа оролцоотой доороос дээш харилцан зөвшилцөх аргуудыг сонгох;

- Төсөв боловсруулахдаа төсвүүдийн уялдаа холбоог хангах хэлтэс ба тодорхой түвшний менежерүүдээр батлуулах;

- Төсөв боловсруулах явцад ил тод байдлыг хангах;

- Орчин үеийн төсөвлөлтийн хандлагууд болох “0” сууриас төсөвлөх болон үечилсэн төсөв бэлтгэх зэрэг аргуудыг ашиглах

5. Орчин үеийн өртгийн удирдлагын арга хандлагууд нь менежмент болон маркетингийн олон хандлагуудтай нягт уялдах болсон. Тухайлбал “Яг цагт нь” системд нийцсэн Backflush систем, Бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийн онолтой уялдуулан гаргасан

Зорилтот өртөг тооцох систем ба Амьдралын мөчлөгөөр өртөг тооцох систем зэрэг болно.

6. Удирдлагын шийдвэр гаргах зорилгоор амьдралын мөчлөгийн өртөг тооцох систем болон зорилтот өртөг тооцох аргуудыг ашиглавал зохистой гэж үзэж байна. Зорилтот өртөг тооцооллын аргыг сүүлийн үед харилцаа холбооны операторууд өргөн ашиглах болсон. Харин амьдралын мөчлөгийн өртөг тооцох системийг уул уурхайн салбарт ашиглах боломжтой хэмээн үзэж байна. Учир нь тус салбарын бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийг тодорхойлоход илүү хялбар гэж үзэж байна. Харин харилцаа холбооны салбар үүнийг ашиглавал технологийн нөлөөг авч үзэх шаардлагатай. Ийм үед тогтворжилтын үе байдаггүй гэж эрдэмтэд үзсэн байна.

7. Яг цагт нь системийг одоогоор үйлчилгээний салбарууд ялангуяа агаарын тээврийн үйлчилгээнд хэрэглэх хандлагатай байна. Энэ системийг ашиглаж байгаа үед бараа материалын нөөцийг үл хэрэгсдэг. Иймээс энэ системд яг тохирсон НББ-ийн систем болох НББ-ийн Backflush системийг нэвтрүүлэх шаардлагатай байна. Энэ нь цаг хугацаа, хөрөнгө их хэмнэдэг. Гэвч бараа материалд тавигдах хяналт сулардаг дутагдалтай талыг дагуулж болзошгүй юм. Гэхдээ энэхүү аргыг дэмжигчид “Яг цагт нь” системийн үед барааны үлдэгдэл гардаггүй ба гарсан ч материаллаг дүнгүй тул дээрх дутагдалтай талаас өгөөж нь илүү хэмээн үздэг.

8. Манай орны хувьд төсвийг зөвхөн хяналтын зорилгоор ашиглаж байгаа явдал нийтлэг харагдаж байна. Ингэхдээ буцах холбооны хяналтын загварыг ашиглаж байгаа нь дутагдалтай байгаа юм. Энэ загварын үед алдаа зөрчил нэгэнт гарсан үед л илрүүлж арга хэмжээ авдаг. Харин урагшлах холбооны хяналт нь гарцад бус орц болон боловсруулах үйл ажиллагаанд хяналтыг чиглүүлдэг тул гарцад алдаа гарах эрсдэлээс урьдчилан сэргийлдэг.

9. Орчин үеийн гүйцэтгэлийн удирдлагын хэмжүүрт санхүүгийн ба санхүүгийн бус хэмжүүрүүдийг зохистой авч үзэх шаардлага тулгарч байгаа бөгөөд Монгол улсын хувьд тэдгээрийг онолын хувьд судалж, өөрийн онцлогт тохируулан практикт нэвтрүүлэх шаардлагатай байна. Манай орны хувьд нийт ААНБ-уудын 90 орчим хувь нь худалдаа, үйлчилгээний чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Иймээс энэ салбарт ашиглавал зохимжтой, санхүүгийн ба санхүүгийн бус хэмжүүрүүдийг зохистой авч үздэг гүйцэтгэлийн хэмжүүрийн арга болох Building block болон Гүйцэтгэлийн пирамид зэрэг орчин үеийн аргуудыг хэрэглэх шаардлагатай хэмээн үзэж байна.

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ:I. Монгол хэл дээрх ном, сэтгүүл, материалууд

Баярмаа Б.

Удирдлагын бүртгэл. /Ред. Баясгалан Д. -УБ.: 2006/

Өлзийбат С.

Удирдлагын бүртгэл. /Ред. Энх-Амгалан Л. -УБ.: 2005/

МУ-ын статистикийн эмхтгэл, 2010 он

II. Англи хэл дээрх ном, сэтгүүл, материалууд

Donald Trump J., Robert Kiyosaki T.

Why we want you to be rich. 2007

Jerold Zimmerman L.

Accounting for decision making and control /5th Edition. 2006/

Jan Williams R., Susan Haka F., Mark Bettner S & Joseph Carcello V.

Financial & Managerial Accounting /14th Edition. 2008/

Ronald Hilton W.

Managerial accounting /7th edition. 2008/

Ray Garrison H., Eric Noreen W., Peter Brewer C.

Managerial accounting /11th edition. 2008/

Robert Kaplan., Thomas Jonhson.

Relevance Lost: The Rise and Fall of Management Accounting. 1987

III. Вэб хуудсууд

Илтгэгч: Ж.Ариунболд “Улаанбаатар-Эрдэм-Оюу” дээд сургуулийн нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн багш, Мэргэшсэн нягтлан бодогч, Бизнесийн удирдлагын магистр

2007 онд СЭЗДС-ийг нягтлан бодогч мэргэжлээр төгссөн. Итгэлт аудит компанид туслах аудитораар ажиллаж байсан.

2007-2009 онд Монгол Улсын Их Сургуулийн Эдийн засгийн сургуульд Бизнесийн Удирдлагын магистр зэрэг хамгаалсан.

2010 онд ММНБИ-ээс ХААИС-ЭЗБС-тай хамтран зохион байгуулсан багш нарын эрдэм шинжилгээний бага хуралд оролцон тэргүүн байрын шагнал хүртсэн.

МОНГОЛЫН ХУВЬЦААТ КОМПАНИУДАД ТОХИРСОН ДАМПУУРЛЫН ЭРСДЭЛИЙН ЗАГВАР

СУДАЛГААНЫ АЧ ХОЛБОГДОЛ: Монголын хөрөнгийн зах зээлийг эрчимтэй хөгжүүлэхийн тулд үнэт цаасны арилжааны идэвхтэй үйл ажиллагааг явуулах шаардлагатай ба тиймээс хөрөнгийн бирж нь үйл ажиллагаа ба санхүүгийн хувьд найдвартай,тогтвортой компаниудын үнэт цаасыг зах зээл дээр арилжих хэрэгтэй. Улмаар ард иргэдийн үнэт цаасны зах зээлд итгэх итгэл нэмэгдэж, хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагаа сайжрах талтай. Монголын хөрөнгийн бирж нь үнэт цаас арилжаалж байгаа компаниудын хувьд төрөл бүрийн шинжилгээ судалгааг хийж ,тэдгээрийн үйл ажиллагааг байнга хянаж, шалгаж тэдэнд мэдээлж, мөн ард иргэдэд хөрөнгөө байршуулах найдвартай үүд хаалгыг нээж өгөх үүрэгтэй. Иймд компаний дампуурлыг таамаглах Альтманы Z индексийг онолын хувьд үнэн зөв тодорхойлох нь маш чухал ач холбогдолтой юм. Үүнээс гадна компани дампуурлын загварыг Монголын нөхцөлд тохируулан шинжилснээр дараах ач холбогдлууд бий болох юм.

Дампуурлын шинжилгээг үнэн зөв, бодитой хийснээр дараах давуу талууд бий болно.

1. Компанийн хувьд: Тухайн компанийн дампуурлыг үнэн зөв шинжилснээр өөрийнхөө үйл ажиллагаанд хяналт тавих, хэрэв дампуурахаа урьдаар мэдсэн бол богино хугацаанд цаг алдалгүйгээр залруулах боломжтой юм. Мөн үүнээс гадна хамтран ажиллах гэж буй компаниуд дээр энэ шинжилгээг хийвэл тэд эрсдэлээс зайлсхийх боломжтой болно.

2. Банкны хувьд: Дампуурлын шинжилгээг хийх нь арилжааны банкуудад их хэрэгтэй байдаг. Арилжааны банкууд иргэдийг бодвол байгууллагуудад харьцангуй их хэмжээний төрөл бүрийн зээл олгодог. Ялангуяа алтны компаниудад хэдэн саяар нь зээл олгодог. Гэтэл тэд нь дампуурахад ойрхон компаниуд байсан бол банкинд их хүндрэл учирна. Тиймээс арилжааны банкууд дампуурлын шинжилгээ хийснээр тухайн компанийг өрөнд орох эрсдэлээс өөрийгөө хамгаалах боломжтой болно.

3. Хөрөнгийн зах зээлийн хувьд: Монголын хөрөнгийн биржийн цаашдын ажиллагаанд, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд нэн чухал юм. Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа нь арилжаалагддаг компаниуд дээр энэ шинжилгээг хийснээр, тухайн компаний хувьцааг арилжих эсэх дээр шийдвэр гаргаж, үүнээс улбаалан эдгээр хувьцааг авч буй иргэдэд ашигтай болно. Ингэснээр иргэдийн хөрөнгийн биржэд итгэх итгэл нэмэгдэж хөрөнгийн зах зээлд сайнаар нөлөөлнө.

4. Иргэдийн хувьд: Энэ шинжилгээ нь мөн иргэдэд ашигтай байх болно. Хөрөнгийн бирж найдвартай үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудын хувьцааг борлуулснаар иргэдэд мөнгөө банкинд бага хүүгээр хадгалуулснаас, эрсдэл багатай зүйлд хөрөнгө оруулснаас хамаагүй ашигтай байх болно.

5. Монгол улсын эдийн засгийн хөгжилд: Монголын Макро эдийн засагт сайнаар нөлөөлөх боломжтой. Учир нь аливаа улс оронд банкны зах зээл болон хөрөнгийн зах зээл зэрэг хөгжсөнөөр тэр улс хөгжил дэвшилд хүрдэг. Иймээс компаниудын дампуурлыг шинжилснээр Компаниудын үйл ажиллагаа тогтворжиж, иргэдийг хөрөнгийн зах зээлд илүү татаж, арилжааны банкуудын монополь байдал арилж , хөрөнгийн зах зээл хөгжин улмаар эдийн засагт баялаг ихээр бий болж, Монголын эдийн засаг илүү хурдацтай хөгжих нөхцөл бүрдэнэ.

1. ЭМПИРИК СУДАЛГАА Судалгааны түүвэрлэлтийг Монголын Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй, одоогоор үйл ажиллагаагаа явуулж буй 10-н хувьцаат компанийг сонгон компанийн 2007-2009 оны санхүүгийн тайлан тэнцлийн үзүүлэлт дээр тулгуурласан. Тайлбарлагч хүчин зүйлс буюу санхүүгийн харьцааны сонголтын хувьд Альтманы болон бусад эрдэмтдийн судалгааны ажилд дампуурлыг шалтгааныг тайлбарлахад чухал ач холбогдолтой байсан харьцааг авлаа. Учир нь эдгээр хүчин зүйлс нь санхүүгийн бусад харьцаануудыг бодвол илүү сайн төлөөлж чадаж байсан нь эдгээр хүчин зүйлсийг ашиглаж болохыг харуулж байна.

Шинжилгээний хэсгээ 2 үндсэн хэсэгт хувааж байна.

1. Сонгож авсан 10 хувьцаат компани дээрээ хүлээгдэж буй өгөөжийг нь тооцох ингэхдээ САРМ болон Фама френчын Гурван Хүчин Зүйлийн загвараар харьцуулан тооцож дүгнэлт өгөх

2. Сонгон авсан 10-н хувьцаат компани дээрээ санхүүгийн хүндрэлийн эрсдэлийн эконометрик шинжилгээ хийх

3. Монголын нөхцөлд тохирсон загвараа шалгах

Хүснэгт.1 сонгосон үнэт цаасны үнийн өгөөж ба стандарт хазайлт№ Үнэт цаасны нэр average SD1 Женко тур бюро 2.10 % 11.91%2 Монгол шилтгээн 0 .12 % 3.76%3 Улсын их дэлгүүр 5.59 % 31.06%4 Ник 8 .22 26.34%5 Мон Цах. Холбоо 4.19 % 37.55%6 Улаанбаатар ЗБ 3.70 % 17.19%7 Баянгол ЗБ 5.10 % 14.59%8 Талх чихэр 1.54 % 16.88%9 Спирт бал бурам 7.47 % 21.23%10 Ээрмэл 4.02 % 15.50%11 Market average return 5.03% 15.00

Хүснэгт .2 САРМ загвараар тооцсон өгөөж№ Үнэт цаасны

нэрRisk Free

Market average return(ТОП-20)

Ветта Хүлээгдэж буй өгөөж

1 Женко тур бюро 7.85% 5.03% -0.03871 7.96% 2 Монгол

шилтгээн7.85% 5.03% -0.0173 7.90%

3 Улсын их дэлгүүр

7.85% 5.03% 1.53068 3.53%

4 Ник 7.85% 5.03% 1.232677 4.37%5 Мон Цах.

Холбоо7.85% 5.03% 0.001788 7.84%

6 Улаанбаатар ЗБ 7.85% 5.03% 0.516397 6.39%7 Баянгол ЗБ 7.85% 5.03% 0.786595 5.63%8 Талх чихэр 7.85% 5.03% 0.764655 5.69%9 Спирт бал

бурам7.85% 5.03% 0.725344 5.80%

10 Ээрмэл 7.85% 5.03% 0.057106 7.69%11 Дундаж 7.85% 5.03% 0.56 6.28%

Багцын өгөөж 5.03% гарсан. Үүнийг хувьцаа тус бүрийн хүлээгдэж буй өгөөжийг тооцох

R= rf + B(rm -rf ) томъёонд ашиглавал, хүлээгдэж буй өгөөж ихтэй нь “Женко тур бюро” ХК-ийн хувьцааны өгөөж 7.96%, хамгийн бага нь “Улсын Их дэлгүүр” ХК-ийн өгөөж 3.53%, багцын дундаж өгөөж 6.28% байна.

ФАМА ФРЕНЧИЙН ГУРВАН ХҮЧИН ЗҮЙЛИЙН ЗАГВАРААР ТООЦСОН ӨГӨӨЖ

Фама Френчийн Гурван Хүчин Зүйлийн Загвараар тооцохдоо, сонгон авсан компаниудыг 6 хэсэг багцад хувааж, SMB, HML хүчин зүйлүүдийг гаргана.

Хүснэг.3 Сонгосон 10 ХК-ний зах зээлийн үнэлгээ ба бүртгэлийн үнийн харьцаа№ Хувьцааны

нэр05/30-ний зах зээлийн үнэ

Хувьцааны тоо

Зах зээлийн үнэлгээ/мян.₮/

БүртгэлийнҮнэ/мян.₮/

Book /Market ratio

1 Женко тур бюро

200 100,000,000 20,000,000,000.00 49 0.24500

2 Монгол шилтгээн

1,249 10,000,000 12,490,000,000.00 338 0.27062

3 Улсын их дэлгүүр

380 36,807,850 13,986,983,000.00 129 0.33947

4 Ник 1,900 20,950,960 39,806,824,000.00 1180 0.62105

5 Мон Цах. Холбоо

5,000 25,870,276 129,351,380,000.00 1138 0.22760

6 Улаанбаатар ЗБ

30,500 335,297 10,226,558,500.00 9591 0.31446

7 Баянгол ЗБ 39,000 423,065 16,499,535,000.00 23677 0.60710

8 Талх чихэр 2,490 1,023,703 2,549,020,470.00 821 0.32972

9 Спирт бал бурам

19,990 1,006,542 20,120,774,580.00 3971 0.19865

10

Ээрмэл 4,900 10,000,000 49,000,000,000.00 1415 0.28878

11

Медиан 18,249,767,500.00

Хүснэгт.10 САРМ ба Фама Френчийн Гурван Хүчин Зүйлийн загварын өгөөж, харцуулалт№ Үнэт цаасны нэр САРМ Фама.Ф.

Гурван.Х.З.ЗХүлээгдэж буй өгөөжийн зөрүү

1 Женко тур бюро 7.96% 7.73% 0.23%2 Монгол шилтгээн 7.90% 7.91% -0.01%3 Улсын их дэлгүүр 3.53% 4.38% -0.85%4 Ник 4.37% 6.81% -2.44%5 Мон Цах. Холбоо 7.84% 4.78% 3.06%6 Улаанбаатар ЗБ 6.39% 6.81% -0.42%7 Баянгол ЗБ 5.63% 4.79% 0.84%8 Талх чихэр 5.69% 6.11% -0.42%9 Спирт бал бурам 5.80% 6.01% -0.21%10 Ээрмэл 7.69% 7.49% 0.20%11 6.28% 6.282%

Үр дүн ба дүгнэлт:

САРМ загварын өгөөж болон 3 хүчин зүйлийн загварын өгөөжийг хооронд нь харьцуулахад 3 хүчин зүйлийн загварын өгөөж нь харьцангуй өндөр байна. Энэ нь тухайн хувьцааны хүлээгдэж буй өгөөжийн стандарт хазайлт, эрсдэлийн түвшинд хүчтэй нөлөөлнө.

Fama, French нарын загвараар тооцсон зарим компаниудын өгөөж өссөн буурсан байгаа нь зах зээлийн үнэлгээ, бүртгэлийн үнэ ба зах зээлийн үнийн харьцаа гэсэн 2 хүчин зүйл нэлээд хүчтэй нөлөөлснийг харуулж байна.

САРМ болон Fama, French нарын 3 хүчин зүйлийн загвараар хүлээгдэж буй өгөөжийг хэр алдаа багатай тооцоолсон бэ гэдгийг цаашид шалгаж үзэх нь чухал.

2. Хүчин зүйлсийн Корреляцын матрицыг харуулбал:

Correlation matrixX1 X2 X3 X4 X5

X1 1.000 0.712 0.495 0.135 -0.062X2 0.712 1.000 0.456 0.078 0.044X3 0.495 0.456 1.000 0.053 -0.180X4 0.135 0.078 0.053 1.000 0.025X5 -0.062 0.044 -0.180 0.025 1.000

Гэвч эдгээр хувьсагчдаас X1 болон X2 хувьсагчдын дунд өндөр корреляци хамаарал байгаа тул X2 хувьсагчийг хасан тооцвол дараах үр дүн гарлаа.

Порбит болон Ложит загварын үр дүнЭнд дээрх эрдэмтдийн болон Альтманы загварыг гаргахад хамгийн өргөн хэрэглэгдсэн болон хамгийн зөв тооцоолдог пробит загварын үр дүнг эконометрикийн шинжилгээ хийдэг Eviews 5.0 программаар тооцон үзлээ. Э.Альтманы 5 хүчин зүйлийн загварыг сонгосон нь энэ загварын хагас зуун жил хэрэглэгдэж буй байдал, бас барууны болон оросын эрдэмтдийн шинээр санал болгосон загваруудад эдгээр 5 хүчин зүйлийн олонхи нь багтсан байгааг үндэс болгосон байгаа юм.

№1 Пробит загвар: (хэвийн тархалтын хуулинд захирагддаг)Dependent Variable: ZMethod: ML - Binary Probit Date: 05/02/11 Time: 02:05Sample: 2007-2009Included observations: 10Covariance matrix computed using second derivatives

Variable Coefficient

Std. Error t-Statistic Prob.

X1X3X4

3.3308874.4529040.438835

0.7076350.8704820.063245

4.7070705.1154476.938671

0.00000.00000.0000

X5 2.412062 0.402785 5.988457 0.0000

R-squared 0.624561 Mean dependent var 0.857143

Adjusted R-squared 0.499415 S.D. dependent var 0.350763S.E

S.E. of regression 1147840. Akaike info criterion 0.242225

Sum squared resid 6.032689 Schwarz criterion 0.305979

Log likelihood -21.43360 F-statistic 4.990654

Durbin-Watson stat 2.333810 Prob(F-statistic) 0.111584

Substituted Coefficients: =====================

Z = 1-@CNORM(-(3.330886674*X1 + 4.45290375*X3 + 0.4388346042*X4 + 2.412062128*X5)) №2 Ложит загвар. (логистик тархалтын хуулинд захирагддаг)Dependent Variable: ZMethod: ML - Binary LogitDate: 05/02/11 Time: 14:52Sample: 2007- 2009Included observations: 10Covariance matrix computed using second derivatives

Variable Coefficient

Std. Error t-Statistic Prob.

X1X3X4X5

5.5316617.0152790.7042113.912699

1.1947121.5301840.1013380.684071

4.6301204.5845996.9491235.719729

0.00000.00000.00000.0000

R-squared 0.624561 Mean dependent var 0.857143 Adjusted R-squared 0.499415 S.D. dependent var 0.350763S.ES.E. of regression 0.172812 Akaike info criterion 0.251256Sum squared resid 6.151989 Schwarz criterion 0.315011Log likelihood -22.38189 F-statistic 4.990654Durbin-Watson stat 2.333810 Prob(F-statistic) 0.111584

Z = 1-@LOGIT(-(5.531661313*X1 + 7.015279273*X3 + 0.7042114109*X4 + 3.912699304*X5))Энд Ложит болон Пробит загварын үр дүнгүүд нь ерөнхийдөө төстэй байлаа. Мөн эдгээр загварууд нь статистикийн хувьд ач холбогдолтой гарсан байна. Өмнө дурдсан барууны болон оросын эрдэмтдийн

тогтоосон дампуурлын эрсдэлийн загварт пробит загварыг түлхүү ашигласан байдаг. Мөн энд Akaike болон Schwarz шинжүүрүүдийн утга зэргээс харгалзан цаашид тэгшитгэлээ пробит загварын утгаар авахаар боллоо. /Akaike болон Schwarz/ шинжүүрийн аль бага гарсан нь хамгийн алдаа багатай сайн загвар гэж үзнэ/Загваруудын тэмдэглэгээ:

1. Z нь Э.Альтманы таван хувьсагчтай загвар /1968/ Z<1.810 бол дампуурсан 2. ZETA нь Э.Альтманы дөрвөн хувьсагчтай загвар /1977/ Z<1.1 бол дампуурсан 3. LS нь Лиссогийн дөрвөн хувьсагчтай загвар Z<0.037 бол дампуурсан4. TFL нь Таффлерын дөрвөн хувьсагчтай загвар

Z<0.2 бол дампуурсан 5. LHS нь Лео Хао Суаны загвар Z<1.5457 дампуурах магадлал их 6. BEL нь Беликовын загвар Z < 0.18 дампуурах магадлал их 7. Z-new нь өмнө гаргасан шинэ загвар юм Z< -0,0697 бол дампуурсан

Сонгосон 10 компаниа эдгээр загваруудад үнэлж үзэхэд дараах үр дүн гарлаа.№ Он Z LS TFL LHS BEL Z-newK1 2009 -4.475 0.006 -0.033 -1.255 -0.602 1.828K2 2009 8.123 0.768 1.211 0.677 0,365 1.619K3 2009 3.397 0.045 0.624 1.508 0.194 1.358K4 2009 1.802 0.086 0.699 104.735 -0,965 0.575K5 2009 -0.487 0.046 0.378 0.684 -0.078 0.224К6 2009 4.3906 0.009 0.568 0.164 -0.009 -0.037К7 2009 5.1802 0.560 0.786 0.767 -0.001 0.256К8 2009 6.1030 0.002 0.142 106.465 0.196 -0.032K9 2009 0.351 0.008 0.271 1.160 -0.105 0.244K10 2009 -0.366 0.004 0.143 0.794 -0.167 0.349Дампууралд орж болзошгүй компанийн тоо

5 5 3 8 7 2

Дампуурах интервал

<1.81 <0,037 <0,2 <1,5459 <0,18 <-0.069

Эндээс харахад Э.Альтманы таван хувьсагчтай загвар /1968/ нь МХБ–д бүртгэлтэй, дамдуураагүй, үйл ажиллагаа нь хэвийн явагдаж байгаа 10 компаниас 5 компанийг дампуурах магадлал ихтэй, үлдсэн 5 компанийг хүндрэл багатай гэж дүгнэжээ.

Харин хамгийн муу таамаглаж буй загвар нь LHS буюу Лео Хао Суаны загвар байлаа..

Одоо дээрх таамаглалаа шалгахын тулд санамсаргүй түүвэрлэлтийн аргаар сонгосон 30 компанийн 2009 оны баланс дээр шинжилгээ хийж үзэе.

Компанийннэр № X1 X3 X4 X5 L Хүнстөв k192 -4.296 -0.535 -0.783 0.221 0 Бөөний худалдаа k44 -1.446 -0.469 -0.636 0.062 0 Баян-Итгэлт k35 -2.246 0.018 -0.640 0.377 0 Алтанжолооговь k15 -0.518 -1.105 0.000 0.000 0 Билгэхбаянбүрд k41 -1.714 -0.086 -0.464 0.155 0 Тээвэртөв k156 -1.402 0.000 -0.546 0.000 0 Монголынгэгээ k108 -1.696 -0.289 -0.550 1.165 0 Хорин наймдугаар бааз k182 -0.682 -0.295 -0.136 0.000 0 Улбаа k164 -1.019 -0.044 -0.058 0.016 0 Усжуулах k171 -1.220 0.023 -0.382 0.518 0 Орхондалай k123 -0.770 -0.108 -0.141 0.207 0 Төмрийнзавод k150 -0.740 -0.087 0.135 0.112 0 Дарханмах-Экспо k64 -0.686 -0.127 -0.385 0.211 0 Сүмбэр-өлзий k136 -0.802 0.020 -0.161 0.101 0 Силикат k130 -0.581 -0.231 0.150 0.341 0 Монноос k111 -0.633 -0.017 0.429 0.000 0 Арвижих k17 -0.526 -0.246 0.004 0.489 0 Өндөрхаан k128 -0.337 -0.175 0.079 0.192 0 Баян-Уул k39 -0.543 -0.013 0.311 0.242 0 Дорнодхүнс k74 -0.389 -0.008 0.678 0.001 0 Залуучууд k83 -0.393 0.000 1.063 0.000 0 Хэлп-Интернейшнэл k195 -2.972 -2.770 -0.672 9.013 0 Ноётхайрхан k117 -0.350 0.004 -0.086 0.185 0 Дархантээвэр k68 -0.184 0.000 -0.102 0.000 0 Ажлынхувцас k7 -0.206 -0.038 0.410 0.008 0 Орхонбулаг k122 -0.593 0.028 -0.333 0.630 0 Эрдэнэтзандан k210 -0.853 -0.072 -0.177 1.172 0 Агротех-Импекс k5 -0.230 -0.022 0.106 0.251 0 Эрчим k215 -0.514 -0.115 0.483 0.769 0

Махимпэкс k93 -0.158 -0.019 -0.076 0.229 0

Энд байгаа хувьсагчдын утга нь дараах хэлбэртэй байдаг билээ.

Х1 – ажлын капитал/нийт актив, Х3 -татварын өмнөх ашиг/нийт актив Х4 -өөрийн хөрөнгө/өр төлбөр, Х5 -борлуулалтын орлого/нийт актив. Эдгээр

хувьсагчдын өмнөх утга буурах тусам дээрх дампуурлын эрсдэлийн индексүүдийн утга бага гарах нь ойлгомжтой. Мөн эдгээр хувьсагчдын өмнөх параметрүүд нь ядаж эерэг байх нь тухайн компанийн үйл ажиллагаа хэвийн буйг харуулна. Жишээ нь хуримтлагдсан ашиг, ажлын капитал, борлуулалтын орлого, татварын өмнөх ашиг зэргийн нийт хөрөнгөд харьцуулсан харьцаа нь тэгээс бага гарах нь тухайн компани дампуурах эрсдэлд орж буйг харуулах юм. Үүний нэгэн адил өөрийн хөрөнгөөсөө өр төлбөрийн хэмжээ нь давах нь тухайн компани маш өндөр эрсдэлд буйг харуулах юм.

Харин загварын итгэх интервалыг олохдоо сүүлд шинээр тооцсон Z-NEW загвартаа дээрх 30 хувьцаат компанийхаа тайлан орлуулан үзсэн ба гарсан үр дүнгээ багаас нь их рүү нь цуваа байдлаар жагсаан үзэхэд 30 компаниуд маань санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлт -0.069 өөс бага гарч байгаа 3 н компани байна. Өөрөөр хэлбэл манай энэхүү 30 компанийн 2009 оны санхүүгийн тайлан мэдээндээр тулгуурлан гаргасан шинэ загвар болох Z-NEW загвар нь 3 компани буюу 1.6% -ийг нь л дампуурсан гэж гаргаж гаргаж байгаа нь дээрх загваруудаас илүү бодитой, сайн загвар болж чадсан байгаа нь харагдаж байна.

Монголын нөхцөлд тохирсон дампуурлын эрсдэлийн ерөнхий загварын утга нь дараах хэлбэртэй гарч байнаZ_MGL = 3.330886674*X1 + 4.45290375*X3 + 0.4388346042*X4 + 2.412062128*X5

Х1 - Ажлын капитал/нийт актив

Х3 - Татварын өмнөх ашиг/нийт актив

Х4 - Өөрийн хөрөнгө/өр

Х5 - Борлуулалтын орлого/нийт актив

1. Z_MGL > -0.069 гарвал дампуурахгүй ба итгэх магадлал нь 100% тай.

2.Хэрэв -0.069 < Z_MGL <0.067 гарвал дамдуурах магадлал нь дунд зэрэг

3. Z_MGL <-0,069. гарвал 100% магадлалтайгаар дампуурна гэж хэлж гарлаа.

СУДАЛГААНЫ ДҮГНЭЛТЭнэхүү судалгааны ажлаараа барууны болон оросын эрдэмтдийн боловсруулсан компанийн дампуурлын эрсдэлийн шинжилгээний бүтэц, арга аргачлалтай танилцан, МХБ–д бүртгэлтэй, одоогоор үйл ажиллагаа нь хэвийн явагдаж байгаа 40 хувьцаат компанийн 2007-2009 оны санхүүгийн тайлангийн тоон мэдээн дээр үндэслэн шинжилгээ хийж үнэлэлт, дүгнэлт гаргасны үндсэн дээр статистик, эконометрик загвар ашиглан манай улсын хувьцаат компаниудад тохирох дампуурлын шинжилгээний загварыг өөрийн орны нийгэм эдийн засаг, ААН-үүдийн үйл ажиллагаа, бүртгэлийн онцлог зэрэгт тохируулан загварчлахын оролдсон билээ.

Ингээд тус судалгаагаар дараах дүгнэлтэнд хүрлээ:

Хувьцаат компанийн дампуурлын эрсдэлийн шинжилгээ нь хөрөнгө оруулагчдын хувьд чухал үзүүлэлтүүдийн нэг байдаг хэдий ч өнөөдөр манай компаниуд болон МХБ нь хувьцаат компаниудынхаа санхүүгийн эрсдэлийг тодорхойлох хийгээд тэдгээрийг эрэмбэлэхэд Альтманий АНУ-ын Альтманы 1968 онд Америкийн 200 орчим компанийн тайлан дээр үндэслэн тооцсон дампуурлын эрсдэлийг хэмжигч Z индексийн хэрэглэж байгаа хэдий ч эдийн засгийн бүтэц өөр, дампуурлын тухай актын 10-р бүлгийн дагуу 1948-1965 оны хооронд дампуурал нь зарлагдсан компаниудыг сонгон авсан, 1960-аад оны үед хэрэглэж байсан санхүүгийн бүртгэлийн системээр тодорхойлогдсон санхүүгийн тайлан дээр тулгуурлан 1968 онд тодорхойлсон загварыг тэр хэлбэрээр нь одоог хүртэл авч ашигласаар байна. Гэтэл энэхүү загвар нь МХБ- д бүртгэлтэй, одоогоор үйл ажиллагаа нь хэвийн явагдаж байгаа 40 компаниас 26 компани нь дампуурсан гэж гаргаж байна. Мөн барууны болон оросын эрдэмтдийн тогтоосон дампуурлын эрсдэлийн загварууд нь манай оронд торирохгүй байгаа нь харагдаж байсан ба эдгээрээс хамгийн их тохирохгүй байсан загвар нь Лео Хао Суаны загвар (36 -г дампуурсан гэж гаргасан), харин хамгийн үнэнд ойр таамагласан нь бидний загварчилсан загвар байлаа. Ингээд Монголын нөхцөлд тохирсон дампуурлын эрсдэлийн шинэ загвараа боловсруулсан (энэ нь дампуураагүй гэж үзсэн 4 компанийг л дампуурсан гэж гаргасан) ба дараах хэлбэртэй гарч байна.

Z_MGL = 3.330886674*X1 + 4.45290375*X3 + 0.4388346042*X4 + 2.412062128*X5

Х1 - Ажлын капитал/нийт актив

Х3 - Татварын өмнөх ашиг/нийт актив

Х4 - Өөрийн хөрөнгө/өр

Х5 - Борлуулалтын орлого/нийт актив

1. Z_MGL > -0.069 гарвал дампуурахгүй ба итгэх магадлал нь 100% тай.

2. Хэрэв -0.069 < Z_MGL <0.067 гарвал дамдуурах магадлал нь дунд зэрэг

3. Z_MGL <-0,069. гарвал 100% магадлалтайгаар дампуурна гэж хэлж гарлаа.

Илтгэгч: Ц.Пүрэвтуяа СЭЗДС-ийн багш, Докторант, Мэргэшсэн нягтлан бодогч, Бизнесийн удирдлагын магистр

“Мандах бүртгэл” дээд сургууль, МУИС-ЭЗС-ийг төгссөн. Дэлхийн банк, Сангийн Яамнаас хамтран хэрэгжүүлсэн “Төсөвт байгууллагын хөрөнгийн үнэлгээ” 2008, 2009 онд төслийн дотоодын зөвлөхөөр, Дэлхийн банк, Сангийн Яамнаас хамтран хэрэгжүүлсэн “Хөрөнгийн үнэлгээний аргачлалыг үр ашигтай хэрэгжүүлэх нь” 2007, сургагч багшаар, Дэлхийн банк, Сангийн Яамнаас хамтран хэрэгжүүлсэн “СТОУС болон УСНББОУС-ын сургалт” 2005, сургагч багшаар, Дэлхийн банк, Сангийн Яамнаас хамтран хэрэгжүүлсэн “Төсөвт байгууллагын нягтлан бодох бүртгэлийн чадавхийг бэхжүүлэх” 2005, сургагч багшаар ажиллаж байсан.

Э.Жавзандулам СЭЗДС-ийн багш, Мэргэшсэн нягтлан бодогч, Бизнесийн удирдлагын магистр

СЭЗДС-ийг 2006 онд нягтлан бодогч мэргэжлээр төгссөн. 2010 онд СЭЗДС-ийг “ААНБ-ын санхүүгийн мэдээллийг СТОУС-д нийцүүлэн бэлтгэх тогтолцоог боловсронгуй болгох зарим арга замууд” сэдвээр Бизнесийн удирдлагын магистрын зэрэг хамгаалсан.

БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРЫН ӨРТГИЙН УДИРДЛАГЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ ЗАРИМ АСУУДАЛ

ХУРААНГУЙ

Энэхүү бүтээлд боловсролын салбарын нийгэмд оруулах хувь нэмэр болох чанартай бүтээгдэхүүний өртгийг их дээд сургуулиуд үнэн зөв тооцож, түүнийг удирдаж чадсанаар үнэ цэнийг бий болгох талаар тусгасан. Өртгийг тооцох, удирдах, үр дүнг үнэлэх, хяналтыг хэрэгжүүлэх олон аргуудаас харьцуулан шинжилгээ хийж боловсролын салбарт тохирох аргуудыг тодорхойлсон.

ОРШИЛ

Байгууллагын эцсийн зорилго нь тасралтгүй хөгжих үнэ цэнэтэй бүхнийг бий болгох явдал юм. Үүний цаана зөв тодорхойлсон нэгдсэн стратеги байна. Стратегийг бид өөрийн нөөц боломж, ур ухаандаа үндэслэн боловсруулах бөгөөд үр дүн нь хэмжлийн ухаанаар тодроно. Тэгвэл яаж? Мэдээж, бусдаас ялгарах онцлог, бусдыг дагуулах удирдлагын бодлогоороо дамжуулан орцыг гарц болгон хэрэглэгчдэд хүргэх үнэ цэнэтэй үйлдлүүдийг тодорхойлсон нэгдсэн стратегийг хэрэгжүүлэн хэмжин удирдах явдал.

Удирдлагын олон стратегийг харьцуулан харахад Харвардын их сургуулийн профессор Michаel.E.Porter-ийн тодорхойлсон “Өртөг удирдах /манлайлах/ стратеги -Low cost”, “Ялгарах стратеги - Best cost” гэсэн стратегиудаар бусдаас ялгарч, өртгөө удирдах боломжтой.

I. Өртгийн удирдлага, орчин үеийн чиг хандлагаЭрдэмтдийн судалгаанаас харахад өртгийн удирдлагаөртгийн удирдлага гэдэг нь тасралтгүй сайжруулалтыг бий болгох төсөвлөлт, хэмжилт, үнэлгээ, шийдвэр гаргалтын цогц ухаан гэж үзсэн байдаг.

Төсөвлөлт – Байгууллагын зорилгод хүрэх санаа буюу төлөвлөгөө, түүнийг хэрэгжүүлэх арга зам22 байна.

ЖичЖич: Төсөвлөлтийн дараах аргууд23-ыг харьцуулан шинжлэхэд бидний эцсийн зорилгыг хангахад үйлдэлд суурилсан төсөвлөлт (ABB) үр дүнтэй болох нь судалгааны үр дүнгээс ажиглагдсан. /Хүснэгт 1/

Хэмжилт – Гүйцэтгэлийн үр дүнг хэмжих ба энэ нь төсөвлөлтийн хэрэгжилтийг үнэлэх арга зам байна.

ЖичЖич: Өртөг хэмжлийн олон аргуудаас харьцуулан шинжлэхэд үйлдэлд суурилан өртөг тооцсоноор төсөвлөлтийнхөө үр дүнг хариуцлагын төвөөр хэмжих боломжтой. /Хүснэгт 2/

Үнэлгээ – Хэмжигдсэн үр дүнг төсөвлөлтийн дагуу хийгдсэн эсэхийг үнэлэхдээ түүнд тодорхойлсон санхүүгийн болон санхүүгийн бус бүх хүчин зүйлийн хувьд үнэлэх нь илүү бодитой шийдвэр гаргах, түүнчлэн ирээдүйн зөв чиглэлийг бий болгоно.

ЖичЖич: Судалгааны үр дүнгээс харахад, тэнцвэржүүлсэн үнэлгээний картаар (BSC) гүйцэтгэлийг төсөвлөлттэй харьцуулан үнэлэх нь илүү боломжтой байна. /Хүснэгт 3/

Шийдвэр гаргалт–Зөв хэмжүүртэй төсөвлөлтийг хэрэглэн өртгөө удирдсанаар олон төрлийн шийдвэрийг гаргах боломжийг удирдлагад өгдөг.

ЖичЖич: Олон хувилбараас оновчтой шийдвэр гаргах нь байгууллагыг үр ашигтай удирдах боломжийг олгох давуу талтай. /Хүснэгт 4/

Эндээс, үнэнд ойртох удирдлагын нэг арга нь өртгийг үйлдэлд сууриланЭндээс, үнэнд ойртох удирдлагын нэг арга нь өртгийг үйлдэлд суурилан төсөвлөн, хэмжин, үнэлэх замаар удирдах явдал юм.төсөвлөн, хэмжин, үнэлэх замаар удирдах явдал юм.

Өртгийг удирдах олон аргуудыг ерөнхийд нь ABM(activity based management), JIT(just in time), TOC(theory of constraints) гэж ангилдаг. Эдгээр аргууд нь үйл явц, үйлдлийг байнгын сайжруулалтанд хөгжүүлэхэд чиглэдэг удирдлагын аргууд бөгөөд харьцуулан шинжилбэл дараах зүйлсэд тулгуурладаг байна.

JIT /нөөцийн төлөвлөлт/ болон TOC/үйлдвэрлэлийн гарц/ нь үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд суурилан үйл явцыг тасралтгүй сайжруулахад чиглэдэг ч нягтлан бодох бүртгэлийн ач холбогдлыг бууруулан авч үздэг. Өөрөөр хэлбэл, Бүтээгдэхүүнд суурилсан систем. JIT- back flush accounting, TOC-throughput accounting

22 АССА Рареr F5, Pg20623 ACCA Paper F5, Part C: Budgetary systems

АВМ нь нягтлан бодох бүртгэлд суурилан үйл явцыг тасралтгүй сайжруулахад чиглэдэг. Тухайлбал, үйл ажиллагаа болон бүтээгдэхүүний өртгийн бүртгэлд суурилдаг. Өөрөөр хэлбэл, Бүртгэлд суурилсан систем.

Судлаачдын АВМ системийг хөгжүүлсэн дараах олон загварууд байх бөгөөд тэдгээр нь стратегийн үйл явцыг дэмжин өртгийг удирддагаараа бусад аргуудаас давуу талтай. Үүнд:

1. The CAM-I Model

2. Johnson’s Model

3. Brimson’s Model

4. Turney’s Model

5. Campi’s Model зэрэг болно.

Эдгээр загваруудын гол санааг АВМ-ын системээр дүрсэлбэл /Зураг 1, Зураг 2/:

Зураг 1.

Үйлдэлд суурилан өртгөө тооцон (АВС), өртгөө удирдах (ABM) нь чухал болохыг судалгаа, шинжилгээ, туршилт, туршлагаар олон эрдэмтэн судлаачид авч үзсэн байдаг бөгөөд үүнд:

1. BRAG survey

2. Better management survey

3. АВМ case studies зэргийг дурдаж болно.

1. BRAG -2009 он: Сүүлийн арван жилд, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний нийт 348 /дэлхийн улс орнуудын/ компаниудад АВС хэрэглэж байгаа талаар судалгаа явуулсан.

Судалгааны үр дүн нь:

• Үнэ цэнэ өгөх үйлдлүүдийн хэлхээг тогтоосон

• Нэмэгдэл зардлыг үйлдэлд хуваарилсан

• Учир шалтгаан-үр дүнгийн хамаарлаар өртгийг хуваарилсан

• Санхүүгийн, үйл ажиллагааны, стратегийн шийдвэр гаргалтын мэдээллээр хангана.

• Төсөвлөлт, төлөвлөлтийн үйл явцыг нэгтгэсэн

• Хэрэглэгч/бүтээгдэхүүнд чиглэсэн стратегийн шийдвэр гаргахад тусална.

2. Better management survey: 2005.7 сард 528 байгууллагаас АВС өртөг тооцолтын хандлагын талаар судалгаа явуулж түүний үр дүнг харьцуулан шинжилсэн.

Зураг 2.

3. АВМ-ийг боловсролын салбарт хэрэглэсэн олон арвин туршлага байдаг. Үүнд Малайзын Utara их сургууль, Их Британийн Caledonian Их сургууль зэрэг болно.

II. Боловсролын салбарын онцлог, үнэ цэнэ – өртгийн удирдлагаБоловсролын салбараас хүний хөгжил, шинжлэх ухаан технологийн хөгжил, үйлдвэрлэлийн хөгжил, ард түмний сайн сайхан амьдрал, улс орны хөгжил24 бий болдог.

Ийм ч учраас энэ салбарын үнэ цэнийг бий болгоход нөлөөлөгч өртгийн удирдлагыг одоогийн байгаагаас илүү удирдах арга хандлагыг судлан туршин нэвтрүүлэх нь бидний зорилго байлаа.

Боловсролын салбарын өртөг удирдах хэрэгцээ шаардлагыг өнөөгийн байдлаас үүдэн дараах байдлаар тодорхойлон гаргаж судалгаагаа хийсэн. Үүнд

1. Боловсролын салбарын нийгэмд оруулж байгаа хувь нэмэр нь чадавхитай хүний нөөц бэлтгэх. /чанартай-үнэ цэнэтэй/

2. Зах зээл хязгаарлагдмал тул өрсөлдөх /Өрсөлдөх стратегийг ашиглан/

3. Бусад салбартай харьцуулахад орлого хязгаарлагдмал /орлогоор-ДНБ/тул өртгөө удирдах зайлшгүй шаардлагатай /боломжит нөөцдөө тулгуурлан/.

(Сүүлийн 3 жилийн дундажаас харахад25 боловсролын салбар ДНБ-ийн 5.3%-ийг бий болгосон хувь нэмэртэй байна)

4. Боловсролын салбар бол учир шалтгааны хувьд гэвэл олон үйлдлээс бүрддэг.

5. Үнэ цэнэ багатай үйлдлүүдээс татгалзах замаар зардлыг бууруулах, үнэ цэнэтэй үйлдлүүдийг үр ашигтай хэрэгжүүлэх замаар өртгөө удирдах. /Боловсролын гарц чанартай, үнэ цэнэтэй байх ёстой/

6. Боловсролын салбарын өртгийг value chain-д үндэслэн АВМ-р удирдана.

7. АВМ – АВС – шууд бус зардал ихтэй салбарт тохиромжтой

/Боловсролын салбарын зардлын дийлэнх хувь нь шууд бус зардал./

8. Өнөөгийн өртгийг бүртгэж буй уламжлалт систем нь өртөг, зардлын мэдээллийг санхүүгийн тайлагналд зориулан ашиглаж байна. Өртөг, зардлыг 1 болон 2 үе шатаар эцсийн бүтээгдэхүүнд хуваарилдаг. Төсөвлөлтийг үнэлэх процессын хэмжүүр гүйцэтгэлийн дараа хийгддэг зэрэг болно.

24 Н.Наранчимэг, Э.Төгөлдөр “Боловсролын удирдлага”, 201025 Монгол улсын статистикийн 2009

III. СЭЗДС-ийн өртгийн удирдлагын зарим асуудалСЭЗДС-ийн зардлын бүтцийг шинжлэн харахад шууд бус зардлын харьцаа өндөр, АВМ системийг хэрэглэх боломж бүрдсэн байгаа тул судалгааны обьектоороо сонгон авлаа.

Дээрхи судалгаа шинжилгээ, загваруудын тусламжтайгаар судлаач бид юуны өмнө тус сургуулийн нэгдсэн стратегийг ерөнхийд нь дүрслэн харуулсан. Стратегийг хэрэгжүүлэх үнэ цэнэ өгөх үйлдлүүдийг тодорхойлон өртгийг (БУБ, БУМ, Ph.D-ын зэргийг олгох нэгжийн өртөг) АВС хандлагаар хуримтлуулан тооцох замаар үйлдлийг удирдана гэж үзлээ.

Эцэст нь стратегийг хэрэгжүүлэх үнэ цэнэ өгөх үндсэн болон дэд үйлдлүүдийг бизнес процессоор /Зураг 5/-д дүрслэн харуулсан. Үүний үр дүнд АВМ-ээр өртгөө удирдаж, стратегиэ хэрэгжүүлэх дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн үнэ цэнэтэй сургууль болох боломжтой гэж үзэж байна. /Зураг 3, Зураг 4/

Мэдээж энэхүү судалгааны үр дүнг амжилттай хэрэгжүүлэхэд өнөөгийн нөхцөлд тулгарах хүндрэлтэй асуудлууд гарах бөгөөд эдгээрийг тодорхой үе шат дараалалтайгаар хэрэгжүүлэх боломжтой.

IV. ДҮГНЭЛТ, САНАЛ1. АВМ системийг нэвтрүүлэхэд цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө их

шаардагдах хэдий ч үр дүн нь тасралтгүй амжилтын үндэс болно.

2. Байгууллагын бизнес процесс дахь үйлдлүүдийг нарийвчлан тодорхойлж, үнэ цэнэ өгөх байдлаар эрэмбэлэн, түүнд шаардагдах нөөцийн урсгалыг төсөвлөх, үнэлэх, хяналт тавих, шийдвэр гаргах тасралтгүй хөгжих системийг бий болгох хэрэгтэй.

3. АВМ системийг хөгжүүлэх мэргэжилтэнг бэлтгэх шаардлагатай.

4. Өртөг хэмжил, санхүүгийн тайлагналыг удирдлагын тайлагналд ашиглах боломжийг бүрдүүлэн бие даасан модулиудыг нэгдсэн систем рүү шилжүүлэх хэрэгтэй. Тухайлбал, цогц программ хангамжийг боловсруулан нэвтрүүлэх

5. Монголын дээд боловсролын салбарт тохирох өртгийн удирдлагын загварыг боловсруулах

ТҮЛХҮҮР ҮГСАВВ – Activity based budgeting – Үйлдэлд суурилсан төсөвлөлт

АВС – Activity based costing – Үйлдэлд суурилсан өртөг тооцолт

ABM–Activity based management– Үйлдэлд суурилсан удирдлага/Үйлдлийн удирдлага

BSC – Balanced scorecard – Тэнцэржүүлсэн үнэлгээний карт

JIT – Just in time – Яг цагт нь систем

TOC – Theory of constraints – Албадлагын онол

BRAG survey -Business Research and Analysis Group survey

ДНБ – Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

БУБ – Бизнес удирдлагын бакалаврын зэрэг

БУМ – Бизнес удирдлагын магистрын зэрэг

Ph.D – Боловсролын докторын зэрэг

НОМЗҮЙМонгол хэл дээрA) Ном, сурах бичиг, нийтлэл, тайлан1. Наранчимэг Н, Төгөлдөр Э. “Боловсролын удирдлага” /Ред. В.Увш, -УБ.

Соёмбо Принтинг ХХК, 2010. -25-р тал.

2. Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл 2009.

3. Монгол улсын статистикийн сарын эмхэтгэл. -2010 он 12-р сар.

Англи хэл дээрA) Ном, сурах бичиг, нийтлэл, тайлан1. Blocher, Chen, Lin “Cost management” /McGraw-Hill Irwin, 2002/

2. Garrison Noreen “Managerial accounting” /McGraw-Hill Irwin, 2006/

3. ACCA paper F5 Performance management, 2007

4. ACCA paper P5 Advanced performance management, 2007

Б) Вэб хуудас1. http://www.businessdictionary.com/definition/cost-management.html 2. http://search.ebscohost.com 3. http://www.costmanagement.net.in 4. http://maaw.info 5. http://balancedscorecard.org

Хүснэгт 1.ТӨСӨВЛӨЛТИЙН АРГУУДЫН ХАРЬЦУУЛАЛТ

Төсөвлөлтийн загвар26 Гол санаа Давуу тал Сул тал

Хүрсэн төвшингөөрх төсөвлөлтIncremental budgeting

Мөнгийг үндсэн чиг үүрэг, үйл ажиллагаанд хуваарилан байршуулдаг.27

Бэлтгэхэд хялбар Удирдлагын хяналт сайжирснаар үр дүн

нэмэгдэх боломжтой

Бүртгэлийн олон сонголтгүй. Гүйцэтгэлийг сайжруулах боломжийг

хайдаггүй Богино хугацааны үйл ажиллагаа нь

бүтээмж, эдийн засгийн ашиг авчирахуйц байх үед л ашиглагдана.

Төсөв бэлтгэх үйл явц нь оновчтой бус Урт хугацааны асуудлыг шийдэхэдэд

чиглэдэггүй

Тэг суурьт төсөвлөлтZero based budgeting

Шинэ томоохон хэмжээний хөтөлбөрийг тооцон төлөвлөхөд чиглэдэг28

Бизнесийн орчны өөрчлөлтөөс хамааруулан төсөвлөлт болон төлөвлөлтөө хийдэг.

Байгууллагын бүтцэд өртгийн зан төлөв нь уялдаатай бүртгэх шаардлагатай

Үр дүнд нь нөөцийн хуваарилалт нь үр ашигтай болдог

Удирдлагаас их хэмжээний цаг болон болвсруулалт шаарддаг.

Тэг суурьт төсөвлөлтийг хийхийн тулд сургалт шаардлагатай.

Байгууллагын хамтын ажиллагаатай байх нь зөв соёлоос хамаардаг. ( Олон соёлтой бол тохирохгүй)

Тодотгосон төсөвRolling budgeting

Тасралтгүй үргэлжлэх төсөв ч гэдэг. “Амьдрал өөрөө хувьсал”29 гэсэн санаагаар байнга өөрчлөлт хийхийг шаарддаг.

Тодорхой бус байдал нь төсөвлөлтөнд нөлөөлөхийг бууруулдаг.

Төлөвлөх болон хяналт үйл ажиллагааг ойрын хугацааны төлөвлөгөөнд үндэслэнэ. (тодорхой бодит мэдээлэлд тулгуурладаг)

Ирээдүйн хэд хэдэн сарын үргэлжилсэн төсөв байнга байдаг.

Төсвийн үр дүнг тогтмол хянаад нэмж тодруулсан төсөв бэлтгэдэг.

Нөөцүүдийн талаарх мэдээллийг байнга боловсруулалт хийхийг шаарддаг

Төсвийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэхийн ач холбогдлыг удирдлагуудад харуулдаггүй

Өөрчлөлт хийх шаардлагагүй зүйлсийг хүртэл шинэчлэх гэдэг.

Гүйцэтгэлийг хэмжих хэмжүүр, үнэлгээний нэгдсэн арга хэрэглэх боломжгүй.

26 ACCA paper F527 Байгууллага юу бүтээснийг голлож хуваарилдаг. Ирээдүйн үйлдлийг анхаардаггүй.28 Микро түвшинд ашиглах боломж багатай. 29 Байгууллагын өөрчлөлт, өрсөлдөгчийн байдал, шинэ технологи, орчны байдал, инфляци, үйл ажиллагааны түвшний өөрчлөлт гэх мэт

Уян хатан төсөвFlexible budgets

Зардлын шинж чанарыг харгалзан өөрчлөлтийг тусгах төсөвлөдөг.30

Нэг хугацаанд хийгдсэн төсвийг гүйцэтгэлд нь тохируулан хийх төсөв

Боломжит түвшингүүдээр хийх

Уян хатан төсвийг тодорхой, хязгаарлагдмал хүрээнд хийсэн бол тогтмол зардлын өөрчлөлтөөр алдаа гарах магадлалтай

Олон түвшнээр төсөв хийх тул цаг хугацаа, зардал их гарах

Анхны төсөв гүйцэтгэлээс хамааран дахин дахин өөрчлөгдөх тул цаг хугацаа, зардал их гарах

Үйлдэлд суурилсан төсөвлөлтActivity Based Budgeting

Үйлдэл бүрээр төсөвлөлтийг хийх, түүнийг хянахад чиглэдэг.31

Үйл явц, үйлдлийг өртгөөр удирдахад чиглэдэг бөгөөд өртгийг учир шалтгаанаар нь хянадаг.

Үйлдэл, үйл явцыг Үнэ цэнэ нэмэх, үнэ цэнэ нэмэхгүй гэсэн байдлаар ялган авч үздэг.

Өртгийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх боломжийг олгодог.

Өртгийн олон чиглүүлэгч шаарддаг бөгөөд, байгууллагыг комплекс байхыг шаарддаг.

Бэлтгэхэд АВС хандлагыг суурилан авч үздэг.

Цаг хугацаа их шаардагдана.

Beyond budgeting

Төсвийн хяналтын сайн систем.

Жилийн тогтмол төсвөөс илүү удирдлагын үйл явцад тохируулан хэрэглэх

Төвлөрсөн, шаталсан төсвөөс илүү олон чиглэлтэй сүлжээнд шилжүүлэх

Үнэ цэнийн удирдлага хэрэглэхэд энэ төсөвлөлт шаардагддаг.

Менежерүүд санхүүгийн олон төрлийн үйл ажиллагаанд хариуцлага хүлээнэ.

30 Зардлыг хувьсах, тогтмолоор ялган төсөвлөлтөнд ашигладаг.31 Үйлдлүүдийг тодорхойлж, түүнд нөөцийг хуваарилан, гүйцэтгэлийн хэлбэлзлийг удирдахад чиглэдэг.

Хүснэгт 2. ӨРТӨГ ХЭМЖЛИЙН АРГУУДЫН ХАРЬЦУУЛАЛТ

Өртөг тооцолтын хандлага32 Гол санааны харьцуулалт

Бүрэн шингээх зардлаар өртөг тооцох Absorption costing

Нэмэгдэл зардлыг бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд жигд хуваарилан өртөг тооцох. Уламжлалт арга.

Үйлдэлд суурилан өртөг тооцохActivity based costing

Чухал үйлдэл бүрт хамаарах хүчин зүйлийг харгалзан үйлдэл тус бүрийн өртгийг тооцох

Зорилтот өртөг тооцохTarget costing

Зорилтот үнэ, хүссэн ашгаас хамааруулан зорилтот өртгийг тооцох. Шинэ бүтээгдэхүүний загвар, технологийн бүтээлтийн явцад үндэслэдэг.

Кайзен өртөг тооцолтKaizen costing

Нэгэнт бий болсон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн өртгийг хямдруулах үйл ажиллагаа

Амьдралын мөчлөгөөр өртөг тооцохLifecycle costing

Санхүүгийн жилээр бус бүтээгдэхүүний амьдралын хугацаагаар өртгийг тооцох

Back flush accounting /costingГарцад чиглэсэн өртөг тооцолт. Бараа материалыг үлдэгдэлгүй байлгана гэж үздэг.

Бүтээмжид суурилан /Төгс хувьсах зардлаар /өртөг тооцохThroughput accounting

Материал болон хувьсах нэмэгдэл зардалд суурилан өртөг тооцох

Хүснэгт 3.ҮНЭЛГЭЭНИЙ ЗАГВАРУУДЫН ХАРЬЦУУЛАЛТ

Үнэлгээний загвар33

Санхүүгийн үзүүлэлтээр гүйцэтгэлийг хэмжиж хянахFinancial measurement indicator

Ашигт ажиллагаа, хөрвөх чадвар болон эрсдлийг тооцох тоон үзүүлэлтүүдээр гүйцэтгэлийг хэмжиж хянана.

Санхүүгийн бус үзүүлэлтээр гүйцэтгэлийг хэмжиж хянахNon financial measurement indicator

Өрсөлдөөний орчин, үйлдвэрлэлийн орчин болон зардлын бүтэц дэх өөрчлөлтийг тодорхойлох үүднээс чанарын хяналт, мониторинг болон хэрэглэгчийн сэтгэл ханамж зэрэг үзүүлэлтүүдээр гүйцэтгэлийг хэмжиж хянана.

Богино хугацааны хяналт ба оролдлогоShort-termism and manipulation

Урт хугацаанаас илүү богино хугацаанд гүйцэтгэлийг хэмжин хянахад тохиромжтой. Богино хугацааны зорилтыг биелүүлсэн эсэхэд нь үнэлэлт өгөхөд чиглэдэг.

Тэнцвэржүүлсэн үнэлгээний карт аргаBalanced scorecard

Санхүүгийн болон санхүүгийн бус үзүүлэлтүүдээр 4 хэтийн төлөв/хүрээ/-ийн хувьд гүйцэтгэлийг хэмжин хянахад тохиромжтой. Байгууллагын стратегитэй уялддагаараа давуу талтай.

Building Block model

Үйлчилгээний бизнесийг багтаамж/цар хүрээ/, стандарт болон урамшуулал гэсэн үзүүлэлтүүдээр гүйцэтгэлийг хэмжин хянахад тохиромжтой.Багтаамж /Dimension/,Стандарт /Standard/, Урамшуулал /Reward/

ХҮСНЭГТ 4. ШИЙДВЭР ГАРГАЛТЫН ТӨРЛҮҮД32 ACCA paper F533 ACCA paper F5

Шийдвэр гаргалтын төрлүүд34 Гол санаа

Хязгаарлагдмал хүчин зүйлсийн шинжилгээ

Шугаман програмчлалаар асуудлыг тодорхойлж, загварыг график дүрслэлээр илэрхийлэн тэнцвэрийн аргаар хамгийн сайн хувилбарыг гаргаж үүний хүрээнд асуудлыг шийдэх. Shadow үнийг тогтоох

Үнийн шийдвэр гаргалтӨрсөлдөөн, эрэлтэнд тулгуурласан үнийн бодлогоороо дамжуулан үйлдвэрлэл, борлуулалтыг нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргах. Үнийн стратегиэ боловсруулах

Богино хугацааны шийдвэр гаргалт

Хамааралтай зардлыг тодорхойлж, өөртөө үйлдвэрлэх, гаднаас худалдан авах эсэх, аутсорсинг авах эсэх, цаашид боловсруулах, үйлдвэрлэлийг зогсоох эсэх зэрэг шийдвэрээ гаргах

Эрсдэл ба тодорхой бус байдал

Тодорхой бус байдлыг тогтоож, ашгийн хүлээгдэж буй үнэ цэнийг хэмжих, мэдрэмжийн шинжилгээ, загварчлал боловсруулах

Зураг 3. Брэнд болох АВМ удирдлага - “СЭЗДС” Зураг 4. СЭЗДС-ийн нэгдсэн стратеги

34 ACCA paper F5

Орлогоо өсгөх

СА

НХ

ҮҮ

Академик хөгжил

Техник технологи

Өрсөлдөх стратеги Санхүүгийн дэмжлэг

ХӨ

ГЖИ

ЛҮ

ЙЛ

АЖ

ИЛ

ЛА

ГАА

Судалгаа хөгжлийг сайжруулах

Шинэлэг заах арга зүй

Сургалт судалгааны үйл ажиллагаа Байгууллагын соёлИдэхжүүлэлтийн үйл ажиллагаа

Үнэ цэнийн хэлхээ

Үйлчилгээний чанар

Үнэ Чанар ӨгөөжХэрэглэгчийн харилцаа Дүр зураг

Үнэ цэнэ

Өндөр чанартай бүтээгдэхүүн Бүтээгдэхүүний өсөлт

Манлайлагч

ХЭ

РЭГЛ

ЭГЧ

БРЭНД

80

81

Илтгэгч: Д.Цэвэлмаа Мандах Бүртгэл дээд сургуулийн багш, Бизнесийн удирдлагын магистр.ÌÓÈÑ - ÎÀÑÑóðãóóëüä 2005 îíä Áèçíåñ óäèðäëàãûí áàêàëàâð çýðýã, 2008 îíä Ìàíäàõ á¿ðòãýë äýýä ñóðãóóëèéã ÁÓÌ çýðýãòýé òºãññºí. Ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû àæèë: Àæ àõóé íýãæèéí ¿ð àøãèéí øèíæèëãýý Òàòâàðûí ÷èãëýëýýð ñóäàëãààíû àæëóóäûã õèéæ áàéíà.

Á¿òýýëèéí õóâüä : Ýðäýì øèíæèëãýý ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä ìàãèñòðûí àæèë, èëòãýë áè÷èæ òàòâàðûí

õóóëü ýðõ ç¿éí ãàðûí àâëàãà ãàðãàí ñóðãàëòàíä àøèãëàæ áàéíà.

Ìàíæ ×èí óëñûí ¿åèéí àëáà ãóâ÷óóð ò¿¿íèé îíöëîã /1644-1911 îí/

Манж Чин улс Манж Чин улс нь 1644 оноос 1911 он хүртэл Хятад, Монголыг захирсан улс юм. Түүнийг Манж хэлэнд Дайчин гүрэн , Нанхиад хэлэнд Их Чин буюу Да Чин (大清) гэдэг байжээ.Энэ улс нь анхандаа Монголын Хойд Юань гүрэн, Нанхиадын Мин улсын тэмцлийг ашиглан гарч ирсэн нүүдэлчин ардын улс байсан боловч анхны жилүүдээсээ эхлэн хятаджсан байна.

Улсын албан ёсны нэр нь "Их Чин" гүрэн. Анхандаа Монголчуудын дунд Хүндлэлт Хаан хэмээн алдаршсан Нурхачи баатарын удирдлаган дор "Хожуу Цинь улс" (Хожуу Алтан улс) гэж нэрлэгдэж байсан боловч хүү Абахай хааны үеэс Монгол, Манж, Нанхиад хэлэнд ижил утгаар хэрэглэгдэх "Чин" гэдэг үгээр улсаа нэрийдэх болжээ.

Алба гувчуурын тухай“Алба”, “Гувчуур” хэмээх хуучин нэр томъёоны дээр XVII зууны бичиг зохиолд “татлага, татвар, татри, тэсгэ” гэх зэргээр бичгдэх болсон ба эрдэмтэн Шурманн “H.F.Shurmann. Mongolian tributary practices of the 13-th century” зохиолдоо “алба”,”гувчуур” гэдэг үг эрт цагт бие даасан 2 тусгай үг байсан гэж үзээд “алба” бол тогтмол татвар, “гувчуур” бол тогтмол бус онцгой татвар гэжээ.

Үүний баталгаа болж XVII зуун ба түүнээс хойш үеүдэд алба гэдэг нэр томъёо дангаар хэрэглэгдэх болж, харин гувчуур гэдэг үг цөөвтөр тохиолдох болсон.

Өөрөөр хэлбэл : эзэн хааны буюу улсын чанартай татварыг алба гэх бөгөөд харин засаг ноёдын хувьдаа татварлах зүйлийг голдуу гувчуур гэж нэрлэх болжээ.

Манжийн үндсэн албууд

Энэ үед Халх монголд урьд өмнө байгаагүй албууд шинээр гарч ирсэн төдийгүй гол алба нь XVIII зууны түрүүчээс эхэлжээ.

82

Манжийн албадуудын онцлог1. Ìанжийн хаанд ºðãºõ ¸ñíû þìûí àëáà / 9 öàãààíû àëáà /

Ýíý àëáûã Æàâçóíäàìáà õóòàãò, õàëõûí õààäóóä áàðüäàã áàéñàí. Òýä ìàíæèéí õààíä øóäàðãà ¿íýí÷ýý èëýðõèéëýõ õýëáýð áîëãîí ñàéí ìîðü, ãàõàé, ç¿ðèéí ìàõ òýðã¿¿òíýýð àëáà ºðãºäºã áàéæýý.

1789 îí Õàëõûí íýã àéìãèéí ÷óóëãàíû çàðäàëд æèëд äóíäæààð 2600 ëàí ìºí㺠çàðöóóëæ áàéæýý. Íýã õîøóóíû íýã æèëèéí äóíäàæ çàðäàë 4000 ëàíä õ¿ð÷ áàéæýý. Òàòàë 207-201

9 öàãààíû àëáà – 1858 îíä Óðèàíõàéí ñóмíààñ õýðýì áóëãàíû àðüñ 3000 ãàðóé áîëîí ¿íýã øèë¿¿ñ, õàëèó, õÿðñ çýðýã àíãèéí àðüñûã ìàíæèéí õààíä æèë á¿ð èõ õýìæýýãýýð íèéë¿¿ëæ áàéæýý.

Ìàíæèéí ýðõøýýëèéí ¿åèéí Ìîíãîë õîøóóäûí çàñàã íî¸ä óã ãàðëààðàà 5 ÿíç áàéñàí áºãººä Ìàíæèéí õóóëü ¸ñîîð õîøóóíû çàñàã íî¸äîä /Õýòýðõèé òàâàí òóøààëòàí/- íä æèë á¿ð ï¿íë¿¿ õýìýýõ ìºíãº, òîðãî òàâüæ îëãîäîã áàéâ. ¯¿íä:

×èí âàíä 2500 ëàí ìºíãº, 40 çàõ áóþó õóé òîðãî

Æ¿í âàíä 1500 ëàí ìºíãº, 20 çàõ òîðãî

Áýéëä 800 ëàí ìºíãº, 13 çàõ òîðãî

Áýéñò 500 ëàí ìºíãº, 10 зàõ òîðãî

ÿíä 200 ëàí ìºíãº, 7 çàõ òîðãî

2. Æàñààëàõ áà óðàìäëûí àâä îðîëöîõ àëáàÌîíãîë íî¸ä Ìàíæèéí õààíû àí àâëàõàä îðîëöîõ ¿¿ðýãòýé áàéñàí áà àðäóóä õàðúÿàò íî¸íû Áýýæèíð¿¿ æàñààíä1 ÿâàõàä õýðýãëýãäýõ ãàðûí çàðäàë ìºíãº, óíàëãà, à÷ëàãà, ø¿¿ñ, ãýð ìàéõàí, äàãàëäàí ÿâàã÷äûí óíàëãà, õ¿íñèéã ãàðãàõ ¿¿ðýãòýé áàéñàí áàéíà.

3. Ìàíæèéí õààíû ñ¿ðýã áà àëáàíû ìàë àäóóëàõ àëáà

Ýíý àëáàíû ìàëûí ýõ ¿¿ñâýðèéã àíõ 1728 – 1731 îíû õîîðîíä

õàëõ÷óóäààñ 3 000 000 ãàðóé ëàí ìºíãºíèé ìàëûã õÿìä ¿íýýð

õóäàëäàí àâ÷ á¿ðä¿¿ëæ áàéæýý.Àëáàíû ìàëûí òîî òîëãîé õîðîãäîõ

¸ñã¿é áà áàéñíààñàà óëàì ¿ðæèí íýìýãäýæ áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã

ó÷ðààñ ìàëàà “Òºìºð ñ¿ðýã”, “Áîñîî ñ¿ðýã” ãýæ íýðèéäýæ áàéæýý.

Манж нарын байгуулсан албуудМанжийн хаанд өргөх ёсны юмын алба /есөн цагааны алба, гахай, зр,и үслэгийн алба/Жасаалах ба урамдлын авд оролцох албаМанжийн хааны сүрэг ба албаны мал адуулах алба /маллах/Албаны тариа тарих албаӨртөөний албаХаруулын албаЦэрэгт явах албаМанжийн хаанаас томилогдон сууж дарангуйлан захирах манж сайд, түшмэд, албан хаагчдын зардал хэрэглэлийг нийлүүлэх албаМөнгөн албаc¿ì õèéäèéí àëáà83

Ýíý àëáàíä õî¸ð ç¿éëèéí ¿ðæ¿¿ëýõ ìàë áàéñàí áà òýäãýýð íü äàðààõ íýðøèëòýé áàéæýý. ¯¿íä :

Ìàíæèéí õààíû ñ¿ðýã

Àëáàíû ìàë - Хонь бол нэг жилд 10 хониноос 3 төл авах

Тэмээ бол 10 ингэнээс 5-аас дээш ботго авах

Үхэр бол 10 үнээнээс 2 тугал авах

Адуу бол 3 гүүнээс 1 унага авах дүрэмтэй.

Хариуцлага нь : Алдагдал хорогдлыг тайлах болзол нь нэг жилд тэмээ аравны дотроос хоёрыг унагаах, адуу бол аравны дотроос гурвыг унагаах, үхэр, хонь бол аравны дотроос дөрвийг унагаах хуультай байжээ.

Албаны малыг үржсэнийг нь цэргийн хүнсэнд нийлүүлэн, өртөөнд зүтгэх албанд ашиглаж байсан ба нас өтөлсөн, эмгэглэсэн буюу уул хорогдох болзлоос илүү гаргаж хорогдуулсан малыг тухай бүр хариулсан аймаг хошуудаар нөхөн сэлбүүлдэг байжээ.

4. Òàðèàíû àëáàÀíõ 1773 îíä ýõýëñýí. Õàëõûí 3 àéìãààñ íèéò 400 ºðõèéã äàé÷ëàí òîìèëñîí. Ýíý àëáà íü òóñãàé òîãòîîñîí õóãàöààã¿é, öàëèí îëãîäîã íýðòýé áîëîâ÷ òóõàé á¿ð ºãäºãã¿é, òàðèàíû ìîíãîë öýðã¿¿äýýð ò¿ëø ò¿¿ëãýõ, òýæýýë áîðäîî áýëòã¿¿ëýõ, ìàë ìàëëóóëàõ, ãýð çóóðûí àæèëä çàðöëàõ çýðãýýð çîâîîäîã áàéæýý.

5. ªðòººíèé àëáàÕàìãèéí õ¿íä àëáà áºãººä ìàíæ íàðûí áàéãóóëñàí ãîë ºðòººä íü :

Àëòàé çàìûí 20 ºðòºº - 150 өрх байсан ба 7 өрх тутмын дунд улаан морь, тэмээ 90, шүүс хонь 50, гэр майхан нэжээдийг олон хошуудаас бүр мөсөн гарган өгч, харчин өртөөний хавсрага өрх гэж нэрлэжээ.

Õîâä Óëèàñòàé õîîðîíä áàéãóóëñàí 14 ºðòºº - 160 өрх алба хааж өртөө хийгчид, өртөөний албанд зориулан хувиас морь 5, тэмээ 2, гэр 1-г гаргах үүрэгтэй.Тогтоосон хууль ёсоор 20-иос доошгүй бодтой, 100 орчим хоньтой өрх энэ албыг хаах ёстой байжээ.

Óëèàñòàéãààñ Æèíæëýã õàðóóë õ¿ðòýë 9 ºðòºº - 54 өрх алба хааж, алба хаах өрх бүр морь 4, тэмээ1, гэр 1-ийг гаргах үүрэгтэй ба өртөө хийгчдийн хөрөнгийн хэмжээг 20 бод, 60 хониор тогтоожээ.

Õîâäîîñ Ñîãîã õàðóóëä çàëãàìæèëñàí 8 ºðòºº - 44 өрх алба хааж, өрх бүр өртөөний албанд морь 6, тэмээ 3, гэр нэжээдийг гаргах үүрэгтэй.

Õèàãò Õ¿ðýýíèé 11 ºðòºº - 70 өрх алба хааж, өрх тус бүр өртөөний албанд зориулж морь 8, тэмээ 4, шүүс хонь 8, гэр нэжээдийг гаргах үүрэгтэй.Өртөөний албан хаагчдад 15 бодтой, 50 орчим хоньтой аж ахуйтныг дайчилдаг байв.

Õ¿ðýýíèé ºìíºõ 14 ºðòºº

ªðòººíèé òºðë¿¿äèéã àâ÷ ¿çâýë :

1. Ñóóðèí ºðòºº :

Õàâñàðãà ºðòºº

Áóóõèà ºðòºº

2. ªðòëºã ºðòºº

1782 îí Ìàíæ ×èí óëñûí Àëòàé çàìûí öýðãèéí áóóõèà ºðòººíèé ç¿òãýõ õ¿÷ýý çóçààòãàæ õàâñàðãà ºðòºº áàéãóóëàâ. 134 ñóóðü ºðòººíèé 121 ºðòºº íü õàëõàä áàéñàí. Áýýæèíãýýñ óëèàñòàé õ¿ðòýë 72 ºðòººíèé 20 ºðòººã õàëõóóä çàëãóóëæ áàéñàí.

84

1830 îíä Õîâä Óëèàñòàéí 14 ºðòººíä Ò¿øýýò õàíààñ 28, Çасàãò õàíààñ 61, Ñàéí íî¸í õàíààñ 71 ºðõ äàé÷ëàãäæýý. Татал 77-60

Íýã ºðòºº äóíäæààð 25-30 êì áàéäàã. Àð ìîíãîëä 120 ñóóðü ºðòººíä 1250 ºðõ, íèéò ºðòºº æèëä 640 000 ëàí ìºíãºíèé çàðäàë ãàðãàäàã áàéæýý.

Íýã ºðòººíä 5330 ëàí ìºí㺠îíîãäîæ áàéíà. Óëèàñòàéä ºðòººä “Öîîõîð ºðòºº”, “Ò¿ìò ºðòºº” ãýæ ººð ººð áàéâ. ªðòººíèé àëáà çàðäàë ÷èðýãäýë èõòýé æèëä íýã ºðõ äóíäæààð 512 ãàðóé ëàíãèéí ñ¿éòãýëòýé áàéæýý.

Áóóõèà ºðòºº - Õàëõ áà Öàõàð ìîíãîë÷óóäûí íóòàãò óñ áýë÷ýýðèéã äàãàæ íýð ºðòºº õîîðîíäûí çàé 35 êì çàéòàé áºãººä íèéò 14 ºðòºº ÿâæ Àëòàé çàìûí öýðãèéí ºðòººíä íèéë¿¿ëíý. 4 õîíîãèéí õóãàöààíä ÿâæ Çàí÷èõóóä /Æàí÷õ¿¿- Öàãààí õýðýìíèé 4 õààëãàíû íýã õààëãà/ õ¿ðãýäýã òîãòìîë õóãàöààòàé.

1855 îíû 6 ñàðûí õóãàöààíä Àëòàé çàìûí öýðãèéí ºðòººãººð ºðòººëºí ÿâàã÷äûí õýðýãëýëä ìîðü – 1000, òýìýý 1000 èë¿¿, ìîðüòîé óëàà÷ 200, ãýð 400, õîíü 700 ãàðóé, òýðýã çýðýã ç¿éë¿¿äèéã íèéë¿¿ëæ áàéæýý. ̺í ò¿ð ºðòººã áàéãóóëæ áàéñàí áºãººä ¿¿íèéã ºðòëºã ºðòºº ãýæ íýðëýæ áàéñàí.

Õýðýâ ºðòººíèé àëáûã áèå õºðºí㺺ð çàëãóóëæ ÷àäàõã¿é áîë ºðòººíä íîîãäñîí íýã ºðõèéí àëáûã æèë òóòàì 300-720 ëàí ìºí㺺ð àöàãëàæ áàéñàí íü ìºíãºí ðåíò áîëîí õóâèð÷ áàéñàí.

6. Õèëèéí õàðóóëûí àëáà1727 îíîîñ Îðîñ Ìîíãîëûí õèë òîãòîîõ ¿åýñ ýõëýëòýé.

Õàðóóëûí àëáàíû òºðºë íü :

Ãýð õàðóóë – òîãòîîñîí õóãàöààã¿é, ãýð á¿ë, õºðºíãèéí õàìòààð õààäàã àëáà

Ñóìàí áóþó öýðýã õàðóóë - íýã æèëèéí õóãàöààòàé, ãàíö áèåýð õààäàã àëáà.

Íýã îáüåêòûã õàðóóëûí 20-30 ºðõ õàìãààëàí ñóóäàã áàéæýý.

1764 îí Ñýëýíãý äýõ çàõèðàã÷èéí òóøààëààð Öîíãîîë áóðèàäûí 16 îòãîîñ 2400 õóÿã ãàðãàæ õèëèéí äàãóó ñóóëãàæ õàðóóë öýðãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýâ.

Òóõàéí ¿åä 50 ñóóðü ñóìàí õàðóóë áàéäàã áàéæýý. Àëòàéí 23 ñóìûí õàðóóëûí àëáàíä á¿ãä 850 ãàðóé öýðýã æèë, æèëýýð ýýëæëýí ñóóæ õèë õàðäàã áàéæýý.

Тýð ¿åä æèëä íýã öýðýã 40 ëàí, çàõèðàã÷, ò¿øìýë, òàéæ íàð òóñ á¿ð 50 ëàí, õºòºë á¿ð 10 ëàí ìºíãºòýé òýíöýõ çàðäàë õýðýãëýæ áàéсан àæ. Íèéò 3 àéìãààñ æèëä 36600 ãàðóé ëàí ìºíãºòýé ä¿éõ õýìæýýíèé çàðäàë íèéë¿¿ëæ áàéñàí ãýñýí ¿ã. 207-296

XIX çóóíû ýöýñò ãýð õàðóóëûí íýã æèëèéí çàðäàë òóõàéí ¿åèéí õàíøààð æèëèéí çàðäàë íü 150 000 ëàí ìºíãºòýé ä¿éöýæ áàéæýý

Татал 170-272

7. Öýðýãò ÿâàõ àëáà1787 онд занги нарын тоо ихээр нэмэгдэж 150 ýðèéã íýã ñóì áîëãîн тэднийг захирч ò¿¿íýýñ 50 ýðèéã õóÿã ºìñºõ ýð áóþó æèíõýíý ýð öýðãèéí àëáàíä ÿâàõààð òîãòîîñîí.

Öýðãèéí çýâñýãò îëáîã, òîâü, áóó, íóì, ñóì,äàðü, õîðãîëæ, æàä, ñýëýì, ìàéõàí, òîãîî çýðýã áàéñàí áàéíà.

Íýã öýðãèéí æèëèéí çàðäàë íàÿí ëàí ìºí㺠áàéñàн.

8. Ìàíæèéí õààíààñ òîìèëîãäîí ñóóæ äàðàíãóéëàí çàõèðàõ ìàíæ ñàéä,ò¿øìýä, àëáàí õààã÷äûí çàðäàë õýðýãëýëèéã íèéë¿¿ëýõ àëáà

Íèëýýä òîìîîõîí ñóóðèéã ýçëýõ áà Õîâä, Óëèàñòàé, Õ¿ðýý, Õèàãòàä áàéñàí Ìàíæ ñàéä ò¿øìýä¿¿äèéí ýëäýâ õýðýãëýëèéã íèéë¿¿ëýõýýñ ãàäíà àéìãóóäûí ÷óóëãàí äàðãà, æàæèí íàð 130 øàõàì õîøóó, íóòãèéí àðä èðãýäýýñ ýëäýâ òºðëèéí õýðýãëýë¿¿äèéã ãàðãóóëæ àëáûã

85

çàëãóóëäàã áàéñàí. Чóóëãàí äàðãà íü õîðèí ñóìûí åðºíõèéëºí çàõèðñàí àéìãèéí äàðãà, æàæèíû ãàçàð ãýæ õîøóóäûí á¿õ öýðýã ýðèéã çàõèðàõ ãàçðûã õýëíý. Ôåîäàëóóäûí àëáàí ãóâ÷óóðóóä íü áèåýð çàðöëàãäàõ, îðîí ñóóö, õ¿íñ,ò¿ëøèéã áýëòãýõ çýðýã áóñàä õýëáýðýýð ÿâàãäàæ áàéñàí.

Ìàíæ ñàéäûí æèëèéí çàðäàë 6500 ëàí ìºí㺠áàéâ. Үүнийг тооцож үзвэл :

1 лан мөнгө = 37гр мөнгө 1 унци мөнгө = 31,1гр 1 унци = 1308,9₮

6500 лан * 37гр = 240 500 гр / 31,1 = 7733,1 унци * 1308,9₮ = 10 121 879₮ 2011.03.04 Монгол банкны албан ханш

Ôåîäëóóäàä ºãºõ õ¿íñíèé ãóâ÷óóð íü Ìàíæèéí õóóëèíä çààõäàà ìîíãîëûí âàí ã¿í òàéæóóä æèë á¿ð ººðèéí àëáàòààñ òàâàí ¿õðýýñ äýýø áîë íýã õîíü, 40 õîíèíîîñ 2 õîíü, 2 ¿õýðòýéãýýñ 6 òîãîî àìóó \òàðèà\, 1 ¿õýðòýéãýýñ 3 òîãîî àìóó àâ ãýæ çààæýý.

Тîìîîõîí ôåîäëóóä ¿ð õ¿¿õäýäýý áýð àâàõ, îõèíîî õ¿íä ºãºõºä çàðöóóëàãäàõ ç¿éë¿¿äèéã àëáàò àðäóóäààñ ãàðãóóëæ áàéñàí.

100 - ñ äýýø ºðõòýé áîë 10 ãýð òóòìààñ 1 ìîðü, 5 ¿õýðýýñ äýýø áîë íýã ìàéëàõ \ë¿¿\ ààðö, 100 õîíèíîîñ äýýø áîë õýäýí ýñãèé àâ ãýæ çààæýý.

̺í ôåîäëóóäûí àëáàí ãóâ÷óóðóóäûí íýã ãîéä ç¿éë áîë õýðãýì çýðãèéí õîéíîîñ õººöөëäºõ ÿâäàë áàéñàí. Ýíý ÿâäàë íü ìàíæèéí õààíû çàðëèãààð ÿìàð õýðãýì çýðýã авах õ¿ñýëòýé áàéíà ò¿¿íèéã àâàõûí òóëä õýð õýìæýýíèé ëàí ìºí㺠ºãºõèéã íü çààæ ºãñºí áàéíà.

̺í øàðëèéí àëáà áàéñàí áºãººä øàðëèéн бүрэн бүтэн байдлыг хангах зорилготой.

Îðîí íóòãèéí íî¸äûí ãóâ÷óóð Ìîíãîë âàí, ã¿í, òàéæ íàð æèë á¿ð ººðèéí õàðÿàò íàðûí òàâàí ¿õðýýñ äýýø áîë íýã õîíü,

õîðèí õîíèíîîñ íýã õîíü àâ, õî¸ð ¿õýð á¿ðýýñ çóðãààí òîãîî àìóó àâ, íýã ¿õýð á¿ðýýñ ãóðâàí òîãîî àìóó àâ, àëáà áàðèõ, õ¿ðýý í¿¿õ, îõèí ºãºõ, áýð àâàõ çýðýã õýðýã áîëáîîñ àðâàí ãýðèéí äîòðîîñ íýã ìîðü àâ, ¿õýð òýðýã íýãèéã àâ. Ãóðâàí ¿íýýíýýñ äýýø á¿õèéä íýã õîäîîä ñ¿¿ àâ, çóóí õîíèíîîñ äýýø á¿õèéä íü íýìæ ýñãèé àâ ãýæýý. 207-220

Монгол ноёд Манжийн татварын зэрэгцээгээр өөрсдийн алба гувчуурыг нэмэгдүүлэн ард түмний амьдралыг улам хүндрүүлж байсан.

Ñàéí íî¸íû õîøóóíû íî¸í æèëä ø¿¿ñíèé õîíü 120, õ¿íñýíä õýðýãëýõýýð ø¿äëýí õîíü 500, çàëóó ã¿¿ 60, àò 10, ýñãèéí 72 øèðõýã, õóðãàíû àðüñ 500, áàíç 1000 øèðõýã, ñîíãèíî 1000 æèí, ºâñ 10 000 æèí, øàð òîñ 100 æèí, ñ¿¿ 3000 æèí, 70 òýìýýí òàðèà õàðúÿàò àðäóóäààñàà òàòâàðëàí àâ÷ áàéæýý1820 îí Ìîíãîë÷óóä õÿòàä ðóó æèí òýýõäýý òóõàéí õîøóó íî¸íîîñ çºâøººðºë àâäàã æóðàì òîãòæýý: 500-600êì çàìä íýã òýìýý à÷ààíä òàâààñ çóðãààí ëàí áóþó

10-12 çóçààí öàéíû õºëñ òºëäºã áàéæýý.

19-20 çóóíû çààãò Õîâäîîñ Õºõ õîò õ¿ðòýë íýã òýìýý à÷ààíä 7-9 ëàíãèéí õºëñ òºëäºã áàéâ.

9. Ñ¿ì õèéäèéí àëáà Ìàíäàë Äàíøèãèéí àëáà

Ñ¿ì õèéäèéã áàðèõ ñýëáýõ

Óóë òàõèõ

Ãàíæóóð ýðã¿¿ëýõ

Õóðàë íîìûí çýðýã òºðë¿¿äòýé áàéæýý.

19-ð çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð Àð ìîíãîëä 100 000 ëàì, 940 õèéä, äóãàí, íîìûí ãàçàð, ªìíºä ìîíãîëä 1800 ñ¿ì õèéä, 150 000 îð÷èì ëàì áàéæýý ãýñýí ìýäýý áóé.

86

Ëàì íàðûí õýðýãëýëä Ò¿øýýò õàí àéìãààñ Íàéðàëò íàéðàìäàõ îðäíû Ëàì íàðûí õýðýãëýëä æèë á¿ð 1400 øàõàì ëàí ìºíãº, Äîëîí íóóð ñóìûí ëàì íàðûí õýðýãëýëä 1,500 øàõàì ìºíãº, 5 æèë òóòàìä õóâöñûã íü øèíýòãýõýä 1200 ãàðóé ëàí ìºíãèéã òîãòìîë õóãàöààòàéãààð ãàðãàæ áàéæýý.

10. ̺íãºí àëáà Энэ албыг XVIII зууны эхэн үеэс хятадын худалдаачид болон мөнгө хүүлэгчид нэвтрүүлсэн. Ман буу гэсэн бичигтэй манжийн зоос мөнгө хүүлэгч нар хэрэглэдэг байсан.

Монголчууд олон төрлийн албуудыг төлж чадахгүй болсон үед хятадын худалдаачид мөнгө хүүлэгчдээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлэн төлж барагдашгүй өрөнд орж байжээ.

Өрийг төлүүлэх хэлбэрийн онцлогыг авч үзвэл : Хүүгээс хүү бодох

Өрийг өрөөр улируулан хөрөнгө малаараа, өмссөн хувцас, барьсан гэрээр нь төлүүлэх

Малыг санаатайгаар боогдуулан үнэ дарж өрөнд авах

Үхсэн ноёдын өрийг өөрсдийнх нь хамжлагаар6 нь төлүүлэх зэрэг болно.

1855 îíä Ò¿øýýт õàí àéìãèéí өр òºëæ áàðàãäàõã¿é áîëñîí ºð íü 727000 ãàðóé ëàíä õ¿ð÷ 1904 îíä õàëõ 4 àéìàãò íîãäóóëæ áàéñàí àëáàíààñ äàâæ áàéñàí. 1855 îíä Ò¿øýýò õàí àéìàãò àìü çóóõ àðãàã¿é 32000 ãàðóéä õ¿ð÷ 5000 ãàðóé õ¿í ºëñãºëºí㺺ð ¿õýæ áàéâ.

1910 онд бичсэн нэгэн айлтгалын дотор Сэцэн хан, Ховд, Улиастайн малын хорогдлыг бие малаар төлж байсан боловч сүүлдээ хол замд явсан малын хүч нь эцэгдсэн малыг голж түнш хятадуудаас Морь нэг бүрийг 10 лан, атан тэмээ нэг бүрийг 30 лангаар өндөр үнээр худалдан авч албаны малыг нөхөх болжээ.

Àëáàí òàòâàð æèëýýñ æèëä íýìýãäýí îíö ÷óõàë ÿàðàëòàé àëáà ãýæ òàòàæ áàéñíûã îðóóëàõã¿éãýýð 1855 îíä õàëõ 4 àéìãààñ öýâýð ìºí㺠200000 ãàðóéã òàòàæ áàéñàí áîë 1904 îíä 600 000 ëàíä õ¿ð÷ýý.

19-ð çóóíû ñ¿¿ë÷ 20-ð çóóíû ýõýýð 10-ä òºðëèéí 50 ãàðóé íýð á¿õèé àëáàí ãóâ÷óóðûã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä òóëãàí õ¿ëýýëãýæ áàéæýý.

19-ð çóóíû ýöñýýð ñóì, õàìæëàãààñ àâàõ àëáà, ãóâ÷óóð íü ÿëãàà áàãà áîëñîí.

Õîøóó íü :

1. Сóìäàä õóâààãäàõ - ñóìûí àðä íü ºðòºº, õàðóóë, öýðãèéí áîëîí óëñ íèéòèéí ÷àíàðòàé àéìàã õîøóóäûí àëáûã ã¿éöýòãýæ áàéñàí.

2. Хàìæëàãàä õóâààãäàæ áàéñàí. - ôåîäëóóäàä õîîë õ¿íñ, óñ ò¿ëøèéã íü áýëòãýõ, ìàë ñ¿ðãèéã íü ìàëëàõ, óíãàñ íîîñûã íü õÿðãàõ, ýñãèé õèéõ, ñ¿¿ ñààëèéã íü áîëîâñðóóëàõ, àÿí æèíä ÿâàõ çýðãèéã íü õèéäýã áàéñàí.

Ýð¿¿ãèéí õýðýã øèéäâýðëýõ 3 ÿàìòàé áàéñàí.

1. Ø¿¿õ ÿàì

2. Çàðãà çàëðóóëàõ ÿàì

3. Çàñãèéã òóóëãàõ ÿàì

Гаалийн тухай :1911 îíä äîòîîï, ãàäààä ãààëèà ÷àíãàòãàñàí ä¿ðýì ãàðãàæýý. Манжийн эзэмшлийн үеийн гааль /1691-1910/  ингэснээр худалдаалах эд зүйлсийн нэр, тоо хэмжээ, зөөх хэсгийн тоо, хамтрах болон дагалдах хүний тухай тодорхойлолт гаргаж тамга даруулан баталж, тусгай зөвшөөрөл бичиг авах болжээ. Гэсэн хэдий ч хятадын худалдаачид монголд улам олширч, гүн нэвтэрч, монголчууд хятадын худалдаа, мөнгө хүүллийн дарамтанд улам бүр автсаар байлаа.

87

♦     Гаалийн татварыг малын тоогоор, тариалсан газрыг чанар, хураасан тарианы хэмжээгээр, цэргийн насны эрийн тоогоор, өрх амын тоогоор, худалдааны барааны эд зүйлийн, заримдаа үнийн дүнгээс тоогоор, хувиар, бодож татварыг мөнгөн болон биет зүйлээр төлдөг байсàí

♦     Шашны хэргэмтэн, шавь сурагчид, эмч, оточ, бадарчин, заргач /шүүгч/ даянч тэргүүтэн, үгээгүй ядуучууд, цэрэг дайнд оролцогчид түүний ар гэрийнхэн гаалиас чөлөөлөгдөж, бусад нь гаалийн татвар, алба гувчуур заавал тушаах үүрэгтэй болохыг хуульчлан хэрэгжүүлж байж.

♦     Гааль татварын журмыг зөрчигчдөд ял зэм хүлээлгэдэг "гааль зөрчсөн хууль"-аар шийтгэдэг тусгай хууль үйлчилж байсныг,

♦     Худалдаа, арилжаа, наймаа эрхлэгчид Монголын нутагт анхны тааралдсан хошуунд пио /зөвшөөрлийн бичиг/, чиндаа /гааль тушаасан хуудас/ бичгээ бүрдүүлж, гааль тушаасан бол хэдэн ч аймаг хошуу нутаг дамжин худалдаалахыг харгалзахгүй ганцхан удаа гааль тушаадаг байснаараа Европын орнуудын гаалиас ялгарах онцлогтой байснаараа онцлогтой юм.

Манж чин улсын хууль эрх зүйн актуудыг дурдвал :1. Манжийн төр 1720 онд Хятад худалдаачдыг журамлах хууль гаргаж байсан.

2. 1726 онд Хятад худалдаачдаас гааль хураах тухай зарлиг

3. 17-р зууны хоёрдугаар хагас “Монгол – Ойрадын цаазны бичиг”

4. 1844 îíд Мàíæ àëáàí òàòâàðûí шèíý õóóëü ãàðàâ. ¯¿íä: õàëõ äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí, îëîí õîøóóäààñ ººð ººðèéí àéìàã õîøóóäûí òàéæ íàð, õàìæëàãà, ñóìàí àðä, ò¿øìýäýýñ àëáà òàòâàðûã õýðõýí ãàðãóóäàõûã òºëºâëºæ ÃÌÒÇßß-ä ìýä¿¿ëýâ. Èíãýñíýýð çýðýã äýâ õàðãàëçàí ìàëд íü õóâèàð áîäîæ òàòâàð îíîãäóóëàõ áîëæýý.

5. 1905 îíä Мàíæèéã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í èäýâõèæñýí òóë

Öàãäàí öýýðë¿¿ëýõ ÿàì áàéãóóëñàí. 170-319

6. 1907 îí õÿòàä áàíêíû ñàëáàðàà Èõ õ¿ðýý, Óëèàñòàéä áàéãóóëàâ 1908 онд Их хүрээний сайдын газраас монгол болон хятад худалдаачдыг гаальд хамруулах тухай журам гаргасан. Энэ журмыг “Шинэ засгийн бодлогын” үед уламжлан авсан нь алсдаа худалдаа хийсэн нийт монголчуудыг гаалийн татварт хамруулах нэг алхам болжээ

7. “Халх журам” хууль цаазын бичиг

8. Áóó çýâñýã õóäàëäààëàõ, õóäàëäàí àâàõ ä¿ðýì õýìæýýã ÷àíãàòãàõ òóõàé çàðëèã ãàðãàâ. Òàòàë 170-322

Монгол улсын Төв Архивт “Манжийн захиргааны үеийн Монгол улсын сан хөмрөгийн жагсаалт”-д 34 íýð òºðëèéí сурвалж материалууд хадгалагдаж олон түмний хүртээл болж байна.

Манжийн үеийн эх сурвалж материалуудын зурагнууд Тухайн үед алт мөнгийг татварт өгөхгүйн тулд үнэт эдлэл болгоí хадгалдаг байжээ. Түүнтэй холбоотой эд зүйлс болон үнэт эдлэлүүдийн зураг түүвэрлэн авсан болно. Мөн тухайн үед хэрэглэгдэж байсан тамга болон түүний хайрцаг зэргийг багтаасан.

88

Çóðàã : ×èíãèñèéí ºâ ñî¸ëûí ò¿¿õèéí ìóçåéí ñàí õºìðºãººñ

/Òóõàéí ¿åä òàòâàðààñ çóãòàõ çîðèëãîîð, ìºí áàíê áàéäàãã¿é áàéñàí ó÷èð ¿íýò ýäëýë áîëãîí õàäãàëäàã áàéæýý /

Çóðàã - MÓ – ûí Òºâ àðõèâò áàéðëàõ çóðàã

89

Çóðàã – ×èíãèñèéí ºâ ñî¸ëûí ìóçåéí ñàí õºìðºãººñ

Çóðàã - ̯ÒÌóçåé Òóõàéí ¿åèéí àëáà õóðààã÷ íàð áîëîí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷ íàð ç¿¿äýã áàéñàí ýíãýðèéí òýìäýã

Çóðàã - Òàìãàíû õàéðöàã

90

Ä¿ãíýëò1. Ôåîäàëóóäûí àëáàí ãóâ÷óóðóóä íü áèåýð çàðöëàãäàõ, îðîí ñóóö, õ¿íñ, ò¿ëøèéã áýëòãýõ

çýðýã áóñàä õýëáýðýýð ÿâàãäàæ áàéñàí áàéíà.

2. Òàòâàðûí äàðàìò õàìãèéí èõ áàéñàí.¯¿íèé íîòîëãîî áîëæ :

Îëîí ìÿíãàí õ¿í ºëñãºëºí㺺ð ¿õýõ

Ìàíæèéí õóóëèíä çààñàí ¿íäñýí àëáà ãóâ÷óóðààñ ãàäíà íî¸ä, ò¿øìýë, ñàéä íàðûí ãóâ÷óóðûí õýìæýý íýìýëò à÷àà áîëæ áàéñàí

Ôåîäëóóäûí õýðãýì çýðýãò øóíàõ ñýòãýëýýñ ¿¿äýí õàìæëàãàò àðäóóäààñ ãàðãóóëàí àâàõ ãóâ÷óóð

3. XVII зууны дунд үеэс XX зууны 20-оод он хүртэл Монголд гааль, гувчуур, алба татварын асуудлыг засаг захиргааны нэгж-хошууны засаг ноён, түүний тамгын газар эрхлэн хариуцаж байсан.

4. Òàòâàðûí òîãòîëöîî íü îäîîãèéí àëáàí òàòâàð áàéñàí áºãººä òºëáºð, õóðààìæ áàéãààã¿é áàéíà.

5. Òóõàéí ¿åä òàòâàð ãýñýí îéëãîëòûí îðîíä àëáà ãóâ÷óóð ãýæ íýðèéäýæ áàéñàí òºäèéã¿é “àëáà” íü îäîîãèéí óëñûí òàòâàð, “ãóâ÷óóð” íü îäîîãèéí îðîí íóòãèéí òàòâàðûí øèíæèéã ººðòºº àãóóëæ áàéíà.

Ашигласан эх материалууд :1. Монголын гаалийн түүх

2. Ìèíèé ò¿¿õ ìèíèé ñî¸ë - 4

3. Á.Áàëæèííÿì “Ìîíãîë÷óóäûí á¿ðýí ò¿¿õèéí òîâ÷îîí” 2005

4. Í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéã ñóäëàõ ÎÓ-í õ¿ðýýëýí “Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ ñî¸ëûí àòëàñ “ 2004 îí 116-119 õóóäàñ

5. Л.Гомбо “Манжийн үеийн албан татвар” 1960 он

6. Ш.Нацагдорж “Халхын түүх” 2008 он

7. Ш.Нацагдорж “Манжийн дарангуйлал дахь Халхын түүх” 1963 он

8. Хотгойдын Чингүүнжав түүхийн судалгаанд 2010 он

9. Хотгойдын жанжин Чингүнжав /Бага нэвтэрхий толь/ 2010 он

10. О.Оюунжаргал “Манж Чин улсаас Монголчуудыг захирсан бодлого” 2009 он

11. Э.Жигмиддорж “Халх – Манжийн улс төрийн харилцаа” 2008 он

12. Э.Жигмиддорж “XVII – XX зууны эхэн үеийн Монголын түүхийг судалсан бүтээлийн ном зүй” 2007 он

13. А.Оюунжаргал “Манжийн үеийн Монголын түүхийн салбарын ажилтан нарын бүтээлээс” 2009 он

14. Э.Жигмиддоржийн бүтээлийн жагсаалт

15. Цахим хуудсууд

91