1 - Si̇rlər Xəzi̇nəsi̇ - Ni̇zami̇ Gəncəvi̇

8/16/2019 1 - Sıṙlər Xəzıṅəsı ̇- Nıżamı ̇Gəncəvı ̇

1/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

1


2/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

2

NİZAMİ GƏNCƏVİ

SİRLƏRXƏZİNƏSİ

'LİDER"NƏŞR İYYAT"BAKI-2004


3/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

3

Bu ə sər "Nizami . Lirika. Sirl ər xə zinə si. Şər ə fnamə "(Bak ı , Yazıçı , 1988) kitabı ə sasında

t əkrar nəşr ə hazırlanmı şd ır

Farscadan tərcümə edəni Xəlil Rza Ulutürk və izahlar ın müəllifi:

Ön sözün müəllifi Xəlil Yusiflivə elmi redaktor: filologiya elml əri doktoru,

professor

894.361'1 - dc 21AZENizami Gəncəvi. Sirlər xəzinəsi. "Lider nəşriyyat", Bak ı, 2004,264 səh.

"Sirlər xəzinəsi" poeması "Xəmsə"nin birinci kitabıdır. Bu əsərdə dahi Azərbaycanşairi Nizami Gəncəvi qəddar şahlar ı, hökmdarlar ı ədalətli olmağa çağırmış, tənbəlləri,ikiüzlüləri tənqid etmiş, halal zəhmətlə yaşayan sadə adamlara öz yüksək məhə bbətini bildirmişdir.

ISBN 9952-417-06-1© "LİDER NƏŞR İYYAT", 2004


4/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

4


5/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

5

NİZAMİ GƏNCƏVİ VƏ ONUN"SİRLƏR XƏZİNƏSİ" POEMASI

Dahi Azərbaycan şairi və mütəf əkkiri Nizami Gəncəvi bəşərmədəniyyətinin yetirdiyi nadir şəxsiyyətlərdəndir. Söz dünyasının günəşi,

hələ sağlığında ik ən əsərləri möcüzə sayılan Nizami özü də yaradıcılığınındəyərini yaxşı bilmişdir. Şair "Sirlər xəzinəsi" poemasında belə bir fikiryürüdür ki, elmin, mədəniyyətin, ədə biyyatın inkişaf ında dəmir birqanunauyğunluq var. Nizami özündən əvvəlkilərlə müqayisədə şeri elə birəlçatmaz yüksəkliyə qaldırmışdır ki, sonradan gələn sənətkarlar artıq ondanyüksəyə qalxmaq xülyasına düşməmiş, onun yolu ilə getməyi, ona bənzəməyi, onun şagirdi olmağı özləri üçün f əxar ət saymışlar. Nizamimövzular ında əsərlər yazmaq, ondan mənalar iqtibas etmək artıq bir ənənəyə çevrilmişdi.

Nizami Gəncəvi 1141-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Şairinəsərlərindən anlaşılan budur ki, o, təhsilini də öz doğma şəhərində almışdır.Bu dövrdə Gəncə şəhərində təhsil almaq üçün kifayət qədər geniş imkanlarvar idi. Şair "Xəmsə"də adının İlyas, atasının adının Yusif, babasının adınınZəki Müəyyəd olduğunu göstərmişdir. Alimlər onun babasının adındak ı ikisözdən birinin ləqə b olduğunu düşünürlər ki, bu da şairin mövqe, hörmətsahibi olduğunu düşünməyə əsas verir. Şair əsərlərində ancaq Nizamitəxəllüsünü işlətmişdir. Bu söz nizamlı, ölçülü sözə, nəzmə, başqa ifadə ilə desək, şer ə mənsub olan adam deməkdir. Nizaminin ləqə bini bəzi qaynaqlar

Nizaməddin, yaxud Cəmaləddin kimi yazırlar, ancaq şairin əsərlərində buləqə bi təsdiqləyəcək əlamətlər yoxdur. Nizami dayısının adını Xacə Ömər kimi xatırlayır, onun ölümünü özü

üçün böyük itki sayır, "Leyli və Məcnun" poemasındak ı Səlim Amiri sur ətiilə dayısına olan məhə bbətini əks etdirir. Xacə Ömər adının əvvəlindəki Xacə sözünü isə müxtəlif şəkillərdə izah edirlər. Ağa mənasında işlənən bu sözdaha çox vəzirlərin, tacirbaşı və başqa yüksək rütbə, mövqe sahiblərininadının əvvəlinə artır ılırdı. Bizə gör ə bu adam yüksək rütbəli bir ziyalı, bəlk ə Gəncədə mədr əsə müdiri və ya buna bənzər vəzif ə sahibi olmuşdur.


6/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

6

Nizaminin doğulduğu, ömrü boyu yaşadığı və vəfat etdiyi yer Gəncə şəhəridir. Bütün qədim və etibarlı mənbələr də onun Gəncədən olduğunuyazır. Nizami əsərlərinin XIV-XV əsrlər ə aid əlyazmalar ında şairin Gəncəyə gəlmə olduğu bar ədə heç bir qeyd yoxdur. Ancaq Nizami əsərlərinin XVIəsrdə və sonralar köçürülmüş nüsxələrində "İqbalnamə"nin bir yerində şair

Gəncədən danışan zaman fikir yar ımçıq k əsilər ək aşağıdak ı dörd misraartır ılmışdır:

Gəncə dənizində olsam da pünhan,Yerim Qum şəhridir, yurdum Qohestan.Təfrişdə Ta adlı bir k ənd dayanı b, Nizami ad-sanı ordan qazanı b!

Burada söhbət İranın Qum vilayətindən, oradak ı Təfriş adlı elmin Ta adlı

k əndindən gedir. Qohestan Qum vilayətinin şərqində böyük bir ərazinin tarixi- coğrafi adıdır. Nizami irsinin ən gözəl bilicilərindən biri kimi tanınan və şairin əsərlərini yeddi cilddə şərhlərlə birlikdə nəşr edən Vəhid Dəstgerdiyuxar ıdak ı misralar ı yersiz bir artırma sayır. V.Dəstgerdi Nizaminin Əcəmİraqından olduğunu iddia etsə də, yuxar ıdak ı misralarda ir əli sürülən fikriqə bul etmir. Dəstgerdinin Nizamini iraqlı hesab etməsi şairin tez-tez İraqı tərifləməsi, ora getməyi arzu etməsinə əsaslanır. Halbuki, Xaqani də dönə-dönə İraqı vəsf etmiş, ora getmək arzusunu bildirmişdir, ancaq onun şirvanlı olduğu məlumdur.

Nizami İraqa getmək arzusunu bildir ərk ən müxtəlif şəkillərdə Gəncəni özvətəni, öz ölk əsi kimi qeyd etməyi unutmur. "Ləl öz mədənindən çıxmayıncaona qiymət verilməz" deyən şair köklü, əsilli bir gəncəli olduğunu bir dahanəzər ə çarpdır ır. Təəssüflər olsun ki, XVI əsrdən sonra yazılan bir çoxtəzkir ələrdə Nizaminin babasının, yaxud atasının İranın Qum vilayətininTəfriş elinin Ta k əndindən olduğu bar ədə və bu kimi fikirlər yürüdülmüşdür.

Nizami yaradıcılığa çox erk ən başlamış, ilk çağlardan saraylar ın diqqətinicəlb etmişdir. Dərbənd hakimi Bəybars ibn Müzəff ər ə göndərdiyi hər şeir ə gör ə qiymətli hədiyyələr ə layiq görülmüş, ərməğanı olan Afaq adlı qadınla

evlənmiş və ondan da 1174-cü ildə Məhəmməd adlı

bir oğlu olmuşdur."Xosrov və Şirin" poeması yazılark ən bu qadın artıq həyatda yox idi.Sonralar şair daha iki dəf ə evlənsə də, Afaqı ömrü boyu böyük sevgi ilə xatırlamış, taleyinin uğursuzluğundan gileylənmişdir.


7/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

7

Nizami 1209-cu il martın 12-də doğma şəhəri Gəncədə vəfat etmişdir.İndi onun məzar ı üzərində möhtəşəm bir məqbər ə ucalmaqdadır. Dahi şair və mütəf əkkirin adı doğma vətəni Azərbaycanda ə bədiləşdirilmiş, əsərləridəf ələrlə kütləvi tirajla nəşr olunmuşdur. Nizami Gəncəvinin anadanolmasının 800 və 840 illik yubileyləri geniş qeyd edilmişdir.

* * *

Nizaminin ilk iri həcmli əsəri "Sirlər xəzinəsi" poemasıdır. Yaxın və OrtaŞərq ədə biyyatında didaktik poema janr ının ən qiymətli nümunəsi olan buəsər dahi şairin yaradıcılığında epik şeir sahəsində ilk qələm təcrübəsi idi.Əsər hicri tarixilə 570-ci ildə yazılmışdır ki, miladi təqvimilə 1174-1175-ciillər ə uyğun gəlir. "Azərbaycan ədə biyyatı tarixi"nin birinci cildində (Bak ı,1960) mexaniki səhv nəticəsində poemanın 1170-ci ilin əvvəllərində yazıldığı

göstərilmişdir. Təəssüf ki, bu mexaniki səhv sonra yazılmış bütün əsərlərdə,o cümlədən dərsliklərdə təkrar olunmuşdur. Poemadak ı

Beş yüz ilə yetmiş olub, qalx, oyan,Gün qalxı b, məclisə gəl durmadan

beyti və bir sıra başqa faktlar poemanın 1174-cü ilin avqustundan 1175-ci iliniyul ayına qədər olan dövrdə yazıldığını təsdiq etməkdədir. Poemanın bəziəlyazmalar ında olan artırma misralara gör ə, əsər 1176-cı il sentyabr ayının

30-da tamamlanmışdır. Bu, yəqin ki, əsər yazılandan bir qədər sonraköçürülən nüsxələrdən birinin tarixidir."Sirlər xəzinəsi" adından da göründüyü kimi, zahir ən Nizamiyə qədər

Yaxın və Orta Şərq ədə biyyatında geniş yayılan didaktik əsərlər silsiləsinə daxildir. Mövzuca, məqsədcə müəyyən dər əcədə "K əlilə və Dimnə","Qutadqu bilik", "Hədiqətül-həqiqə", "Siyasətnamə", "Qabusnamə", "Cəharməqalə" və b. kimi əsərlər ə yaxın olan "Sirlər xəzinəsi" həm də onlardanf ərqlənir. Dahi şair sanki özünəqədərki didaktik ədə biyyatı yekunlaşdır ı b onadaha yüksək humanist, demokratik istiqamət vermişdir.

Sənai Qəznəvi artı

q XII əsrin əvvəllərində "Hədiqətül-həqiqə" ("Həqiqət bağçası") poeması ilə didaktik poema janr ını yeni bir yüksəkliyə qaldırmışdı."Hədiqətül-həqiqə"dən əlavə bir sıra kiçik


8/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

8

poema, çoxlu qəsidə, qəzəl və rübailər müəllifi olan Sənainin yaradıcılığı farsdilli poeziyada humanist fikirlərin təsdiqi baxımından xüsusi mərhələ təşkil edir. XII əsrin bir çox şairləri, o cümlədən Ə bül-Üla Gəncəvi, XaqaniŞirvani humanist poeziya sahəsində onun varisi olmalar ı ilə f əxr etmişlər.

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin də öz ilk poemasını Sənai

Qəznəvinin "Hədiqətül-həqiqə" əsərinə nəzir ə kimi yazması təsadüfi deyildir.Bu, Nizaminin, özündən əvvəlki humanist şeirin nailiyyətləri ilə hesablaşması, ona biganə qalmaması ilə izah edilməlidir. Şair sələfininəsərinin adına uyğun ad seçməklə bərabər, onun bəzi fikirlərinə də şərikolduğunu bildirmiş, hətta bir çox hekayələrini onun hekayələri ilə mübahisə şəklində yazmışdır. "Sultan Mahmud və qar ı" hekayəsi ilə "Sultan Səncər və qar ı" hekayələri dediklərimizə misal ola bilər.

Bir həqiqətdir ki, Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" məzmunu, mündəricəsi,humanizmi, aşıladığı fikirlər və sənətkarlıq baxımından Sənainin

poemasından qat-qat yüksəkdə durur. "Sirlər xəzinəsi"nin özündə də buhəqiqət müəllif tər əfindən aydın şəkildə göstərilir:

Gəldi iki namə iki ölk ədən,Hər biri bir Bəhramı tərif edən.Köhnəcə kandan o tökübdür zəri,Tapdı təzə bəhrdə bu gövhəri.Qəznədə qaldırdı o, yerdən ələm,Vurdu bu Rum sikk əsinə bir r əqəm.

Olsa da ol sikk ədə söz zər kimi,Yaxşı bil ondan zərimi, sikk əmi.Azsa da ondan yükümüz, var ımız,Yaxşıdır ondan ki, xiridar ımız.1

Nizami özü aydın şəkildə Sənainin didaktik poema janr ında dəf ələrlə işlənmiş vəzn və formadan istifadə etdiyini (Sənainin əsəri xəfif behrində yazılmış, hekayələr müəyyən prinsip gözlənmədən verilmişdir) göstərməklə onun əsərini qızıla bənzədir. Başqa sözlə, Sənainin poemasının yüksək ədə bi

qiymətini etiraf edir.

1"Sirlər xəzinəsi"ndən götirilən şeir parçalar ının tərcüməsi bizimdir. Orijinalın vəznini saxlayan

bu tərcümə əsərdəki fikir gərginliyini daha aydın nəzər ə çarpdır ır.


9/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

9

"Sirlər xəzinəsi"ni, sözün həqiqi mənasında, Nizaminin yaradıcılıqmanifesti adlandırmaq olar. "Xəzinə" adını şair əsər ə təsadüf ən verməmişdir;"Sirlər xəzinəsi", doğrudan da, həyatın ayr ı-ayr ı sahələrini əhatə edən,cəmiyyətin müxtəlif tə bəqələrinin r əngar əng sur ətlər silsiləsini yaradan, yenifikirlər, ideya və qənaətlər ifadə edən bir əsərdir. Böyük şair didaktik poema

janr ının imkanlar ından bacar ıqla istifadə edib, oxucu ilə lirik monoloqlarşəklində söhbət edir, onu düşündür ən, narahat edən problemlər ə toxunur, bütün hallarda orta əsrlərin qatı zülməti içərisindən işığa, həqiqətə, xeyr ə səsləyir.

Poema müxtəlif məsələlər ə həsr edilmiş müqəddimə, 20 məqalət (söhbət)və bu məqalələri epik lövhələrlə əks etdir ən 20 kiçik hekayədən ibar ətdir.Kitabın tamamlanması haqqında kiçik bəhslə poemaya yekun vurulur.Başlanğıcda şair tovhid, minacat, nət adlı başlıqlar altında Allahdan, peyğəmbərdən söhbət açır, islam dini ehkamlar ı çərçivəsində onlar ı tərifləyir.

Zamanın tələ binə uyğun hər ək ət edən şair bu bəhslərin özündə belə ənənəvidini ifadələrlə olsa da, çox ciddi ictimai problemlər ə toxunur. Nizamininsənətkar mövqeyi bu hadisələr ə münasibətdə də açıq-aydın diqqəti cəlb edir;şair oxucunu həyəcanlandır ır, şairin əhvali-ruhiyyəsi, ür ək təlatümlərioxucuya da sirayət edir. Məlum olur ki, bütün bu təriflər, müraciətlər əsilmətlə bə keçmək üçün bir bəhanədir. Zəmanəsindən son dər əcə narazı olanşair Allaha və peyğəmbər ə də böyük ideallar naminə müraciət edir, qədimdüzlük və doğruluq, təmizlik dövrünün, islamın ilk illərinin həyatını qaytarmağa çağır ır:

Pərdəni at, təkcə özün çıx çölə,Pərdə mən olsam da, onu məhv elə.Çərxə öz acizliyini et bəyan,Aç dəxi dünya düyünün durmadan. Nəqşini poz, durma tez ol ruzgar ın,Sur ətini məhv elə ulduzlar ın...Kim ki sevir zülməti, nurdan sən et,Kim ki sevir cövhər, ər əzdən gen get...Zülm oduna tezcə su tök bir gör ək,

Torpağı

n altı

nda qoy itsin külək...

Son misralar şairin həyəcanını daha aydın ifadə edir. Şeirdə dörd ünsür (od,su, torpaq, hava) ancaq zahiri poetik gözəllik xatirinə yox,


10/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

10

böyük fikirlərin obrazlı ifadəsi üçün xatırlanır. Zülm və ədalətsizlik alovlar ı üzərinə su tökülsün, ədalət bərpa edilsin, mənəm-mənəmlik, qürr ə, başqasözlə, özbaşınalıq, haqsızlıq yeli torpağa gömülüb yox olsun - deyən şairinarahat edən onun zəmanəsi, insanlar ın taleyidir. Eyni həyəcanlı, narahatçağır ış peyğəmbər ə müraciət hissəsində də özünü aydın göstərir.

Poemanın müqəddiməsində şeir və sənət məsələlərinə də xüsusi diqqətyetir ən şair sözün meydana çıxması, insan həyatında rolu, onun qiyməti və s.haqqında söhbət açır. Sözü xilqətin birinci gözəli adlandıran Nizami doğrugöstərir ki, qələm hər ək ətə başlayan zamandan dünyanın gözünü sözlə açı bdır. Söz insanın canı, bədən isə onun mənzilidir. Bayraqlar söz qədərqələ bə çala bilməz, söz hər şeydən qiymətlidir:

Kimsə alı b söz və zəri bir sabahSərrafa göstərdi, dedi: - Ey qoçaq,

Köhnə qızıl, ya təzə söz yaxşıdır?Söylədi usta: - Təzə söz yaxşıdır.Qasid olub söz haraya getmədi?Söz kimi kimsə bir işi etmədi.

Göründüyu kimi, Nizami sözə geniş mənada yanaşır, dilin, bədii sözün,nitqin, yazının bəşəriyyətin inkişaf tarixindəki misilsiz rolundan, onun müasirhəyatda əhəmiyyətindən danışı b, sözü insanın canı və özü hesab edir. Nizamiümumiyyətlə sözdən danışdıqdan sonra şeir haqqında söhbət açır, ər şin ötən

bülbülü saydığı şairin zəhmətinə yüksək qiymət verir, onu peyğəmbərlər ə yaxın tutur. Şair və şeir qar şısında ciddi ictimai vəzif ələr qoyan Nizamininfikrincə, şeir insanlar ı tərbiyə etmək vasitəsidir.

Kim ki sözə verdi sığal, sahmanı,Sözlə bişirdi çiy olan insanı.

Nizami şeirin asan yazılmadığını, dərin düşüncələr, yaradıcılıq iztirablar ı nəticəsində yarandığını qeyd edir. Onun yaratdığı hər söz canın bir parçasıdır,

qəlbin dişi ilə yonulmuş heyk əldir; o, yeni söz üçün axtar ı

şa başlayanda gahölür, gah dirilir. Şair yaradıcılıq prosesinə çox ciddi bir iş kimi yanaşır, onunağırlığından danışır.


11/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

11

Mədən açı b tapmaq üçün bir göhər,Yeddi göyə fikri salar r əxnələr.Yaxşı sözü övladına tay tutar,Səy edib ilham ataya oxşadar.Xoş nəf əsi canlara dinclik ver ər,

Hər sözü dillərdə gəzər sərbəsər. Nəqqaşısa kim bu gözəl dilbərin,Bil ki, o, şairdir, oxu sözlərin.

Əsil sənətkar, həqiqi şair haqqında Nizaminin qənaəti belədir. Dahi şairsözü hörmətdən salan alçaq adamlara, var-dövlət və şöhr ət xatirinə ona-bunamədhiyyə yazanlara da biganə qalmır, onlar ı nifr ətlə xatırlayır. Nizami dünyaİntibahının ən qüdr ətli şairlərindən biri kimi poeziya sənətinə onun insana,həyat həqiqətinə xidməti baxımından qiymət verir. Şairin fikrincə, hər şeir

qaralayanı, qafiyə qoşanlar ı şair adlandırmaq olmaz:

Çoxlu çaparlar bu yolu getdilər,Alçaq olanlar onu xar etdilər.Diddi bu söz, parçaladı bağr ımı,Söz bəzəyən tökdü sözün abr ım.Candır ür ək meyvəsinin qiyməti,Onlar üçün yox su qədər hörməti.Tapdı əlindən necə ey çərx, aman,

Yaltaq olub şer ə düyünlər salan...

Qızıl üçün saralı b-solan, qızılla sözü qiymətdən salan, söz ləlini qiymətiolmayan daş-qaşa dəyişən bu şaircikləri Nizami alçaq adlandır ır. Zahir ən,saraylarda yüksək mövqe tutan bu adamlar ın özlərini alçaltdığını Nizami həmnifr ət və qəzə b, həm də ür əkağr ısı ilə qeyd edir. O, saray şairi vəzif əsininaqibətindən söz açır, saraylarda bir müddət zərli don geyənlərin axırdaqur ğuşun yediyini, civə kimi zərdən ötrü ölənlərin axırda Sultan Səncərindəmiri ilə məhv olduqlar ını xatırladır. Nizami şeiri ucuz tutmağı r əva görmür,

şairdən ağı

r zəhmət, böyük iradə tələ b edir.Xalq və hökmdar problemi Nizami poeziyasının, o cümlədən "Sirlərxəzinəsi"nin əsasını təşkil edir. Çox vaxt bu problemi ədalətli


12/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

12

hökmdar ideyası şəklində ifadə edirlər. Guya Nizaminin məqsədi ədalətlihökmdar sur əti yaratmaq imiş ki, şair sonrak ı əsərlərində buna çalışmış, lakinarzuladığı ideal hökmdar sur ətini İsk əndərin simasında, son əsərində yarada bilmişdir. Nizami yaradıcılığında xalq və hökmdar probleminin həllinə,inikasına bu cür yanaşmaq birtər əfli və yanlışdır. Nizaminin məqsədi ideal

şah obrazı yaratmaq olsaydı, ilk əsərindən başlayaraq son əsərinəcən istənilənqədər ədalətli şah sur ətləri yarada bilər, onlarda heç bir nöqsan da görməzdi.

Nizami dühasının böyüklüyü ondadır ki, mütəf əkkir şair xalqla hökmdar,f ərdlə cəmiyyət arasındak ı münasibətləri və bu münasibətlərin kölgəlicəhətlərini qorxmadan, cəsar ətlə açı b göstər ə bilmiş, onlar ın səhvlərini,cinayətlərini üzlərinə deməkdən çəkinməmiş, ibr ətləndirmək, qorxutmaq,öyr ətmək, xə bərdarlıq etmək yolu ilə onlar ı ədalətə, insanlığa, sülhə istiqamətləndirmişdir. Əsərlərində şahlar ın ədalətini təsvir etmək Nizamiüçün az əhəmiyyətlidir, dövrün hökmdarlar ını isə xəcalətləndirmək,

utandırmaq, həvəsləndirmək, ağıllandırmaq yolu ilə ədalətə yönəltmək,onlar ın ədalətli olmasına nail olmaq şairin zəngin ədə bi irsinin əsasqayələrindən birini təşkil edir.

"Sirlər xəzinəsi" əsərindəki bir çox məqalət və hekayələrini də şair onuçox narahat edən, düşündür ən problemə həsr etmişdir. "İnsanın mərtə bəsihaqqında" birinci məqaləti, "Ədalət və insaf ı gözləmək haqqında" ikinciməqaləti, "Padşahın r əiyyətə qayğı göstərməsi haqqında" üçüncü məqaləti,hekayələrdən "Özündən naümid olub bağışlanan padşahın hekayəsi","Nuşir əvan və bayquşlar ın söhbəti", "Sultan Səncər və qar ı", "Zalım padşahla

zahidin dastanı", "Bir şahzadənin hekayəsi" və başqalar ını xatırlamaqkifayətdir. Həmin hekayə və məqalətlərdə hamını düşündür ən aktual birməsələ - hökmdar ın xalqla r əftar ı məsələsi qoyulub həll edilir. Dahi şairdövrünün zalım hökmdarlar ını gah axir ətlə qorxudur, gah zülmün bu dünyadaonlara zər ər, ziyan yetir əcəyini xatırladır, onlar ı xalqın qəzə bi ilə hədələyir.

Aləmi kim f əth eləyər zülm ilə.Mülkü ədalətlə alarlar ələ.Məmlək ət ədlilə olar payidar,

İşlərin əql ilə olar bərqərar.


13/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

13

Dövrün hökmdarlar ının cılızlığını, bir heç olduğunu Nizami müxtəlif boyalarla poemasının bir çox yerlərində nəzər ə çarpdır ır. Dəhşətlisi odur ki,qız kimi özünə sığal verib əyləncələrlə gün keçir ən bu adamlar xalqı olmazınmüsibətlər ə düçar edir, nahaq qanlar tökür, k əndləri, şəhərləri xarabalığaçevirir, ölk ənin abadlığı, xalqın rifahı qeydinə qalmırlar. Bunlar ı gördükcə,

düşündükcə şairin qəzə bi tüğyan edir, söz qılıncını çəkib bu qorxuncdüşmənə qar şı hücuma keçir.

Zülm eləmək yaxşı deyil heç zaman,Tökmə nahaq qan, gedər abr ın-həyan.Hümməti xalqın pis olar, qorx aman,Məzlum ahından çəkin, ey hökmran.Hümmət o yerdən ki, salar bir nəzər,Baxma həqar ətlə, əsər göstər ər.

Bir neçə hümmətli kişi, sal yada, Neylədi hümmətlə böyük Mahmuda...Eylə zülm xəncərini sən k ənar,Oxlar ına olmayasan ta düçar.Şahlıq üçün şərtdir ədalət f əqət,Aləmə zülm oldu, yetər, bir sənət.

Dahi Nizaminin zalım hökmdarlara qar şı bu qəzə bli hayqırtısı, hədələyicinər əsi onun xalqın oğlu olduğunu, xalqın dərdini öz dərdi kimi yaşadığını

bütün aydınlığı ilə sübut etməkdədir. Bu, xalq qəzə bi və narazılığının ən parlaq poetik inikası idi. Dövrün əli qılınclı ağalar ı haqqında bu şəkildə cəsar ətlə danışmaq həm də zamanın, ictimai-siyasi həyatda baş ver ən böyükir əliləyişin, xalq şüurunun oyanmasının nəticəsi idi.

"Nuşir əvan və bayquşlar ın söhbəti" hekayəsi romantik planda işlənsə də,real həyatın eybəcərliklərini çox doğru əks etdirir. Əsərin qəhr əmanı olan Nuşir əvan islamdan xeyli əvvəl yaşamış Sasani hökmdar ıdır. Lakin buradatəsvir edilən həyat Nizami dövrünün həyatıdır. Nuşir əvanın ov zamanı qar şılaşdığı mənzər ə XII əsrin mənzər əsi, Nizaminin gördüyü, yandığı

faciənin təsviridir. Şair ədalətsizliyin, qətl və qar ətin həddini aşdı

ğı

nı

göstərmək üçün maraqlı bir üsul işlətmişdir; həmişə xarabalıq sevən bayquşlar şahı yaxşı tanıyırlar. Onlar əmindirlər ki, əgər şahlar ı budursa, az bir vaxta min-min k ənd xarabaya çevriləcəkdir. Quş dili bilən vəzirin köməyiilə bayquşlar ın söhbətini dinləyən Nuşir əvan xəcalət çəkir, əməllərini yadınasalı b peşman olur.


14/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

14

Burda Nizami Nuşir əvanın daxili monoloqunu verir. Bu düşüncə-monoloq hekayənin ən güclü hissəsidir. Şahın bütün bəd əməlləri öz dili ilə sadalanır, xəcil, peşman olduğu onun öz dilindən söylənir:

Barmağını dişlədi şah: Zülmə bax.

Quşlara çatmış sitəmimdən soraq.Gör necə zülm eylədim insanlara,Bayquş oturtdum evə, eyvanlara.Özgə malın zülm ilə aldım, yetər,Qaldım ölümdən nə qədər bixə bər.Oldu bu gün zülm tamaşa mənə,Vay ola məhşər günü rüsva mənə.Bəli, qiyamətdə tamam bunlar ı,Hey soracaqlar tökülən qanlar ı.

Ah! Nə qədər yetdi məlamət mənə,Bəsdir ömürlük bu xəcalət mənə.Söylə, bu vardan ki bilinmir sayı,Sam nə götürdü, ya Süleyman nəyi?

Şahın dili ilə deyilən bu sözlər Nizami əsrinin ədalətsiz şahlar ı üçün ciddiittiham idi. Bu ittiham canilərin yaşamağa haqqı olmadığını, onlar ı məhvetmək, etdikləri günahlar ın, qar ət elədikləri mallar ın, tökdükləri qanlar ınhesabını bir-bir soruşub cəzalar ını vermək lazım olduğunu göstərir. Bu

hissədə güclü bir inkar da var. Lakin Nizami romantik sənətkar kimiqəhr əmanı dəyişdirir; Nuşir əvan ədalətli işlər görməyə başlayır, tarixdə Adil Nuşir əvan adı ilə tanınır. Bu, şairin arzusu idi. O istəyirdi ki, dövrünün zalımhakimləri Nuşir əvan kimi hər ək ət etsinlər. Ancaq bunlar söz idi. Nizami də hiss edirdi ki, sözlər ə əhəmiyyət ver ən azdır. Bununla belə, şair sənətin təsirgücünə inanır, söz, sənət vasitəsilə əməl, iş tələ b edirdi. "Bəhanə gətirmə, bunlar sözdür, səndən isə iş tələ b olunur. Əgər işlər sözlə düzəlsəydi, Nizaminin işləri göylər ə ucalardı". Bu etirafda, bu inamda müdrik, mübariz,narahat bir qəlbin ağr ılar ı gizlənmişdir. Şahın dar ğası sərxoş halda gələr ək

kimsəsiz qanı

n təhqir edir, filan gecəyar ı

sı

filanı

filan küçədə kim öldürübdeyə sor ğu-suala tutur, canini onun evində axtar ır. Qar ı bu cinayətin necə, nə üçün baş verdiyini dəqiq başa düşür. Əgər şahın dar ğası sərxoş olarsa, canilərqan tök əcəklər. Camaat təhqir olunacaq, şahın ədaləti yox olacaqdır.


15/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

15

Dəxlini mülkün talayır oğrular,Dul qar ılardan çəkilir sor ğular.

Şahın üzünə, hər ək ətlərinə diqqətlə baxan qar ı onu yaxşıca öyr ənir,hökmdar ın bu zülmdə iştirak etdiyini, özbaşınalıq və cinayətlər ə şərait

yaratdığını başa düşür. Bu yerdən hekayənin ikinci hissəsi başlayır. Əgər birinci hissədə qar ı şikayətçidirsə, ikinci hissədə bir ittihamçı - xalqittihamçısıdır. Qar ı onu şahlığa layiq olmayan qul, qar ətçi, utanmaz, hünərsiz,oğru adlandır ır. Qar ının bu sözləri ildır ımtək çaxır, alov kimi saçılır.Hekayənin axır ında Nizami lirik ricətə keçir, əsərdə təsvir edilən hadisələriöz dövrü ilə əlaqələndir ər ək yazır:

İndi ədalətdən, aman, yox soraq,Qaçmış o, Simür ğə aparmış pənah.

Mavi bu çardaqda abır yox daha,Əsla bu torpaqda görünmür həya.Qalx, Nizami, yaş axıt sən yenə,Qan yaşı sə p qanlar olan qəlbinə.

Böyük sənətkar ın xalqın halına nə qədər ür əkdən yandığını, elin faciəsinə necə acı göz yaşlar ı tökdüyünü, sadə adamlar ın dərdindən ayr ı bir dərd-qəmiolmadığını göstər ən və şərhə, izaha ehtiyacı olmayan bu alovlu, həm də f əryad dolu misralar ı Yaxın və Orta Şərq İntibahında humanizm ideyalar ının

ən yüksək, misilsiz bir ifadəsi kimi qiymətləndirsək, səhv etmərik.Dərin if şaedici məzmunu etibarilə "Zalım padşahla zahidin dastanı" və "Sultan Səncər və qar ı" hekayələri bir-birinə çox yaxındır. Əgər "SultanSəncər və qar ı"da şah məmurlar ının cinayətləri və şahın bu cinayətlər ə laqeydliyi əks olunmuşsa, "Zalım padşahla zahidin dastanı"nda feodalgerçəkliyinin başqa bir kölgəli cəhəti açılı b göstərilmişdir. Sultan Səncərşikayətləri eşitmir, əhəmiyyət vermir, cinayətkarlar ı cəzalandırmır, onlaraşərait yaradırsa, bu hekayədə təsvir edilən zalım padşah daha qəddardır. O,hər tər əfi casuslarla doldurmuşdur, haqq deyən dilləri k əsdirir, şahın

zülmündən şikayət eləyənləri məhv etdirir. Onun ölk əsində şahı

n əleyhinə danışmaq ən qorxulu cinayət sayılır. Bu isə Nizami dövrünün mənzər əsidir.Ona gör ə də Y.E.Bertels bu hekayəni "Sirlər xəzinəsi"nin açar ı və poemanın


16/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

16

ən yaxşı hekayəsi adlandır ır. Doğrudan da, Nizami "Sirlər xəzinəsi" ilə zəmanəsinin eybəcərliklərinə güzgü tutmuş, hər şeyi olduğu kimi göstər ən bir poeziya aynası yaratmışdır.

"Zalım padşahla zahidin dastanı"nda, adından görundüyü kimi, iki əsassur ət vardır: zalım padşah və doğruçu qoca. Zalım padşah ordusuna,

xəzinəsinə, casuslar ına güvənir, doğruçu qoca isə düzlüyə. Zalım padşahhamını qanla qorxudub susdurmaq, özünə tabe etmək, qul vəziyyətinə salmaqistəyir. Doğruçu qoca isə düzlüyündən dönmür, zalımın inadını sındır ır, onuözünə təslim edir. Düzlüyün qar şısında cəlladın qılıncı əlindən düşür,qəzə bdən bozarmış üzü gülümsünməyə məcbur olur. Doğrudur, bu birromantikadır, lakin onda güclü, inkar-edilməz bir həyat həqiqəti var. Düzlükeybəcərliyin, zalımlığın, qəddarlığın üzünə güzgü tutub onu özünə baxmağa,utanmağa, öz-özünü inkara məcbur edir. Zalım zalımlığını danır, haqqındazalım deyən qocanı qətlə yetirməyə hazırlaşdığı halda fikrini dəyişir, onu if şa

və inkar edən, heçliyini qorxmadan üzünə deyən gücsüz, zəif, onsuz daöldürüləcəyini düşünüb şahın yanına k əf ən geyinib gələn, cəsar ətli, if şaedicisözlərindən dönməyən doğruçu qocaya cəza ver ə bilmir, əksinə, onumükafatlandır ır. Düzlük əyriliyə, ədalət zalımlığa, İntibah orta əsrlər ə qalibgəlir. Əyrilər çox olduğu kimi düzlər də çoxdur. Zalım padşahın casusuvarsa, doğruçu qocanın da sevənləri, çətinə düşəndə köməyinə gələnləri,gözlənilən təhlük əni xə bər ver ənləri var. Şərin casusluq edən nök ərləri varsa,xeyrin də müjdə gətir ənləri var. Nizami bu iki cə bhəni, qüvvələrintənasübünü doğru görür və əks etdirir.

Nizami poeziyasında ictimai siniflərin, hakim tə bəqələrlə xalqın buşəkildə qar şı-qar şıya qoyulması, xalqın böyük gücünə inam, hökmdar və xalq probleminin tamamilə demokratik baxımdan düzgün həlli Yaxın və Orta Şərqİntibahının ən böyük nailiyyətlərindən biri idi.

Nizami bununla da kifayətlənmir, yeniliyin köhnəliklə mübarizəsi,köhnəliyə qar şı amansız döyüşk ən mövqe tutması fikrini ir əli sürür. O,əsrlərin dumanı arxasından gələcəyə baxaraq, yeni ideyalar ın qələ bəsi üçünyollar göstərir. Bu məsələdə ona əxiliyin mübariz humanist baxışlar ı istiqamət verir. Xalq içərisində böyüyüb yaşayı b müdrikləşən, şəhər

sənətkarlar ı

ilə daim təmasda olan, qəlbi xalqı

n azadlı

ğı

və xoş bəxtliyi üçündöyünən, qələmi ilə "kiçik" adamlar ın hüququnu müdafiəyə qalxan qüdr ətlisənətkar ı XII əsrin ən xəlqi fikir cər əyanlar ından


17/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

17

olan, ayr ıca birlik formasına çevrilən əxilikdən k ənarda təsəvvür etməkolarmı? Ona gör ə də şairin poemasındak ı bir çox fikirlər əxiləri şəhərsənətkarlar ının bu mübariz birliyini yada salır. Nizami yeniliyin köhnəliklə mübarizəsindən danışanda əxilər kimi düşünər ək köhnə əqidələri, köhnə budaqlar ı cəsar ətlə doğrayı b tökməyi məsləhət bilir. Fəallığa, hər ək ətə

üstünlük verir. Nizami dünyanın zənginliyi, daimi inkişaf ı, get-gedə daha da

gözəlləşməsi haqqında son dər əcə heyranlıqla danışır. Şair ə gör ə, həyat daimir əliyə doğru inkişafdan ibar ətdir; fikirlərdə, baxışlarda daim bir hər ək ət və ir əliləyiş vardır.

Gündə bu bağdan yeni bir bar gələr,Hər şirinindən də şirin meyvələr.Çoxlu həmaildir ür əklər tamam,

Hər biri xoşdur o birindən müdam.Həm bu yolun yolçular ı bax ki sən,Zir ək olur dəstə ötən dəstədən.

Bu ir əliləyiş və inkişaf zamanı köhnəliklə yenilik qar şı-qar şıya gəlir.Köhnəlik öz yerini asanlıqla güzəştə getmir, yeniliksə onunla vuruşmaq, onaqalib gəlməklə özünü təsdiq edə bilər. Dahi şair əxilər kimi mübariz, döyüşən bir mövqedə duraraq köhnəliyi r ədd edir.

Nizaminin yeniliklə köhnəliyin qar şılıqlı münasibəti haqqındak ı fikirlərini

"Bir şahzadənin hekayəsi" yekunlaşdır ır. Hekayədə göstərilir ki, Mərvdə yaşayan gənc bir şahzadə ölk əni yeni qayda ilə idar ə etmək istərk ənətraf ındak ı mühafizəkar, dövlətli adamlar ın ciddi müqavimətinə rast gəlir,ölk ə ona asi olur. Köhnələr təzəyə qar şı üsyan edib onu ölümlə hədələyirlər.Ümidini itir ən, bədbinləşən gənc şahzadə fikirli-fikirli yuxuya gedir.Yuxusunda bir qoca ona bu vəziyyətdən qurtulmağın yolunu öyr ədər ək deyir:

Ey təzə ay, köhnə olan bürcü sök,Ey təzə gül, köbnə budaqlar ı tök.

Ölk ə səninlə ola ta bərqərar,Şadlıq elə, sən də yaşa bəxtiyar.

Deməli, yeniliyin qələ bəsini təmin etmək üçün onun qar şısını alan maneələraradan götürülməli, məhv edilməlidir. Nizaminin yenilik


18/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

18

tər əfdar ı olan şahzadə qəhr əmanı da məhz belə edir. Yuxudan oyanan kimiiki-üç düşməni aradan götürür, köhnə qayda-qanunu pozaraq yeni qayda-qanun yaradır, ölk ə yeniləşir, abadlaşır. Bu, Nizami dövrü üçün son dər əcə cəsar ətli bir ideya idi. Qəhr əmanın qəti hər ək əti ilə razı olan şair hekayəyə əlavə etdiyi lirik ricətdə bu ideyanı daha da dərinləşdirir, qətiyyət və inamla

belə yazır:Ölməlidir mülk ə pozuqluq salan,Qovmalıdır olsa qoşun bədgüman,Qol-budaq atmaz təzə şax, bil ki, sən.Köhnə budaqlar ı əgər k əsməsən.K əsməsən arxın önünü aşikar,Göylər ə qaldırmaz əli göy çinar.Sən bulağın gözlərini açmasan,Gözdən axıtmaz su bu yer heç zaman.

Şairin qənaəti budur ki, köhnəlik özbaşına təslim olmaz, onu güc,lə, silahyolu ilə təslim etmək lazımdır.

"Ovçu, it və tülkü" hekayəsində biz inamlı bir şəxsin təntənəsi ilə qar şılaşır ıq. Ovçunun sədaqətli, qoçaq iti birdən yoxa çıxır. Ovçu çoxk ədərlənir, lakin canını dişinə tutub gözləyir, inamını itirmir, gücündən artıq bir sə brlə dözür. Bir tülkü gəlib ovçuya istehza edir, itinə qar şı vəfasızolduğuna, ondan ötrü qəm çəkmədiyinə gör ə ona tənə edir. Ovçu tülküyə inamla belə cavab verir:

- Hamilədir zil gecə,Bir gün olar qəm keçəcək gör necə,Mən bu dar ovlaqda onunçün şadam,Şadlıq ilə qəm qala bilməz müdam...Qaçdısa bir dəm itim, ey hiyləgər,Sən kimi bir ovla geri tez dönər.

Ovçu bu sözləri deyib qurtarmamış toz dumanı qalxır, it duman içindən

çı

xı

b tülkünü tutur. Ən ümidsiz halda belə inam insanı

mükafatlandı

r ı

r. Dahişair bu dərin f əlsəfi məzmunlu hekayəni inam haqqında himnlə bitirir:


19/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

19

Kimdə inam olsa iradətlə yar,Daim olar sonda səadətlə yar.Getsə inamla ayaq olmazmı baş?!Böylə fikirlə zər ə dönməzmi daş?!Olsa inamla qədəmin üstüvar,

Daima oddan su, sudan od çıxar.Başqa olurlar inam əhli tamam,Bizlər ayaq, oldu baş onlar müdam.

Əməyə və əmək adamına dərin məhə bbət Nizami yaradıcılığını səciyyələndir ən əsas keyfiyyətlərdəndir. Şair başqa əsərlərində olduğu kimi"Sirlər xəzinəsi"ndə də bu mövzuya xüsusi diqqət yetirir, əməyi insanınzinəti, yaraşığı, onu hər cür bəlalardan qoruyan bir vasitə sayır. Nizami belə hesab edir ki, hər bir adam işləməli, zəhməti ilə dolanmalıdır. İstər

məqalətlərdə, istərsə də ayr ı-ayr ı hekayələrdə onun insanı işləməyə çağıranhərar ətli çağır ışlar ını eşidirik.

Ey əxi, nəfs itdir, onu çək dara,Ruzi üçün açma əl alçaqlara.Dadına paxıl rizqini, ye torpağı,Torpaq olub, olma r əzil tapdağı.Qoy əlinə, qəlbinə batsın tikan,İşlə, çalış durma bekar bircə an.

"Süleyman və əkinçi", "K ərpick əsən qocanın dastanı" hekayələrində Nizami öz f ədakar zəhməti ilə ruzi qazanan, zəhmət çəkməyi özünə borc bilən sadə adamlar ın heyranedici sur ətini yaradır. Nizami əmək adamlar ındanhəmişə dərin məhə bbət, yüksək hörmət hiss ilə danışır, onlar ı hər cəhətdən başqa adamlara, xüsusən əməyə xor baxan tüfeyli hakim tə bəqəyə qar şı qoyur. Quru bir çöldə dırnağını bel, alın tərini su edib məhsul becer ənəkinçini gör ən Süleyman peyğəmbər onun zəhmətini mənasız sayır, qocanı toxumu zay etməməyə çağır ır. Lakin əkinçi öz ağıllı cavabı, sonsuz inamı,

insanı

n həyatda vəzif əsi haqqı

nda sağlam təsəvvürü ilə müdrik peyğəmbərSüleymanı utandır ır. Otdan-ələfdən özünə paltar toxuyub, k ərpic k əsməklə əldə elədiyi qazancla dolanan qoca bir kişi qızğın işlədiyi vaxt yanına tüfeyli bir gənc gəlir. Nizaminin təsvirindən görünür ki, bu gənc varlı tə bə-


20/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

20

qəyə mənsubdur. O, qocaya məsləhət görür ki, yaşı ötmüşdür, dahaişləməsin, heç k əs ondan bir parça çör ək əsirgəməz. Qoca ağıllı, mərdanə cavabı ilə həmin avara gənci utandır ır, onu öz nadanlığı, tüfeyliliyi üçün gözyaşı tökməyə məcbur edir. Qocanın sözlərində sağlam, ayıq bir həyatf əlsəf əsi gülümsəyir, hər k əsi öz həyatına nəzər salmağa, kim olduğunu

anlamağa yönəldir. Nizami əsərlərində əmək və əmək adamlar ına belə sağlam münasibət şairin yaradıcılığındak ı demokratizmin, humanizmin ən parlaq ifadəsidir.

İsa peyğəmbərlə əlaqədar verdiyi bir hekayədə Nizami müdrik birinsanın sur ətini yaradır. Bazar ın başında bir dəstə adam qar ğa-quzğun kimi bir it cəmdəyini dövr əyə alı b, onun üfunət, xəstəlik mənbəyi olmağındandanışır, dodaq büzürlər. Növbə İsa peyğəmbər ə çatanda, o söyləyir ki, heçinci də bu itin dişləri qədər ağ ola bilməz. Bu sözlər hər k əsi heyran edir,hamı başını aşağı dikib gedir, çünki düşündüklərinə, danışdıqlar ına gör ə

xəcalət çəkirlər. Nizami özü xarakteri etibarilə həmişə, hər yerdə hünər və gözəllik

axtarmış, tovuz quşunun əlvan r ənginə baxmış, heç k əsdə eyibaxtarmamışdır. Dahi şairin misilsiz poeziyası, hekayədə olduğu kimi, ortaəsrlər cəmiyyətinin eybəcərliklərini göstərməklə bərabər, onun işıqlı və təqdir əlayiq cəhətlərini də görmüş və əks etdirmişdir.

Nizami yaradıcılığının böyük idraki əhəmiyyəti də məhz bunda, həyatı ziddiyyətli şəkildə göstərməsindədir. Şair "Sirlər xəzinəsi"ndə dövrün geniş bədii mənzər əsini yaratmış, ən müxtəlif məsələlərdən danışmış, müxtəlif

tə bəqələrin həyatından söhbət açmışdır. Əfsanəvi, tarixi şəxsiyyətlərdəntutmuş müasir dövrün adi adamlar ına qədər hamı burada əks olunmuşdur.Peyğəmbərlər, şahlar, xəlif ələr, ruhanilər, k əndlilər, k ərpick əsənlər, əlsiz-ayaqsız qar ılar, avara, tüfeyli şəhər gəncləri, yeniyetmə uşaqlar, dar ğalar,oğrular, zəvvarlar, saray əyanlar ı, yəhudi, atəş pər əst, müsəlman, xristianlar,saray xidmətçiləri, sufilər, varlı şəhərlilər - Nizami poemasındak ı adamlar ınümumi və qısa siyahısı belədir. Ancaq dahi şair ilk poemasında bununla dakifayətlənmir. Adəmdən başlamış müasirlərinə qədər insanlığı bütün keçmişi, bu günü və sabahı ilə əks etdirməyə çalışan şair insanı yaşadığı tə biətdən,

canlı

və cansı

z aləmdən təcrid olunmuş şəkildə deyil, onunla birlikdə təsviredir. Şair nədən danışırsa danışsın, onu müasir həyat, müasir insanlardüşündürür, haqsızlıq, ədalətsizlik, zülm və özbaşınalıq hökm sür ən budövrünsə adamlar ı əsasən məhdud görüşlü,


21/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

21

tamah, şöhr ət və şəhvət əsiri olan insanlardır. Nizamini daha çoxk ədərləndir ən də odur ki, məhz belələri başqalar ına ağalıq eləyir, özləriniyüksək tuturlar.

Aləmə bax, başçılar ı kimdilər,Adlılar ın adlılar ı kimdilər.

"Sirlər xəzinəsi" zəngin və mür əkk ə b məzmunlu, yüksək sənətkarlıqlayazılmış bir əsərdir. Azərbaycan İntibahının qiymətli bir abidəsi kimi buəsərin əhəmiyyəti ondadır ki, insanlığın nurlu sabahına, sadə adamlaraməhə bbətlə doludur.

Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" əsərinin bir neçə tərcüməsi mövcuddur.Həmin tərcümələrin hər birində uğurlu cəhətlərlə yanaşı nöqsanlar da var. Biz bu nəşr üçün Xəlil Rza Ulutürkün tərcüməsini daha məqsədəuyğun saydıq.Poema Xəlil Rzanın yazdığı şərhlərlə birlikdə oxuculara təqdim olunur.

X əlil Yusifli


22/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

22


23/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

23

BAŞLANĞIC

Bismillahir-r əhmanir-r əhim.Hikmət xəzinəsinə budur açar, ey həkim!

Odur fikrin əvvəli, odur k əlamın sonu, Nə iş görsən, Tanr ının adıyla qurtar onu.

Gəlib hamıdan əvvəl, hər bir varlıqdan qabaq,Yaşayanlar içində ə bədi odur ancaq.

Qədim, sonsuz cahanı odur quran, saxlayan,Qələmlərin boynuna boyunbağı bağlayan.

Səxavət qaynağını o qaynatdı binadan,5 Bütün var olanlar ı yalnız odur yaradan.

Pərdəli f ələklərin pərdəsini açandır,Pərdəli iş gör ənin sirrini saxlayandır.

Günəşin k əmərinə ləl ilə zinət ver ən,Torpağa həyat donu, suya təravət ver ən.

Könül sahiblərinə əxlaq, hikmət göndər ən,Ruzu uman k əslər ə ruzu, nemət göndər ən.

İdrak ın hər telinə düzüb inci, mirvari,Düşüncənin gözünə işıq gətir ən Tanr ı.

Uca, pak alınlara səcdə nişanı vurar,10 Cahanın şahlar ına qızıldan tac qoydurar.

Tədbirlə bişənləri çiy bilib, ver ər bada,Suçlular ın üzrünü qə bul eylər dünyada.


24/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

24

Məhşər günü qoruyar, hifz eləyər qorxağı,Alimlərin könlündə olar tədbir qaynağı.

Hər sif əti, vücudu əzəli və ə bədi,Kainatın varlığı, yoxluğu əlindədi.

Heçdir bu iki cahan ülviyyəti önündə,Bir nəf əsdir ömrümüz əzəməti önündə.

Tapılarmı cahanda onunla bəhs eləyən?15 Varmı ondan savayı "Bu mülk mənimdir!" deyən?

O vardı, hələ yoxk ən yer, göy, ucalıq, alçaq,Varlıq yoxa çıxsa da, o, daim var olacaq.

Çox gəzdi, çox düşündü peyğəmbərlər, alimlər,Tanr ı vuran düyünü aça bildilər məgər?

Onun elmi əzəldən dəryadır, necə dərya!Onun ə bədiyyəti səhradır, necə səhra!

Əvvəli ibtidasız, axır ı intəhasız,İlki, sonu olmayan onun özüdür yalnız.

Sənin vücudundak ı cənnətə huri verdi,20 O nərgiz gözlərinə mərif ət nuru verdi.

Dirilərin, sağlar ın bütün k əşmək əşləri,Yalnız Tanr ıya təslim, Tanr ı görür işləri.

Cahanda ondan savay hər şey gəldi-gedəri,Yalnız odur ə bədi, müqəddəsdir cövhəri.

Yerin k əməri dağlar, gültac qoyan torpaqlar,Yalnız ona minnətdar, yalnız onu soraqlar.

K ər əmi nur dalında gizlənmişk ən bir zaman,Uzaqdı gül tikandan, şək ər isə qamışdan.


25/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

25

Elə ki, səxasıyla k əramət abad oldu,25 Yoxluğun buxovundan bu varlıq azad oldu.

İki-üç viran k əndin solmuş Ayı, ülk əri, Necə əngələ salmış əylənən f ələkləri.

Düyün açılmayınca qaralırdı hələ də,Gecənin zülmət saçı gündüzlərin əlində.

Göydə min-min gövhəri sapa düzdü Yaradan,Sildi yoxluq tozunu gecənin saçlar ından.

Tulladı səmalara bu iki-üç çəmbəri,Yeddi düyün vurmaqla qandalladı yerləri.

Günə, Aya don biçdi öz əlilə Yaradan,30 Birinə ağ ipəkdən, o birinə qaradan.

Səfra buludlar ını dənizlərdən çıxartdı,Çəmənlərdə Xızr üçün abi-zəmzəm yaratdı.

Gecə r əngli torpağa verdi gündüz badəsi,Tökdü daşın ağzına neçə şəf əq qətr əsi.

Birləşdirib, yoğurdu, qaynatdı suyla odu, Necə də xəlq elədi dürrü, bir də yaqutu.

Ləlin ciyərlərinə nəyi verdi, bax, tanı:Torpağın ür əyindən qızıl-qırmızı qanı!

Səxavət bağçasına tazə bir nəf əs qatdı,35 Söz quşunun səsini f ələyədək ucaltdı!

O, nitqin bağçasına xurma verdi - ətirli,O, qulaq sədəfinə söz gövhəri gətirdi.

Qovdu şirin yuxunu göz pərdəsi dalına,Can köynəyi geydirdi bədənin zülalına.


26/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

26

Atdı yerin saçını qucağına aləmin,Vurdu üsyan damğası yanağına Adəmin.

Yudu zərin üzündən alçaqlığın izini,Bahar buludlar ıyla qanlı gülün heyzini.

Ulduzlarla sildi o, göydən hisi, dumanı,40 Reyhanlara tapşırdı əsib keçən sə banı.

Bu torpağın qanını göstərdi bir gül ilə,Əqlin nə bzini tutdu ür əyin öz əlilə.

Qəmi dağıtsın deyə sevincə gülüş qatdı,Zöhr əni göylər üçün şən çalğıçı yaratdı.

Gecə dönüb onunçün müşk, ənbər satana,Qulağında halqası, qul olmuş hilal ona.

Sözün əli uzundur, dartındı yaman-yaxşı,Tanr ı dərgahındak ı daşla yar ıldı başı.

Çox gəzdi, çox dolaşdı ayaqyalın xəyallar,45 Qapısından əliboş qayıtdı nalan, naçar.

Çox vurnuxdu düşüncə, anlamadı sirrini,Göz axtar ı b tapmadı Tanr ının bənzərini.

Ağıl dedi: - Aradım, ədə bsiz addım atdım,Ədə b onun özüymüş, yenə ona qayıtdım.

Seyr elə pərgar ının ucundan düşənləri,Axtar ır bizim kimi, onu gəzir hər biri.

Sidrdə əyləşənlər ona sar ı can atar,Onun darvazasını döyür ər şə çıxanlar.

Zəncirilə bağlanı b f ələklərin biləyi,50 Onun şövqüylə çarpır yerin, göyün ür əyi.


27/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

27

Ür ək canın önündə paklığıyla öyünər,Ancaq onun yanında «adi torpağam» deyər.

Bu dünya nemətləri önündə bircə danə,Güllərinin yanında İr əm bağı - əfsanə.

Nizaminin torpağı güc-quvvət almış ondan,Xırdaca bir danədir Tanr ının dərgahından.

TOVHİD VƏ MÜNACAT(Tanr ının birliyi haqqında və Ona yalvar ı ş duası )

Ey bütün varlıqlara bu dünyada can ver ən,

Gücsuz torpağa belə qanad ver ən, qan ver ən!

Bayrağının altında əyləşib bütün cahan,55 Sən özündən doğuldun, biz sənin cəlalından.

Varlığında görünmür nə sur ət, nə də tərkib,Heç kimə bənzəməzsən, de kim sənə bənzəyib?

Dönməz, dəyişməz varlıq tapılarsa o, sənsən,

Ölməyib, ölməyəcək qüdr ət varsa, o, sənsən.

Sən - yaşar ı və sonsuz, bizsə - gəldi-gedəri,Hökmündədir kainat, yerin, göyün mehvəri.

Kim verib f ələklər ə bunca qüdr ət, iqtidar?Bu qazana sənintək can duzu atanmı var?

Başlanğıcsız varlığın cahana hayqırmada:60

"Mən həqqəm!" Səndən savay kimdən qopar bu səda?

Sən olmasaydın ərzin sə bri, sə batı, inan,Eşqin bağr ı çatlardı, adın çəkilən zaman.


28/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

28

Elə ki, bəlli oldu comərdliyin, k ər əmin,Dağlar ilə yükləndi kür əyi bu aləmin.

Lütfündən, k ər əmindən doğmasaydı kainat,Bu yerin göbəyində olardımı heç sə bat?

Səcdə boyunbağısı səninlə tapmış nizam,Səndən savay kiməsə tapınmaq bizə haram.

Kim səndən danışmasa, qoy lal olsun dünyada,65 Kim səni düşünməsə, biryolluq getsin bada.

Ay - gecənin saqisi qədəhindən pay umar,Adının şərabından dağ quşu - əsrik, xumar.

Tanr ım, götür pərdəni, görün öz birliyinlə,Əsirgəmə, qaldır, at, pərdə mən olsam belə.

Göstər necə qulunmuş bu f ələk, bu asiman,Aç, tulla düyünləri, düyünsüz qalsın cahan.

Əmr elə, qoy dəyişsin əyyamın hər ayəti,Qoy saralsın qar şında ulduzlar ın sur əti.

Bu dillərin sözünü sən özün al qələmə,70 Sənə borcu qalmasın, qələm çək bu aləmə.

Bütün zülmətbazlar ı kor eylə, ulu Tanr ı!Bütün cövhərpər əstlər, əmr et, r ədd olsun bar ı.

Sındır altı guşəli bu kürsünü, dağıt, qır,Qopar doqquz pilləli bu minbəri, zamandır!

Qaldır Ayın camını, vur bu Yer kür əsinə,Çırp Zühəlin daşını Zöhr ə piyaləsinə.

Aç, dağıt gecələrin boynundan mirvarinı,Gecə-gündüz quşunun sındır qanadlar ını.


29/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

29

Qopar palçıq lək əni sən bu yerin üzündən,75 Bir k ərpic də qalmasın qəlibinin izindən.

Bu toz-torpaq gecəni sil f ələyin alnından,Açıq bir alın kimi işıqlansın bu cahan.

Nə vaxtacan sür əcək atını tazə rüzgar,Əmr et, köhnə də bləri, köhnə pərdəni qaytar.

Vur f ələyin boynunu, qopar, bir k ənara at,Dur ğunluqdan, yürüşdən xilas olsun kainat!

Su sə p, sönsün cahanda zülmün odu, ocağı,Bu havanı, bu yeli endir Yerdən aşağı.

Yandır münəccimlərin dəftərini, kül elə,80 Harda günəş pər əst var, gözlərini kor elə.

Neçin batır-çıxır Ay? Vur, dağılsın Ay bürcü,Aç pərdəni, yormasın bizi xəyalın gücü.

Təki Tanr ılığına ür əkdən inansınlar,Bir heç olduqlar ını qar şındaca qansınlar.

Çoxumuza qıyırsan. Qır ılan çox, batan çox,Fəqət, səndən gileyə heç bir k əsin üzü yox.

Tök qanını, çək dara! Kim səndən hesab istər?Kimin haqqı çatar ki, qımıldansın tük qədər?

Nitqə gələn insana könül zövqü ver ənsən,85 Hər cana idrak adlı yanar məşəl ver ən sən!

Hökmün ilə uzanır gecənin mənzilləri,Gedən günlər əmrinlə bir də qayıdar geri.

Səndən nə öyr əndi çərx? Daim sabit qalmağı!Dirilik suyu aldı səndən bu dünya bağı.


30/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

30

Qəmzəli nəstər əni yellər açdı, yoxsa sən?Dönüb oldu tutiya torpağının feyzindən.

Qönçələr k əmər çəkib "Qulunuq!" söyləyirlər,"Bütün cismimizdəki can səndədir!" deyirlər.

Qul Nizami həmişə sənə duaçı bəndə,Kandar ının tozudur o, hər iki aləmdə.

Sən onun can evini mərif ətlə abad et,Qurtar onu zəncirdən, dərddən, qəmdən azad et!

İK İNCİ MÜNACAT

Ey hələ biz yox ik ən var olan ülvi, uca!Biz öləndən sonra da ey, ə bədi qalacaq!

Dövran sənin əmrinin cilov çək ən nök əri,Yəhərini daşıyır f ələyin çiyinləri.

Biz ki, sənin qapını döyən dilənçi - yazıq...Qulaqlar ı qapıntək həlqəli qullar ınıq.

Səndən savay heç k əsdən mehr ummadı qəlbimiz,95 Heç bir könül tik ənə minnətçi olmadıq biz.

Qorxumuz da səndəndir, ümidimiz də sənsən,Biz suçluyuq, sən k ərim, suçumuzdan keçənsən.

Köməksizik, çar ə qıl, sənsən ümid yerimiz,Sən də qovsan qapından, kimə yalvarar ıq biz?

Damğalı

itlərinik, üstümüzdə damğan var,Yalnız bu cür itlərlə şahlar şikara çıxar.

Sənin bağındanıq biz, nə deyim artıq-əskik?Boynubağlı qulunuq, damğalı itlərinik.


31/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

31

Bu nə dildir, ilahi, nələr gəlir başıma:100 Desəm, peşman oluram, deməsəm, yenə peşman.

De, sən hara, mən hara? Bu gücsüz qollar hara?Mən kiməm ki, tapınım ulu pərvərdigara?

Necə ür ək eləyib o ümmana gir ər can? Necə, hansı hünərlə su içər o bulaqdan?

Vəsfində dilim dönməz, sıxar məni eyiblər,"Tanr ını dərk eləyən dilsiz qalar" deyiblər.

Çiy sözlərim göstərir sizdən xəcalətimi,Əfv elə, əsirgəmə məndən mərhəmətini.

Dərgahına gələndə özümüzü itirdik,105 Sənin səxavətinə böyük ümid gətirdik.

Ey dərdlilər hamisi, yar ol qəmxar ol bizə,Çar əsizlər çar əsi, əlac et dərdimizə.

Karvan sovuşur, baxın, bizsə qalmışıq geri,Kimsəsizlər kimsəsi, atına kimsəsizləri.

Söylə, kimə sığınaq, ey bənzəri olmayan?Döyək hansı qapını? Yalnız sənsən əltutan.

Bizim ki qibləmiz yox sənin qapından k ənar,Bizə üz göstərməsən, üzümüzə kim baxar?

Bizdən başqa kim sənə bunca yalvara bilər?110 Kim tök ər gözlərindən qan-yaş dolu gilələr.

Əfv et suçlar ımızı, ulu Tanr ı, bağışla,Sığınmışıq biz sənə ümidlə, yalvar ışla.


32/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

32

Nizaminin adına şər əf gətir ən Xuda!Sənin qulun olmağım ağalıqdır dünyada.

Onun dilinə dua, şükür ərməğanı ver,Seni dərk etsin deyə mərif ət nişanı ver.

PEYĞƏMBƏRLƏR İN SONUNCUSU HƏZR ƏTMƏHƏMMƏDƏ GÖZƏLLƏMƏ

Birinci nəqş edilmiş "Əlif" oxu lövhədə,Ağ pərdəli qapıda qismət oldu Əhmədə.

Qüdr ət, səltənət verdi "Əlif "hey" həlqəsinə,"Dal"-dan gərdənlik aldı, "Mim"-dən k əmər özünə.

"Əlif', "dal" ilə "mim" də tapdı həyat qüvvəsi,Bir dövlət dair əsi, bir kamal xəzinəsi.

Firuzədən yapılmış bu əngin mavilikdə,Cənnət qəsrindən gələn turuncdu tazəlikdə.

Turuncun da dünyada öz adəti, də bi var:Öncə meyvə gətir ər, sonra çiçək, gülbahar.

Onun oldu birinci peyğəmbərlik bayrağı,Son peyğəmbər olmağın şəraf əti, növrağı.

Möhür kimi verildi Məhəmmədə yeni Ay,120 Hansı zə bərcəd qaşlı üzük olar ona tay?

Cahanın qulağında onun "mim" həlqəsi var,Ona təslim həlqəsi iki dünyadır aşkar.

O - sahəölçən ağa, Məsih - ona qulluqçu,O - Tanr ının elçisi, Bu - yalnız muştuluqçu.


33/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

33

Təhsili olmasa da o, çox yüksəkdir, inan,"Əlif' ilə Adəmdən, "mim" ilə Məsihadan.

Sədaqətdə, vəfada "əlif' gördülər onu,Peyğəmbərliyin başı, peyğəmbərliyin sonu!

Məhəmməddir aləmin ən işıqlı nöqtəsi,125 Bütün deyilmişlər ə nöqtə qoyub nüktəsi.

Cahana baş əyməyən kamil kişi olsa da,Öyünməkdən, kibrdən uzaq gəzdi dünyada.

Şan-şöhr ət tapdı "ədə b" gələndə onun səsi,Fələklər, k əhk əşanlar - k əmərinin düyməsi.

Onun hər əm evində pərdəçidir hurilər,Ür əyindən su içir ismət, ləyaqət, hünər.

Silir günahı gözdən türbəsini ziyar ət,Xərac aldı Məkk ədən onun düşdüyü qürbət.

Susması könüllər ə işıq salan zəriflik,130 Qüsurlara od vurar ondak ı eşq, ariflik.

Fitnə yaratmağıyla könüldə eşq oyadar,Ona heyran olmayan məgər bir insanmı var?

İnsanlığın ən böyük başçısı, xeyirxahı,Ağır başlı, vüqarlı, çevik yürüşlü dahi!

Odur əzəl dərsini ə bədəcən oxuyan,Canını çıraq edib, Tanr ı nurunu yayan.

Feyzindən yardım dilər Günəşin nur qaynağı,Ayı merac gecəsi şaqqaladı barmağı.


34/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

34

135 Dar ısqal kökslər ə o asiman doldurub,Karvanqıran ulduzun köhləninə nal vurub.

Eşidəndə ki, gəlir, dönür meracdan geri,Yedəklədi Boz atı sənət süvariləri.

Atının yəhərindən yapışmaq səadəti, Nizaminin qisməti. Gec yetişdi növbəti.

PEYĞƏMBƏR İN MERACI

O cənub hökmdar ı - peyğəmbər geçə yar ı,Məşəl çəkib, nurlatdı dibsiz qaranlıqlar ı.

Doqquz f ələk apardı onu ənginliklər ə,Məşəl tutan oldular yolunda Ayla Zöhr ə.

Göyün hər əm evindən keçdi onun sür əti,140 Yeddi iqlimi, altı tər əfi, dörd cəhəti.

Mübar ək çöhr əsini görüncə gün qaraldı,Gecə r əqsə başlayı b, özgə bir ahəng aldı.

Ağır yuxuya getdi yad gözlər, yaman gözlər,Uyğu üzəngisini çəkdi... çapdı peyğəmbər.

Can qəf əsilə birgə onun könlünün quşu,Uçdu dünya torundan, nə gözəldi uçuşu.

Dərhal büküb atdılar, görüncə çöhr əsini,Mələklər qanadını, f ələklər xirqəsini.

Onun can qəf əsində uçan qanadlı

quşdu,145 Can qəlibi qəlbindən xeyli yüngül olmuşdu.

Addım-addım can atır sanki yar nəf əsinə,Allah çəkir onlar ı vüsal məsaf əsinə.


35/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

35

Ona dikib bu yolda iki cahan gözünü,Səcdəsinə qapandı gör ən kimi üzünü.

Başı hər çur rütbədən çox uca olduğundan,Bir mənzil əvəzinə yuz mənzil k əsdi, inan.

Hundür axurlu R əxşi köyu tərlə islatdı,Yəhəri son mövqedə şax bir çiyinə atdı.

Göylər - dəniz sədəfi, o sədəfin gövhəri,150 Başına taç qoymağa apardılar ir əli.

O ətirli gecədə çərx öküzü nə çaldı?Bəlk ə yer öküzündən min-min gövhəri aldı.

Səmai yolçuluğun muştuluğu gör nədən:K əməri - Cövza bürcü, tacı - Xərçəng bürcündən!

Başaq bürcü parladı, nur salxımı yaratdı,"Sünbülə"ni götürüb Aslan bürcünə atdı.

Tər əzinin düzəldib Zöhr ə bir cüt pərini,Ölçdü qutlu gecənin vəznini, dəyərini.

Siqlətinin önündə səcdə qıldı tər əzi,155 Daşdan, tər əzidən də ağırdı onun vəzni.

Qalxdı, Əqr ə b bürcünün yanaşdı quyruğuna,Süsənbər nəf əsindən bir məlhəm verdi ona.

Yay bürcü kamanından ov yıxan bir ox atdı,Çə piş-Çüdey bürcünü zəhirmardan çıxartdı.

Balıq qarnına girmiş Yunistək Hut bürcündən,Dolça bürcündən keçdi, Yusif doğdu hüsnündən.

Təxti Sür əyya təki Quzu bürcündə qurdu,Dərhal çöllər ə çıxdı çiçəklər ordu-ordu.


36/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

36

O cənnət bağçasının gülü, laləsi yandı,Yer üzü başdan-başa yaz r ənginə boyandı.

Gecə gündüzə döndü. Günorta günü par-par,Sərvlər gül açdılar. Möcüzəli bir bahar.

Dönüb bağa baxmalı, görməkçün nərgizləri,Sürməylə sürmələndi onun nərgiz gözləri.

Yeddi qatlı göylərdən ədə b dərsi öyr ənən,Peyğəmbər üzr istədi bütün peyğəmbərlərdən.

Neçə ulduz pərdəsi qədəmində dərbədər,Bayrağını daşıyır ağ çiynində mələklər.

Gecənin göbəyində dil-dodağının mişki,165 Atının ayağında aypara bir nal təki.

Bu qaranlıq gecədə atəşmidir parlayan?Yoxsa şimşək saçılır Bürağın dırnağından?!

Göyərçin qılıqlı at tərlanmı, k əklikmidir?Bəlk ə qumru quşudur, yoxsa hüma tək gedir!

Firuzə qübbələrdən çıxdı yeddinci qata,Əl-əl gəzən gül kimi çatdı ilahi taxta.

Qolsuz bir köynəkmidir Sidr ağacı əyninə?Ər şin yaxası dəyir onun əl-ətəyinə.

Üzgün yoldaşlar ını yormuşdu göy yollar ı,170 Bükülüb qanadlar ı, qır ılmışdı qollar ı.

O, azmış qərib kimi heyr ət içr ə yürürdü,Yalnız ulu Tanr ının qapısını döyürdü.

Keşik çək ən mələklər izlədilər yolunu,Çəkilib, k əcavədə təkcə qoydular onu.


37/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

37

O yolçusu olmayan yolda təkcə açı b iz,Gedirdi, bir qədəmi o birindən xə bərsiz,

O, əsrar pərdəsinin bayıldı qapısında,Ondan başqa heç bir k əs çatmamışdı bu qata.

Ayağı kainatın başında bir qızıl tac,175 Ər şin özü də bu çür ülvi nemətə möhtac!

Üstündən qələm çəkdi hər nə varsa cahanda,Ər ş üstündə ucaltdı bayrağını bir anda.

Can qorxusu içində sayıqlark ən kainat,Verdi can ölk əsini bədən mülkünə sovqat.

Ər şin son nöqtəsində yolçuluq başa çatdı,Ür ək, can işləri də cana, ür əyə yatdı.

Hansı yerdən gəlibsə, həmən yer ə çapdı ruh,Xəyal tapa bilməyən bir gözəllik tapdı ruh.

Addım-addım yürüdü, mənzilə ilk çatdı o,180 Göylərin libasını əynindən çıxartdı o.

Gücü gəldikcə getdi. Çıxdı hünər yollar ı,Bu sonsuz tə biətin yaxasından dışar ı.

Əzəməti, hümməti pak bir aləm yaratdı,Mənzili bilinməyən ülvi bir qata çatdı.

Qur şağından yapışı b onu ucaltdı qeyr ət,Yüyənindən yapışı b, guşədən çəkdi heyr ət.

Yürüsə də, canında bir yor ğunluq duymadı,Aradı həndəvəri, gəzdiyini bulmadı.

Mənliyindən keçincə, tapdı arzu-kamını,185 Tanr ı mərtə bəsində aldılar salamını.


38/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

38

Vüsal əli döşündə, aldı töhf ə gülünü,Cah-cəlal sarayının qaldırdı ağ tülünü.

Ayaq gedib-gəlməyi həvalə etdi başa,Qəlbin gözü nə gördü? İlahi bir tamaşa!

Seyr etdiyi o nurun harda tayı, misli var? Nə zaval dəyə bilər, nə xəyal onu qavrar.

Aşiqliyi elə bil gözünə işıq verdi,Görünməyən Tanr ını aşiq gözüylə gördü.

Lakin, onu görməyin məkanı, zamanı yox,190 Zamandan və məkandan çünki çox ucadır, çox!

O idrak ın gözündən gizlənə bilməz heç vaxt,"Onu gör ə bilmərik!" deyənlər kordu ancaq.

Tapmdığını görmək bir səadətdir, bəli,Mütləq görülməlidir O, mütləq görülməli!

O pərdəni görməyə məkan varmı? Məkan yox.Yürüməyə, çatmağa zaman varmı? Zaman yox.

O pərdənin ardını görməyi bacaranlar,Məkanı tapmasa da, laməkana yol tapar.

Tanr ı sif ətlərini inkar küfrdür saqın,195 Cahil olma, nə yönü, nə yeri var Allahın.

Tanr ı var, f əqət onun mənzili, məqamı yox,Məkana möhtac olan Tanr ı sayılarmı? Yox!

Həzr ət Məhəmməd onu başqa ölçüylə gördü:Ür ək, idrak gözüylə, zəka gücüylə gördü.

Haqqın hazırladığı meydən içdi Peyğəmbər,Bizim də qəlbimizə damızdırdı bir qədər.


39/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

39

O, Tanr ının lütfünü nəf əsində sanırdı,Tanr ı çəkir nazını, o, isə nazlanırdı.

Şək ər tə bəssüm ilə süslənib dodaqlar ı,200 Dua etdi Tanr ıya: - Bizə nicat ver bar ı!

Xəzinədən zəngindir onun hümməti qat-qat,Qəlbindəki hər murad açdı o gün qol-qanad.

Elə ki, qüvvət aldı Tanr ının qə bulundan,Yenə emal evinə üz qoydu müdrik insan.

Eşqin çazibəsilə qət etdiyi səf əri,Bircə nəf əs içində bitirib, döndü geri.

Ey sözü dilimizin duzu, qəndi Peyğəmbər!Canımıza dərmandır saçdığın ətir, ənbər.

Səxavətin nurlatsın bu dünyanın gözünü,205 Nizamiyə yardım et, tamamlasın sözünü.

PEYĞƏMBƏR İMİZİ ÖYƏN İK İNCİ GÖZƏLLƏMƏ

Yeddi ulduzun nuru, doqquz f ələyə gültac,Tanr ı elçilərinin ən ucası, son yalvac.

Əhmədin ayağında əql özünü toz sanı b,Yəhərinin tərkinə iki cahan bağlanı b.

Odur naz səhrasının yeni açmış sünbülü,Gizlinlər dənizində ən saf gövhərdi könlü.

Saçlar ı

gündüz belə şölə ver ər sünbülə,Dişləri qərq eləyər Günəşi dürr ə, lələ.

Şək ər dodaqlar ını daim açsaydı əgər,210 Ondan utanmazdımı sədəf bağr ında gövhər?

Bir daşın da könlünü qırmayan həssas kişi!Daşlar necə qıydı bəs, sındırdı inci dişi?


40/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

40

Əlindən hər şey gələr, kim olarsa bağr ı daş,Qara-qura sövdaya meydan açar o kütbaş.

Məhəmmədin dürrünü sındırmasaydı əgər,Öyünə bilərdimi o daş məgər bu qədər?!

Dar ağız qutusuna daş dəydi, düşdü gövhər,Gövhər daşdan doğulur, ə bəsmi söyləyiblər?

Qan bahası verməyə məgər daşın pulu var?215 Peyğəmbərin ağzını neçin yaraladılar?

Daşın ağzından çıxan yüz-yüz mirvari məgər,O bircə sınıq dişin əvəzini ödəyər?

Qara mədəndən çıxan min-min işıqlı inci,Məgər ola bilərmi bircə dişin ödənci?

Zəf ər onun dişinin qan bahasıydı yəqin,Bütün canı-cövhəri zəf ərindi, zəf ərin.

Ağzını qanla yudu, qoruyub muradını,Başı üstə ucaltdı mərhəmətin adını.

Sınıq dişi kökündən yerli-dibli çıxartdı,220 Böyük zəf ər naminə şükr edib, onu atdı.

Vaz keçdi könlündəki bütün arzular ından,Bir arpa dəyərində gözündə iki cahan.

Onun döyüş ordusu döyüş meydanında ər,Əli bayraq əvəzi, dili sıyr ılmış xəncər.


41/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

41

Haqq xəncəri dilinin nə ehtiyacı dişə?Məgər dişli xəncərlə gedərlərmi döyüşə?

Qoy ondan zövq alanlar diş bəhsini unutsun,Hamı atsın tikanı, gülündən dəstə tutsun.

Bağlar güllə doluyk ən kim tikandan bəhs açar?225 Sapa inci düzərk ən ilana lüzummu var?!

Onun gülü üstündə bülbülləşib Nizami,Feyzindən açılı bdır tə bi qızılgül kimi.

SON PEYĞƏMBƏR HƏZR ƏT MƏHƏMMƏDƏ ÜÇÜNCÜ GÖZƏLLƏMƏ

Ey varlığı ən təmiz ruhlardan daha təmiz!Ruhuna canım f əda! Ulu peyğəmbərimiz!

Sənsən r əhmət yurdunun tən ortası, mərk əzi,Qələminlə silindi hər zəhmətin nöqtəsi.

Sən Əcəm şahlar ının həmişəlik şahısan,Ər ə b yolçular ının Ayısan, pənahısan.

Yolu göstərməsən də, yol tapırlar sayəndə,230 Baş k ətxuda özünsən, k əndə heç dönməsən də.

El baxır, heyran qalır k ər əminin sirrinə,Təkcə tamaşa etmək olmaz təklik pirinə.

Şirin xurma yediyin qonaqlıq süfr əsindən,Xırda-xuruş hansı pay gətirmisən, söylə sən?

Dil aç ki, insanlığa bal kimi sözlər gər ək,Ağız suyunla bitən həqq xurmasından dər ək.


42/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

42

Ey gecə saçlar ıyla gündüzlər ə sə pən nur.Sənə eşq atəşimiz dirilik suyumuzdur!

Ağıl sənin üzünün məftunudur, ey qoca!235 Məftunlar ın nə qədər? Saçlar ının sanıyca.

Çərx - sənin k əmərinin ügəyində bir kölə,Səhər - gülər üzünün günəşindən bir şölə.

Bu günahkar aləmi günahdan qurtardın sən,Ətirləndi müşkünlə yerin göbəyi, əhsən.

Türbənin təsirindən Ər ə bistan - gülüstan,Ölk ənin hüdudlar ı müşk ətirli bağ-bostan.

Bağ demir əm, torpağın cənnətdən də yaxşıdır,Süleymanm mehindən, o təxtdən də yaxşıdır.

Sənə ibadət qılan K ə bəni od qarsımış,240 Mübar ək dodağının gül suyuna susamış.

Sənin təxtü-tacını daşıyır cahan, bəşər,Təxtin - bu Yer kürr əsi, tacın - səma könüllər.

Kölgən yoxdur, çünki sən böyük əql işığısan,Yaxud Tanr ı nurunun sayəsindən bir nişan.

Dörd bayrağın – təkbirin müsəlmanlıq mehvəri,Beş duan - beş namazın sultanlıq növbətləri.

Düşkünlərin torpağı bağa döndü feyzindən.Qüdr ət sahiblərinin gözü nur aldı səndən.

Merac gecəsində sən - aləmə dost, aşina,245 Ayaqlar ın toxundu f ələklərin başına.

Sən gəldin, göy ətəyi doldu daş-qaşla, zərlə,Göy çevr əsi süsləndi altunla, al r ənglərlə.


43/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

43

Sübhün sədəfindəki, ah, bu hansı ətirdi?Sə ba müşk ətri ver ən nəf əsini gətirdi.

Nəf əsinin saçdığı o ətri, ənbəri sən,İki dünyaya versən, necə ucuz ver ərsən!

Qocaman Sidr ağacı - təxtinin bir ayağı,250 Ər ş sənin qəsrindəki kürsüdən də aşağı.

Ruhunun pəncər əsi - açıq, aydın bir səhər,O günəşin yanında ər ş zərr əyə bənzər.

Əzəl sübhü hüsnünü əks eləyən bir ayna...Onsuz yayılardımı sənin nurun dünyaya?

İki cahan başçısı, neçin yer altındasan?Məgər xəzinəmisən, gözdən, könüldən nihan?!

Ey müqəddəs xəzinə, sən ki, yerdəsən artıq,Bütün xəzinələri yer ə tapşırmalıyıq.

Yoxsulluğun - viranə, vücudun xəzinədir,255 Hamıya yetən kölgən şamına pərvanədir.

Fələyin əyri çərxi - ahının hədəf yeri,Dolçasının çənbəri - quyunun yaş k əndiri.

Bu ağ, qara dünyanın soltanlar ı - Ayla Gün,Peykin olub yolunda, xə bərçidir səninçün.

Ağıl şəfa arayır - onun Loğmanı sənsən,Ay yol tədarükündə - canı, cananı sənsən.

Qalx, vüsal umanlar ın gecəsini gündüz et, Nizaminin tə bini işıqlandır, ulduz et.


44/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

44

PEYĞƏMBƏR İMİZƏ DÖRDÜNCÜ GÖZƏLLƏMƏ

Ey Mədinə köynəkli, Məkk ə pərdəli gözəl!260 Günəş nə vaxta kimi kölgədə qalacaq, gəl!

Aysan əgər, nurundan bir şölə göndər bizə,Gülsən əgər, bağından ətrin gəlsin tə ptəzə,

Canlar ını dişinə tutub yol gözləyənlər,İmdad istər, ey dada yetişən sevgili ər!

Durma Ər ə b çölündə, Əcəm yurduna atlan,Gecə o qara, gündüz ağ köhlənlə qanadlan!

Elə tazələndir ki, sən bu köhnə dünyanı,Tutsun səsin, nəf əsin qoy hər iki cahanı.

Sultanlıq et, əmirlər səni sultan biliblər,265 Özün oxu xütbəni, sükut etsin xətiblər.

Torpağın xilaf ətə bir gül çələngi atdı,Heyhat, fitnə küləyi gül ətrini dağıtdı.

Çək ipini, təxtindən endir asudələri,Bulaşıq abidlərdən təmizlə bu minbəri.

Gəlib evə soxulan bu cinləri qovla, qır!At ölüm quyusuna alçaqlar ı, amandır!

Qoyma bası b yesinlər, onlar qar ınquludur,Ləğv et iqtalar ını, qudurmasın hər quldur.

Cansız cisimlərik biz, sən buyur, can ol bizə,270 Hamımız qar ışqayıq, gəl, Süleyman ol bizə.

Başçı sənsən, bəs neçin başsız qalı bdı karvan?Mərk əz sənsən, bəs neçin bayraq qalxır k ənardan?


45/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

45

Bir yanda r əxnə salır, bir yanda tor qururlar,Dinimizi gözündən, ur əyindən vururlar.

Sən şeytanın üstünə Öməri göndər, ya da,Əmr et, Əli vuruşsun bu vuruş meydanında.

Saçını ay üzünə Yəmən tülü kimi sər,At bu Yəmən cübbəni, ay camalını göstər!

K əməri bərk çəkib, vur qapı bağlayanlar ı,275 Bu bir neçə alçağı bir az da alçalt bar ı.

Beş yüz əlli doqquz il uyudun, yatdın yetər!Oyanı b məclisə gəl... yaxmdır ulu günlər.

Qalx ayağa, əmr elə, oyat sən İsrafili,Qoy üfürüb keçirsin bu bir neçə qəndili.

Gizlən sirr pərdəsində, xəlvət yaşa, sayıq ol!Biz hamımız uyğuda, bar ı bir sən ayıq ol!

Dünya - ölüm, qan yurdu. Son qoy bu af ətə sən,Mərd əlini uzat, tut hamımızın əlindən.

Könlündə haqdan savay məgər bir dilək varmı?280 Sənə qovuşan k əslər başqa bir şey umarmı?

Qayğı gözüylə bir yol qoca dünyaya baxsan,Hər müşkülü açacaq, zülmü yandıracaqsan.

Barmağının ucuyla işar ə qıl f ələyə,Bütün varlıq verilər sənə sovqat, hədiyyə.

Əfv eləsən bir ovuc toza, gülə dönəni,Qiyamətdə, məhşərdə axı kim qınar səni!

Aç pərdəni, aşiqlər görsün hüsnünü bir dəm,Sevincdən xirqəsini atsın qoy iki aləm.


46/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

46

Nizami ruhu səndən xoş xə bər gözləməkdə,285 Sənin bahar ın onun könlünü süsləməkdə.

Vəfa qoxusu göndər mənə gül nəf əsindən,Bəxş et bir dilənçiyə Suleyman mülkünü sən.

PEYĞƏMBƏR İMİZƏ BEŞİNCİ GÖZƏLLƏMƏ

Ey yalvaclar tacının ən qiymətli gövhəri,Sultanlara taç ver ən ağ günlər peyğəmbəri!

Yad da sənə möhtacdır, ümmətindən olan da,Çör əyini yeyənlər nə qədərdir cahanda.

Adın ilə başlanır beytimin başlanğıcı,O həm də qafiyətək söz sonunda baş tacı!

Bizim bu viran k əndə gəlincə bir işar ət,290 Sənin ruhun, Adəmin cismi qurdu imar ət.

Əllərinlə bəzənmiş bu tazə mülk ə əhsən,İlk k ərpici Adəmdir, son k ərpici özünsən.

Həm Adəmsən, həm də Nuh, yox, onlardan ucasan,Onlar ın vurduqlar ı düyünləri açansan.Adəm bir buğda daddı, ağır günaha batdı,Tövbəsi - bir gülşək ər, tövbə dadına çatdı.

Sənin ətrin Adəmə tövbə yolu göstərdi,Kandar ının torpağı onunçün gülşək ərdi.

Sözünü şək ər bilib, tövbə edərk ən Adəm,295

Gülşək ər də əl çəkdi, inan, şək ərliyindən.

Tanr ı qə bul topumı yaratmışdı əzəldən,Könüllər meydanına atdı onu qəfildən.


47/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

47

Adəm öz çovkanıyla topun önündə durdu,Hamıdan tez, birinci zərbəni özü vurdu.

Ancaq atı şığıdı saman dalınca sağa,Yazıq top aciz qalı b, qısıldı bir bucağa.

Nuh təşnəydi, bu dünya süfr əsinə yanaşdı,Çeşmə çıxdı yadından, tufan başından aşdı.

Növbə çatdı, İ brahim köhlən səyirtdi... heyhat,300 Çatdırmadı mənzilə, üç dəf ə büdr ədi at.

Könlü dar ıxan Davud zilə qaldırdı bəmi,Amma, səsi çatmadı, dağılmadı dərd-qəmi.

Ədə b-ərkan gözlədi, alqışlar Süleymana!Peyğəmbərlik tacını umub, axtarmayana.

Atıldığı quyuda Yusif nə tapdı? Dolça,Bir də dolçaya bağlı uzun ip gördü ancaq.

Bezdi quru aləmin yolçuluğundan Xızr,Bir də gördü ətəyi çeşmədə islanı bdır.

Musa çatdımı kama, camdak ı şadlığına?305 Əlindəki şüşəni çırpdı Ərni dağına.

Məsiha bu qidaya tamah salmadı... Bəli.Çünki xalqın önündə lək əliydi, lək əli!

Təkcə özün bacardın bu işi, bu hünəri,Heyran qoydu qeyr ətin, iradən f ələkləri.

Möhürləndi bu namə sənin öz ünvanı

nla,Tamamlandı bu xütbə dövrünlə, dövranınla.

Qalx! Bu f ələkdən qat-qat gözəl bir dair ə qur,Fələk bunu bacarmaz, Sən bəşər ə arxa dur.


48/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

48

Xütbənin meydanıdır f ələyin səhif əsi.310 Çövk ənin ucunda bir topdur Yer kürr əsi.

O yoxluq aləmindən bir toz da ucalmayı b,At çap, meydan sənindir, heç bir kimsə qalmayı b.

Fanilik nəçidir ki, dağıtsın piyaləni?Alçaq yoxluq kimdir ki, silsin dünyadan səni?

Yoxluğun ayağını yoxluq içində bağla!Faniliyin əlini faniliklə ayaqla!

Nəf əsi dilsizlər ə dil ver ən ey hünərvər!Yaralı ciyərlər ə məlhəm qoyan peyğəmbər!

Sənin yolunu tutan ağıl qan dəryasından315 Dartı b can gəmisini, sahilə çıxmış müdam.

Yurdunun qapılar ı - doqquz çərxin qibləsi,Altı günə yaranmış ərz - saçının həlqəsi.

Bircə tük əskik olsa sənin məğrur başından,Mübar ək saçlar ın tək pərişan olar cahan.

İdrak ınla oxudun hətta yazılmayanı,Əqlinlə işıqlatdın beyin adlı cahanı.

Hər sözə, hər cümləyə həssas yanaşdın daim,Ta ki, sənin sözünə barmaq qoymasın heç kim.

Özgələrin sözünə barmaq qoyuruq bir az,320 Ancaq sənin sözünə heç k əs irad tutamaz.

Sənin qapının tozu - qovut, şək ər əvəzi,Cövhərini yoğurmuş püstə, xurma çər əzi.

Bir ovuc qovudunla qırx gün dolanmaq mümkün,Məhə bbət səhrasını gəzib seyr etmək üçün.


49/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

49

Nicat sübhü ver mənə, ey dağım, ey dayağım!Sən dirilik suyumsan, mən də sənin torpağın.

Canımın behiştidir daşın, torpağın sənin,Cahanımdır, canımdır türbən, gül bağın sənin.

Rüzgar olum, dolanım o türbənin başına,325 Toza dönüm, qar ışım torpağına, daşına.

Torpağından gözünə sürmə çək ər Nizami,Yəhərini daşıyar sənin qulamın kimi.

Torpağını isladı b tə bərrik bilir bəşər,Mənim də torpağımı saçlar ına çəksinlər.

İSLAM PADŞAHI MƏLİK FƏXR ƏDDİNBƏHRAM ŞAH İBN DAVUDA ÖYGÜ

Bu mavi dair ə ki, kainatı çevr ələr,Burda bir nöqtə kimi düyünləndim bir səhər.

Yox əlimdən tutanım, ayağımı açanım,Kölgənəm, üstümdə bəs hüma qanadın hanı?

Ayağım bu torpağa batı b dərindən dərin,330 Qollar ımsa bağlanı b k əməndilə göylərin.

Mərdin ayaq tozuna başımı qurban dedim,Bəzən ayağımla yox, dizlərimlə yeridim.

O qədər nurlandım ki, şöləm düşdü hər yana,Dizim üstü çevrildi qəlbimin aynasına.

O qədər zövq aldım ki, o mənəvi güzgüdən,Gözümün güzgüsünü yönəltdim hər yana mən.


50/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

50

Ta görüm hansı güzgü işıq salır gözümə,Görüm hansı ocaqdan şölə düşür üzümə.

Zəka nəzəri daldı cahan dair əsinə,335 Baxdım bu mavi qövsə, baxdım yan-yör əsinə.

Dada yetdi hümmətim, sezdim, anladım bunu: Nemət, səxavət əhli hökmdar olduğunu.

Ey uca taleli şah, tacımızsan, ulusan!Bu firuzə bağcanın sən qızılgül kolusan.

Sən - ümid qaynağı Xızr, sən - İsk əndər güclü şah!"Məcəsti"ni şərh edən bilginlər ə qibləgah!

Xilqətin mehvəridir sultanımın qüdr əti,Onun vəsfində enmiş göydən Məqsud ayəti.

Tək odur f ələk taclı, Süleyman üzüklü şah,340 Üfüqlərin güvənci - Məlik Fəxr əddin ancaq.

Davudluq iddiası eyləyərsə, haqqı var,Onda müğənni səsi, Süleyman sorağı var.

Hümmətilə yüksəldi İshaq bayrağı aşkar,Ona zidd çıxdı yalnız İsmaili zındıqlar.

Altı qütbə addımlar, yeddi qatda təxti var,Doqquz göyə hökmdar, Bəhram - ulu tacidar!

O öz bəhramlığını açı b göstərsə bir an,Bəhram Gurun nəsibi yalnız gor olar, inan.

Əzmilə, cür ətilə şahlar ın sərvəridir,345 Bilik xəzinəsilə alimlər r əhbəridir.

Xəlqə cahan mülkünü bəxş eləyən bahadır,Həm Ərmən hökmdar ı, həm Rum padşahıdır.


51/263

_______________ Milli Kitabxana _______________

51

Səltənətin şər əfi, xilaf ətin qəlbidir,Rum elinin fatehi, Ə bxazın qalibidir.

O, bütün kişilərdən aqil, ədalət əhli,Hər bir çomərddən üstün, k ər əm, səxavət əhli.

Dövlətinin ulduzu nur saçır f ələklər ə,Sədəf kimi qapısı can verib neçə dürr ə.

Balıqla, incilərlə dopdolu bir dənizdir,350 Dərya kimi dalğalı, bulaq kimi təmizdir.

Eşsiz, nadir bir yaqut nur saçır k əmərində,Ləl mərcan k əmərli Günəşin qənşərində.

Görün, mavi pəncər ə nə söylər ucalıqdan,Pəncəsiz qalacaqdır ona pəncə qaldıran.

Karvan zəngi f ələyin qulağını partladar,Qızğın nəf əsi Ayın şüşəsini parçalar.

Məsuddu, bəxtiyardı dünyaya göz açanda,Daha gözəl olacaq aqibəti cahanda.

Səxavət qədəhinin saqisi, lütfkar ı,355 Onu sonsuz yaşatsın sonu olmayan Tanr ı!

HÜZURUNDA YER ÖPƏRK ƏN SÖYLƏNİB

İnsanlıq mayasının şanı-şər əfi, ey şah!Sənin əzəmətinlə işıqlanır bu dərgah.

Qələ bələr gətirir f ələk sənə... seyr elə,Doqquz f ələyin qarnı bir sirrinlə hamilə.

Yerin, göyün qulağı ağ

Documents

1 - Si̇rlər Xəzi̇nəsi̇ - Ni̇zami̇ Gəncəvi̇