T.C. KLTR BAKANLIGIANITLARVEMZELER GENEL MDRLGxv.A R A T I R M A SONULARITOPLANTISII. cn.rAnkara, 1998T.C. KLTRBAKANLIGI No: 2010 ve Mzeler Genel No:58YAY/NA HAZ/RLAYANLARKorayHayriinnisa AKMAKF BAYRAMFiliz KAYMAZNuray TARLANAdil ZMEHaydar DNMEZNazNurgl KAYAMeltem DEMiRMeryemUYANIKERUYUM AJANS229 39 nANKARAISBN: 975-17-1880-5(1. 1881-3)ISSN: 1017-7663Not:Bildiriler, sahiplerindenve gre KLTRBAKANLlGI KTPHANE ANKARA-1998 SayfaSacit PEKAKKappadokya'da Post-BizansDnemi Dini Mimarisi i: veevresi 1Robert OUSTERHOUTThe1996 Survey At Kilise .45\Metin AHUNBAYBinbirkilise ve Ayatekla 1996 Yzey 59Scott REDFORDPavi1ions Southeast of Alanya 71Mine Orta Grc Mimarisi 1996 Yzey 97Kemalettin KROGLU1996 Artvin-ArdahanYzey 127D Orta da Harput Yzey 1996 Y .... .157Maria ANDALOROKk 1996 The Wall Paintings:Chronological Sequence, Technique and Materials 183Vincenzo RUGGIERIAn Archaelogical Survey in the Gulf of Keramosand on the Northem Shore of the Peninsula of Halikamassos .....201Albrecht BERGER (Mokisos) Yzey 227Peter BROWN Tahirler Kyndeki Kiliseler zerineAlan ...239Levent Egemen VARDAR, Nalan AKYREK VARDARGalatia Blgesi Kaleleri /Yzey : Ankara 1996 " .245Serra DURUGNL1996 ili (AntikKilikya) Yzey ile Kuleler - Kaleler ve Olan 281Nergis 1996 Marmara Yan Sonar Ekinlik Mermer .295CemalPULAK1996 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .307Mustafa H. SAYARTrakya'da Epigrafi ve Tarihi - 1996 323Mustafa H. SAYARKilikya'da Epigrafi ve Tarihi - 1996 331Thomas DREW-BEARPisidia Antiokheia' dan Yeni .361Thomas CORSTENKibyra 1996 367Blent Gler Vedat Termessos ve Egemenlik Epigrafik- Tarihi Yzey (1992-1996 371Ender V Yzey 383Wolfgang BLMELEpigraphische Forschungen im Westen Kariens1996 387Kyriacos LAMBRIANIDES, Nigel SPENCERTheMadra ay Delta ArchaeologicalProject 1996 Season :Archaeological and GeomorphologicalSurveyat Altmovain NorthwestAnatolia 397 NERLikya Limanlannm Kaderi(TekeJeoarkeolojik.419KAPPADOKYA'DA 1: VESacit PEKAK* Devleti idaresi gayrimslimtebaa gnmzekadar birok Bu bykbirblm demografiknfus,sosyo-kltrel ve ekonomik ele al-Buna gayrimslim eserleri yeterince ele bunda kltrkadar, bu alanda * Yrd.Do.Dr, Sacit PEKAK, Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat TarihiAnabilim Beytepe ANKARA1 Devleti'nde gayrimslimdemografik son danbiri nedeniylebkz. A. Gler, Devleti 'nde 1997.Gayrimslimlerinticari faaliyetleri bkz.A. Ticaretinde GayriMslimler, Ankara1983. iin bkz. G. Bozkurt, Gayri-mslim Hukuki Durumu(1839-1814), Ankara 19962 bukonuyuelealan olduka Bugne kadar E. Parman, ve evresi Hacettepe ni-versitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi 5/2 Ankara 1988, s.123-128; F. "XIX. Os- Dnemi KayseriYresi Hristiyan Gennir ve Endrlk Kili-seleri", Belleten205 (1989), s. 1663-1682; F. BirAkdenizYer-Kaya Ky (Levisi) ve Kiliseleri", BelletenLV 1991, s. 473-482; F. Anadolu Kiliselerinden Belirlemeler ve Kimi SanatTarihinde Gner Hacettepeniversitesi Arma- Dizisi, Ankara 1993, s.213-238;. S. Pekak, "Gzelyurt'ta(Gelveri) Bizans,Post-BizansKiliseleri I", HacettepeUniversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, cilt10, 2 1993), s.123-160; S. Pekak,"Gzelyurt'ta (Gelveri) BulunanBizans, Post-BizansDnemi Kiliseleri 2", Hacettepeniversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, cilt ll, 1-2 1994), s.I77-216. F. rneklerle Dnemi XIX.Ege Blgesi Kiliseleri; Gkeada Ky", daetkisi GnmzdeAnadolu'nunhemen her blgesinde, byk 19.2.vedaedilen . Bu 1996 tara- projenin bir ili iin-deki Post-Bizans' Dnemi kiliseleri eleve

. Meryem Ana Kilisesi Kalesi'nin gneyinde, hakimbirtepede, gi- zerindeki yedibir kitabesindenMeryem' e ithaf bir kilise XI. Trk Tarih Kongresi 5-9 Eyll i 990, Ankarai 994, i 987-2000; daki kiliseler i-inbkz.Z. Karaca, 'da Dnemi RumKiliseleri, i 995;S. Pekak,"18.-19. Anadolu'da GayrimslimlerinFaaliyetleri ve Foa'dakiPost-Bizans Kiliseleri",Gnmze Foa, Ankara i 997, s. 75-983 Bukonudaki ennemli sorulardanbiri,tespit edilenkitabelerinevrilmesidir. rneklerde degibi, dolu olan ve yerel birdille tespit edilen kitabelerin evrilmesinde byk zorluklar Bunun bueserlerin bugne yeterince tespit ve belgelerneleri iin birsenteze iin henz erkendir..4ileve kylerindebulunanPost-BizansDnemi kiliseleriiinbkz.S.Y. tken,A. Durukan,H. Acunve S. Pekak, Trkiye 'deVa/af Abideler ve Eski Eserler IV,Genel Ankara 19865 "Post-Bizans" terimi, Bizans sonra, onun kltrn ve eserler iin, zellikle dillerindebenimsenenbirdeyimdir. Ancak,Anadolu'da. Mslmanolmayaneserleri iinbu deyimin konusunda Trkelarda dabu terimin, yeni ve bir buluncaya kadar sa- grmyorum,6 tmTrkiye'deki Post-Bizanseserleri ele amalayanprojeiin,3 maddi destekHacettepeFonu'naederim.Projeninilk blmnolan Kappadokya Blgesi'nde, evresindeki birgrup E. Pannan 1988 (bkz. dipnot1), iindeki ve evresindeki birka eser yayma Bunun Aksarayve Kayseri illerindeki eserler iini 997 devam edile-cektir. Bukonusunu ve evresindeki1996 Ey-ll'ndeki bir iznini veren Kltr ve Mzeler Genel M- Temsilcisi, Mzesi Mahmut Altuncan'a,cilerim NihaI Elvan, zge Kurt ve Hasan Karakaya'ya, her trl Valisi Saym bor bilirim.7 S. Eyice, harflerlebir salnameyi kaynak gstererek, bura-da iki kilise "bunlardan birincisi olan" Hagios Georgios Kilisesi'nin1797' de2KitabeTON IIEPIKAAAEATONLlEKBAeTIPWNNAONELillIMAN KAINON MHTPI eEOY eAorurrsMEI1I11111TONTeN KArrrrALlOKON AAON TIP TWTOI, AXPANTEIloIII................................................. amul Ox:wapwu evirisi"(Bu)ok gzel kiliseyi temellerinden ...... yeni, AnnesineByk zahmet ve masraflarla rahip Paisios.......Kappadokya.............. ok temiz ok sevgili16 Ekim1849 kubbesinin 1880ve 1885' de mahfilinin belirtir.1870' de ise drt bir an kulesinin ekler. Yazar deki "ikincikilise" olarak kiliseninbiriGreke, Grek harfleriyleTrke ikikitabesininbelirterekTrke kitabeninmetnini verir: "Mecid olsunmr-SultanAbdul Mecid Zira sayesinde oldu bu kilisa/ Kayseriyerahibiidi Paisios pir-i valia/ Nazianzu Leontios Gregorkalfa! Bi Hamd-AllahitmamolduokuFerahlatarihin! Veledetullahaemanet maankasaba!1849" Bkz. :S.Eyice"Rumharfleriile Trkebir Saluarnesi Arma- 1977, s. 77-102, bil. s. 90. Kitabe metni iin bkz. S. Eyice, "Aradolu'da Kitabeler (Grek harfleriyleTrke kitabeler)", Belleten, cilt XLIV, 173-176 (1980), s. 683-696, biL. s. 684-686. Bugn bizim kilisenin bir kilise HagiosGeorgios kilisesinindrt bir an kulesi oldu-bugn Damat avlusu iindeki an kulesive du-var bu ait(an kulesiiin bkz. bir sonraki eser Bugnkilisedegrlenkitabeve yan byk S. Eyice'nin kitabedir ve kitabenin olan sonu 8 Kitabelerin veevirilerini olanFener Rum Bartolemeos'a, eviri ve titizlikle yapan Diyakon Stephanos,Patrikhane'nin ktphanesinde grevliPanoyot zkurkudis'e okederim.3Kitabeden gre, kilise Paisiosdnemindete-melden ve16 Ekim1849'da Meryem'eithaf edil- Kilise CumhuriyetDnemi'nde, uzuncabir sredevlet hapishanesiolarak sonra (Resim: 1). Hapishane iin iine ikinci bir kat kareyedikdrtgen (Plan: Naos iki stunla nefe Naos narteks,iten ve yuvarlak apsisle Naosunkuzey ve gneyinde, narteksle "u"biiminde bir revak yeralmakta, revaklar apsisli dikdrtgenstkata yan merdiven blml narteks, ilenaosun neflerine Orta nefiniinerlen iki paralelduvarvebu kesenmuhtesduvarlar,hapishanehcreolarak Benzer birduvar, neflerindo- apsislerinnne Altbtn betondestekler zerine oturan dztavanla rtldr. Gnmzde apsislerekuzeyvegneydeki merdiven Ana apsis daha Anaapsisteeksende yuvarlakbir ikibirer pencerevedikdrtgenkesitli birer yer al- Eksendekivekuzeydeki iindeoldukatahrip iin fresko izleri byklkteki, kuzeyve gneyapsislerin eksenlerindebirer pencere yer Kuzeydekiapsisinkuzeyinde, gneyinde bir; gney apsisinkuzey ve gneyindebirerdikdrtgen kesitli 9 Kitabenin iinbykbirsarfedenDiyakonStephanos, nedeniyle tmnn mmkn Buarada, kitabede geen RahipPasios, blgedeki Cemil ve kiliselerininkitabelerindezikredilmektedir. Pasios, i 9. ilk KayseriZincidere rahiplik sonra Kayseri kitaplarya- S. Eyice, (1980) s. 685 (dipnot 7).10 Kilise29.00 uzunlukve 23.50 m. bublgede enbyk kiliselerden biri olmade i Kuzey revak rlerek 4 kare st kat, bugn son-radan rleniinde her biri stundan drt destekle nefe (Plan: 2). Sivri kemerlerlebirbirlerinestunlar duvarlardaduvar payelerine Ortanefin kareblmapraz, nefler sivritonozla rtldr. iki stunun rlerekhcrelerortanefin isehapishanenin mescidi olarak Beden daralan pencere kuzey ikipenceresi Bugnk zemineolduka bir dzeyde olanvoltl stun zerindekibezemeler kiliseninorijinalde ne denlizenle gstermektedir. sonderecededzgn zellikle cephedeucu ucu moti-fiyle bitensilmelerlecephekilisenin blgedeki pek okkilisenin grlentrdenkabartma ile asma vezm ile bezelidir. btn cephelerindeki dikdrtgen pencereler, ha motifi dvme demir an KulesiMeryemAnaKilisesi'nin 500m.taki Damat avlusundabir ankulesi bulun- Kulenin kemerli duvar kulenin ait kiliseye aittir (Resim: Drt ve sekizgen kule, kesme Altta, gneydekidikdrtgen yuvarlakke-sitli merdiven (Plan: 3). Alt cephesindedikdrt-gen pencereler yer ve nc katlarda, hercephesinde,incestunlar zerineoturanyuvarlakkemerler Drdnc kat di-12 Bukonuda yukandaki dipnot 7.13 Kulenin plan ve kesiti Kayseri Kltr ve Tabiat Kurulu'nuntescil Kule 16.00 ykseklikte, sekizgeniri her cephesi 1.80 m. 5 oranla daha ve drt yne birer kemerle (Plan: 4).Kule tmyle renklikesmeSuvermez, Kilise Derinkuyuilesine Suvermez blge-deki kitabesi bulunmayantek kilise olma Bykorandaharap kilisenin sadecebeden saak seviyesinekadar(Resim:3). rtsistemi ve naosdestekleri dikdrtgen kilise eksende, cepheli bir apsis, gnmzesadecekemer izleri bir narteksle (Plan: Naosun zemini molozladoludur, ancakmimariverilerden gre naosstunlarla nefe (Resim: Naosun kuzeyvegney birbirinesimetrik, boyutlu, yuvarlakkemerli drder eksendeki apsisyer Herapsisinekseninde dikdrtgen birerpencere, kuzey vegneylerinde ise dikdrtgen birer apsislerin zerindeki duvarda,eksendeki yuvarlak, yanlardaki dikdrtgen birer pencere mevcuttur.Naosun byk oranda tahrip ancakizlerden, eksen-de birgney iki bir narteksi gste-ren iki kemer izi grlebilmektedir.Kilise dzgn bezemeye 14 Kilise narteks hari 21.50 uzunluk, 15.50 15 Stunlardan kilise evresinde ancak byk bir blm bugn mevcut6DerinkuyuBlgenin nemli biri olan Derinkuyu' nun Ortadaki Malakopia (McxACXX01tecx), TrkDnemi'ndeise "Mele-gb" veya "Melegb"dr, Aksaray (Koloneia)'dan Kayseri(Kaiserieia)'yagidenBizans yoluzerindebulunanBizansDnemi'nden kalma Derinkuyu, iinde 9. ait iki kilise oranlabir kiliselerden biri belediye mze, ise cami olarakDerinkuyu, Aziz TheodorosTrion KilisesiDerinkuyu'nun Mahallesi'nde, karayolu-nunzerindebulunan kilisenin zerindeoniki kitabesiKitabeOIlANCEITTOC OUTOC O WPOU TOUTHPWNOC M IYHAOUOPICMOUEITITITOUAITOKPATOPOC COUATAN AITTOUAMECANMAITPOTPOITHCTOUAnOU IKONlOrK:TWN KATOIKOUNTWNENAITH.CPICTIANWNTHCX TOUAPXIMACTOPOC K. KUPIAKOU TOUEKXAAMAC.EITONOMATITOUWPOUOU TAIC ITPECBEIAIC K""Rlve: 8. ACIKYIlDlZ-B. Cizen: B.!>cIKYlLDlZi 32Plan 6: Derinkuyu Aziz Theodoros Kilisesi Rt"': 8. 8. ZrRKCi"",: B. />CIKYllDlZPlan 7: DerinkuyuKilisesi .: '., '961 2 3 4 SM. 1"-II i iPlan 8: zlce On Havari Kilisesi 7m.33

,,..::. : : ;f:::j-d:::::::::::...:::.! :p::.....:::::.:...::...,! !p,.:.:::.::::::.br::::::::.::::::i ;tl :::.:.:::::::....::.-1.- --'i'"Plan 9: Kaymakb Kilisesi (Kayseri Rlveve " :, .:.':.:::::::::n

.::::: ::R::::::::::::::.:#::.::.:... '9, 1Plan10: MartirDimitrins Kilisesi 34~:r...mN-::c;:Q.

'Ci]Q,)~."~ .'"c : c;:~::~ .Q,)wQl: : : :Q,)>.5"'""::c;:....'" ::O~c;:til"c;:Q.OSc;:"'""'" ::::;E........::c;:~-," o"":: -, ",. -i '." .. / ~ : . ',>l"D ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ _ - _ ~ ~ ' ~ '35"VJ0"1

. tQj-----------

----

.-..->