I. NTE: SANAT METNLERNN AYIRICI ZELLKLER

Sanat Metinlerinin Ayrc zellikleri

Bilimin, edebiyatn gelimesi ve buna bal olarak farkl alanlarda

metinlerin yazlmas, metinlerin snflandrlmas sonucunu

dourmutur. Bu snflandrma metin trlerinin birbirinden ayrlmasn

ve anlalmasn kolaylatrmtr. Metinler anlatm trlerine,

kullanlan dilin ilevine, yazl amalarna, gereklikle ilikilerine gre

gruplandrlabilir. Buna gre metinler genel olarak retici metinler ve

sanatsal (kurmaca) metinler olarak ikiye ayrlr.

Sanatsal metinlerin ayrc zellikleri unlardr:

Edebi zevk uyandrmak amacyla yazlr.

Szckler gerek anlamnn yan sra yan ve mecaz

anlamlaryla da kullanlr.

znel anlatm vardr.

Yarglar kantlanmak zorunda deildir.

Dil gndergesel ilevin yan sra heyecan dile getirme, alcy

harekete geirme vb. ilevlerde kullanlr.

Olaylar deitirilerek yazarn bak asyla verilir.

Kurmaca gereklik vardr.

slup kaygs n plandadr.

Masal, roman, hikye, fabl, destan, iir, halk hikyesi gibi

trler sanatsal metinlerdir.

ykleme, betimleme, kiiletirme, benzetme, abartma,

eitli duyulardan yararlanma gibi anlatm teknikleri kullanlr.

Sanatsal metinlerin tek anlam yoktur, sanatsal metinler ok

anlamldr, her okunuta yeni anlamlar kazanr.

Sanatsal metinlerde kelime ve cmlelerin yeri deitirilemez.

Sanatsal metinler yazld dnemin zelliklerinden ve o

dnemdeki her trl gereklikten izler tar.

Sanatsal metinler biriciktir, benzeri yaplamaz.

Sanatsal metinlerde yalnz grnene, deneysele,

hesaplanabilire deil bilinmeze, gelecee ve olabileceklere

de yer verilebilir.

Sanatsal metinlerde ileti nceden belirlenmi, kurallatrlm,

deimez bir gerek deildir.

leti, metnin iyapsna sindirilmi okurun szp karaca

tek anlamllktan uzak bir ilikiler yumadr.

Sanatsal metinlerdeki her enin d dnyada bir benzeri, bir

karl bulunabilir.

Sanatsal metinlerde okura kendi d gcyle doldurabilecei

bo alanlar braklr.

Sanatsal metinlerde okur kendini anlatlanlarn akna

kaptrp yapttaki karakterlerle kendini zdeletirebilir.

Sanatsal metinler d dnya ile balantl ama ondan farkl bir

dnya sunar.

Sanatsal metinlerde dil kiisel kullanlr.

leti dolayl olarak verilir.

Okurun d gcne yer braklr.

Sanatsal metinlerin malzemesi dildir.

temel unsuru vardr: erik, dil ve slup, yap (ekil).

Sanat Metinleriyle retici Metinler Arasndaki Farklar

retici metinler okuyucuya vermek amacyla yazlrken;

sanatsal metinler okuyucuya estetik zevk vermek amacyla

yazlr.

retici metinler kurgu deildir, gerekler dile getirilir.

Sanatsal metinler ise kurgulanabilir, anlatlanlar hayal rn

olabilir.

retici metinlerde nesnellik; sanatsal metinlerde znellik

hkimdir.

retici metinlerden kelimeler gerek anlamda kullanlrken;

sanatsal metinlerde kelimeler mecaz ve yan anlamnda

kullanlabilir.

retici metinler aklayc anlatm tryle kaleme alnrken;

sanatsal metinler betimleyici ve ykleyici anlatm tryle

yazlr.

retici metinler resmi, ak ve sade bir dille yazlr, slup

kaygs yoktur. Sanatsal metinlerde ise dil sanatsaldr, slup

kaygs vardr.

retici metinlerde sz sanatlarna yer verilmez, sanatsal

metinlerde ise sz sanatlar yer alr.

retici metinlerde dil gndergesel ilevde kullanlrken;

sanatsal metinlerde dil sanatsal ilevde kullanlr.

Sanatsal metinler anlatmaya ve gstermeye bal metinler olmak

zere ikiye ayrlr:

1. Anlatmaya Bal Metinler

Yaanm ya da tasarlanm gereklikten alnan bir olayn,

bir anlatc tarafndan yorumlanp dntrlmesiyle

oluturulur.

Olay rgs bu metinlerde asl unsurdur.

Anlatmaya bal metinler kurmaca olduu iin olay rgs

yaanmaz, dzenlenir.

Anlatmaya bal metinlerde yap; olay rgs, kiiler, yer,

zaman gibi birimlerin bir dzen ierisinde verilmesiyle oluur.

Bu metinlerde ilah bak as, kahraman anlatcnn bak

as ve gzlemci anlatc olmak zere tip bak as ve

anlatc vardr.

2. Gstermeye Bal Metinler

Gstermeye bal anlatmlarda olay sergilenerek gsterilir,

yani anlatlmak istenen husus meydanda ya da sahnede

canlandrlr.

Gsterimlerin yazld metinler gstermeye bal metinler

olarak nitelendirilir.

Genel olarak dramatik metinler ve tiyatro olarak

adlandrabileceimiz bu tarz metinlerde, kurmaca olay ve

olay rgsn, bir sahne dzeninde topluluk nnde

canlandrmak esastr.

II. NTE: SANAT METNLER

Fabl

Sonunda ders verme amac gden, genellikle manzum yklerdir.

Fabllarn kahramanlar genellikle hayvanlardr. Ama bu hayvanlar

insanlar gibi dnr, konuur ve tpk insanlar gibi davranr.

Fabl zellikleri

nsanlar arasnda cereyan eden olaylar hayvanlar bitkiler ya

da cansz varlklar arasnda geiyormu gibi gstererek bu

yolla insanlara ahlak ve ibret dersi vermek rnek gstermek

ya da bir dnceye g kazandrmak isteyen bir eit

masaldr.

Tehis ve intak sanatlar zerine kurulmutur.

Fabllar manzum (iir) veya nesir (dzyaz) biiminde

yazlabilirler.

Fabllar hem nazm, hem nesir biiminde olurlar.

Fabln sonunda her zaman bir ahlak dersi (kssadan hisse)

vardr. Bu ders ksa, ak ve doru olmaldr ve mutlaka

yknn doal bir neticesi gibi grlmelidir.

Fabllarda retici (didaktik) bir ama gdlr, gndelik

hayatla ilgili dersler ve tler verilir.

Okurlar ou zaman verilen dersin veya dn ne olduunu

anlamakta zorluk ekmezler. nk bu ders veya t eserin

bir yerinde, ou defa sonunda, bir atasz ya da zdeyi

biiminde aka belirtilir.

Fabllarda basit ahlak ilkelerine deinildii gibi insanlarn

birok kusurlu ynne de dikkat ekilir.

Fabllar araclyla kanaatkrlk, zveri, yardmseverlik, iyi

niyet gibi olumlu davranlar ocua kazandrlabilir.

zellikle 8-12 ya grubu ocuklar fabl okumaktan ve

dinlemekten byk zevk alrlar.

Kanaatkrlk, tamahkrlk, kskanlk, paylamclk gibi

ocuklar tarafndan anlalmas g kavramlarn somut

olaylarla anlatlmas sebebiyle ok nemli bir eitim arac

olarak kabul edilmelidir.

Fabllar insan belleinde ok kolay saklanabilen ve ortaya

karlabilen zelliklere sahip olduu iin szl gelenek iinde

de yaatlabilmektedir.

ou manzum olan fabllarn balca amac, belli bir ana fikrin

yaln veya birka olayn yardmyla en ksa yoldan

aklamaktr.

Fabllar gnmzde eitimde ok fazla kullanlmaktadr.

Fabllar olay anlattklar iin bir baka iiri okumaktan ya da

ezberlemekten daha ok ocuklarn ilgisini eker. Bundan

dolay fabllar ksadr ve u drt blmden oluur:

1. Olayn ve kahramanlarn tantld giri blm

2. Olayn entrikalarla dmlendii gelime blm

3. Dmn zld sonu blm

4. Olay ve olaylarn arkasnda yatan ana fikrin akland ders

blm (kssadan hisse blm)

Dnya Edebiyatnda Fabl

Dnya edebiyatnda ilk ve nemli fabllar Hint yazar Beydebaya aittir.

Beydebann fabllar Kelile ve Dimne adl bir eserde toplanmtr.

Fransz Edebiyatndan La Fontaine, fabl trnn en nemli

sanatsdr.

Ezopun fabllar .. 300 ylnda derlenerek yazya geirilmitir. ABDli

James Thurber ve ngiliz George Orwell ada fabl yazarlardr.

Fabl ilk olarak yazanlar Hititlerdir. Hititler fabllar ta tabletlere yazp

resimliyorlard.

Trk Edebiyatnda Fabl

Trkedeki ilk rnei eyhinin 17.yy.da yazd Harnamedir. Batl

anlamda ilk rnekleri inasi vermitir. Ahmet Mithat, Kssadan Hisse

adl eserini ahlak gaye gderek yazmtr. Bu eserde yazar,

Ezoptan, La Fontaineden yapm olduu evirilere ve kendi yazm

olduu fabllara yer vermitir.

Recaizade Mahmut Ekrem, La Fontaineden Horoz ile Tilki, Kurbaa

ile kz, Karga ile Tilki, Mee ile Saz, Austos Bcei ile Karnca

gibi birok eviriler yaparak bu alanda Trk Edebiyatna katkda

bulunutur. Ali Ulvi Elve ocuklarmza Neideler adl iir kitabnda

La Fontaine, Victor Hugo, Lamartineden yapt evirilerin yannda,

yine bunlardan esinlenerek yazd fabl tr iirlere de yer vermitir.

Nabizade Nazmn Bir Sansar ile Horoz ve Tavuk adl eseri vardr

Nurullah Ata, Orhan Veli Kank, M. Fuat Kprl, Vasfi Mahir

Kocatrk, Sabahattin Eybolu fabl tr ile ilgilenmi eviri yapm,

aratrmalarda bulunmulardr.

Masal

Olaanst kahramanlarn balarndan geen olaanst olaylarn

yer ve zaman belirtilmeden anlatld edebiyat trne "masal" denir.

Halk dilinde anlatlarak oluan szl edebiyat rndr. Masalar bir

yazar tarafndan sonradan yazya geirilir. Masallar nesir, nazm

kark olabilir. Masallarn giriinde genellikle tekerlemeler bulunur.

Bunlar iir eklinde olur. Masallar, zellikle ocuklara hitap eden

eitsel ierikli metinler olduu iin kolay anlalr ve akc bir anlatma

sahiptir.

Masallar, merak duygusunu en fazla uyaran yaz trlerinden biridir.

Masalda olaylarn nasl geliecei, kahramanlarn neler yaayaca,

masaln nasl sonlanaca gibi konularda okuyucu veya dinleyici ar

derecede meraklanr. Bu bakmdan masallar ok srkleyicidir.

Masaln Genel zellikleri

a. Konu: Masallarda her insan ilgilendiren evrensel deerler ve

konular anlatlr. zellikle ocuklara doruluk, drstlk, iyilik,

gzellik, ahlakl olmak, erdemli olmak, yardmseverlik gibi duygular

verilmek istenir. Ayrca evredeki kiilerin, olaylarn ve yneticilerin

eletirileri de yaplr. Hakszlklara kar halkn ve halk iinde bir

nderin direnmesi ve sonuta mutlaka stn gelmesi ilenir.

b. Olay: Masallar olay eksenli bir edebiyat trdr. Tamamen hayal

rn olan bu olaylar, olaanst nitelikler tayabilir. Masallarda

olamaz diye bir ey yoktur. Her ey olabilir ve bunlar konu olarak

ilenir.

c. Yer: Masalda belirli bir yer, evre yoktur. Hayal bir yer, evre sz

konusudur. Bunlar da genellikle "Kafdann arkasnda bir lke, yedi

kat yerin alt, periler padiahnn lkesi" gibi hayal yerlerdir.

d. Zaman: Masalda zaman da belirsizdir. Gemite bir zamandan sz

edilir; ama aslnda bu hayal bir zamandr. Masallar gemi zaman

kipi (-mi) kullanlarak anlatlr. Bu ynyle de hikyeden ayrlr.

e. Kii: Masal kahramanlar olaanst nitelikler tayabilir.

Masallarda "peri, dev, cce, cad, gulyabani, ahmeran,

Zmrdanka" gibi hayal kahramanlar karmza kabilir. Masalda,

gerek hayatta rastlanamayacak kiiler bulunabilir. Kiiler ya iyidir ya

da ktdr. yiler hep iyilik yapar, ktler de hep ktlk yapar. yiler

masaln sonunda mutlaka kazanr, ktler de her zaman kaybeder.

f. Ama: Masalda eiticilik esastr. Aslnda yerin, kiilerin ve zamann

hayal olmas da bundandr. Kimse rencide edilmeden insanlara ders

verilir. Herkes masaln sonunda verilen dersten kendisine den pay

alr. Masallarda ktlkler eletirilerek okurun ve dinleyenin bu

ktler gibi olmamas istenir. yiler ve iyilikler de yceltilir ki okur veya

dinleyici iyi olsun ve iyilik yapsn. Bu yzden zellikle eitimde

masallardan yararlanlr.

Masaln Blmleri

Masallar "serim, dm ve zm" olmak zere blmden oluur.

Serim: Tekerlemelerle giri yaplr. Kahraman tantlr. Konu verilir.

Dm: Kahramann bandan geen trl trl olaylar anlatlr.

Okuyucunun merak tahrik edilir. Olay bir zme kavuturmas

gereken noktaya getirilir.

zm: Bu blmde olay bir sonuca balanr. yiler kazanr. Ktler

kaybeder. yilere dl, ktlere ceza verilir. yi dileklerle masal bitirilir.

Masal Trleri

Olaanst e, kahraman ve olaylara yer veren yklerden oluan

'masal" bir terim olarak aslnda "Sindirella", "izmeli Kedi","Kelolan"

gibi szl gelenein rnleri olan halk yklerini kapsar. Ama deiik

sanatlar tarafndan kaleme alnan ve szl gelenekle ilikisi

olmayan edeb yn ar basan baz eserler de bu trn iinde yer

alr. Masallar, "anonim masallar" ve "sanatsal masallar" olarak ikiye

ayrlr.

a. Anonim masallar: Bu masallar toplumun deer yarglarn,

anlayn, kltrn, dnya grn yanstan rnlerdir. Syleyeni

beli deildir bunlarn. Toplumun ortak rndr bu masallar. Szl

olarak nesillerden nesillere aktarlr. Bunlardan gnmze gelenler,

derlenmi ve kitap olarak yaymlanmtr. Anonim masallar iinde

'elence' amal olanlar da vardr. Bunlar gzel vakit geirtmeyi

amalar. Anonim masallar "zincirleme masallar" eklinde de olabilir.

Zincirleme masallarda sk bir mantk bayla birbirine balanan,

kk ve nemsiz bir dizi olay art arda sralanr. "Kelolan" masallar

anonim masallara rnek gsterilebilir.

b. Sanatsal masallar: Bu masallar szl kltrn rn olan anonim

masallardan farkl olarak, toplumda grlen aksaklklar yermek, bir

dnceyi ortaya koymak gibi belli bir amaca ynelik olarak

sanatlar tarafndan yazlr. Yani bunlar anonim deildir. Bu masallar

yazann toplumsal grlerini ve dnyaya bak alarn yanstr.

Fransz "La Fontaine"in yazd hayvan masallar da bu trdendir.

eyhi nin "Har-nme" adl eseri bu masal trne rnek gsterilebilir.

Dnya Edebiyatnda Masal

Dnya edebiyatnda masal trndeki ilk eser, Hint edebiyatnn rn

olan ve Beydeba nn yazd "Kelile ve Dimne" saylabilir. Fabl

eklindeki bu eserin dnda, "Binbir Gece Masallar" da bu trn

gzel rneklerindendir. Avrupada ise masalcln temellerini Fransz

sanat La Fontaine atmtr. Dnya edebiyatndaki balca masal

yazarlar arasnda Alman edebiyatnda "Grimm Kardeler" ve

Danimarka edebiyatnda "Andersen" ne kmtr.

Trk Edebiyatnda Masal

Trk edebiyatnda 'Kelolan" en tannm masal kahramandr. Trk

edebiyatnda La Fontainein masallar inasi tarafndan 'Tercme-i

Manzume (1859) adyla Trkeye evrilmitir. Eflatun Cem Gney

ise Trk edebiyatnn szl kltrmzden gelen masallar derleyip

kitap hlinde yaymlamtr.

Hikaye (yk)

Yaanm veya yaanmas mmkn olan olaylarn okuyucuya haz

verecek ekilde anlatld ksa edeb yazlara "hikye (yk) denir.

Hikye, insan yaamnn bir blmn, yer ve zaman kavramna

balayarak ele alr. Hikyede olay ya da durum sz konusudur. Olay

ya da durum kiilere balanr; olay ya da durumun ortaya konduu

yer ve zaman belirtilir; bunlar srkleyici ve etkileyici anlatmla ortaya

konur.

Hikyelerde dndrmekten ok, duygulandrmak ve

heyecanlandrmak esastr. Hikyeler, gerek ya da d rn bir

olay ksa ekilde anlatr. Ksa oluu, yaln bir olay rgsne sahip

olmas, genellikle nemli bir olay ya da sahne araclyla tek ve

youn bir etki uyandrmas ve az sayda karaktere yer vermesiyle

roman ve dier anlat trlerinden ayrlr.

Hikye, olay eksenli bir yaz trdr. Hikyede temelde bir olay vardr

ve olaylar genellikle yzeyseldir. Hikyeler genellikle kiilerin anlarn

anlatmas eklinde oluur. Hikye ksa bir edebiyat tr olduu iin

bu eserlerde fazla ayrntya girilmez. Olayn ya da durumun ncesi,

sonras okura sezdirilir. Okur, baz szcklerden yararlanarak ve d

gcn kullanarak kiiler hakknda ya da olaylar ve durumlarla ilgili

yarglara ulaabilir.

Hikyenin eleri

a. Olay: yk kahramannn bandan geen olay ya da durumdur.

Hikyede temel ge veya durumdur.

b. evre (yer): Hikyede snrl bir evre vardr. Olayn getii evre

ok ayrntl anlatlmaz, ksaca tasvir edilir.

c. Zaman: Hikye ksa bir zaman diliminde geer. Hikyeler gemi

zamana gre (-di) anlatlr. Konu, yazarn kendi azndan veya

kahramann azndan anlatlr.

d. Kii: Hikyede az kii vardr. Bu kiiler "tip" olarak karmza kar

ve ayrntl bir ekilde tantlmaz. Hikyede kiiler sadece olayla ilgili

"alkanlk, titizlik, korkaklk, tembellik" gibi tek ynleriyle anlatlr.

Kiiler veya tipler, belli bir olay iinde gsterilir. Bu tiplerin de ou

zaman sadece belli zellikleri yanstlr.

Hikye Trleri

Hikyeciliin tarihsel sreci incelendiinde karmza iki tr hikye

kmaktadr. Bu trler "olay yks" ve "durum yks" olarak

adlandrlr.

a. Olay yks: Bu tarz yklere "klasik olay yks" de denir. Bu tr

yklerde olaylar zinciri, kii, zaman, yer esine baldr. Olaylar

serim, dm, zm srasna uygun olarak anlatlr. Olay, zamana

gre mantkl bir sralama ile verilir. Dm blmnde oluan

merak, zm blmnde giderilir. Bu teknik, Fransz sanat Guy de

Maupassant tarafndan gelitirildii iin bu tr yklere 'Maupassant

tarz yk" de denir. Trk edebiyatnda bu tarz ykcln en byk

temsilcisi mer Seyfettin'dir. Ayrca Refik Halit Karay, Reat Nuri

Gntekin, Yakup Kadri Karaosmanolu da olay tr ykclnn

temsilcileri arasndadr.

b. Durum yks: Bu tarz yklere "modern yk" de denir. Her

hikye olaya dayanmaz. Bu tr yklerde merak esi ikinci

plandadr. Yazar, bu yklerde okuyucuyu sarsan, arpan, heyecana

getiren bir anlatm sergilemez. Onun yerine gnlk hayattan bir kesit

sunar veya bir insanlk durumunu anlatr. Bu yklerde kiisel ve

sosyal dnceler, duygu ve hayaller n plana kar. Durum yks

nl Rus edebiyat Anton ehov tarafndan gelitirildii iin bu tr

yklere "ehov tarz yk' de denir. Trk edebiyatnda bu tarz

ykcln ncs Memduh evket Esendal'dr. Sait Fait

Abasyank da bu tarzn baarl temsilcilerindendir.

c. Ben merkezli yk: Durum hikyesine benzeyen ancak

kahramann daha ok kendi ruh hli ve hayal dnyasn yanstt

hikyelere ben merkezli hikye" denir. Bu hikyelerde olaylar

kahraman anlatc bak asyla verilir. Hikyenin ana kahraman

yazarn kendisidir. Yazar, yaad olaylar kendini merkeze koyarak,

kendisini birey olarak ele alarak anlatr. Bu hikye trnde yazar,

gzlemlerden ve olaylardan hareketle bireysel bunalm ve kmazlara

ynelir. Bu nedenle bu hikyelere "bireyi birey olarak ele alan

hikyeler" de denir. Hikye kahraman d dnyay iinde bulunduu

ruh hline gre alglar ve anlatr. Hikye kahraman genellikle d

dnyasna snr. lk defa batda grlen bu tarz hikyenin nde

gelen temsilcisi Franz Kafka'dr.

Ben merkezli yknn Trk edebiyatndaki ilk temsilcisi Haldun

Taner'dir. Bilge Karasu, Ouz Atay ve Nezihe Meri de bireyi birey

olarak ele alan (ben merkezli) hikyeler yazmlardr.

Dnya Edebiyatnda Hikye

yknn ortaya kma srecinde karmza nce fabl trndeki

eserler, sonra ksa romanlar sonra da "Bin Bir Gece Masallar" kar.

Rnesans'tan (16. yzyl) sonra Giovanni Boccacio, "Decameron

ykleri' adl eseriyle yk trnn ilk rneini vermi ve ada

ykcln balatcs olmutur. 18. yzylda Voltaire yk trnde

rnler vermitir. nsan dndaki yaratklar ve olmayacak olaylar da

ykye katmtr.

Ne var ki romanla ayn dnemde olumaya balayan yk, bir tr

olarak karakteristik zelliklerini ancak 19. yzylda romantizm ve

realizm akmlarnn yaygnlamasyla kazanmtr. Alphonse Daudet,

Guy de Maupassant gibi Fransz yazarlar yk rnekleri vermilerdir.

Trk Edebiyatnda Hikye

Trk edebiyatnda roman kavram ortaya kana dek, ksa veya uzun.

nesir ya da nazm her yazya hikye denmitir. Buna ramen hikye,

Trk edebiyatna yabanc bir tr deildir. zellikle "Dede Korkut

Hikyeleri", ak ve sava hikyeleri Trk toplumunda asrlarca

anlatla gelmitir. Tanzimat Dneminde Fransz edebiyatnn etkisiyle

romanla tanlnca, romann ksa olanna hikye denmitir. Trk

edebiyatnda Batl anlamdaki ilk ykler Tanzimat Dneminde 1870

lerden sonra yazlmtr. Batl anlamda ilk yk rneini ise "Letaif-i

Rivayat (1880-1890)' adl eseriyle Ahmet Mithat Efendi vermitir.

Trk ykcln yetkinlie kavuturan yazar ise Halit Ziya

Uaklgil olmutur. II. Merutiyet in ilanndan sonra gelien yeni

edebiyat akmyla birlikte mer Seyfettin. Trk ykclnde yeni

bir r amtr. Cumhuriyet Dneminde Sait Faik Abasyank

allmn dnda bir yk dnyas kurmutur.

Hikye Roman Fark

Hikye anlatm olarak romana benzer; ama aslnda onun romandan

ok farkl yanlar vardr:

Hikye tr, romandan daha ksadr.

Hikyede temel e olaydr. Romanda ise temel e

karakter, yani kiidir. Hikyeler olay zerine kurulur, romanlar

ise kii zerine kurulur.

Hikyede tek olay bulunmasna karlk romanda birbirine

bal olaylar zinciri vardr. Romandaki olaylardan her biri

hikyeye konu olabilir.

Hikyede kahramanlarn tantmnda ayrntya girilmez,

kahramanlar her ynyle tantlmaz. Romandan farkl olarak

hikyede kiiler sadece olayla ilgili ynleriyle anlatlr. Bu

yzden hikyelerdeki kiiler bir karakter olarak karmza

kmaz.

ykde, olayn getii yer (evre) snrldr ve ayrntl olarak

anlatlmaz. Romanlarda olaylar ok olduu iin olaylarn

getii evre de genitir. Bu evreler ok ayrntl olarak

anlatlr.

Hikyeler ksa olduu iin anlatm yaln, anlalr ve zldr.

Romanlarda ise anlatm daha ar ve sanatldr.

Roman

Genellikle insanlarn servenlerini, i dnyalarn, toplumsal bir olay

ya da olguyu, insan ilikilerini ve deiik insanlk durumlarn

yanstmay amalayan dzyaz trne "roman" denir. "Roman" terimi,

Roma mparatorluu iindeki halklarn kulland bozulmu Ltinceye

verilen addr. Bu bozuk Latince ile yazlan ilk destan ve halk

yklerine roman denmitir. Bu terim, sonradan belli bir trn ad

olmutur.

Uzun anlatma dayal edebiyat trlerinden biri olan roman; olaylar

yer, zaman ve ahs kadrosu btnl ve uyumu iinde anlatr.

Okuyucuyu ekebilecek nitelikte merak unsurlar ierir. Sosyal

yaamda kiilerin veya ailelerin balarndan geen ya da geme

olasl bulunan olaylar yer ve zaman gstererek aktarr. Birbiriyle

balantl olaylar temel bir dnce etrafnda birletirerek yanstr.

Roman, hem bir gerekliin hem de d gcnn rndr. Yazar,

anlatt olay, kiileri gerekten olsa da bunlar yeniden yaratarak

verir. Bu bakmdan roman gerek yaamla tam olarak rtmez.

Roman, yaamn yeniden retimi ya da yaratmdr. Romanda

aslnda romancnn hayal gc, sanat kiilii, grg ve bilgisiyle,

zengin duygu ve dncesiyle yaratlan bir yaam ortam anlatlr.

Romann getii sosyal evre ierisinde dine, felsefeye, ahlaka,

siyasete yer verilir. Romanc, okuyucuyu etkilemek, okuyucunun

ruhunda bir yank uyandrmak amacndadr. Romanlar nc kii

azyla, roman kiilerinden birinin ya da birkann yazd an

biiminde veya roman kiilerinin birbirlerine gnderdikleri mektuplarla

olmak zere deiik ekilde yazlr.

Romann eleri

Roman drt temel eden oluur. Romann kurgusunu oluturan drt

temel unsur "yer, zaman, olaylar zinciri ve ahs kadrosu "dur. Baz

romanlarda bunlara "fikir" unsuru da eklenir.

a. Kii (kahramanlar): Romanlarn ounda geni bir ahs kadrosu

vardr. Romanda bakarakter ve yardmc karakterler bulunur.

Romanda ahslar ayrntl olarak tantlr. Roman kahramannn

yaam, geni bir zaman erevesi iinde batan sona anlatlr.

Roman kiileri "tip" ve "karakter" olarak karmza kar.

Tip: Belli bir snf ya da belli bir insan eilimini temsil eden kiidir. Tip

evrenseldir, genel zelliklere sahiptir. Tipler "sevecen tip, alngan tip,

kskan tip, sosyal tip" gibi, bireysel olmaktan ok; bakalarnda da

bulunan ortak zellikler tayan ve bu zellikleri en belirgin ekilde

temsil eden ahs veya ahs grubudur.

Karakter: Romanda olumlu, olumsuz ynleri ile verilen, belirli bir tip

zellii gstermeyen kiilerdir. Karakter, kendine zgdr.

Karakterler genel temsil zellii gstermez. Karakterler, birden fazla

zellii belirlenmi, tipik olan birka zellii ile insann i atmalar

ve kmazlarn verme grevini yklenmi roman ahslardr.

Karakterler ok ynl olup, deikenlie sahip kiiler olduklar iin

bunlara "yuvarlak roman kiisi" de denmektedir.

b. Olay: Romanlar, temel bir olay etrafnda gelien ve i ie gemi

ok sayda olaydan oluur. Romanda anlatlan olaylar hayattan

alnabilecei gibi, tarihten, anlardan, okunan kitaplardan ve

masallardan da alnabilir. nemli olan, konunun geree uygun

olmasdr. Romanda olaylar her ynyle ayrntl olarak ilenir. Her

olay bir nedene balanr. Bylece okuyucu, romann iine ekilir.

c. evre (yer): Romanlardaki kiilerin yaad, olaylarn getii

yerdir evre. nsanlar gibi, roman kiileri de belli bir evrede yaar.

Bu evre, okuyucuya betimleme yoluyla anlatlr. Romanda olaylarn

getii ve kiilerin yaad yerler, evre ve dier meknlar ok

ayrntl ekilde verilir.

d. Zaman: Romanlarda zaman kavram belirgindir. Olay veya olaylar

belirli bir zaman diliminde yaanr. Romanlarda fiiller genellikle "-di'li

gemi zaman" kipinde kullanlr. Klasik romanda zaman "gemi,

imdiki ve gelecek zaman" olmak zere dilimde verilir. ada

romanda bu anlay etkin deildir. nsann hatrlama yeteneinden

yararlanlarak zamanlar aras gei yaplr. ie deiik zaman

dilimlerinden sz edilebilir. Birka zaman bir arada kullanlabilir. uur

ak tekniiyle geriye dnler veya ileriye gidiler olabilir.

e. Fikir: ou romann fikirsel bir yn de vardr. Romandaki

olaylarn, durumlarn ve davranlarn nedenleri aratrlr; kiilerin

psikolojik tahlilleri yaplr ve olaylarn sonular zerinde durulursa

romann ana dncesi ve yardmc dnceleri belirlenebilir.

f. Dil ve anlatm: Her romana, eserini kendine zg gr, anlay ve

anlat zelliine gre oluturur. Anlatmaya bal eserlerde, zellikle

de roman ve hikyeler birinci veya nc kii azndan anlatlr.

"Birinci kiili anlatm'da "ben, biz"; 'nc kiili anlatm' da eserlerde

"o, onlar" zneleri kullanlr. Yklemler bu znelere gre ekimlenir.

Ayrca bu tr eserlerde tr anlatc bak asndan sz edilebilir.

"Dn Ali ile Aye'yi eve ardm. Birlikte ders altk." Burada birinci

kiili anlatm sz konusudur. "Dn Ali ile Aye 'yi eve ard. Birlikte

ders altlar." Burada nc kiili anlatm sz konusudur.

Anlatc Bak Alar

Hkim (lahi, Tanrsal) Bak As: Anlatc, olaylarn iinde yer

almaz, olaylara mdahale etmez. Olaylara geni bir adan bakar.

Anlatc her eyi bilen konumundadr; kahramanlarn zihinlerinden

geenleri, duygularn, i dnyalarn gemite yaadklarn,

gelecekte olacaklar onlarn en gizli bilgilerini btn ayrntlaryla bilir.

Yazar, roman kahramanlarndan daha fazlasn bilir. Anlatm nc

kiinin azndan yaplr.

"Eve nasl gideceini dnyordu. Babasnn kzacandan endie

ediyordu. Bu dnceler iindeyken aklna bir fikir geldi."

Kahraman Bak As: Anlatc, romann kahramanlarndan biridir.

Yazar, olaylar kahramann bak asndan anlatr. Anlatcnn

bildikleri; kahramann anlattklar, grdkleri, duyduklar ve bildikleri

ile snrldr. Olaylar, birinci kiinin azndan verilir.

"Eve gittim. Babam beni grnce ok sevindi. Sana bir srprizim

var!'dedi. Doum gnm iin ald hediyeyi bana verdi."

Gzlemci Bak As: Anlatc, olaylarn iinde yer almaz. Olaylar

yansz bir ekilde anlatr, gzlemci konumundadr. Yazarn bildikleri,

kahramann bilgilerinden daha azdr. Bu bak asyla yazlm

romanlarda gizli bilgilere, duygulara, hayallere ve kiilerin i

dnyasndaki atmalara yer verilmez. Olaylar nc kiinin

azndan anlatlr.

"Eve gitti. Babas onu grnce ok sevindi. Ona bir srprizi olduunu

syledi. Doum gn iin ald hediyeyi ona verdi."

ROMAN TRLER

Romanlar bal olduklar edeb akmlara ve konularna gre

snflanabilir.

1. Akmlarna Gre Romanlar: Edebiyat akmlarna gre romanlar

"romantik, realist (gereki), naturalist (doalc), estetik, izlenimci,

davurumcu, toplumcu, yeni roman" olarak sralanabilir.

2. Konularna Gre Romanlar: Konularna gre romanlar ise "sosyal

roman, tarih roman, macera roman, tahlil roman, duygusal roman,

egzotik roman, oluum roman, didaktik roman, ky roman, lirik

roman, pastoral roman, otobiyografik roman, ak roman, bilimkurgu

roman, belgesel roman" olarak isimlendirilebilir.

a. Sosyal roman: Toplumsal sorunlarn ilendii romanlardr. Bu tr

romanlarda ekonomik sorunlar, snflar aras atmalar, rejim

deiiklikleri, esaret, g gibi toplumsal yaam dorudan ilgilendiren

konular anlatlr.

b. Tarih roman: Konularn tarihte yaam kahramanlarla, onlar

kuatan gerek veya hayal kiilerin hayat ve maceralarndan alan

roman trdr. Bu roman tr, gemite yaanm nemli olaylar

konu alr. Ancak tarihten daha derinlerde yatan insanla ilgili daha

evresel bir gerei aratrmak amacyla da yazlr. Yazar, tarih

gerekleri kendi hayal gc ile birletirerek anlatr.

c. Macera (serven) roman: Gnlk yaamda gereklemesi ok zor

olan artc, gizemli olaylar srkleyici bir anlatmla ele alan

romanlardr. Bu tr romanlarda "olay" her ey demektir. Romanc,

okuyucunun merakn hep zirvede tutar. Bu romanlarda olaylarn

akna uygun olarak ok zengin ve deiken bir evre anlatm

vardr. Kahramanlar olay ekseninde srekli hareket hlindedir. Bu

romanlarda okuyucuya hoa vakit geirtmek amalanr.

d. Tahlil (zmleme) roman: nsanlarn ruhsal ve psikolojik

durumlarn, olaylar karsndaki tepkilerini ve davran biimlerini

ileyen roman trdr. Bu romanlarn hatra tr yazlara yakn bir

anlatm vardr. Tahlil romanlar, kiilerin ruhsal durumlarn

ayrntlaryla zmlemeye alr. Bu romanlarda grnen

olaylardan ok, olaylarn kii zerindeki yansmalar konu edinilir.

Ruhun derinliklerine inilir, bilinaltndaki gizemli istekler aa

karlmaya allr. Bu nedenle bu romanlara "psikolojik roman' da

denir.

Dnya Edebiyatnda Roman

Roman Avrupa'da szl edebiyattaki destan trnn geirdii

evrimlemenin bir rn olarak ortaya kmtr. Roman trnn ilk

rneklerini 15. yzylda Fransz yazar Rabelais vermitir.

Bugnk roman hatrlatan ilk eser 16. yzylda Rnesans'tan sonra

Givoanni Boccacio tarafndan yazlm olan "Dekameron'dur. Miguel

de Cervantes'in Don Kiot'u 16. yzyln sonlarna doru yazlmtr

ve eser. roman trnn ilk baarl rnei kabul edilir. 17. yzylda

Klasik akm iinde ortaya kan tek romanc ise Madame De La

Fayette'tir. Bu yzylda ngiltere de Daniel Defoe "Robenson

Cruze"yu, Jonathan Swift "Guliver'in Gezileri'ni yazmtr.

Bu trn yetkin rnekleri ise 19. yzylda verilmeye balanmtr.

Roman, bir tr olarak karakteristik zelliklerini romantizm ve realizm

akmlar sayesinde 19. yzylda kazanmtr. 20. yzyldaki sosyal ve

teknolojik gelimeler romana da yansmtr. Bu dnem romanclar

arasnda Amerikan edebiyatndan John Steinbeck, Ernest

Hemingway; Alman edebiyatndan Thomas Mann, Erich Maria

Remargue; Fransz edebiyatndan Andre Mourois, Jaun Paul Sartre,

Albert Camus saylabilir.

Trk Edebiyatnda Roman

Tanzimat'a kadar Trk toplumunda romann yerini destanlar,

efsaneler, mesneviler ve halk hikyeleriyle masallar tutmutur. Trk

edebiyat bugnk anlamda romanla Franszcadan yaplan eviriler

sayesinde tanmtr. Yusuf Kamil Paa nn Fransz edebiyat

Fenelon'dan yapt Telemague (Telemak)" adl eviri eser, ilk eviri

roman olarak karmza kmaktadr.

Trk edebiyatnda roman trnn ilk rnekleri Tanzimat dneminde

verilmitir. emseddin Sami'nin 'Taauk- Talat- Fitnat" adl eseri ilk

yerli roman kabul edilir. Edeb anlamda ilk roman rneklerinden biri

kabul edilen "ntibah' Namk Kemal 1876 da yazmtr. Bat

edebiyatndaki yetkin rnekler lsndeki romanlar ise Halit Ziya

Uaklgil kaleme almtr. Halit Ziya "Ma ve Siyah", "Ak- Memnu"

gibi eserleriyle yerli romana, teknik ynden Batl bir nitelik

kazandrmtr.

Hikye Roman Fark

Hikye anlatm olarak romana benzer; ama aslnda onun romandan

ok farkl yanlar vardr:

Hikye tr, romandan daha ksadr.

Hikyede temel e olaydr. Romanda ise temel e

karakter, yani kiidir. Hikyeler olay zerine kurulur, romanlar

ise kii zerine kurulur.

Hikyede tek olay bulunmasna karlk romanda birbirine

bal olaylar zinciri vardr. Romandaki olaylardan her biri

hikyeye konu olabilir.

Hikyede kahramanlarn tantmnda ayrntya girilmez,

kahramanlar her ynyle tantlmaz. Romandan farkl olarak

hikyede kiiler sadece olayla ilgili ynleriyle anlatlr. Bu

yzden hikyelerdeki kiiler bir karakter olarak karmza

kmaz.

ykde, olayn getii yer (evre) snrldr ve ayrntl olarak

anlatlmaz. Romanlarda olaylar ok olduu iin olaylarn

getii evre de genitir. Bu evreler ok ayrntl olarak

anlatlr.

Hikyeler ksa olduu iin anlatm yaln, anlalr ve zldr.

Romanlarda ise anlatm daha ar ve sanatldr.

Gstermeye Bal Edebi Metinler (Tiyatro)

Olay sahnede izleyiciye gstermek amacyla oluturulan metinlere

ise gstermeye bal edeb metin denir. Bu trn genel ad tiyatrodur.

Tiyatro

Yaanm veya yaanmas mmkn olaylarn veya insan yaamnn

eitli ynlerinin sahnede canlandrlarak oynanmasna ynelik

yazlara tiyatro denir. Tiyatro, dinsel trenlerden domutur. Daha

sonra dinden bamszlaarak bir sanat hline gelmitir. Tiyatronun

ortaya knda, insann doa olaylarn kendi bedensel

hareketleriyle simgesel olarak canlandrma abalar yatar.

Tiyatro eserleri genellikle, sahnede oynanmak zere yazlr, ancak

oynanmak iin deil de okunmak iin yazlan tiyatro eserleri de

vardr. Tiyatrolarda bir yk, sahne olarak ayrlm yerlerde

oyuncularn sz ve hareketleriyle canlandrlr. Tiyatro eseri, seyirciye

ders vermek, onu dndrmek, onu yorum yapmaya ynlendirmek

amacn tar. Bu bakmdan, pek ok sanat tiyatroyu okul olarak

grm ve tiyatro araclyla halk eitmeyi amalamtr.

Tiyatronun eleri

Yazar, eser, oyun ve seyirci unsurlarndan oluan tiyatrolar

ou zaman yazl bir metne dayanr. Bu metne senaryo denir.

Tiyatro sadece edebiyatla ilgili bir tr deildir. Tiyatro edebiyatn yan

sra oyunculuk, sahne dzeni, dekor, kostm, aydnlatma, mzik ve

dans gibi eleri de ierir.

Tiyatronun olumasnda eser (senaryo), oyuncular, sahne ve seyirci

unsurlar her zaman dikkate alnr. Btn bunlara ramen tiyatronun

temel eleri olay, kiiler, yer ve zamandr.

Oyun (piyes, tiyatro eseri: Sahnede oynanmak zere

yazlm eserlerdir. Tiyatro eserleri olaylar olu hlinde

yanstr. Olaylar yazarn azndan anlatlmaz. Eserin kiileri

tarafndan dorudan doruya canlandrlr.

Olay: Tiyatro eserinin konusunu olay oluturur. Sahnede

oyunu sergileyen kiiler arasndaki atmalar,

anlamazlklar, uyumazlklar olay veya olaylar dourur.

Olay genelde insanla insan, insanla hayvan, insanla doa,

insanla doast varlklar arasndaki atmadan,

mcadeleden doar. Tiyatro eserindeki olaylarn geliimi

perde ve sahneyi meydana getirir. Olay, ounlukla gerek

yaamdan alnr ya da geree uygun olur. Tiyatro eserinde

olaylarn hareket hlinde sergilenmesine aksiyon (eylem)

denir.

Kiiler: Tiyatro eserini sahnede canlandran kiilerdir. Bunlara

oyuncu denir. Tiyatro eserinde kiiler eylem iinde verilir.

Kiiler aralarnda atma bulunan varlklardr. Kiiler temsil

ettikleri karaktere uygun eylemler sergiler. Oyun kiisi ya

insann ortak ve genel zelliklerini simgeleyebilecek biimde

tip olarak ele alnr ya da insann kiisel zelliklerini

yanstacak biimde karakter olarak ilenir.

Sahne: Tiyatroda oyunun, oynand olayn getii yerdir.

Sahne seyircilerin kolayca grebilecei yksekliktedir.

Sahne; mzik, uyum gibi her trl gsteriye uygun

tasarmdadr.

Yer ve zaman: Sahnede canlandrlan olay hangi zaman

diliminde ve nasl bir yerde geiyorsa, o dnemin ve o yerin o

zamanki grnm ve biimi, zellikleri sahnede aynen

canlandrlarak verilir.

Seyirci: Tiyatro izleyicisine seyirci denir. Tiyatroyu dier

trlerden ayran en nemli zelliklerden biri de seyircidir.

Seyirci olmadan tiyatro olmaz.

Tiyatro Trleri

Tiyatro iin, konusuna ve sahnede sunulu biimine gre trajedi,

komedi, dram, monolog ve mzikli tiyatrolar (opera, operet, opera

komik, vodvil, bale) gibi zel adlandrmalar da kullanlr. Burada,

aslnda ada tiyatro konu edilmektedir. Ancak tiyatronun bir btn

olarak alglanabilmesi asndan genel bir ablon eklinde trlerinin

gsterilmesi uygun grlmtr.

1. Klasik Tiyatro: Klasik tiyatro, manzum ekilde yazlan dramatik

iirlerdir.

2. Mzikli Tiyatro: Mzikli tiyatrolar, szleri mzikle bestelenerek

sahnede canlandrlan oyunlardr. Bu tr tiyatrolarda konunun bir

blm veya tamam bestelenmi olabilir. Mzikli tiyatrolar opera,

operet, komedi mzikal, bale, rev ve ske gibi blmlere ayrlr.

Opera: Trajedi ve dramn btn szlerinin mzikle

bestelenmi eklidir. Tamam bestelenmi olarak mzik

eliinde sahnelenen operalar, kltr seviyesi yksek olan

toplumsal tabakalara seslenir. Mzikli ve duygusal tiyatro

eserleri iinde sanat deeri en yksek tr olan operalarda,

oyuncular eseri byk bir orkestra eliinde sahneler.

Operet: Bu tiyatro trnde szlerin bir ksm mzikli, dier

ksm mziksizdir. Operetlerde oyunun mziksiz olan ksm

daha fazladr. Halkn pek ok kesimini ieren geni bir kitleye

seslenir. Basit bir anlatm olan operet, halkn anlayabilecei

bir dile sahiptir. Bu tr, halk iin yazlan, onu seviyesine

uygun olan elenceli ve hafif konular ierir.

Komedi mzikal: Vodvil veya komedi tr oyunlarn arasna

mzik paralarnn konmas eklinde ortaya kan tiyatrodur.

Bale: Szsz tiyatro oyunu olan bale, sahne eserindeki

konunun mzik ve dansla canlandrlmasndan ibarettir.

Rev: Tablo, ske, ark ve monolog gibi sahnelerden kurulu,

daha ok. gndelik olaylar alaya alan ve talayan gsteri

trne denir. Operetin daha hafif bir biimi olan rev;

dedikoducu, geveze, boboaz bir kadn ile bir erkein

konumalar eklinde sergilenir. Aralarda mzik ve danslara

yer verilir.

Ske: Genellikle bir nkteyle son bulan, az kiili ve yaln,

akac bir ierii olan ksa, mzikli oyundur.

3. Modern (ada) Tiyatro

Modern tiyatroda, klasik tiyatronun btn kalplar yklmtr. Modern

tiyatro, yaam klasik tiyatrodaki gibi anlatmakla kalmaz; grnmeyen

i yzyle de ortaya koyar. Modern tiyatro, doay, yaam olduu

gibi taklit etmez. nsann ok zengin bir i dnyas vardr. Bu i

dnya, toplum ve doa mantna uymayabilir. Modern tiyatro da

insann bu karmak i dnyasn kefe kar. Bu nedenle, modern

tiyatroda sahnede sama gibi grnen szler sylenebilir, dengesiz

hareketler yaplabilir.

Dnya Edebiyatnda Tiyatro

Tiyatro, insanla birlikte domu bir trdr. Bu terim genellikle temsil

edilen eser anlamnda kullanlan Yunanca theatron szcnden

gelmektedir. nk gnmzdeki anlamyla ada (modern)

tiyatronun balangc eski Yunan da Ba Bozumu Tanrs Dionysos

(Diyanizos) adna yaplan dinsel trenlere dayanmaktadr. Bu

trenlerde kei postuna brnen insanlar koro hlinde arklar, iirler

syler; dans ederlerdi. Thespis (Tespis baz kaynaklarda Tepsis-)

adnda bir air, M 6. yzylda koronun karsna bir oyuncu (aktr)

kararak klasik tiyatroda diyalou balatmtr. Daha sonra Aiskhylos

(Ayklos) ikinci oyuncuyu, Sophokles (Sofokles) ise nc oyuncuyu

sahneye koronun karsna karmtr. Euripides (ripides) de

eserleriyle tiyatronun gelimesine katk salamtr. Bylece klasik

tiyatroda koro, giderek nemini yitirmi ve modern tiyatronun

temelleri atlmtr.

Tiyatro, ilk insan topluluklaryla birlikte ortaya km, antik alarda

asl kimliine kavumaya balamtr. Bununla birlikte ilk tiyatro

enlii M 534te Atinada dzenlenmitir.

Trk Edebiyatnda Tiyatro

Trk tiyatrosunu geleneksel tiyatro ve modern tiyatro olmak zere iki

balkta incelemek doru olacaktr.

1. Geleneksel Trk Tiyatrosu

Trk toplumunda tiyatronun ne zaman baladna dair kesin bilgiler

bulunmamaktadr. Ancak ozanlarn; yu, sr, len ad verilen

dinsel trenlerdeki gsterileri Trk tiyatrosunun temeli saylmaktadr.

Trk edebiyatnda tiyatro ihtiyac asrlarca ortaoyunu, karagz,

meddah ve ky seyirlik oyunu gelenekleriyle karlanmtr.

1. Karagz

2. Orta Oyunu

3. Meddah

4. Ky Seyirlik Oyunu

Geleneksel Trk tiyatrosu, alar boyunca srp gelen ve Trk

kltrnn rn olan tiyatro trleridir. ark, dans, sz oyunlar ve

taklit geleneksel Trk tiyatrosunun eleridir. Doalamaya dayanan

bu tiyatronun temel esi gldrdr. Oyun kiilikleri tip

dzeyindedir, karakter boyutuna ulamaz. Bu tiyatro, kurumsal bir

nitelik tamaz. Bayram, dn, snnet gibi zel gnlerde sergilenir.

2. Modern Trk Tiyatrosu

1. Trajedi

2. Komedi

3. Dram

ada tiyatro metne dayaldr. Kurumsal nitelik tar. Sadece

elendirmeyi amalamaz. Bu balamda trajedi, komedi, dram,

melodram gibi trlere ilgi gsterir. Sahne, dekor gibi temel eleri

ihmal etmez. Trk edebiyatnda Batl anlamdaki (modern) ilk tiyatro

eseri inasinin Tanzimat Dneminde yazd air Evlenmesi

(1859)dir. Bu dnemde tiyatro, halk eitmenin arac olarak grlm

ve kullanlmtr. Bu oyunda da zaten grc usul ile evlenme

eletirilmektedir. Modern Trk tiyatrosu, 1860ta Gedikpaa

Tiyatrosunun kurulmasyla tiyatro kurumsallamaya balamtr.

Ahmet Vefik Paann bu srece byk katks olmutur. II. Dnem

Tanzimatlarndan olan Ahmet Vefik Paa, tiyatroya byk emek

vermi; Moliereden eviriler yapmtr. Bursada kendi adyla tiyatro

am ve tiyatroyu Anadoluya yaymtr. Tiyatrolarda nce Batdan

yaplan uyarlamalar, sonra yerli eserler oynanmtr. Namk Kemal.

Recaizde Mahmut Ekrem. Abdlhak Hamit, Ahmet Mithat Efendi

nemli tiyatro eserleri kaleme almtr.

1914te Darlbedayi kurulmutur. lk Trk kadn tiyatrocusu olan Afife

Jale 1920de sahneye kmtr. Msahipzade Celal, Reat Nuri

Gntekin, Halit Fahri Ozansoy, Faruk Nafiz amlbel bu konuda

eserler kaleme almlardr. 1927de, Darlbedayi nin bana geen

Muhsin Erturul, bugnk Trk tiyatrosunun temellerini atmtr.

Cumhuriyet Dneminde, devlet tiyatrolar oalmtr. zellikle

1960larda devlet tiyatrolarnn saysnda byk bir art grlmtr.

Cumhuriyet dneminde Ahmet Kutsi Tecer, Necip Fazl Ksakrek,

Cevat Fehmi Bakut, Haldun Taner, Ahmet Muhip Dranas, Tark

Bura, Necati Cumal, Nezihe Araz, Gngr Dilmen, Recep Bilginer,

Turan Oflazolu, Orhan Asena tiyatro ile ilgili eserler vermilerdir.

iir Bilgisi

Duygu ve dnceleri ll ve kafiyeli olarak anlatma yoluna

nazm denir. Nazm szcnn szlk anlam dizmek, dzene

koymaktr. Duygu ve dncelerin, insan ruhunda rpertiler

uyandracak biimde, ll-lsz, kafiyeli-kafiyesiz olarak

genellikle dizeler hlinde anlatlan ekline iir denir.

iir, bir ana duygu etrafnda rglenir. Dier kompozisyon trlerinde

olduu gibi iir de bir plana sahiptir. Ancak her ll ve kafiyeli

metin, iir deildir. iirde duygu temel unsurdur ama duygunun

dnda dnce ve hayal de vardr. iirde sanat esi ar

basar. Bu bakmdan iirde szck seimi ne kar. Aslnda iir,

szcklerin ahenk oluturacak ekilde bir araya getirilmesinden

oluur. iir yazana air denir. Halk iiri yazan ve bunu alp

syleyene de ozan denir.

1. Nazm Birimi

Dize (Msra)

Beyit

Bent

Drtlk

Kta

2. Nazm ekli (Nazm Biimi)

3. iirde Ahenk

l

o Aruz ls

o Hece ls

o Serbest l

Kafiye (Uyak)

o Yarm Kafiye

o Tam Kafiye

o Zengin Kafiye

o Tun Kafiye

o Cinasl Kafiye

Redif

Kafiye rgs (Kafiye emas)

4. iir Trleri (Konularna Gre iirler)

Lirik iir

Epik iir

Pastoral iir

Didaktik iir

Satirik iir

Dramatik iir

III. NTE: SZL ANLATIM

Konferans

Bilimsel veya gncel bir konuda, konunun uzman olan kiilerce

yaplan aklayc, retici konumalardr. Konferans, bilim, sanat,

edebiyat gibi farkl alanlarda, uzman bir kiinin belli bir konuyu

aklamak veya retmek iin bir topluluk karsnda yapt

konumadr. Konferansta dil, anlatlan konuya, dinleyicilere gre

deiir. nemli olan, konumacnn anlalr olmas, konuyu belirgin

ynleriyle vermesi, uzun ve karmak cmlelerden kanmasdr.

Konferans sonunda dinleyiciler soru sorabilir. Bu durumda

konumac, sorulara hazrlkl olmal, sorulan herhangi bir tartmaya

kap aralamayacak ekilde cevaplamaldr. Ancak sorulara ayrlan

sre ok uzun olmamaldr.

Konferansn zellikleri unlardr:

Hazrlkl olarak yaplan konumalardr, daha ok akademik

ortamlarda yaplr.

Ama dinleyicilere bir dnceyi alamak ya da onlar bir

hedefe ynlendirmek deil, belli bir konuda bilgilendirmektir.

Konferans veren kii, hitabet yeteneinden ok bilgisini ve

dncelerini ortaya koymaldr.

Bilimsel toplantlarda sylenen ve akademik hitabet trne

giren sylevler de konferans saylr.

Ak Oturum

Sponsorlu Balantlar

Geni kitleleri ilgilendiren bir konunun, konuyla ilgili uzmanlar

tarafndan bir bakan ynetiminde ve dinleyiciler nnde tartld

konumalara denir. Dier bir ifadeyle gncel bir olay veya toplumu

ilgilendiren bir sorunun dinleyiciler nnde bir bakan ynetiminde

tartld konumalara ak oturum denir.

Ak oturum kalabalk bir izleyici nnde gerekletirilir. Bir salonda

topluluk nnde olabildii gibi, radyo veya televizyondan da

yaplabilir. Konusu nceden belli olan ak oturumda bir bakan ve

en fazla alt konumac vardr. Bakan zaman iyi kullanmaldr.

Bunun iin konumaclara eit sreler verir, sorularla konumaclarn

bak alarn snrlandrr veya geniletir. Bakan konumaclara

soru sorar. Programn sonunda ise nceden not ald konumalar

zetleyerek birbiriyle ilikilendirir.

Ak oturumda bir sonuca varma amac yoktur. Ak oturumun amac,

merak edilen bir konuda dinleyicileri ayrntl bir ekilde

bilgilendirmektir.

Ak oturumun zellikleri unlardr:

Bir salonda, televizyon veya radyoda bir dinleyici grubunun

nnde veya dinleyiciler olmadan da yaplabilir.

Konumac says ile be arasnda deiir. Sresi ele

alnan konuya gre deiir.

Bakan, nce konumaclar tantr ve onlara srasyla sz

hakk verir.

Bakann konu hakknda bilgili olmas, konumaclara eit

sre vermesi, tarafsz olmas, konu dna klmasn

engellemesi, konumaclar sorularyla ynlendirerek

gerektiinde ksa deerlendirmeler yapabilmesi gerekir.

Sempozyum (Bilgi leni)

Genellikle akademik bir konunun, uzmanlar tarafndan deiik

boyutlaryla ele alnd seri konumalardr. Belli bir konuda eitli

konumaclarn katlmyla dzenlenen bilimsel toplantlara

sempozyum denir. Sempozyumda konu, alannda uzman kiilerce

farkl ynleriyle ele alnr. Sempozyumlar genellikle bilimsel

toplantlardr. Bilim, sanat, ekonomi, siyaset vb. gibi bir konuda

alannda yetkin kiiler, zel izleyici topluluuna bildiri sunar.

Sempozyumdan nce dzenleme kurulu oluturularak konu belirlenir.

Bakan ve konumaclar saptanr. Bakan, konuyu dinleyicilere

sunar, konu ile ilgili gerekli aklamalar yapar. Konunun kapsamna

gre bir veya birka oturumda dzenlenen sempozyum sonunda

ortaya konan grlerin ksa bir zetini yapar. Sempozyum sonunda

bildiriler ve alnan kararlar baslarak kamuoyuna duyurulur.

Sempozyumu ak oturum ve dier tartma trlerinden ayran

zellik, sempozyumda zel davetli dinleyicilerin olmas ve yaplan

tartmalarn, kararlarn bilimsel deer tad iin baslarak

kamuoyuna duyurulmasdr.

Sempozyumun zellikleri unlardr:

Bilimsel ve ciddi bir sohbet havas iinde geer.

Konumaclar konuyu kendi uzmanlk alanlar asndan ele

alr.

Ama konuyu tartmak deil, olumsuz ve olumlu ynleriyle

deerlendirerek gerekli zmleri retmektir.

Bir bakan tarafndan ynetilir.

Konumac says ile alt arasnda deiir.

Konumaclarn konuma sreleri be ile yirmi dakika

arasndadr.

Konunun nemine gre birka oturumda, ayr ayr

salonlarda, birka gn boyunca srebilir.

Forum

Panelin devamnda yaplan, dinleyicilerin de tartmaya katld

konumalardr. Forum, aslnda bal bana bir tartma tr deildir,

toplu tartmalarn nemli bir blmdr. Foruma panelin devam da

denebilir. nk panel sonunda dinleyiciler, konumaclara sorular

sorabilir. Bu sorularla tartma, konumaclardan dinleyicilere de

geebilir. te tartmann dinleyicilere de getii bu tr tartmalara

forum denir. Forum da dier tartma trleri gibi bir bakan tarafndan

ynetilir. Forum sayesinde dinleyiciler konu zerinde daha aktif

dnme olana bulur.

Forumu panel ve ak oturumdan ayran zellik, konumalarn

sonunda dinleyicilerin de tartmaya katlp dncelerini

anlatabilmeleridir.

Forumun zellikleri unlardr:

Forum, bir sorun zerinde btn ilgililerin grlerini

renmek iin yaplan bir toplant trdr.

Forumda konumalarn yannda dinleyiciler tartmaya katlp

fikirlerini aklayabilirler.

Formun en belirgin zellii sosyal bir sorunun geni kitleler

nnde btn ayrntlaryla tartlmas ve dinleyicilerin de bu

tartmann iinde aktif olarak yer almalardr.

Bakann tartma konusunu ok iyi bilmesi, konumac ve

dinleyicileri iyi tanmas, olay ve konumaclar ksa srede

doru bir ekilde alglamas, farkl dnceler arasnda

ilikiler kurabilecek kltr, anlay ve yeteneine sahip

olmas ok nemlidir. Ayrca konumann akn

ynlendirebilecek bir hogr ve otoriteyi de ustalkla

kullanmas gerekmektedir.

Forumda konumaclara hem soru sormak hem de

aklamalarda bulunmak zere dinleyicilere sz hakk

verilecei belirtilir. Konumalarn, aklamalarn ve sorularn

forumun konusu etrafnda birlemesi gerektii vurgulanr.

Forumda konuulacak konu, toplanty dzenleyen biri

tarafndan aklanr. Katlanlardan isteyenler sz alarak

konuur.

Mnazara

ki kart dncenin, iki grup arasnda bir jri nnde tartld

konumalardr. Daha ok, okullarda uygulanan bir tartma eididir.

Aytma da denir. Konuma kurallarna uygun bir ekilde

gerekletirilen mnazarada bir tez ve antitez vardr. Mnazarada

birer cmle ile ifade edilen dnce, bir hakem kurulu (jri) nnde,

en az iki grup arasnda tartlr. Her grubun bir bakan vardr,

bakanlar grubun szcs durumundadr.

Mnazarada ama, rencilerin dersin dnda baka kitaplar

okumasn ve incelemesini salamak, onlarn konuma becerilerini

gelitirmek, dnceler arasnda ba kurabilmek, dncelerini

kusursuz bir ekilde dile getirmektir. Bylece mnazara sayesinde

rencilerin konuma yetenei geliir, yorum becerileri artar. Bylece

renciler, farkl konular zerinde fikir retme, kendi fikrini savunma

yetisi kazanrlar.

Mnazara, tartmadan yarma havasnda gerekletirilmesi

bakmndan farkllk gsterir. nk tartmalarda yarma havas

yoktur ama mnazaralarda vardr. nk mnazarada hakem heyeti

(jri) tarafndan birinci olan grup seilecektir.

Mnazarann zellikleri unlardr:

Savunulan dnceyi kantlama ve tartmadan galip kma

amac gdlr.

Konumac says bir ile drt arasnda deiebilir, gruplar

szclerini veya bakanlarn nceden belirler.

Konumalar yapldktan sonra jri, konumaclarn

hazrlklarn, savunmalarn ve konuma becerilerini dikkate

alarak bir deerlendirme yapar ve yarmann galibini belirler.

Genellikle okul ortamlarnda yaplan tartmalardr.

Mnazaralarn gerei belirtebilmesi, sorunlara uygun, geerli zm

yollarna ulaabilmesi iin tartanlarn baz kurallara uygun

davranmalar gerekir:

Gerei, uygun ve yararl olan bulmaya almak.

Toplantlara sorunlarn zm iin neriler hazrlayarak

gelmek.

Gnlk hayatta karlalan tartmal sorunlar zerinde,

konuyu iyice kavrayp sonularn grerek konumak.

Tartma konusu dna kmamak.

Dnceleri anlalr, ak ve ksa sylemek.

Sylenmi dnceleri, daha nceden verilmi rnekleri

tekrarlamamak.

Kart grleri birletirmeye almak.

Mnazaray benlik, kiisel stnlk sorunu yapmamak.

Toplantlarda bakanln uyarlarna kar gelmemek.

Ayn konuda st ste sz almaya almamak.

Konumay ilgiyle dinlemek.

Kendimizi vmemek, bakalarn yermemek.

Ortaya kan sonucu hogryle karlamak.

Mnazaralarda seilen konu nemli ve tartmaya deer olmaldr.

Seilen konu dnmeye yol amal, tartmalara uygun olmal ve

istenilen zamana sabilmelidir.

IV. NTE: BLMSEL YAZILAR

Bilimsel Yazlar

Bilimsel bir buluu veya aratrmay toplumla paylamak amacyla

yazlan yazlardr. Bilimsel bir yaznn en nemli zellii ak ve kesin

olmasdr. Bu metinler, alanlarnda gerekli donanmlara sahip kiiler

tarafndan ksa, z ve hemen anlalr bir nitelikte yazlr.

Bilimsel metinlerin deneme, fkra, makale gibi retici yazlara gre

daha ciddi bir slubu vardr. Dergi ve gazetede yer alan bu trlerde

ise okuyucuyla sohbet edermiesine bir slup kullanlr. Bilimsel

metinler, bilimin ciddiyetini tar. Deneme, fkra ve makale gibi trlerin

yazl amac bilgi vermektir. Ancak okuyucuyu dndrmek bir

adm ne kar. Bilimsel metinlerde ise ama, ak ve kesin bir

ekilde bilgi vermektir. Bu kesinlik bakmndan bilimsel yazlar

makaleye yaklar. nk makalelerde de kant ve kesinlik vardr.

Bir yazar, dncelerini edebi metin eklinde ortaya koyarken bir

dnr felsefi metin yazmay tercih eder. Bir ilim adam ise bilimsel

yazlar yazar. Felsefi ve bilimsel metinler retici metinler grubuna

girer. Bunlarn amalar bilgi vermektir. Edebi metinler ise yoruma

aktr. Bir eyler retme amacn gtmez. Bilimsel metinlerde ise

anlam herkes iin ayndr.

Bilimsel yazlarda, aratrlan konuyla ilgili yaplm daha nceki

almalardan yararlanlr. Daha nce bu konu zerinde alan

kiinin adn ve eserinin adn belirtmek, bilimsel etik gereidir.

Bilimsel Yazlarn Trleri

1. Bilimsel Makaleler

2. Tarama ve Deerlendirme Makaleleri

3. Konferans Raporlar

4. Toplant zetleri

Bilimsel Yazlarn Blmleri

1. Balk

2. zet

3. Giri

4. Asl metin

5. Sonu ve tartma

1. Balk

Bilimsel yazlarda balk ok nemlidir. Metnin bal, ierii

verebilecek en az szckten olumaldr. Uygun balk konulamam

bir bilimsel metin okuyucunun dikkatini ekemez. nk balk;

metnin etiketi durumundadr.

2. zet

Bilimsel yazlarn zet blmlerinde, metnin tamamnda anlatlanlarn

kltlerek bir paragraf haline getirilmi biimi yer alr. Bu zet

metnin ieriini tam anlamyla ifade edebilecek zellikte olmaldr.

Ayrca zet ksmnda, aratrmann amalar, aratrma yntemleri,

aratrma bulgular, sonular ve bu sonularn nemi zerinde

durulur.

3. Giri

Bilimsel makalelerin giri blm nasl yazlmaldr?

1. Makalede ifade edilenlerin kolay ve doru anlalmasna

yarayacak temel bilgiler verilmelidir. Yazda geen her trl

terim ve ksaltmann ne anlama geldii aklanmaldr.

2. almann gereklilii ortaya konur.

3. Makalede ilenen konunun daha nceki yaynlarda nasl ele

alnd anlatlr.

4. Makaleye konu olan aratrmada nasl bir yntem izlendii ve

bu yntemin seili sebebi ortaya konur.

5. Aratrmada ana bulgular dile getirilir ve sonular belirtilir.

4. Asl Metin

Bilimsel yazlarn malzeme ve yntemler ksmnda yazarn neyi, niin

ve nasl kullandn okuyucuya aklamas gerekir. Yazar bylece

kendisinden sonra baka bir uzman kiinin ayn almay tekrar

etmesini salar.

5. Sonu ve Tartma

Bilimsel makalelerin tartma ve sonu blmlerinde aratrma

sonucu elde edilen bulgular ak ve anlalr bir ekilde ortaya konur,

tartlp genelletirilir, baka almalarla ilikilendirilir. Ayrca

yaplan almann gnlk hayattaki yeri ve nemi zerinde durulur.

Dipnot Koyma

Yazda geen herhangi bir sz ya da szckle ilgili olarak sayfa

altna konan aydnlatc veya kaynak belirten aklamaya dipnot

denir. Dipnot koyarken u noktalara dikkat edilir:

Yazda dipnot gereken cmlenin sonuna, parantez iinde

kanc dipnot olduunu gsteren numara konur. Sonra ayn

sayfann sonuna ekilen dipnot izgisinin altna dipnot

numaras yazlarak kaynan ad belirtilir veya aklama

yaplr. Dipnot, baz yazlarda, parantez iinde yldz iaretiyle

de gsterilir.

Dipnot, bir kaynak eserse, yazarn ad, kitabn ya da yaznn

bal, varsa cilt numaras, basmevinin ad, kitabn basld

yer, basm tarihi ve sayfa numaras yazlr.

rnek: (1) Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, 21.

Bask, stanbul 1997

Ayn kaynak tekrar verilirse ve araya baka yayn

girmemise, ad geen eser ifadesinin ksaltmas olan

(a.g.e.) yazlr ve hangi sayfadan yararlanlmsa, o belirtilir.

Kaynak bir dergi ise, yazarn ad ve soyad yazldktan sonra,

yararlanlan yaznn bal trnak iine alnr, daha sonra

derginin ad, cilt, say, basm tarihi ve sayfa numaras

gsterilir.

rnek: (5) Kemal Eraslan, aatay Edebiyat, Trkoloji Dergisi, c.

XI., sy. 4 (1967) s. 487-493

Dipnota konu olan eserde birden fazla yazar ad varsa, hepsi

arka arkaya yazlr. Eer yazar ad ten fazlaysa, ilk

sradaki yazarn ad belirtilir ve arkasndan ve dierleri sz

eklenir.

rnek: zzettin nder ve Dierleri, Trkiyede Kamu Maliyesi, Trk

Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1933, s. 12

Dipnotta konu olan eser eviriyse srasyla yazar ad, eser

ad, evirmen ad, yaynlayan yayn evinin ad, numaras,

basld yer ve yl ile sayfa belirtilir.

rnek: Peter F. Drucker, Deiim a Ynetimi, ev. Zlf Dicleli,

Trk Henkel Dergisi Yaynlar, No:4, stanbul 1995, s. 25

Bu alntlarda faydalanlan eser ve yazar isimleri sonda kaynaka

blmnde yazarlarn soyadlarna gre alfabetik sralanarak verilir.

Bilimsel Yazlarn zellikleri

Bilimsel yazlarda dil gndergesel ilevde kullanlr.

Bir niversitenin ne kadar ok bilimsel makalesi yaymlanrsa

itibar da o derece artar. Hem lkenin hem de niversitenin

ismi duyulur.

Bu metinler balk, zet, giri, asl metin, sonu ve tartma

blmlerinden oluur.

Alannda uzman kiilerce kaleme alnr.

Bilimsel metinlerde nesnel bir anlatm benimsenir.Kiisel

dnceler ve yorumlar anlatma katlmaz.

Ortaya konan nesnel grler ise salam kaynaklara

dayandrlr ve bu kaynaklar yaznn sonunda belirtilir.

Bilimsel metinlerde ak, anlalr bir dil kullanlr.

Dilin gndergesel ilevi ne kar.

Terimlere oka yer verilir.

Bu metinler ok anlamlla kapaldr.

Bilimsel Yazlarla Makalenin Benzerlik ve Farklar

Her iki trde de anlatlanlarn kantlanmas gerekir.

Her iki tr de kurall cmlelerle kurulurlar.

ki trde de ama okuyucuyu bilgilendirmektir.

Bilimsel yazlar makaleye gre daha geni bir aratrmaya

dayanrlar.

Bilimsel yazlarn okuyucusunun belli bir birikime sahip

olmas gerekir. Ancak makale her kesime hitap edebilir.

Bilimsel Yazlarla lgili Terimler

Bibliyografya: Kaynaka

Kaynaka: Belli bir konu, yer veya dnemle ilgili yaynlar kapsayan

veya en iyilerini seen eser

Dokmantasyon: Belge bilimi. Bir konu hakkndaki bilgilerin

toplanmas, analiz edilmesi, saklanmas ve duyurulmas

Dipnot: Sayfa iinde geen herhangi bir dnce veya bilgi ile ilgili

olarak sayfa altna konulan aklama

ndeks: Bir kitabn veya derginin kii, konu, yer ad vb. bakmndan

iindekileri yer numarasyla belirten ve eserin arkasnda yer alan

alfabetik liste, dizin, fihrist