. D. o 1 / f

•

~-~---> 1 T 1 TÜRK ÜNiVERSITESi

.. · ISLAMi İLİMLER F .AKtJLTESfl. -------·---- DERGI. sı· . -· ·- .. -·-

ru.rm_~~~l ~-iil1-

!!li!ill~ •

4. Sayı

Sevinç Matbaası - Ankara - 1980

• SULTAN II. ABDÜLHAMİD'İN ÇİN'E GÖNDERDİGi ENvER PAŞA HEY'ETİ.HAKKINDA BAZI BİLGİLER{*)

1 Doç. Dr. İhs~ Süreyıya SIRMA

Sultan II. A!bdülliamid'in d1ş siyaseti, ortay;a çıkan arşiv ·vesi­kalanyla yepyeni boyutlar kazanmaktadır. Özelılikle yabancı Dev­let arşivleri, bu konuda oldukça ilginç bilgiler ihüva etmektedir­ler. Bu tbaknndan, bizim Türk arşivleriillde araştırma yapma zaru­ret!imiz olduğu gibi, yaıbancı arşivlerde -de . Türk tarihi açısından ar.aştımna yapmamızda biiyük ·yarar vard.ıi-. ıBiLhassa bazı olayJarın daha iyi anlaşılabilmesi ve ıneselelerin gençek yönlerinin ortaya konması için yedi ve yabancı arşiv vesikaları arasında bir muka· yese yapmak şarttır.

Mesela, Sultan II. Aıbdü1hamid'in; Çin müıslümanlanyla oJan münasebetleri bu konuda zikredilı.İıeye değer. NiteJmm ibu konuda henüz anlaşılınayan ndk;talar vardır. Mesele iyice vui:u!ha kaıvuş­

madığı için, insanın aklına bazı sualler takılıyar :

· 1. Sulıtan II. Abdülhamid'in Çin müslümanlarıyla temasa geç­mesi, onun panislaımist siyasetinin bir parçası mıdır?

2. Y:O!ksa, İngiliz ve FransıZ kaynaklarının !iddia ettikleri giıbi, Aıvrupalılar:ra karşı Çin'de isyan eden müslüma:nları yatıştırmak için, Alman imparatoru II. Guil1aum'un, Sultan Aıbdıülhamict'i teşvik et­·me neticesi mi,dir ki, bunu fırsat bilen Albdillhainid orada da pa­. nislamist fikirıle:nini yaymıştır?

iBu soruların cevabı, ancak A1man ve Türk· arşiivlerinde bulu­nacak yeni vesikalarla belki verilecekıtir. Bu konudaki Çin arşiv·

(*) Bu makale, 5-9 Şubat 1979 tarihleri arasında İstanbul'da yapılan U. Milli Türkoloji Kongresine tebliğ olarak sunulmuŞtur.

159

1

lerini de şüphesiz yaıbana atmaırnak gerelcir. Ancak, Çince bilrrieyişi­miz ve Çin Devlet arşivleri hakkinda bir bi1gi sooibi oJmayışrmız, bu ihtimali -şimdiltk-- imkansız gıöste:dyor. Fakat, 19. yüzyılda bazı devletlerin dış yazışmalan Fransızca yapıldığı iiçin, Çin'de de belki Fransızca yazılmış vesikalar bulunaıbilir. -

Billindiği ıiP-bi, SuJtan II. A!bdillhamid'in dış siyasetinde, onun paııi.Slaınist düşünceleri büyük :tıol oynuyor:du. O, ıbu siyasetinde bazı müsb et neticeler de almamış. değil. ·

Bazan . bir -tarikat şeyhini (-1), bazan bir molla yı ta Aıfrika içerhlerine,· Uzak Doğu'ya (2) kadar yollayarak, ıoralarda yaşa­yan miislümanılan, kendi «Hilafet» unvanı etrafında toplamaya ça­lışan A!bdulhamid, bu faaliyetlerini Kuzey Alfr~a'da da yürütınüş­tü (3).

Fr.ansız Hariciye arşirvlerinde ibul!duğumuz ıbazı belgelerden de, onun bu faaliyetlerini Çin ve J apo'I1ya' da dahi y=J.riittüğünü (4) gö­rüyoruz ( 5). Onun Çin',deki tesiri .o ıkadıar büyük olmuştur ki, Pe-·

(1) İhsan Süreyya Sınna, Ondokuzuncu yüzyıl Osmanlı Siyasetinde bü­yük rol oynayan tarikatiara dair bir -vesika, İ-stanbul Edebiyat Fa-kültesi Tarih Dergisi, Sayı : XXXI, İst~bul, 1978, s. 183. · _

(2) İhsan Süreyya Sırma, Sultan II. Abdulbamid'in Uzak Doğu'ya gön­derdiği ?-jana dair. ·(Bu makale 6-9 Şuıbat 1978 tarihleri arasında. İs­tanbul'da yapılari ı. Milli Türkoloji kongresine tebliğ olarak sunul-

\ muştur). · (3) İhsan Süreyya Sırma, Fransa'nın Kuzey Afrika'daki sömürgecijiğine

karşı Sultan IL Abdulhamid'iıı panislamist faaliyetlerine -ait bir kaç vesika,. İstanbul Edebiyat Fakültesi Tarili Enstitüsü Dergisi, Sayı : 7-8, İstanbul, 1977. s. 157 vd. Aynca bak. İıhsan Süreyya Sırma, Quel­ques docunıents inedits sur le rôle des confn~ries (tarigat) dans la politique panislıımique du Sultan AbdlıiJ:ıamid II. İslfmıi İlimler Fa­ıkültesi Derg1si, Sayı: 3, Ank_ara, 1979.

( 4) Ba!k. İlısan Süreyya Sınna, Sultan II. Abdulbamid ve Çin Müslümanı ları, İsüınbui Edebiyat Fakültesi, İrslam Tetıkhlderi Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1979, c: VII, Saıyı: 3-4, s. 199. Aıyrıca bak. İhsan Süreyya_ Sırma, Sultan II. Abdulbaınid'iıı Çin Müslüım1nlanm Sünni mezhe• bine bağl<!llla gayretlerine dair bir belge, İstanbul Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı : XX:XI.I, İ•stan;bul, 1979, s. 559.

(5) Sultan Abdulhamid'in bu gayeyl~ Malaya (Malesiya)'ya da bazı tem­silciler gönderdiği rivayet ecİi1iyor. Biz bu konuda Malezya arşiv idarecileriyle temasa geçtiğimiz halde, maalesef müsbet veya menfi bir netice alamaclık.

160

• kin'ıde- onun adın::ı. bir İslam Üniıversitesi açılmış ve .mapısında Os­manılı :Bayrağı dalgalanımıştır ( 6). -

SuLtan Abdillhamid'in Çin'e ıgönıderdiği heyetlerden birisi de, Enver Paşa heyetirdior ki, ıbiz bu telbıliğimizle, bu. lronuda Fransız Hariciye arşivlermde bulduğumuz hazı ibilgileri arz edeceğiz.

Belge No:· 1 Pekin, 4 Hai:iran 1901

«Sayın Bakan,

Zat-ı alilerıi, mektuıbuma ek olarak, Sultan tarafından, Çin müs­lümanlarıyla ilişki kurmak üzere görevlendiııilmiş olan Türk he­yeti kıçmusiınıdaki genelgeyıi buiacaklardır. Şimdiiki şaı:ıtlar muva­cehesiİıde, Alman Hüıkfuneti tarafından t_avsiye edildiği· söylenen_ bu konudaki Bab-ı Ali Illiyerlerini öğrenımekte fayıda millahaza edi-­yorum. Kouanıg-'Si, Kıouanıg-Tonıg ve_ özellik:JJe müslümanların yo­ğun olduğu Yunnan'da gelişen bir panislamist hareket tehlikeli olabilir've ben, neye mal olursa olsun, Zat-ı alinizin aracılığıyla .İs­tanıbuJ'daki Elçimizden, Enver Paşa · heyetinin gayesri hakkında bilgi elde etmeye çahşacağım ... » (7). -

Belge No: 2 Pekin, 4 Haziran 1901

«Efendim,

Sultan'ın görünüşte-Avrupa, Orta Doğu ve Uzak Doğu müslü­manları arasında mevcut olan ilişkileri daha çok :geliştirmek için görevlendirdiği, fakat asıl gayesrinin ne oldu~ iyice •bilinmeyen bir Tiirk heyetini Çin'e gönderdiğini biliyor;sunuz. Bu heyet Şan­gay'a varıdı. General Enver Paşa'nın başkanlık ettiği heyette, iki sekreter, iki alim,_ :i!ki başıbozuk ve brir çok personel bulunımak-tadır. -

_ Bizim Hindo-Çin',deki sömürgelerimize kıomşu olan bölgelerde çok sayıda müslümanın olması hasabiyle çok yakından izlememiz gereken panisJamist temayüllerin bir işareti ola'b!ilir ... » ( 8). '

(6) Bak. İhsan Süreyya Sırma, Pekin Hamidiyye Üniversitesi, İ-s.Iam! İlimler Fakilltesi, Pr9f. M. Tayyib Okiç Armağanı, Ankara, 1978 s. 159.

(7) Archives du Ministere des Affaires Etranıgeres Françaises N. S. Clıiııe, No: 81, ·1901-1911, s. 4.

(8) Arohives du Minister6 des Affaires Etrangeres Françaises, N. S. Chine, No: 81, 1901-1911, s. 5.

i'[

i

'1

/ Belge No: 3 Şangay, 12 Haziran 1901

«Sayın Bakan,

... General Enver Paşa, Sultan'ın, bizzat İmparıator GuiUaum'­un teşvikiyle, Çİnli isyancıların ( Boxers) sebep olduğu ayaklanma­lara karışmamaları ve onları s~kin olmaya davet etmek. için, ken-­disini müslüman· halkların yanına elçi olarak gönderrr:ıeğe karar verdiğini itiraf etti.

Bütün talimat kendisine, Çin',deki Alınarı ajanlar vas]tasiyle ulaşıyor olmalı.

Şangay' daki Fransız Genel K:onsoLosluğu, hatırı sayılır derece­de kalabalık bir Os~anlı tebaası harrnisi olduğundan, General Enver Paşa, buraya varışından üç gün sonra beni Zliyarete geldi. Ve ben, kendisinin olduğu gibi, hanrmının da Şanıgay' daki rkamet­l~rini en güzel 'bir şekilde geçirmeleri :için _emrine girdim.

Daha ilk Zliyaretinde, Çinli dinıdaşlarının sapsı1 dağılımı ve kuyvetleri hakkında, en ibtidai bilgilerden lbile mahrum, olduğunu hemen farkediyordum.

Daha buraya hareketinde, asıl görevi. hakkında kendisine belli bir taHmat verilmediğinde:p., çok endişeli gÖrünüyordu. Bunun dı­şında, belli başlı Çin şehirlerinde ve özellikıle Şangay'da çok uzıin zamandan berj kendi hallerine terk edilmiş müslüman ihalklara, süslü «Hhlal» sancağım göstermek için Tıürk konsolosluklarının kurulmasının ye ·bilhassa ateşli -müslümanların daha -çok oJduğu bölgelere hareket (actian) ışıkları saçan merkezler kurulmasının faydası üzerinde konuŞuyoidu. ·

Onunla ikinci gö:rüşmemi~de, Pekin'deki ALman elçiliğinden

beklediği talirmatı almadığından rahatsız olduğunu sezdıim. Ken­disi o sırada, Şangay'daki İngiliz lru~etleri- K;omutanı__, General Trea:gh'ın, kendisine, Çin'deki bölgelere .girmesinin tehlikeli-- ola­cağını ve bu şekilde, hiç .bir neticeye ulaşamayacağını, fakaıt Hin­distan sınırındaki müslüman merıke:zılerden · geçmeği arzu ettiği tak­dirde, İngiliz Hükümetinin bu seyaıhaıtini gerçekleştirmek için -bü­tün kolaylıkları temin etmekten -şeref duyacağını söylediğini bil­dirdi.

162

.

. Ni!hayet düri ilçüncü kez onu Alvusturya Genel. lmnsolosiuğunun şerefine rverdiği akşam yemeğinde görıdrüğıümde, Alinanlar tarafın-

. dan «alçakça terkedildilderini» ve ibu işte İmparator Gui1laume'­un ibir oyuncağı, daha doğrusu aleti olduldannı doğrudan doğ­ruya Sultan'a bil~diğini söyledi, Maraşal Walder.see'nin gidi~ şinden sonra da Almanya için ibu · meselenin kapandığını ve artık kendisine ihtiyacı oılırnadığından, kendisine karşı nazik lbile darv­ramlmadlğını ilave etti.

.... İkinci bir husus da şudur ıki, Heyeti ibura.ıya getiren Alınan vapurundaki bütün masrafları Almanya tarafından ikarşıla:rn:nış­tır. Kaldı ki, o, Almanlara karşı .şartlanrrnış olmamak iÇin, ~bütün ·bu ımasnillarıiı geri verilmesini Sulta;rı'dan istemiştir.

Geri kalan günlerini Şangay'da en ıgi.izel 'bk şekilde .geçirmesi ve SuJtan tarafından Çin'de islalniyet'i geliştirmek gayesiiye ken­disine verildiğine inandığım vazifesinin gerçek yönü üzerinde bilgi elde etmek için elimden geleni yapıymum ... » (9). ·

BeLge No: 4. Ş~ay, 3 Haziran 1901

«Alman .İmparartorunun teşıvikiyle, Çin müıslümanlanyla görüş­mek üzere General Enver Paşa başkanlığİnda gönderilen Türk He­yeti dün Şangay'a vardı. Heyet, bütün talimatını Alman KonsoJosu vasıtasiyle alıyor.

Pe kin' deki elçimiz ılıaberdar edilmiştir ... » (1 O).

Belge No: S Şangay, 24 Hazi_ran 1901

«Sayın Bakan,

ZM-ı alilerine bildirı:iJ.ekle şeref duyarrm ki, General Enver Paşa, evvelıki gün yani ayın 22 sinde, ılıaşkanı bulunduğu Osmanlı Heyetiyle birl:iikte, Vladivostok yoluyla Türkiye'ye geri dönmek ~ere Şangay' dan ayrıldı. Bu yolculuk, ıbnrada bir görevle ibulu-

- . nan Rus Askeri ataşesi Albay Dessina tarafından düzenlendi.

Enver PaŞa'yı sadece Fransız ve Ruslar yolcu etti. Bu arada, Alınan ve İngilizlerin yolduğu göze çarpıyorıdıu;

(9) Adı geçen arşiv, N. S. Chine, No': 81, 1901-1911, s. 6-8. (10) Aynı yer. s. 2. ·

163

""--· --~~·-------------------·~~-~----~-··---··---·-

\tl ı i

Bunun aksine olarak Ostasiatis'olıe Lloyd gazetesi, Halife'-. nin Çinli müslüınünla.F ·üzerindeki dini kuvvetini kabul etmektedir. O, Çin sl:yasetinin gelişimiude, yakından iziemriesi gereken yepyeni bir faktörün orüıya çıkaibileceğine inanmaktadir. Bu da~ Sultan'ın, herhangi bir müslüman ayaklanmasında, onlara yardrm kasdiyle yapabileceği müdaheleden ileri gel1yor. Yine aynı ~ gazete, Enver Paşa' nın, bütün Çin müslümanlarının İstanbul S~ltam'm .kendi di­ni Reisievi olarak kabul ettiklerini ve hatta iç meselelerde hile ona ·.

· baş vurup, tavsiyel~rini- almaya pazır olduklarilu müşahade ettiğini ' bildirmektedir .

. -.. Bununla beraber, ALİnan gazetesinin yazdıklarının a:kısine olarak, Enver Paşa, Çin'in diğer 'bölgeleri hakkında· hlçıbir bilgiye sahip oLmadığı giibi, Çin'in iç bölgelerindeki <;lindaşlanııın kendisi-

. ne gösterdikleri ilgiden de habersizdir. O, Şangay'a vardığı zaman, Çin müslümanlan meselesi hakkında o kadar bi1gisizıdi ki, bu ko­nuyu inceleyen bazı kitapları kendisine verrneğe medbur olduk: . Üstelik en ibtidai bir şekiFde bile olsa, İslam Dini'ne bağlı olan · Çıniiierin sayılan, kuvvetleri, teşkilatlanmaları ve bu :topİumun si7 yasi alanda olan önemi ha.J<!Icında eh ufak bir malumat salıibi de-

. ğildi. Nitekim o, «Sultan'ın ElÇisi» sıfatiyle Çin müslümanları ara­stnda kazandığı büyük prestiji ve oı;ılar üzerinde yapılabilecek te- · sirleri ölçebilecek fırsatı dahi bulamaımştır. Zira o, biz Avrupalıla­rın Şangay'daki malikanelerimizin dışına çıkımaJIDiştır.

Bu arada, Şangay'daki Çin ırkına mensup olan müslümariların nasıl onun etrafmda candan toplandıklarını ve nihayet ihtiyaç aklıuğu. takdirde, malıalli idarecileri onların lehine hareket etme­ye davet edebileceğille inandıkları ve kendilerinden· olan yabancı bir devlet adamını (mandarin) bulduklanndan ne kadar mesut olduklannı hayretler içinde müşail:ıade ettiğimi söylemeliyim. Ni­tekim onlar bundan bil-istifade General vasıtasiyle hudutlarımız. içinde' Zi-Ka-Vei yıobı iizeri11de olan mezıarlııklıarının dinsizlerden ko­runmasını benıden istediler. Ve ben de, ileride ihtiyaç duyacağı­mız bir tavizi ·kolayca koparmak için bu isteklerine hemen uy­dum... Ben kesinlikle şu kc:ınaatteyim ki, ~anya gibi 'girişkeiı bir millet, Çin müslümanlan üzerindeki tesirinden ·dolayı Sul­tan' ı o:iayların dengesine, kendi lehine ağırlığını .Jm:ymaik: için .hı.­zanabilir. Ve şayet siyasi-dini heyetler, düZenli bir şekilde Çin'in iç bölgelerine gönderilse, Sultan'ı kazanan bu milletin elinde, ken- ·

164

----·----·· ----- -·---·--'--"--.. · , __ . ---------~~ .. ----~

·1

ı

di siyaseti için muazzam bir alet olacaktır; ve emii:ıim ki, bu şart­lar altmda çrkacaik olan bir müslüman ayaklanmasına, Çin HükU­meti karşı koyamayacaktır» .C 1_1),

Belge No: 6 al-moayad gazetesi (12), 22 Temmuz 1900

«tslam ve Ti.irkiye rrienfaatlarına candan bağlı olan büyük bir Osmanil.ı ıguruıhu, Dev:letlu SuLtan'ın yardrmıyla gerçekleşmesini ümıiıd ettiıkileri lbi!r arzuyu ifade etmektedirrler. OnlaT, Türkiye'nin de Avrıipalı Kuvvetlerin Uzak . Doğu'daad eserine · katıhnasniı iste- . mekıtedirler. Bunda, Türkiye için, Çin' de fetiihlere girişrnek sÖz !ro­nusu değildir. Şu andaki Tüı·kiye politrkası, taaruzdan z:i.yade mü­dafaaya yöneliktir. Falkat onun (yam Türkiye' Din), ibütün. diğer kuvvetlerden fazla, Çin' de menfaatları vardır; onuiı için orıtak ha-reketle. işbi:rliği yapması gerekmektedir. .

Bu koca Çİn imparatorluğunda, en müfqalağalı istatistiklere ·göre, Avrupalıların sayısı 150.000 i geçmemektedir. Bunların he­men hepsi, az zaman Bnce Çin'~ yerleşmiş; ticaret ve çeşitıli alan­laııda çalışmakta·dırlar. Bu, oruara c:i!dd:i haklar verebilecek bir şey değildir. Fakat onlar,. hakka galelbeçalan kuvvetle deSiteklen­mişler.dir .

... Türkiye için durum tamamen başkadır. Tilıı)dye, yönünü Çm'e ,doğru çevirirse, Çiııli müslÜımaıılar onun için destek olacaık · ve Çin' e müdahalesini meşrulaştıracaklaıı.ciı:ı\ Filhakiıka, Sultan'ın (Yani Abdülhamidi'n) adına hutbe okuyan Çin müslümanlannın sajrısı 70 milyonun üstündedir. Göğün Oğlu'nun (yani Çin İmparı:ı.­toru'nun) memleketinde, İslam unsuru çok önerrıİi olup, mert ka­rakterli ve ıbüyük zenginli.klere sahip, soylu vatandaşları -içine al-

. makıtadır. · - .

Aralarında tüccarlar, made:p. kuyularının büyük bir kısmını iş­leten sanay}ciler; kılıç_ taşıdıkları :qalde, kaleııılerini de kullanma­sım bilen çok saYJ!da bakan, valiwe generaller vardır.

· Şayet Avrupa Kuvve#erinin bayraıkları ·yanında, Osmanlı Bay­rağı da Çin sularında dalgalanmiş olsaydı, bu .70 ımilyıoi:ı müslü­manın hararetli «huşamedi» duygulanyla ..kıarşılaşa?'lktı» (13).

(H) A:dı geçen arşi:v, aynı yer, s. 10-13. (12) . al-Moayad gazetesi Mısır'da neşrediliyordu. (13) Adı geçen arşiv, N. S. Turquie, 1899-1900, No: 167, s. 206-207.

165

Belge No: 7 Pekin, 3 Ekıim 1901

«Sayın Bakan,

Çinli müsli.j!manların varlığı ve onların Çin İmparatorluğunuri kaderi üzerindeki rolünün önemi, bilha•ssa, Sultan'ın gönderdiği Osmanlı Heyetinin gelişi münasebetiyle, daha 'çok d1kkati çekti. Her ne kada'r Şanıgay' dakıi konsolosuinuz .bu heyetin faaliyetleri hakıkında size günügününe bilgi veiidiyse de, bunun tarihçes'.İlli özet­lemek ve onun gönderilmesini hazırlayan şartlan ve geri çağrıl­masını beliiitmek gereğini duy.duım.

İstaD!bul'.dan çekilen 12 Aralık 1900 tarfuli ibir telıgraf, Sultan'­ın ilk defa yzaık Doğuda'•ki dind.aşları yanında müdahaleye girdi­ğini haber verdi : «Y ı:ldız',da anlatıldığin.a ıgöre Çinli müslümanları

. sükftnete davet etmek ve onlarla Halife arasındaki ilislilleri kuvve.t· lend'lımek için bir 'Ülema heyetinin Çin' e .gönıderilme~i Him. büyük bir lruwet'ıten gelmiştir.» · ·

Bundan evvel, Times'in Pekin'deki muhiılbiri Dr. ·Morlısso:n'un gönderdiği. 6 Aralık tarilıli telgrafı gelımişti. O bu telgrafta, Gene­ral Tong-Fou-S:iang'a karşı ıbüyük .güçlerin baskl!sı ile Dul İu:npara­toriçe'nin gönderdiği fermana dair «Çinli bir memurun-bir meık.tu­bunu» özetliyorıdu. Bu ·ted!bir, güya· bir Alıman birliğirun, Saray'a gelen yiyeceklere mani olmak için, Han nehri ve Mavi Çay' dan ilerlemeye hazırlandıkları haberi üzerine, Dul İmpara1!oriçe tara~ fından alınmıştır. Sözü geçen telgraıfta, aynı memur, Toiig-Fou· Siang'ı:n Kansou'ya gönderilmesi v.e 5000 müslüman askerinin ter­hisinin, bir müslüman ayaklanması tehHkesini artirmalk;'tan h<ı:.şka bir şeye yaramadığı korkusunu ifade emnektedir.

Şurayı kaydetmek ·gerekir ki, olaylardan anlaşıldığına göre, müslümanlar arasında çı·kmasından korkulan hareket, Alımanlarrn,

· İ:mparator Sarayına ve Yang-Tse-Riang . vadisi 'bo~ca, Si-Nıgan­Fou'ya karşı yönelttikleri hareketin dolaylı.bir neticesidir. Onların Çin Hükümeti üzerindeki !bu hareketi, bir· karşı koyma olarak bu şeki1de 'bir ayaklanmaya götürünce, ibu teşeblbüıslerinden çıkması muıhrtemel neticenin s<ı;kıncalarını Ibertaraf etmek ·.için böyle qir y:ola başvurmalarİ gayet ta.:biidir.

Gerçekten de, İstanbul'dan. gelen 2 Qcak 1901 tariihli, bir tel­grafta, açık olarak Osmam Heyeti fikrıinin Alınan imparatorundan

166

ik&i H

neşet ettiği ve Türk1ye'nin Uzak Doğu'daıki manevi presıtijini ar­tıracağı için SultEm'a hararetle tav;siye edildiğini belir1ımektedir.

Hatta A;bdülhamid'in, bu konuda Osmanlı menfaatleriyle bu. kadar yakından ilgilenen II. GuillaUıille'a bir teşekkür mektubu dahi yazdığı söyleniyor. · / .

• Bunu takibeden S Marta kadar da, artık bu heyetten bahsedil-

• ıniyıo~du ki, bu tariili:te, bu seyahatin masraflarİnı karşılayacak dö­vizi bulmak için, Sultan'ın göster.diği sabırsızlığa rağmen, Türkiye'- . nin- o gün karşı karşıya bulunduğu iktisadi buıbran sebebiyle, na­zırlar hiç bir şey yapaınadılar. N1hayet, bazı teLgraf~arın, Rus Hü: kümeti'nin bu seyahate karşı olduğunu bildiıırnelerine rağmen,

Heyet'in hareketi l Mayısta resmen aç:ııklandı.

Bir ay sonra Heyet Şanıgay'a vardı. Heyet,. Sultan'ın harıb yaveri · Enver Paşa, hanımı, ·bir yüzbaşı, iki katip, iki hoca, iki asker ve birçok hizmetçiden mürt:eşekki1di.

Heyetin başkam hakikinda vereceğim bazı bilgiler; faydadan hali değildir. Zira bu bilgilerin, onun Şangay' daki ikfuneti esna­sında, kendisiyle resmi · ilişkilerıde bulunanlar tarafından b ilirume­diği anlaşılıyor : Enver Paşa, 1848 olaylan sırasında Türkiye'ye il­tica edip. müslüman olan· ve 1878 de Türk oııdusunun resmi bir su:bayı olarak Ruslada savaşıp ölen bir Polenyalı Kont'un oğludur Bizzat Enver Paşa da Sultan'rn iti'bar ettiği şahsiyetlerden olup, daha Türk-Yunan harbi sırasında da Sultan tarafından gizli pe-

. yetlerde görevlendirilınişti. 45 yaşında olan Enver Paşı;ı., tahsilini Fransa' da yaptığı ve Chaptal lisesinde yetiştiği için Fransızca yı çok raıhat ıkıo:nuşuyor. Onun, İstanbul'da yaşıayan Türk asıllı hanımın­dan dört çocu~ olup, beraberi~de Şangay'a getirdiği kadın, onun ikinci kansıdır. Buraya getirdiği kadın da Orta Doğulu bir adamın, aynı şekilde A'VTUpa. usUlüne göre yetiştiTilmiş Aıvuısturıyalı ·karısın­dan olan kızıdır. «Enver» adı da, onun «Edouard» olan esas adının bozulmuş şeklidir. Zira bilindiği gibi müslüımanların soyadları yok-· tur. Şunu ilave etmek gerekir ki', ona refakat eden ve şüphesiz onun ihareketlerini denetleyen · hocalar oLmayınca, siıgara· ve . al­kol içmekten korkmamaktadır. Ve •öyle ·anlaşılıyor !ki, bu heyetin başına seçilmesi, onun İslam prensiplerine uyrrnasırıdan ziyade, Sultan'a olan bağlılığının sa:rniın:ı1yetinden ilerigelmektedir.

167

Pr. J

!·

1 1

Heyetindeki pernonelin giderleri da:hll; Eniver Paşa'mn, hare­ketinden önce yolculuk masraflan olarak Devlet hazinesinden aldığı paranın yekünü SOO Türk lirasıdır ki, bu meiblağ 12.SOO Pranga t~­kaıbill etmektedir. Aynca keııd:i!si ve yanındakilerin Alman· vapuru ile olan seyaıhatlan, İmparaıtor Guillaume'un Rükfuııeti'nin bir dü-

. şüncesi gereğince bedava sağlammştır. Süveyş'e kadar Alman koİı­solo?ları onu karşılamış ve gemiye gelerek ona taHmatlar ulaştır­mışlardır. Fakat oradan Çiıı'e va:ı;:ıncaya kadar, Berlin'den hiÇbir · şey alamayınca, sükut-ı hayale uğraıdı. o, Şangaia vanşıııda, ay- ,• ·r.ılışıııda olduğu gibi, Alnian Genel Konsolosu Dr. Kuappe'ın gelip ona son talimatı bildirmesi gerekiyorıdu. Oysa ki Enver Paşa. ona ricada bulunarak, kendisine bir taliıma,tın ıgelip .gelımediğiııi öğren­mek için Pekin'deki Elçiliğe te1graf çekmesini istemiştL Fakat Pe­kin'.deki Elçilik, bu te1grafa cevap verme zahmetine bile katlan­madı. Enver Paşa, Almanlaniı bu katı karankarışıısmda ıger.çeği ka­bul etmiş ve '.kendi t~biriyle «alçakça . terkeıdi1diğini» itiraf_ et­miştir.

Ger-çekte, Heyet'in gelişinden ö:nce, Mareşal Waldersee'nin ay­rılışı, bu heyetin Alman nokta-i nazarından olan öne.ınini ortadan kaldınyorıdu. Bundan sonra bu heyet, Mareşal'in prestijini yiik!sel­temeyecek ve bir nevi kendi emirlerini .alıp, IL GuillaÜme'un ha.­mileri olarak ıgözü:kıtüğü lbütün Çin İmparıatprluğundaki müsli.i).. maıılar arasına götÜıJ:ımek için, Sultan'ın temsilcisi olan bir Türk generalini yariında göremeyecektir. Alman İmparatorluğuniın, ıbu son zaımaıılarıda bir çok misaile böyle birdenbir~ ters dönerek tu­tÜm değiştirmesinin ve başlangıçta kendisinin teşıvik ettiği görü­nen bu heyetin müslümaDılar nezdindeki teşdbıbüsünü terk etmesi, bu:min tek izah şeklidir.

Bu ş~kilde, desteksiz, talimatsız, parasız olarak kendi haline bırakılan: Enver Paşa, aneaik kendisinin geri çağrİİmasını isteyeibil­dL O; bunu, Almanların böyle yüz sekısen derece dönüşü ile or­taya çıkan durumu izaıh ederek Sultan'dan taleib etti. Ve öyle a:n­şilıyor ki, Almanlara kar.şı medıyfuı kalmaırnak :içfn, -daha evvel ya­pılan masrafların da kendilerine geri ödenımesini efenıdisinçlen ri- · ca etrıniştir.

Alımanlar tarafından teıik edilen Enver _Paışa, Şaııgay' daki diğer. Devlet temsilcileri arasında kendisine destek olacak arkadaşları bulmakta geoikmedi. .Avusturya Genel K:onsolosu, ken!disine re-

---···--·--· -··--·--"-·--·· --~·--'"'" ~~--·---.-~--·-

falkat eden hamını sayesinde· (14) Eıi~er Paşa şerefille büyük bir akşam yemeği ver.di. İngiliz Jruv.v:etileri Jrumandanı Gener.a:I Tıreagh, onu, bir baluçi (baloutclıi), yani Sünni niüslüıman alayını teftişe davet ederek, seyahat için müımkfui olan bütün kolaylıklan ·k en.: disme te'min edip, onu Çin Türkistani'na varmak için Hmdistan'­dan geçmeye ikp.a etmeye çalışıyordu. Heyetin, Çin'm iç bölgele~

. rm e ıgirdiği takdiı;de, karşılaşa:bileceği tehlikeleri anlattı. Şüphesiz İngiliz Hükfuneti, Heyetin, şiımdiye kadar yalnız Rus tesirmin ken­dini· gösteııdiği Çin TürHstanı'nın tamamen müslüıman olan halk­larınin içinden geçerek oralarda Os_manlı Bayrağını . ge:zıdirmeSini, .,_;kendi memaatları açısından- çotk arzuluyor.du. Diğer yandan, İngilizlerin, Hindista:n'ıdaki .-müslüman telbaasına, Sultan Temsilci­si'ni bir nevi kendi himayelerinde seya1hat ederek gösterebilmeleri, onlar için hiç de fena olmayan bir husustur. Böyle bir teşeibbüs, bu 'bölgelerde her zaman için koııktukları yeni cihad hareketlerlne, genellille gizli. yfuütülen paiıis)amizm faaliyetlerine ve öz~llikle

bu ıbö1gelerde kendisini tek İslam müdafi olarak gösteren Mıgan Bıniri'ne karşı bir emniyet olacaktır.

Fransa, Osmanlı Heyeti'ni çeviren bu ağarlama yanşında geri durmadı. ·Bu heyet, Fransız arazisinde bulunan ve üzerinde Hilal Bayrağının dalgalandığı bir otelde kalıyordu. Enver Paşa, gelişi­

. nin üçüncü gühünde konsolosumuzu ziyarete gittiğinde, kon:solo­sumuz, Almanlarm kendisine göstermediği alakayı göstermek ve şehirdeki ikJımetinin güzel -geçmesi içİii çaJba gösterdi. Ruslar da, şüphesiz İngilizlere karşı koymaık için, generaLin etrafında dola-

, şarak, onun, bütün Rus İmparatorluğu'nu ziyaret ederek Kara­denize 'varması için Sibirya yolunu dönüş için seçmesmi sağıla dı. Seyahat, Rusya'nın Şanıgay' daki askeri ateşesi ile bu şekilde ka­rarlaştırıldı; ve Enver Paşa, J:ca1dığı otelde, temasta bului:ııduğu . konısoloslara bir veda yemeği verdikten so:pra, 22 Haziran günü Japonya ve · Vladi:'"ostock' a gitmek üzere hareket etti. İngiliz ve Alrrrianlarrn, temsilci bile göndermedikleri uğurlaımaya yalnız Fran­sız ve Rus ko:risolosluik pe.rsoneli katılımıştı.

·çin',&ki ikamederi sırasında, Enrver Paşa ·heyetinin Çinli din-• daşları ile ne giıbi münasebetleri oldu? Her şey;den evv:el, Heyet

azalarının, Uzak· Doğu'daki İ·slamiyet hakkındaki derın ve kesin

(14) Yukanda gördüğümfu gibi, .Enver Paşa'nın beraber getirdi~ hamını Avusturya asıllı~dı. ·

169

lfffilTq 111\l: ir

1 1 '1'·. li i ı

rlıı lı·ı ·ıd

.:,~n lıı

1 ıl ll rı 1 'i lı i

\lll .li ! Q

ı; ~

.i 1

,ı n ı .. '.: ,.i

~ ı ~ .,.

,J

q 1

il

1

1

1' 1 !

olan cehaletlerini kaydetrnek gerekir. Üstelik-Enver Pa:şa, Çin J:ıak­kınc}.a hiçbir ıbilgi sah:iıbi değildi: Bura:ya gelişinde, Si-Ngan ve ,Sa­ray'ın bugünkü ·yerini da:hi bilmediği g~bi, memleketin içinde bu­lunduğu vehameti bile göz önüne alamıyo:rıdu. O, tehlikesiz ve !hiç­bir zorlukla karşılaşıma:dan Çin'in iç bölgeleTine kadar girebilece­ğini· ve bütün kapıların kendisine açılacağını, sadece Sultan'ın el­çisi oLmasına bağlıyc;n~du. Şang!hay'da kend1sine yapılan ikazlar, gqzlerini açmaya ba:şladı ve rgörevini burada dmdurma kararı

üzerinde müessir oldu. Ayrıca, ilk harfinden bile habersiz olduğu bu önemli mesele üzerinde; kendisine bazı veriler (donnees) te'­min etmek gayesiyle, ona Daibry rde 'Dhier.sant'ın «Le MaihometiJsme en Ohine» gibi kitaplar vermeye mecbur olduk.

Enver Paşa'yı, Çin:li mi.i:slümaıılarla temasa geçirmek gayesiyle Fransız Konsolos Yardımcısı ve polisleri refakatinde, müsLümanla­rın yaŞadığı böLgeye ıbir gezi yapıidı. Sayılan 200-300 civarında olan ve kendilerini terkedilmiş, güçsfu veya azınlıkta olduklarını sezen bu müslüinanlı;ı.r, yabancıdan yardım talebi· için, Alsyalıların o meşrhur gelenekleriyle onu ağırlamak için fevkalade bir itina göste:rımeye koyuldular. Ayrıca, sayılan 50 kadar olan ve çoğW1lu­ğunu Yahudilerin teşkil ettiği ve norırnal olarak Fransız konsolos­luğu'na kayıtlı bulunan bir Orta Doğu'lu .gurup, ,taıbiiyetinrde bu­lundukları Sultan'ın Elçisine ıta'zim ve hü:rımetlerini takrdim ·et­mek için geldiler. İşte, Enver Paışa, sayıları çok büyüık olcin Çinli mi.i:slifunanlardan, re'sirini icra edebildikleri ıbunlardır. Oysa ki, asıl ondan beklenen, bütün Çin müslümaıılarıyla temasa geçip, te'sir icra etmesiydi.

Şan;ghay'daki, Çin'e ve Tünkiye'ye yaıbancı olan müslümanların yanmda ıda pek mesut olmadı. İngiliz generalinin, onu, aynı din­den olan bir Hint birliğini denetlerneye nasıl davet ettiğini söyle­miştim. Anlatıldığına göre, Enver Paşa, bıinlardan ibir suıbaya, Eın.iiu'l-Mü'ıninin'in elçiısi. oLduğunu ·söylediğinde, subay, bir tek Emıir tamdığını, onun da .Hindistan İanparatoru olan İngiliz Kra­li olduğunu sBylemiş. ıBu hadise, Şang!hay"da basılan AiVI'U.pa ga~ zetelerine pelemik konusu oldu. İ:nıgiliZler, Hindistan'daki söırnür­gelerini nazar-ı itiibara alarak, bu subayın cevaibını müdafaa edi­yıorlar.dı. Şanghay Fransız gazetesi «Ecfuo ·de Chine» de bu poleniiğe karışarak, M. Benin'in .kaleminden, imzasız; olarak yayımJ.adığı bir maka1ede, meseleyi İıslam hUkuk açısından inceledi..

170

«HaliEe ve Çin .müslümanları» .a:dlı bu maıkale (15), ekte bula­cağınız girbi, 16 Ağustos 1901 tarihli Edho de Ohine'de yayımlan­dı. Şura:sı muhakkaktır Jri, meselenin ·dini bir şeik:.i1de ele alınıp te:fisir edilmesi; Cezayir ve Tunus'taki sömürıgelerimiz i,çin bir teh­lilre arzetmektedir; . kaldı ki bu mesel e, oralarda. çokça konuşul­maktaıdır. Siyaset, her zaman ıkesiiil çareler :getirmez; onun İçin zamiediyorum ki, Çin İmparatorluğu'ndaki Hıristiyanların haklan g@zetildiği gibi, Müslümanlarm da halclannın gözetilmesinde fayda vardır. Fransa, Papa'rniı kendi iç işlerine müdahele etmesini ka­bul etmez; fakat, burada oLduğu g:i!bi, Orta Doğu'da da, Kilise Rei­si'nin de defalarca belirttiği gilhi, Hıristiyanffiarm himaye ıhaıkları konusuna destek olmaktadır» (16).

.'-.

i

(15) Bu unakalenin metni için bak. İhsan Süre,Yya S:ı:rma, Sultan Abdullıa­mid ve Çin Müslümanlan, İstanbul Edeb1yat Fakültesi, İslam Tet­ikiıkleııi Enstitüsü Deı:ıgisi, İstanıbul, 1979, Cilt: Vlıi, Sayı: 3-4, s. 199.

(16) Adı geçen Aıışiv, N. S. Chine, 1901-1911, No_: 81, s. 26-37.

171

llfn· . li_~- . "r .ı .. ·

lı i j i li il ----~- _~. --- --~- . ~~ ~----·----~-~- . -~-

1

. \

BELGELERiN FRANSlZCA METİNL~Rİ

Belge No: 1 Pekin, le.4 Juin1901

Monsieur le Ministre,

Votre Exc~lence trouvera, sous ce plie, la oopie d'une circulaire que j'ai adresse a nos Consuls au sujet dıe la Mission .turque "qui vient d'·arriver a Slhaı:ighai et qui: a ere dhargee par le. Sultan d'entrer en relations avec les musulmans de Chine. J'atirais iruteret ~ conn~H~e les intentions ·de la Porte., qu'on dit avoir ete conseil­Iee, par.les ciroonstances j::m~sentes,. par le Gouvernernent allernanid. Une ag}ta:tion panislamique s'etendant au Kouang-Si, au Kouang­Tong, au Yunnan surtourt, oiı les niusulmanıs sont nombreux, pour-· rait dever:iir dangeureuse et j'attaciherais du prix a :dbtenir par Votre inteıımedüiire de notre Aımlbasscl:deur a Constanıtinople .des renseignements ısur le but de_ Ta mission d,'Enıver Paciha ..

Belge No: 2 Pekin, .le 14 ·Juin 1901

Monsieur;

Vous n'ignorez pas que le_ Sultan vient d'envoyer en Ohine une Mission tur.que dcmrt le caractere est ımal defini et qui, en apparence est dhaııgee de resserer les liens e:x:istantıs enıtre les Musu1mans. d'Europe et d'Orienf et ceux d':Extreme Orient. Cette mission est arrivee a Sihanll:ıai. El!le a pour dhef le General Enver · Pac!ha, qui est accompagne d'Un. garde de camp, de deux. ulemas, de deux Bachi-Bouzıouk et d'un nomıbreux personnel.

Elile peut etre l'indice de tendaİıces panislamiques que nous avoİl.s interet a surveiller etroiteinent, etant ıdoılne la presence de nombreux mahometans dans les provinceıs Vıoisines de nos posses-sions indo-cıhirioises. ·

173

BeLge No: 3 Sıhanghai, le 12 Juin 1901

Monsieur le Min:iıstre,

... Le General Enver-Paaha m'a avoue que c'etait a l'instigatio:ı;;ı de l'Empereur Guillaurrıe en personne que le Sultan s'etaiıt dec:iıde

a l'envoyer en ambassade, pour ainsi dir.e, aupres des populations musulınanes, afin de les inviter arester calmes eta ne pas prendre part aux troubles occasionnes par lesBıoxe~s.

Toutes ses mstructi!Onrs doivent lui parvenir par l'intermediaire des agents ıallenianıds en Ohine.

Le Cansulart General de France a Slhanghai etant le protecteur d'un nambre assez considerable de sujet ot1ıomap:s, M. le Gene­ral Enver Pacha vient me renıdre, visiıte, tmis jour.s apres son ar­rivee, et je me mis iımrrıediateİnent a .sa d1sposition pour lui rendre ainsi • qu'a sa fernrrne le sejour de Sıhangai aussi agreaıble que possible. ·

Lois de ma premiere visite je m'apercevais bien vite qu'il manquait des renseiıgnernent memes les plus elementaires sur la puissance,. le n om bre et la disıtribution · de ses corel:iJgi onuaires ohinois.· ·

Il paraissait de plus tres inquiet .de n'avoir pas ·tr:ouve a son clebarquement, d' instructions precises sur le but fiınal de sa mission. IL pariait du reste de la necessite de creer partout, dans les prin­aipales villes chino1ses et nıotarnmenıt a Shanıgıhai, des Consulats Turcs, qui serviraient a montrer l'etendaııd orne du «Croissant» aux populations de rel:iıgion musulmane, trıop longternps abandon­nees a elles:memes, et a creer des centres d'action rayannant sur les provmces plus· specialernent haıbitees par les fervenıts de l'Islam.·

/

Dans ma seconde en:trevue avec Jui je sen1ıais perıcer le depit de n'avoir pas· encqre reçu de la Legation ·allemaıgne a Pekin les. ins~ctions auxquelles il s'attendait. Il me fai·sait connaitre en meme temps que le General Treag, Commandant les forces angiai­ses a Sihanghai lui avait odit qu'il. serait danıgeureux pour lui de s'internet dans les provinceş, que de tette façön il n'arrivera:İit a aucun resultat; mais que s'il. voıilait au contraire pass~r par les Indes pour de la gagner les centres musulırnans limitrophes, le

174

( -

Gouvenıement de S. M. Brita:niqu(:'! seraıit tres heureux ıde lui four­nir to u tes les faoilites possibles pour realiser son. voyage.

Hier enfin je l'ai reıvu pour la troisieme fois, a un diner donne en .son honneur paı: le Consuf General d'AutriChe, et il m'a assure qu'il avait communique directement au Sulıtanı que selon lui, ils etaient «grossierement laches» par l'Allemaıgne et q"u'ils n'avaient ete que le jotıet ou plutot que 'linstrument de l'Empereur Guillaume dans toute cette affaire. Il ajouta:Lt que par suite_ du depart du marechal de Walderseel'affaire eta:Lt close potır l'Allemagne et que comme on n' avait plus besoin de lui, on ne se montı:ıait meme pas poli a son egaFd. ,

. . . Le second detail est que to us les fra:i:s de passage des membres de· la Mission sur le vapeur aJlemand qui les a amenes .

· İci, ont ete so1d6s par l'Allemagne. Or il aura:Lt demande au Sultan de les rembourser-pour ne pas demeur~er apres ce qui s'est passe, l'oıbJige des Allemands.

Je fais de mon mieux pour qu'il passe aıgrealblement les quel­ques jours qu'il a a rester a Shanglıai et pour obtenir de lui des renseignements preds sur le but reel de sa ıriıission, qui me parait avoir ete faite par le SuLtan. av ec l'idee d' essayer de developper l'Islaımisme en Ohine.

Belge No: 4 Sihanıghai, le 13 Juin 1901

La Mission turque envoyee a, l'instigation de L'Bmpereur d'Al­lemagne pour s'aboucher avec les populatrans musulmarres clıinoi­ses et conduite par le Gem!ral Enver Pacha, est arrivee a Shangjhai · hier. Elle reçoit toutes ses instructions par' le consul ıd'Allemaıgne. Notre rriinistre a Pekin est avise.

Belge No: 5 Shanghai, le 24 Juin 1901

Monsieur le Ministre,

J'ai J'honneur de faire connaitre a Votre Exeellence que M. le General Env~r Paclıa a quitte . Shangjhai, avant hier .samedi 22

. courant, avec la mission ottomane, dontil etait de clıef, afin de re­gagner la Turquie ·par la voie ,de VladiıVostok, ainsli que cela avait

.175

qnl 1 '

1 '

pu ~tre arrange par le colonel Dessino, attaph6 mi1itaiı:re russe en mission ici.

Les allemands et les anıglais brillaient par leur absence et l'Envıoye du Sultan paralt avoir pris. bonne route. de çe fait .

. . . l'Ostıasiatische Lloyd, au contrıaire, admet la realite du po u:. vıoir religieux ·du Khalife sur les ;:ıdeptes cihinois de la teliıgion de Mahomet.- Il croit cju'iJ y a la pöiır l'avenir un nouveau facteur a surıveiller dans le developpement de la politique de la Chine, a caııse des services qu'une inte:rrvent:i:on du Sultan pourrait rendre a 1 'Jıu.manite dans le cas d' un e insurrection musul:mane. Ce meme journal deolare en outre qu'Enver Pıaaha a pu se rendre compte ·que 1es musulmans de toute la Chine reconnais~aierit le Sultan de Oonstantinople comme le clıef de letir reHgion, et que, meme dans

' les questions interieures, elles seraient pretes a le prendre pour arıbitre et a ecouter ses conseils.

· ... Au contraire, d'ai1leurs, de ce qu'a:fifirme le· journal aJle­manıd; oİı peut dire qu'Enver Paciha ne connait rien du reste de la -Ohine, ni de l'accueil qui lui auraH ete fait par ses correligionnaires de l'interieur. Quand il est arrive a Slhanghai ori a.ete oiqlige du lu:l preter des li:vres traitant de la quesil:ion musu1ma:ne chinoise, dont il ignorait aıbsolurn.ent le premier mot. r.ı e1ıa~t de plus sans ·aucune donnee, meme la phrs rudimentaıife, sur le nomıbre, 1a puiıssaın.ce, le groupement et l'impo:rrtance politique des populations suivant la religion de l'Isl'am et il n'a pas eu l'occasion de mesurer effective­ment le prestige que sa qualite d'Enıvoye du Suluan aurait pu exer- · . cer sur elles, puisqu'il n'est pas sorti 'des liinites de İıos concessions europeennes de Shanghai.

Cependant je dois .dir;!'! ici que j'ai ·ete fraıppe de l'empresse­. ment marque avec lequelles musulmanıs de ~ace dhinose a Sha:nghai sont venus se group er autour-de .lui et c01111bien i'ls seirıJblaient heu­reux d'avoir enfin trouve, un grand mandarin 6tranger bien a eux

.. et qu'i1s croy.aient caıpaıble d'inviter venir au besoin en.leur Javeur · aupres des autori.H!s locales. Ils en ont d'ailleuts profite pour me demander, par l'interımediaire du General, de proteger contre les profanateur.s leur cimetiere qui es.t situe a limite ·de notre con­cession sur notre route de Zi~Ka-Vei et fai acquiesce iımm.ediate­ment a leıır desir; ce qui nous rendra tıne transaction avec eux

116

plus facfr, le jout ou nous auroİıs besoiıp ·de le dep1ac,er ... re crois et je suis convaiiicu que si une nation entreprenante ocxrnme l'Alle­.magne par exemple pouyıait unjour amener le Sulıtan. a )eter en sa faıveur dans la balaınce dhinoiıs et si des missionıs politioo religieu­ses etai~nt :envoyees babilement dans l'interieur. de la Ohine, cette nation aurait en tre les mains uiı fevier' foill'll'idaıh'le pour les besoins de sa politique et ·je .suis persuade que le Gouvernement ohinıois serait .incapable de resi,ster a une. i~surreotion: niusulı:nane se de­veloppant dans. ces oonditions.

BeLge No: 6 al·Moayad, 22 Juillet 1900 . .

Un grand norrı:bre d(Ottomans devoues aux intere"1ıs de la Tur­quie et de l'Islaırn expriment un voeu • qu'ils eS!Jeren:t voir realise avec le concours de B .. M. I. le Stiltan .. lls souhaitent que la Turquie prernie part . a l'oeti:vre des·· pUissances europeennes en E:x:treme Orient. Il ne s'aıgit pas pour la Tu:rquie de conquetes en Ohine; la politique de la Turquie a l'heure acttielle est toute de defens·e et non ıd'attaque. Mais en Ohiiıe elle a pluıs d'interet que toutes les autres puissances; elle doit done cooperer a l'aation commune.

Dans cet immense empire chinois, le nomıbr.e des Euroıpeens, d'apı;es le ıstatis.tiques les plus eiaıgereeıs, ne· s;.6leve pas a plus de 150.000. lls ha'hitent presque tous la Ohine depuis peu de terriıps; ils s~occupeınt de commerce, exercent diıverıs metiers. Ce İı'est pas

. ce qui puet leur donıier des droits bie:ri serieux. Mais ils sortıt . ap­puyes par la force, qui 1' emporte sur le droit.

P.our. la Turquie, c'est au tre chose En dirigeant ses pas vers la Ohine, elle trouvera des Chlnois musulı:nans qui·seront un aıpıpui pour e1le et justifieront son intet.vention. On ·ıpeut, ·.en .·effet, eva~ luer a 70 millions le nomlbre des mıisulmans qui pronıoncenıt le nom ·du Sultan· dans leUilS ·prieres puıbliques. l'Element musulman dans le pays ·du fils .du Ciel esıt important. 1!1 conııprenıd des ciro. yens au caractere genereux, fier,.qui possedent·de grandes rioheıs­ses.

Parmi eu;x on rancantre des n6godants, des industrlels, _ qui exploitent un grand nom'hre de miİıes; il y en .a beaucoup qul por-

177

'1

; : i

tent l'epee et saıvenıt: se serVıir de leur pluıne~ · qui sont rninistr.eş~ prefets; generaux ... ·

............. -.................. ······ . .-,

Si le pavillon oüoman flottait aıvec les pa'Villon:s ·des autres puissances europeennes dans les eaux chino1ses/il recevr.çüt de ces soixante-dix millions 'de musiıilmans de aliale{ı:reux ' souhaitis. de bienvemie.

Belge No: 7 Pekin, le 3 Octolbre 1901

. Monsieur le Ministre, • ·- ·•. ·r .• .•·. .

L' existence. des m~hometans dhinois et l'importance de leur rôle .da.n:s İes de~tinees de l'Empire orit to~t -particulieremen:t atıtire -ı'atterııtion ·a. l'occosİon. :de l:ı:;_ mi~sion ottomane que le~Suıltan V'ient d' envoyer aupr~s ci' eux. Bi en que. notre. consul . a Shaghai vous ait tenu exactem~nıtau courant des faits et .gestes ·de cette rnission, je crois devoir ·en resumer .l"mstorıique, ·et preciser les conditions qui 'OUt. amene son envof, puis son rappel. . . . .

Le 12 decembre 1900, un ~elegramrn.e de Con,stantinople fit prevoir pour.le premiere fois l'iiıte:ııvention du SUltan aupres de ses correHgioniı.aires . d'Eitreırie.;Orlent. _<<Ön aıirait :ı;eçu a Yıldız une .proposition, qu'on dit emaıner 'd'{ı.ne irande Puissance: et qui ccmsisterait a envoıyer une mission extrıaorıdiı:;ı.aire d'Ulema.S eİı

· Chine pour exhorter 1~ inusulmaiJ..~ ahinois a la pı;ı.ix et resserer I es relations entr.e eux et le KhaJifat;>. · ··. .

Ce telegr.aırnme avait ete precede le 6 deceri:ılbre d'un autre, envoye par le oorr~pondant du Times a Pekin, le Dr. Morisson, et resuroant iıne «lettre d'un fonctionnake ohinois» relative e l'edit que venait de lancer l'Imperatrice douai:ııiere .. somi. la :pres'Sion .des J?uissances. contre le G~neral :Tong-Fu~Siaın'g; Cente mesure aurait iste prise par la. souveraine · a l'annonce donnee paır I es ıvice rois du Yang-tse, qu'Üne expedition alle].llande se preparait a remdnter le Fleuve Bleu. et la riviere Han pour couper Jes. vi:vrıes a la Cour. <~Le meme fonctoinnaire, dit le telögrarnme en question, e~prime: la crainte que l'envoi de Tong-F~u-Siang dans le Kansou et le licen­~iement • de soo solda ts . mail:ıometans n!au;gmeİıtent que le danger d'un soulevement des tlliiliometans» ..

178

~-~---~~~-----------

1 .

- -Il n!est pas 1nutile de noter par l'intell±gence des evenements

que l'aıgi.tation redoutee parmf les Musulmans etait la consequ"fmce incllrecte de la marche projetee des allemands a -travers la vaiee du Yang-Tse-Riang verıs Si-Ngan-Fou et la residence imperiale. Du moment ·que leur action sur le gouv.ememenıt ohinois pouvait avoir pour contre-coup un soulevement de ce genre, il etait done naturel qu'i1s oherchassent a parer aux inconveniants de ce resultat pmbab-

.• ıe de leur tentative.

Un telegramme de Constanıtin:ople, du 2 janvier 1901, fit en effer conna~tre de façon pulblique que «l'.iJclee de la miss.i:on ottoma­ne ema·nait de l'Empereur allemand, qui l'avait vıivement recom­maıi::ı!dee ıau Sultan faisanıt valoir (r ... ı' elle acroitrait le prestige moral de la Turquie en E.xtreme-Orient.

Aib:dul-Hamiıd aurait :meme ecrit a ce ısujet a Guillaume H pour le remercier de la sollicitude qu'il voulait ıbien temoigner alLx in­terets ottomans.

Jusqu'au 5 mar.s ·stci.vanıt il n'es:t plus question de al mrs·sion; a cette. demiere date on aıpprend que les d.id:ificultes fi:nanciereıs ou se d eb at la Turquie paralysent sa. for.mation et que I es ministres sont impuissants malıgre I'impatience du Sultan, a tmuvei' les fonds rıecess<;!ires pour en payer .}es fra:is. Emin, le ler mai, son depart est officiellement a:nnoncee bien que, d'·aıpr~s cer.tain telegramme le gouvernement russe s' opposat a son envoi.

Un mois apres, la mission arriıva:it a Sihanghai. Elle etait com­posee d'Enver ıPacha, aide de camp du Sultan, accum.pagne de sa ferpıme d'•ıin ca:pitaine, de deux secreta:iıres, de deı-.ıX ın:o1laıb.s, de deu.X soldats turüS et de- plusieurs domestique.

· Quelques details sur la personnalite du chef de la mission ne seront pas inutiles :ici, car il s. parati.ssent ev o ir ete ignores des per­sonnages avec lesquels il s' est trouve en rapportıs officiels pendant son sejour a Shangıhai : - Enver Pacha serait le fils d'un compte polonai·s emigre en Turquie lor.s des evenements de 1848 et devenu musulman, qui a ete tue en 1878 en comlbattant les Russes comme a:fficier de l'armee turque. Enver lui-ımeme est entierement devoue au Sultan, qui le chai'gea deja de missionıs confrdentielles, notaım­ment ~ors ıde la pr<~para:tion de la guerre turco-grecq-y.e. II est age de 45 ans, ayant fait son education en Fraınce, ou il a ete eleve

179

au lycee Ohapta:l, il parle courament ie França~s, Il a quatre e:ı;ı.­fants d'une Turque qui vit encore a Constantinople, et la personrie qu'il ·a · amenee et presentee a Sihanıghai ne serait que sa deuxieme femme: c'est lafille d'un levantain et d'une autrichienne qui a ete elevee egalement a l'europeenne. Le nom d'Enver n'est que _l'adap­tation turque de son prenom: Edouarıd; les Musulmans n'ayant _ pas, öomme on sait, de nom de faımilles. l'l faut ajouter que, en dehors de la preseiıce des mollaıhs qui l'acco:inıpagnaient et le ~urveillaient sans doute, il ne craint pas de .fumer et de boire, e_t il a ete surement choisi coımme chef de la mission pour la sincerite de son attacheıment au Sultan plutôt que la rigueur de ses prin­dpes mahometans.

Pour tous frais de voyage, y compris 1' entretien de son per­sonnel, Enver Padha ·a reçu du tresor imperial avant son depart une somme de SOO livres turques, soit 12.500 F. D'autre part, son

· passage et celui de ses carrıpaıgnons etaient offerts gratuitement sur la malle allemande par une attention du :gouvernement de l'Eriipereur GuillaUıme II.· Jusqu'a Suez, la mission fwt reçue par les consuls alleman:dıs, qui vinrent lui apporter ;des instructions a bord du hateau; mais de la jusqu;a Tarrivee en Ohlı;ıe, a sa gran­de surıprise, Enver ·Pacha ne reçu plus rien de Berlin. A son de­barquement a Shanghai, ou comme .il avait ete convenu au depart, le Dr. Kuappe, co:risul general ·d'Alleımagne, devait lui remettre des instructions definitives, il fut oiblige de prier celuici, qui n'avait rien reçu pour lui, de telegraphier ala Legation de Pekin; - Mais eelle-ci ne prit ·meme paş la peine de repon!dre. Devant ce parti­pris des A:.lemands~ Enver Pıaciha duıt ıse ren dr e a ·l' evidence et arvouer, suivant son· expressian meme, qu'il eta1t «gross-ierement_ lache» par eux.

En fa:it, le depart dumaredhal .de Wailderısee, apres lequel etait arrivee la İrıission, enlevait a eelle-ci sa principale ·iımportance au point de vU.e allemand : elle ne pouvait plus serwis a reihaı.isser Je prestige du marechal et a montrer aupres de lui un gem~ra'l turc,. envoye du Si.lıltan; prenant en quelque sorte ses arıdres pour les · transmettre sur toute l'etendue del'Eıınpire cıhinois aux fi.del~s de l'Islam, dont Guillaume II eut apparu comme le pwtecteur. C'est la seul _ex.plication qu'on puisse donner 'de l'attitude subite priıse. par l'Allemagn.e, par un de ces revirements dorut la politique im-

1-80

· periaıle a donne plus :d'un example en ces .dernieres ıanm!es aıban:. damıant ainsi la i:pillssion qu'elie seımfhie arvıoir provıaquee eıt renon­çaiıt a ısa tentıative au· moins en ce qui concerne les · Musuılmans chlnoiıs.

Enver Paaha, rendua luıi-meme, sans appui, sans instructions, sans argem, n'eut que la ressource .de dernander •son raıppel. H le fit

. en exposant au Sultan la situaıtian resultant pour lui. de la valte­fuce des ·Allemands. Il auraoiıt, parait~il prie son mairtre de leur rembour.ser les frais de traversee afin de ıi.e pas re.Ster, meme en ceci, leun~blige. . .

' A!bandonne par les Allemanıds, Enver Pacha ne devait pas tar­der a reıtrO\Uver a Shanıg)bıai meme, paıımi les representants des­autres Puissances, des amis et des appuis au .ri:ıoins aussi ğ.esin·

tereısses. Le consuıl generaıl d' Atı:tridl:ıe lui o:fimt nn gronıd dlıı.er, s'au­tarisant .sans _doute de la natianalite de la per.sonne qui aecompag­nait le ıgener~l a titre d'epouse. _:_Le general Creaglı, commandant des forces angl'aises, l'invitıe a ·la ·revıue d'un regiınent . baloutc!hi, c'est-a dire musulman s'tfnnlite, et l'engaıgea a passer par les Indes pour ıgagner le Turkestan cliinais~ en 'lui offrant tautes les faoilites possibles pıour le voyage. Il fiıt valoir les dangerıs qu'N y aurait pour la missiona s1engager daınsl'interieur. Le gouvernement britanique aurait' vu sans doute avec interet la rnission faire un detour par le Turkestan ohinois et y promener le ·drapeau attaman parnni des po­pulitions entierement islamiques, otı. seule l'influenoe russe s'etait fait sentir jusqu'ici. D.'autre part, il n'eut paıs ete :iınutile aux Aırııglais de pouvoir montrer. a leurs vaıssaux ma!hcxrnetans des Inıd~ lin enıv:oye du Sultan vayageant en quelque soi:te sous leur protectian; c'eut ete, dans ces region otı. i1S ont toujours a crıaindre des nou­velles .guerres saintes, uıne assurance cantre les menees secretes du panislamisme e:n general, et en particulier cantre les pretentions de l'Emir af.gan, qui se po se sur leurs _ frantieres en champion de l'Islam.

La France ne resta pas en arriere dans cet assaut de preve­nances dont on entourıait la mission ottoairane. Celle-ci .s'etait lo­gee dans un hôtel de la concessıion française ısur lequel flottait l'etendatd du croissant, et trois jours apres son arrivee, Enver Pacha alla rendre visite a no tre cob:sul, qui s'ingenia . a lui faire trauver aıgreable le sejour de la viHe,. et a compenser le manque

181

d'egard des Alleımands. De leur côte les Russes se montraiei~,t aussi autour du general, et sans doute pour faire piece aux anglais, obtenaient qu':iJ. prit au retour la v:oie de Silberie afin de gagner la mer Noire en traıv.ersant et visitant tout Jeur Empire. Le vayage fut arrange ainsi avec le c-olonel Dessino, attaclıe militaire de Russie a Shangjhai, et le 22 ·juin Enver Paoha apres avoir donne a l':lıôtel­un diner d'adieux aux consuls avec lesquels il avait ete en· rela­tions, s'embarquait pour le Japon et V1adivostock; le personn~ des cansulats de France et de Russie assistaient seul a son depart, ou les Allemands et les anglais n'etaient meme pas representes.

Qıielles furent, pendant. son sejour en Olıine, les relations de la mission Enver ·Pacha avec ses correltgionnaıires . indirgerres? Il faut noter tout d'abord l'ignorance profonde, absolue, ou se tr.ouvaient les meınlbres de la mission de la situation de l'Lslam en Extreme­Qrient; de plus, Enver Paoha ne .connaissait rien. de la Chine: il •sem!blait· ignorer a son arrivee ou se trouvaient Si-Ngan et la te­ısidence actuelle de la Cour, et ne pas se rendre compte de l'etat •tmuble du- pays. Il comptait uniquement sur sa qualite d'envove

\ w

du Sultan pour se faire ouvrir toutes les portes et penetrer sans · ıdifficulte ni danger jusqu' au fond de la Ohine. Les avi s qui lui

ifurent donnes a Shanghai comniencerent a lui ouvdr les yeux et ne ifurent pas sans effet sur sa deci:sion finaile d'arreter la sa miıssiO'n. D'autre part, on fut obl:iıge de lui preter quelques lirvres, notamrrıent celui de Daıbın:ıy de Thiersant, «Le Maih:ometiısme en Ohine» pour .lui fourni~. des donnees sur un e question dont _ il ignorait le pre­•mier mot.

Accompagne du vice-consul et des agents de police français, il .fit ıdans la cite indigene une p:ı;omenade destinee a le mettre. en :rapport avec les musulmans chinois qui l'ihaıbitent, Ceux-ci, au rnom!bre de deux a trois cents, se mirent a l'•accueillir un empres­(.Sement remarquable, avec cette tendance ibi en connue qu' ont les !Asiatiques, loıısqu'ils se sentent isoles, fa:iıbles ou en minorite, a ·Techercher l'appui de l'etranger. D'autre part, une cinquıantaine de cLevantins; juifs pour la plupart, qui en temps o'rdinaire _sorit inscnts au consulat de Fran:ce, vinrent presenter leurs devoirs· a l'en­V!oye du Sultan, don1: Hs ,sont ·les sujets. Telle ıf.wt' la olıientele sur laqueJ)e Enver Pacıha puıt exercer son aotion, assurement hien redıu- . ite et san:s effet sur la mJasLSe en:orıme des mallıometans chiruois qu'il s'agissait en pııincipe s'atıtaeindre.

182

Il ne fut pas plus heureux aupres · des Musulmans etrangers a la Ohine et a la Turqie qui se trouvaient a ce moment a Shanghai. ['ai dit co.rnment le general anglais l'invi:t:a a assister a la revue. ıcl'un regiment indien de meme religiÖn. On ııaconte qu'Enver Pach.ı:ı, ·aıy:ant dit a un officier indigene qu'iıl etait J'envoye du Chef des Croyants, celui-ci 1ui repondıiıt qu'il ne redonnaiıssaiıt qu'un dhef : ·1~ r.oi d'Angleterre, empereur des Indes. Cet incident donna lieu a un polemique dıaınıs les journaux euıropeenıs de Shmghai» les ~glais defendant la repouse de l'officier comomne aux interet de leur dominations aux Indes. Le journal fraınçais :de Shangil:ıai, l'Eoho çle Chine,·a pris part a cette polemique en inserant un article, non sign'e, dü a la plume de M. Bonin, qui etudia la question au point :de vue droit musulıman. Cet article, intitule «Le Khalife et les ıMusulmans ohinois», a paru dans l'Echo de Chine du 16 aout 1901, qu'on trouvera aux annexes. Il est certain q:ı.ı.e cette İ'nteııpretation .tib:edlogique du probleme ne saurait etre etendue sans ,danıger a no·s possessions algeriennes et tunisiennes, ou etle a ete souvent discu­tee; mais, la politique ne cornporte pas de solutions aıbsolus, et j'ai . pense qu'il y avait interet a faire pour les musulmans de Chine ce qui est dbserve deja pour les ohretiens du meme Empire. La France ne tolere pas l'ingerence du Pape dans ses aıffaires interieures; elle 'Se reserve cepenıdant ici comı:tı.e en Orient de faire etat de l'appui qu'elle trouve pour l'exercice de ses droits de protectrice des dhre­tiens dans la designation maintes ·fois repetee du ohef de l'Eglise.

183