16. YZYLDA SEYYD GAZlDESOSYAL VE EKONOMK HAYAT

Do. Dr. Ahmet GNE*

ncelikle, "Seyyid Gazi" adyla Seyyid Gazi nefsi ve, timartekilat dairesindeki2, Seyyid Gazi kazas-nahiyesi'nin kasdedildiiifade edilmelidir. te yandan, bu makalede, incelenen kaynaklarayansd kadaryla, esasen; dini nitelikli bir kurumun, akasSeyyid Gazi klliyesinin Seyyid Gazi nefsinde, nesebi-rnilli ni-telikli denilebilecek bir oluumun, yani Karakoyunlu cemaatlerininise Seyyid Gazi krlarndaki sosyal, ekonomik vs. etkisi, sre ie-risindeki deiiklikler de dikkate alnarak karlatrmal olarak, be-lirlenmeye allmtr. Ayrca, bu makaledeki orijinal verilerTT.4383 (A), KK.1454 (B) ve KK.54l5 (C) numaral ve kodlu def-terlerden devirilmitir.

**** Gazi niversitesi Fen-Edeb. Fak. Tarih BL.retim yesi.1. Seydi Gazi imlas hakknda bkz.: TT. 438, s.: 237. Bu defter iin 3 nolu dipnota

baknz.2. Bu meyanda, vakf tekilat dairesinin zaten olduka dar olduu belirtilmelidir.

Akas, TT. 438'de; bu kmede, 8 karye, i mezraa ve bir ka iftlik kaytldr (TT. 438,s.: 142). TT. 438 hakknda yine 3 nolu dipnota baknz.

3. "Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri"dir. stanbul Babakanlk Osmanl Ar-ivi'nde korunmaktadr. Esasen l520'li yara ait tahrirlerdeki bilgileri muhtevdir.142-147 ve 219-243 sahifeleri arasndaki czler Sultann Sancana aittir. SultannSanca vakflar ile ilgili bilgiler, daha nce yazlan sahife gruplarndan ilkinde (s.: 142-147) bulunmaktadr. Ayrca, bu defter iin bkz.: T.C Babakanlk Devlet Arivleri GenelMdrl, 438 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), CI, Ankara1993, cn, Ankara 1994.

4. "Sultann Sanca Mufassal Tahrir Defteri" dir. Hicr 980 (M. 572) tarihlidir.Ankara'da Tapu Kadastro Genel Mdrl Kuyud- Kadime Arivindedir.

5. "Sultann Sanca (mufassal) Vakf Tahrir Defteri"dir. Hicr 983 (esasen, M.1575) tarihlidir. Bu da Ankara'da Tapu Kadastro Genel Mdrl KuyOd-1 Kadme Ar-ivi'ndedir.

228 AHMETGNE

Yrenin tarihi orta paleolitik dneme dein uzanmaktadr. Bu-ras M.. oOO'lerde bir Frig yerleim merkezi olmu; M.S. VII.Yzylda Araplar tarafndan fethedilmitir. kinci fetih srasndalen Seyyid Battal Gazi6, burada kendi adn tayan trbeye g-mlmtr. Adnn Seyyid Battal Gazi'den kaynakland sa-nlmaktadr. Sonra Anadolu Seluklu Devleti'nin ynetimi altnagirmitir7

Akas, Seluklular tarafndan, II. Klarslan'n 1176 ta-rihinde Bizans imparatorunu Eskiehir dolaylarnda uratt he-zimetten sonra Eskiehir ile birlikte nihai olarak ele geirilmitirxAsl nemini Seyyid Gazi adn aldktan sonra kazand anlalanbu yere Seluklular daha ilk anlardan itibaren byk himmet sarfetmilerdir9

Nitekim, (ler tepesindeki) Seyyid Battal Gazi Klliyesi,XIII. Yzyl balarnda yaplm, eitli eklemelerle gnmzeulamtr. Cami, trbe, medrese, imarethane, hankah b-lmlerinden olumaktadr. Yaplar bir avlu evresinde toplanmtr.Klliyenin en nemli yaps camidir. XIII. Yzyl banda K-larslan olu Gyaseddin Keyhsrev zamannda yaptrld,lS11'de II Bayezid zamannda onartld anlalmaktadro. Bu me-yanda Bektai tekkesi11 zellikle vurgulanmaldr.

6. Battal Gazi, menkabev bir Trk kahramandr ki, menkabeye gre, Ebu Mu-hammed Cafer b. Sultan Hseyin b. Rebi b. Abbas el-Haim isminde olup, Malatya'dadomu ve bundan dokuz yz sene nce yaamtr. Halbuki Taberi, Hicr 122 (M. 739-70)'de ehid olan Abdullah el-Battal adh tarihi bir ahsiyetten bahsediyor. Bu konudabkz.: Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda Jik Mutasavvflar, Altnc Basm, (Tarihsiz). s.:232. Yine bkz.: Pertev N. Boratav, "Batta" Mad. Jslam Ansiklopedisi (M.E.B.), c.: 2, s.:344-35 . Ayrca bkz.: Abdlkadir Karahan, "Menkbelerde ve Edebiyatta Seyyit Batta!Gazi" Eskiehir LI. Seyyit Baltal Gazi Bilimsel Semineri, 15-16 Eyll 1978, Bildiriler, s.:15-22.

7. "Eskiehir" Mad., Yurt Ansiklopedisi, c.: 4, stanbul 1982, s.: 2850. Ayrca genelolarak bkz.: Muhiddin Aslanbay, Seyitgazi'nin Tarihesi ve Seyyid Balta! Gazi'nin Hayalve Baz Menkbeleri, Eskiehir, (1953).

8. M. Aslanbay, a.g.k., s.: 7.9. M. Aslanbay, a.g.k., s.: 8.iO. "Eskiehir" Mad., Yurt Ansiklopedisi, s.: 2926. Baka bir tarzda yazlacak olur-

sa: Burada, Seluklu hkmdarlarndan Alaeddin Keykubad'n validesi tarafndan, birtrbe, bir mescid, bir medrese yapld kabul edilmektedir (M. Aslanbay, a.g.k., s.: 9).Baz kaynaklarda bu binalarda kullanlan malzemelerden bir ksmnn Bizanshlardan

rli

i,i

16. YZYLDA SEYYD GAZ'DE SOSY AL VE EKONOMK HAYAT 229

Daha sonra ise, malum olduu zere, Osmanl ynetimine gir-mitir. Seyyid Gazi bir menzil ehriydi. Eskiehir!2, Seyyid Gazi'ye,yaz konusu dnemdeki artlar dzleminde, ortalama 8-9 saatti D.Bu cmlelerden de olarak, yazldna gre, Yavuz Sultan SelimMsr seferine giderken buradan gemi ve Seyyid Gazi'de kal-mtr!4. Yine Kanuni Sultan Sleyman'n da 1548 ran seferini gi-derken Seyyid Gazi'den getii ve bu mnasebetle pek tabii olarakSeyyid Battal Gazi trbesini ziyaret ettii ve burada kald an-lalmaktadr!5. Ayrca, yazldna gre, LV. Murad da 1635'teRevan seferine giderken Seyyid Gazi'den gemitir!6. Yine, 1638seferinde de Seyyid Gazi yolunu tercih etmi ve Seyyid Gazi'deKk Asya'da ve stanbul'da rumIara kar mcadeleleriyle me-hur olan Seyyid Battal Gazi'nin trbesini ziyaret eylemitir?

A. SKAN YERLER VE NFUS

. Seyyid Gazi Nefsi'ndeNefs anlald kadaryla, esasen, bir blgedeki ayn adl mer-

kezi tavsifen kullanlan bir tabirdir. Bundan dolay, daha sonra daatfta bulunulaca zere, bu terimden hareketle, tabiatiyle, her

kalan harabelere ait olduu belirtilmektedir. Fakat, her ne suretle olursa olsun bu binalarnSeluklular tarafndan yapldna phe yoktur. Bkz.: M. Aslanbay, a.g.k., s.: LO. Bu ko-nularda ayrca bkz.: "Eskiehir" Mad., Yurt Ansiklopedisi, s.: 2850.

i I. F. KprW, a.g.k., s.: 233.2. Eskiehir, Konya ve emsali byk ehirler, bir mddet kalnan, oturak e-

hirlerdir. Bu cmleden olarak, Eskiehir, Karacahisar ile birlikte, mimari abideleri, scaksularyla ok vlm bir yerdir. Bkz.: A. Sheyl nver, "Asrlar Boyunca Seyid GaziMenzili", i. Seyyit Battal Gazi Semineri Bildirileri (1977), s.: 116. Ayrca bkz.: A. Sheylnver, "4-5 Asr nce Matrak Nasuh ki (?) Tablosundan Kanuni Devrindeki G-rntleri", Eskiehir il. Seyyit Battal Gazi Bilimsel Semineri, Bildiriler, s.: 54-59.

13. Yol zerinde, ak ve glgeli, emeli, ayrl namazgahlar bulunmaktayd.Bkz.: A. S. nver, "Asrlar Boyunca Seyid Gazi Menzili", s.: 116-117.

14. M. Aslanbay, a.g.k., s.: 19.15. M. Aslanbay, a.g.k., s.: 26.16. M. Aslanbay, a.g.k., s.: 28.17. M. Aslanbay, a.g.k., s.: 29-30. Seyyid Gazi hakknda ayrca bkz.: Suraiya Fa-

roqhi, Seyyid Gazi Revisited: The Foundation As Seen Through Sixteenth And Se-venteenth-Century Documents. Turcca, Revue D'etudes Turques, Tome XIII. 198 I. s.:90-122.

230 AHMETGNE

hangi bir yerleimin durumu, akas onun modern tarifiere uygunbir ehir, kasaba vs. olup olmad hakknda kati bir hkm vermekimkanszdrl8 Hasl, "nefs-i Seyyid Gazi" ayn adl idari biriminmerkeziydi. Bunlarla birlikte, birazdan ilenecekleri belirtilmekzere, sre ierisinde artmakla birlikte, mahalle saysnn ve nfusmiktarnn azlnn delalet ettii zere, Seyyid Gazi nefsi'nin kkbir yerleim birimi olduu sylenebilir. Yine, genelolarak, SeyyidGazi'nin bol sulu, balk baelik bir yer olduu da eklenmelidirl9

a) Mahaeler

Osmanl ehrinin zellikle ekli (fizik) ve ictimai bakmdan enarpc nitelii mahalleIere blnm olmasdr. yle ki, ehirler,ticari-snai merkezler ve esasen cami-mescidler etrafnda kurulanmahalleler olarak balca iki ksma ayrlmt20.

zer Ergen'in Stanford Shaw ve Gnl Tankut'a atfta bu-lunarak yapt bir tarife gre, zetle mahalle, genellikle bir diniyap ya da pazarn etrafnda gelien, ounlukla her birinde diniinan ve iktisadi faaliyetleri, ksaca hayat tarzlar ayn olan in-sanlarn yaad bir birimdir21

Bunlar bir yana, ilkin, Seyyid Gazi'deki mahallelerin, A'da"avarz- divaniyyeden muaf olub muafname-i erif ihsan olun-

i8. te yandan, phesiz ki "ehir" kavramnn ok sayda tarifi yaplmtr. Bun-lardan birine gre: Nfusu belirli bir snr ve yogunluu aan, ekonomisi daha ok tarmd faaliyetlerle ekillenen, as nfusundan baka tesir sahasnda yaayanlara da hizmetsaglanan yerleim birimidir. Tarih aratrmalarnda ska yararlanlan ve sosyolojik ol.duu vurgulanan bir digerine gre ise: Tarmla birlikte baka retim faaliyetleri de ger-ekletirilen hukuki stats olan yerleim merkezidir. Anlalacag zere, bu tariflerdedogndan ya da dolayl olarak, idar-demografik, sosyo-ekonomik ve kltrel kstaslaraiaret edilmektedir. Bu cmleden olarak, "ehir" belirtilen maddelerden ilki bakmndanbirka kelimeyle, belli sayda insann yaadg yerleim birimi, ikincisi ve ncs a-sndan ise, bir cmleyle, sosyal hayatn farkl kltr gruplarna, mesleklere ve iblmnegre organize edildigi ve tabiatiyle messeselemenin yogunlat ve mnasebetlerin gi-riftletigi yerleim yeridir. Bkz.: Ahmet Gne, "Karakteristik Bir Osmanl Nefsi: Gebze,Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi, c.: i, 1997, s.: 86.

19. M. Aslanbay, a.g.k., s. 30-31.20. Bkz.: A. Gne, a.g.m., s.: 87.21. Bkz.: A. Gne, a.g.m., s.: 88.

r---~~-----------~~~~-~~ ~-~-~-

i6. YZYLDA SEYYD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 23 i

mu"22aklamasyla, vakf tekilat dairesinde yer ald ifade edil-melidir. Tablo: 'de de grlecei zere, A'da 4, C'de ise 5 mahalleve bir de "reaya-y vakf- Seyyid Gazi" kalemi kaytldr. Ancak bunoktada hem Arda hem de C'de Kalkan mahallesi ile birlikte "ve"balac ile Yenice mahallesinin kaytl olduu belirtilmelidir.

Burada Arda Karapnar mahallesinin C'de Karacapnar olarakmukayyed olduu da vurgulanmaldr. Bu cmleden de olarak, ma-halle adlarndan, daha sonra ilenecek Karakoyunlular ile olan adbenzerlii asndan hayli dikkat ekici olduu dnlmek zere,Kara/Karacapnar ile zbek zellikle mimlenmeye deerdir.

Bunlar da bir yana, hesap da edilecei zere, C'de yeni bir ma-halle yani Hatibler mahallesi ile, az nce de yazlan, "reaya-yvakf- Seyyid Gazi" kalemi zuhur etmitir. Baka bir deyile, sonkalem bir tarafa, mahalle says bir tane de olsa artmtr.

b) N,fus

Burada ncelikle mahzurlarndan dolay, tahmin nfus he-saplamasnn yaplmad ifade edilmelidir. Bununla birlikte mev-cut ham verilerden Seyyid Gazi'nin az nfuslu bir birim olduu an-lalmaktadr.

Grlecei zere, Arda ve C'de nfus bileenleri esasen fark-ldr. Bu cmleden olarak, bunlar, Arda mcerred (36), imam (1),hatib (1), sahib-i berat (9), pir-i fani (9) ve hane (339) olarak ta-nmlanmtr. C'de ise (zde bu defter mufassal vakf defteri ol-duundan) ayrntl olarak, tarmsal-toplumsal stat tanmlamalarolan ift (19), nim (18), bennak (39), mcerred (230) bir yana,din-vakfi kmeler, akas imam (2), mezzin (3), kayym (1),czhan (2), vekilharc (1), muhassl (2), huddam- cami (2), m-tekaid duac (4), saka (2), (sahib-i berat (6 ve zellikle seyyidler(11) dikkat ekmektedir23. Ayrca, C'de zbek mahallesinde24 ka-

22. TT. 438, s.: 142.23. Vakf grevlileri hakknda, "Tarih aratrmalar vesikalara dayanr. Vesikalarn

doru bir biimde tahlil edilebilmesi ve yorumlanabilmesi iin, her eyden nce, sz ko-nusu vesika ile ilgili konulardaki tarihi stlahlar dier bir ifadeyle teknik deyimleri ok

232 AHMETGNE

ytl 4 haymana da zikredilmelidir. Geri kalanlar ise, sipahizade (1),pir-i fani (7) ve pir ve fakir (1)'dir. (Yekun: 637+2. Bkz.: Tablo: 1).

Bu meyanda, (C'de) Seyyid Gazi'yi karakterize ettii be-lrtilmek zere, en kalabalk mahalle olan, Karacapnar ma-hallesindeki 5 seyyid ve zbek mahallesindeki 6 seyyid vur-gulanmaldr. Bundan mlhem olarak, "mezkurlann siyadetlerinakib'l-erafdan hccete havale olund sahih'n neseb seyyid de-iller ise rsum- raiyyetlerin vireler." ibareleri kayda ayandr25.Yine bu arada, "perakende-i reaya-y vakf- Seyyid Gazi"ye ilikinolarak, "mezkurlar kadim! sultan Seyyid Gazi vakfnn raiyyetleriolub nefs-i Eskiehir'de mtemekkinler olub emr-i erif mucebinceyine vakf- mezbure reaya kayd olundlar."26 aklamas da dereolunmaldr27.

Daha nce yazlan gerekelerden dolay, nfusta birebir kar-latrma yaplamamakla birlikte genelolarak bakldnda n-fusun olduka artt gzlenmektedir. Bu artn, mahalle sa-ysndaki oalmann zerinde olduu ya da dorudan mahalle

iyi bilmek icap eder. Trk sosyal tarihini aydnla kavuturacak vesikalar arasnda oknemli bir yeri bulunan vakfiyeler ve vakfla ilgili dier vesikalarda yzlerce stlah bu-lunmaktadr. Sz konusu bu stlahlarn metodik olarak incelenmesi (zaruridir) ..." aln-tsnda vurgulanan ana fikir nda bkz.: Bahaeddin Yediyldz, Vakf Istlahlar L-gatesi, Vakflar Dergisi. S.: XVII, Ankara 1983, s.: 55-60. Ayrca zaviye grevlileri iinbkz.: Ahmet Yaar Ocak, Zaviyeler (Dini, Sosyal ve Kltrel Tarih Asndan Bir De-neme). Vakflar Dergisi. S.: XII'dan Ayr Basm, Ankara i978, s.: 265. te yandanKanuni devrinde dervilerin kendi aralarnda ihtiyar eyledikleri birini eyh intihab et-meleri hakkndaki bir belge iin bkz: M. Aslanbay, a.g.k .. s.: 20.

24. KK. 541, v.: 32/a,b.25. Karacapnar mahallesindekiler iin bkz.: KK.541, v.: 301b. 3l/a.b. zbek m-

hallesindekiler iin bkz.: KK. 541, v.: 32/a,b.26. KK.541, v.: 33/b.27. te yandan, Ahmet Refik'e (16. Asrda Rafizilik ve Bektailik'e) atfen. "Es-

kiehir ve Seyyid Gazi kazalarnda sakin olan Seyyid Gazi klarnnlklarnn baz ehlifesat olup onun gibileri (n) ... Ktahya kalasna habs idesin ..." girii ile balayan KanuniSultan Sleyman devrine ait bir belge iin bkz.: M. Aslanbay, a.g.k., s.: 25. Yine AhmetRefik'e ( 6. Asrda Rafizilik ve Bektailik'e) atfen. "Anadolu Beylerbeyisine ve Ktahyave Seyyid Gazi kadlarna hkm ki, hala Seyyid Gazi medresesine mderris olan Mev-lana Yahya mektub gnderib ol makamdan mukaddema red olunan klk taifesi" giriiile balayan ve trbenin yan banda sazl szW ayinler dzenlendii ve bundan medresetalebesinin de etkilendii konusu da ilenen, . Selim zamanna ait bir belge iin bkz.: M.Aslanbay. a.g.k .. s.: 26-27. Ik hakknda ayrca bkz.: S. Faroqhi, a.g.m .. s.: 96-97.

16. YZYLDA SEYYD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 233

artndan kaynaklanmad aikardr (Bkz.: Tablo 1). Baka bir de-yile, ksmen mahalle saysnn (1 tane) art ile de birlikte, TT.438'deki verilerin doruluu kabul edildiinde, tahmini nfus he-saplamalarna gidilmeden de nfusun; kabaca, (16. Yzylda) Ak-deniz havzasndaki kentsel nfus art28erevesinde olduka o-ald grlmektedir.

Bu meyanda hemen, Endstri ncesi dnemlerde, ehirlerinbyme ve hatta mevcudiyetlerini korumalannn ky mahreli g-lere bal olduu faraziyesi der olunmaldr29. yle ki, baz zeldurumlarda ehirlere gn tevik edildii de bilinmektedir'. Bukabil istisnalar bir tarafa, ehirlere gn buralann cazibesindenok, kylerin iticiliinden doduu da bir gerektir]l.

Bu balamda, birebir karlatrma imkan olan, nfus bi-leenlerinden, mcerred saysndaki fevkalade art (36-230) zel-likle irdelenmeye deerdir]2. Bu cmleden olarak, krlardaki m-

28. Bu konuda bkz.: F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, c.: 1, (Tercme eden:M. Ali Klbay), stanbul 1989, s.: 217-218. eitli ehri birimlerdeki nfus artlar hak-knda etrafl deerlendirmeler iin bkz.: Ahmet Gne, XVI. Yzyl Balarmdan XVll.Yzyl Balarna Kadar Kocaeli Sanca, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 1994,s.: 26-28.

29. Suraiya Faroqhi, Osmanl 'da Kentler ve Kentliler (eviren: Neyyir Ka-laycolu), stanbul 1993, s.: 327.

30. 16. Yzylda Ayasulu'a g edenlerin, ky ehirlerinin korsanlardan ko-runabilmesinde nfus olduka mhim bir faktr olduundan baz vergilerden muaf tu-tulduklar, fazla baarl olmamakla birlikte, ayn yzyln ikinci yarsnda Haleb'e gidenkervanlar iin bir konaklama yeri haline getirilmeye allan Karapnar-Sultaniye'ye yer-leenlerin vergi demeyeceklerinin taahhd edildii ve ender olmasna ramen Konya'daTrbe-i Celaliye semtinde olduu gibi, baz mukaddes mahall sakinlerinin avarz- di-vaniyyeden muaf olduklar bilinmektedir. S. Faroqhi, a.g.k., s.: 328-329.

31. S. Faroqhi, a.g.k., s.: 331.32. Ktahya ehrinde (l520'den 1571 'e) mcerredler (% i10), yzde itibariyle, top-

lam nfustan (%40) olduka ok artmtr (M. etin Varlk, "Ktahya ehri ve Eserleri",TAD., S.: 3 (1987), stanbul 1988, s.: 205). Ayn dnemde (1521-1579) ankr'daki e-hirlerde de mcerredler (%53) evlilerden (hane, %38) fazla oalmlardr (Ahmet Kan-kal, /6. Yzylda ankm Sanca (Tapu Tahrir Defterlerine Gre), (YaymlanmamDoktora Tezi), Ankara 1993, s.: 134-135). O. ler Bulduk, i572'ye (Karahisar- Sahib)ait nfus tahmininde, bir nceki tahrire gre (1528) mcerred art yzdesini, 1572 tarihlidefterlerde kaydedilmediklerinden, dnemin artlarna atfta bulunarak "100" olarak kabuledilmitir (O. ler Bulduk, XVI. Asrda Karahisar- Sahib Sanca, (YaymlanmamDoktora Tezi), Ankara 1993, s.: 106).

234 AHMETGNE

Tablo: 1TT.438 (A) ve KK.541 (C)'de Mahalleler ve Nfusla ilgili Veriler

N B M 1 M K C V M H M S S S S H P P J) H Yi i e m u e u u e u u i u i i i u e

Mahalleler f m il c u e y Z k h d le y k h p y r r if il kve 1 il e m z y h i u d ku y u i u m -i ve e e l

Reaya- u r / z u i s u id i h h u f f r n/Vak/- k r H i m il h s m du d -i i- n u u i ASeyyid e u il u i -I U b : u n k e d

Gazi d 1 r i c c e u ii r sa

(Perakende) i c a lur d r i y

h m r u e si' 1

A- Kara Pnar 2 1 4 6 2 ha 3

ti 3b

C-Karaca 7a 6 9 8 2 1 2 1 4 5! 1 2 1 5 1 2

Pnar 4 o b b b bc 1

b b. b. b. b. 2+2

A-Kalkan ve 4 3 7

Yenice2

C-Kalkan ve 3 4 5 4 2 1 4 Yenice 7 1 bi

b d ri b. 3

bb.

A-zbek 6 5 47

C-zbek 5 7 6 4 6 4 1 1 13 6 b at 3c b. ik 4

A- PeltekIY eltik 4 87

C- PeltekIY eltik 1 5 2 84 6 3f

A-C-Hatibler 3 3 2 1 2 1 6

3 9 9g h

A-C- Reaya-y Vakf- 1 8 2

Seyyid Gazi 8 , 6

(Perakende)M.PelteklY eltik'tensonra kaytldr.

Yekfin 4 3 2 9 9 3 36 3 9

9 5

Yekfin 5+1 re 1 3 2 2 3 1 2 2 2 4 1 2 6 1 4 7 2 69 8 3 1 3

9 o 7+2

a) Biri czhan, bii-berat b) mutak atik c) Biri sahib-i berat d) Biri mutake) atik biri mu tak f) Biri mutak an mahalle-i Hatibler g) Biri mutakh) Biri mutak bb.: bii-berat +2: Alttbo +1: reaya-y vakf- Seyyid Gazi.

16. YZYLDA SEYYD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 235

cerredlerin deiik sebeplerle zellikle de geim saikiyle yaz ko-nusu birime (buraya) geldikleri sylenebilir. Nitekim, az nce ya-zlan, ehir nfusunun kr mahreli glerle takviye edildii ner-mesinin, hareket serbestileri daha geni olmas gereken,mcerredleri ncelikle ierecei olduka makuldur.

Ancak bu noktada, ileride ilenecek olan krlardaki m-cerredler iin de (tabiatiyle) balayc olduu belirtilmek zere,"mcerred" kavram tanmnn zamanla deimi olabilecei ih-timali de dikkate alnmaldr. Baka bir deyile, bu kavramn ierii"Endstri ncesi cemiyetlerde erkeklerin otuz yana varmadan ev-lendikleri farz edilmektedir." cmlesinde de anlalaca zere ol-duka mphemdir. Geri defterlere b1u ana girmi erkeklerinyazld aikardr. Ama, b1u ya hakknda bilgi olmad gibi;sz konusu bir tesbitin blgeden blgeye ve hatta ayn blge ie-risinde bir dnemden dierine deimesi de mmkndr33 Bu dz-lemde, baz birimlerde hi mcerred bulunmamas olduka an-lamldr34

2. Seyyid Gazi Krlarnda

a) Karye, Mezraa ve iftlikler

16-17. Yzyllarda, nfusun ounluu, geimin, hemen ta-mamen, tanm ve hayvanclkla saland krlarda (karye-mez-raalar'da) yaamaktayd3s Bu cmleden de olarak, tarihiler ta-

33. Huricihan s1amo1u-nan mcerredlerin baz blgelerde ok kalabalk ol-malarna ramen, bazlarnda hi bulunmamalarnn bu gerekeyle aklanabileceiniifade etmektedir (H.t. nan, Osmanl Imparatorluu'nda Devlet ve Kyl, (eviren: SabriTekay), stanbul 1991, s.: 61). Kr-ehir ayrm yaplmadan genelolarak yazlacak olursa:O. . Bulduk, ilk tahrirlerde kara ve mcerred olarak tasnif edilen bekarlarn tamamnnsonraki tahrirlerde mcerred bal altnda verildiini; 16. yzyln son eyreinde tu-tulan yaya-msellem defterlerinde na-reside (blua ermemi) dnda mcerredlerin ka-ytl olmadn belirtmektedir (O. . Bulduk, a.g.t., s.: 288 ve, mtemmim aklamalariin, s.: 249).

34. Bkz.: A. Gne, a.g.t., s.: 76. Ayasulu ve Karahisar- Sahib'e mahsus tah-rirlerde (srayla, 1575 ve 1572-1573 tarihli) hane ve mcerred saylar verilmemitir. ZekiArkan, bunun ehrin ehemmiyetini kaybetmesiyle ilgili olduunu ifade etmektedir (Z.Arkan, "XV-XVI. Yzyllarda Ayasulu", Belleten, C. LlV, S.: 209 (1990), s.: 148).

35. Mehmet Ali nal, XVi. Yzylda Harput Sanca (15/8-1566), Ankara 1989, s.:64.

236 AHMETGNE

rafndan tercih edilen bir tarife gre ky -mealen- ziraatle uraan;dahas zerinde yaadklar toprak parasyla organik bir btnlkoluturan insanlarn sakin olduu bir iskan merkezidir,6.

te taraftan, bilhassa blgeleraras farkllklardan kay-naklanmak zere, kylerden demografik ve ekonomik adan ko-layca tefrik edilemediinden, mezraann mttefiken kabul gren birtek tarifi yoktur'? Bunlardan birine gre, mezraa, ahali si dalmsadece ekinlik alan statsnde olan eskPH,bir dierine gre ise ge-ici yerleme merkezidir,g.

Tablo: 2'de de grlecei zere A'da 7 karye, i mezraa, i deiftlik; B'de ise 8 karye ve 1 mezraa bulunmaktadr. Bu saynn biridari birim iin olduka dk olduu malumdur. te taraftan, an-lalaca zere, karye says bir artm mezraa says deimemi,iftlik ise yok olmutur. Bu meyanda, A'daki Yollu(!) ile B'dekiGll Saray'n birbirlerinin karl olmalarnn muhtemelolduu;A'daki Dei'in B'de karlnn bulunmad, B'de ise Kzl Kuyuve Fazl Yurdu karyelerinin zuhur ettii belirtilmelidir. Bu ba-lamda, tekraren yazlacak olursa, karye says az da olsa (1) art-mtr. Bu artn, ileride ilenecek olan, cemaat saysndaki artnolduka gerisinde olduu imdiden sylenebilir. Ayrca, karye ad-larndan Kuyu, Kzl Kuyu, ukur Al ve Sancar vur-gulanmaya deerdir.

b) Nfus

Karye, Mezraa ve iftliklerde Nfus

ncelikle, burada da, nefs ksmnda olduu gibi, mah-zurlarndan dolay tahmini nfus hesaplamasnn yaplmad ifade

36. Bkz.: Ali Tanolu, "skan Corafyas, Esas Fikirler, Problemler, Metod. TM.,c.: XI, (stanbul 1954), s.: 32.

37. Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989, s.: 116-117.38. Halil nalck, Hicrf 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Ankara 1987

(2), s.: XXIX.39. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz.: Ahmet Gne, "Bir Kaynak Kritii ya da

Vakf Tahrir Defterleri Hakknda Baz Tesbit, Tehis ve Tenkitler", Bilge, 1998/ Gz 18,s.: 101-102.

r--~~~---~---~~~--16. YZyLDA SEYYD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 237

olunmaldr. Bununla birlikte mevcut ham verilerden, yaz konusubalamda, Seyyid Gazi krlarndaki yerleim-retim yerlerinde, ta-biatiyle, az nce yazlan yerleim yeri azl ile de yakndan ilgiliolarak, ok az nfusun yaad anlalmaktadr. (Mevcut verileriin bkz.: Tablo 2).

Grlecei zere, A'da ve, mufassal vakf defteri olduundan,B'de nfus bileenleri, yine nefs ksmnda olduu gibi, esasen fark-ldr. A'da hane, nefer, mcerred, sipahizade ve pir kalemleri, B'deift, nim, bennak, mcerred, sipahizade, haymana ve haymanahakalemleri vardr. B'de haymana ve haymanaha kalemleri ve ayncamutaklar dikkat ekmektedir.

Az nce yazlan gerekeden dolay, akas, A'da ve B'deki ta-nmlama farkllklan sebebiyle, nefs ksmnda olduu gibi, btnkalemler iin kesin ve tabiatiyle salkl bir karlatrma ya-pabilmek pek mmkn deildir. Bununla birlikte, nfusun sreierisinde artt gzlenmektedir. Baka bir deyile, bir tane de olsayerleim-retim yeri art ile de birlikte, TT. 438'deki verilerin ke-sinlii kabul edildiinde, tahmini nfus hesaplamalarna gi-dilmeden de nfusun; yine nefs de olduu ~ibi buralarda da, ka-baca, (16. Yzylda) Akdeniz havzasndaki nfus art4IJ

erevesinde olduka oald grlmektedir. Birebir kar-latrma yaplabilen mcerred41 ve sipahizade saysndaki fev-kalade art zellikle belirtilmelidir. Bu noktada, daha nce ilenen,Seyyid Gazi nefsinde mcerred saysndaki fevkalade oalma dahatrlanmaldr.

40. Bu konuda bkz.: F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, c.: 1, s.: 217-218. Bu-rada biraz daha zel olmak zere, Sultann (Seyyid Gazi) ile ayn eyalette yer alan an-kr'da ve Karahisar- Sahib'te, hemen hemen ayn srete -srayla- +83.9 (A. Kankal,a.g.t., s.: 127) ve +95'lik (. Bulduk, a.g.t., s.: 227) artlar olmutur.

41. Kr nfusunun artmasnda zellikle bekar saysnn belirleyici olmas hakkndabkz.: A. Kankal, a.g.t., s.: 127. Karahisar- Sahib'te bekar (mcerred) nfusu, 45 yldayaklak 5.5 kat artmtr (O. . Bulduk, a.g.t., s.: 228, 249). ankn'da (1521'den i579'a)"ifti kyl reaya" grubunda mukayyed mcerred says 6292'den 16.503'e ykselmitir(A. Kankal, a.g.t., s.: 135).

238 AHMETGNE

Tablo:2TT. 438 (A) ve KK. 145 (B)'te retimIYerleim Birimleri le Nfusa likin Veriler

retim/Yerleim ift Nim Ben M Si Pir Hay Ma." Ha Ne Ve Yeku"Birimleri nak cer pa ma , ma ne fer sa

(Karye, mezraa vered hi na na ir

za haiftlik) de

A- K. Elek Hac 2 8xB- K. Elek Hachali-'an'r-reavaA- K. Kuyu 3B- K. Kuyu,

haliA- K. Bal/Bay , 3 18TemurH- K. Hal/Hay 2 i 13 LO a 26+aTemur (mutak (biri

mazul

A- K. ukur Al 6 i 19B- K. ukur A! 5 (biri 7 14 15 b 41+b

"maa (drdbirader "maabian") Tader")

A- K. Sancar i 5 5B- K. Sancar 2 5 II C 18+c

(birimazul

A- K. Yollu! i i 6B- K. Gll Saray 3 6 6 2 17(Hunun stlekinin kar-l olmas muhtemeldir.

A- K. Dei!B-A-

B- K. Kzl Kuyu 2 4 6 (biri ii 23mutak

A-B- K. Faz!hali.j'ani'r-reaya,haric ez defter

A- MezraaB- Mezraa, derkarye-i SancarA- iftlik, der-karye-i SancarB-A- Yekun 8 5 2 38 26 79B- Yekun o 15 27 37 24 o 2 125

Bu tablonun ayn zamanda toprak tasarrufu ile ilgili verileri ierdii de malumdur. K.: Karye x) Karahisarsancanda derbendcilerdir. aLAlt buuk iftlik yer vardr, sipahi ve sipahizade ve yrklcr zraal idb r ve resm

virerlcr. b) All iftlik, der-yed- haric, . ve r. vrerler. cl iftlik, der-yed-i haric, . ve r. virerlcr.

6. YZYLDA SEYYD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 239

Bu arada, 16. Yzylda Anadolu'daki nfus artlarnn bir ks-mnn, endstri ncesi cemiyetlerde oalmann lmlerin azal-masndan kaynakland ana fikrinden hareketle genellikle toplulmlere yol aan ktlk, salgn hastalk ve savalarn olmamasylaaklanabilecei tesbiti vurgulanmaldr".

Bu balamda, yine genelolmak kayt ve artyla, (daha ncenefs ksmnda da iaret edildii zere) tabiatiyle g ihtimalini dednmek gerekmektedir. Bu dzlemde bilhassa 16. ve 17. Yz-yllarda Osmanl kyllerinin hereyden nce bir bakma gerlerebenzeyen hayat tarzlar gerei olduka hareketli olduu bi-linmektedir. yle ki, S. Faroqhi, bu fikri Anadolu'da Akdeniz k-ylarnda yaayan ehirli ve kyllerin her yl Toros dalarndakiyaylara ktn, Osmanl idaresi iin yazlar bu blgedeki ka-lelerin neferatn bile grev yerlerinde tutmann olduka zor ol-duunu, Anadolu'nun her tarafnda yamura bal tarm ya-p1abildiinden krlarda yaayanlarn dnemin artlarna gretarmdan hayvancla, hayvanclktan tarma geebildiklerini vur-gulayarak techiz etmektedir'.

Ancak, bu genel deerlendirmeler bir yana, zelolarak ba-kldnda, A ve B'de, mezraa ve iftliklerin tanmlar gerei n-fussuz olmalar ihtimali bir tarafa; nfusun genel art srecinde ta-rihlenen, B'de Elek Hac, Kuyu ve, B'de zuhur ettiihatrlatlmak zere, Fazl Yurdu karyelerinin hali olmalar d-nlmeye deerdir. Burada, A'da ve B'de ukur Al karyesininen kalabalk karye olduu da vurgulanmaldr.

Karakoyunlu Cema 'atleri ve Nfus

Burada ncelikle, Faruk Smer'e istinaden, ran, Irak- Arab veDou-Anadolu'daki Mool hakimiyetinin kmeye balamas ilekendi ad ve hesaplarna siyas faaliyete geen Dou-Trkmenleri'nin en belli bal kollarndan biri olan Kara-Koyunluoymann Ouz veya slam lkelerindeki daha yaygn adyla Trk-

42. Bkz.: H. . nan, a.g.k., s.: 173.43. S. Faroqhi, a.g.k., s.: 329-330.

240 AHMETGNE

men elini tekil eden yirmi drt boydan hangisine mensup olduuhakknda mehazlarda sarih bir kayda rast gelinemedii ifade edil-melidi~.

te yandan, Kara-Koyunlu ulusunu etrafnda toplayarak onunekirdeini tekil eden Kara-Koyunlu oyma, Trk etnolojisindeok defa grld gibi, idareci bir roloynamak suretiyle kabilevmahiyetini kaybetmitir. Nitekim, yaz konumuz ile de ilgili olmakzere, XV. ve XVI. yzyllarda Anadolu'nun muhtelif yerlerindekiKara-Koyunlu ve Karaca-Koyunlu gibi adlar tayan oymaklarn,bu oymak ile akraba olduklarna dair delillere sahip deiliz45.

Bunlar bir yana, Anadolu'da yaayan Kara-Koyunlu ai-retlerinin en by Orta Anadolu'da, Eskiehir'in gneyinde, in-celeme konumuz Seyyid Gazi yresinde bulunmaktayd46 Bunda,yrenin tabii artlarnn yani hayvancla elverili yapsnn47 yansra, Seyyid Gazi'den kaynaklanan kltrel atmosferinin de etkiliolduu dnlebilir.

Karakoyunlular hakknda zel saptama ve yorumlara ge-meden nce, tablo: 3'te de yer yer iaret edildii zere, cemii'at ad-larnn yazmnda farkl defterlerde deiik imlalarn kullanld vebunlarn denkletirilmesinin olduka zor olduu ifade edilmelidir.Dahas ayn defterlerdeki adlarn aratrmaclar tarafndan ok de-iik olarak okunabildikleri de belirtilmelidir48 Bu cmleden olarakher vesile de vurguland zere "okuma-adlandrma ittifaklnn

44. Yalnz XV. Yzyln Osmanl mverrihlerinden Mevlana krilah. Kara-Koyunlu hanedannn Deniz Han'dan geldiini, bizzat bu hanedann en byk h-kmdarlarndan biri olan Cihan-ah'n azndan nakletmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz.:Fank Smer, Kara Koyunlular, i. Cilt, Ankara 1984 (2), s.: 14,15,16.

45. (F. Smer'in yazdna gre) Yine bu durum, Dou-Anadolu ve Azerbaycan'dabaz kalntlar zamanmza kadar gelen airetler ile bu tarihi oymak arasnda daha ziyadesiyasi bir mnasebetin varlna iaret edilebilir. Bkz.: F. Smer, a.g.k., s.: 19-20.

46. F. Smer, a.g.k., s.: 19.47. htiyatl yaklalmak kayt ve artyla, "O zaman sk ormank sulu ve otlu olan

bu yerde Trkmen ky halk hayvanlarm atlatacak geni meralar bulmulardr. HattaKaracaehir'de oturan sancak beylerinin srleri dahi burada otlatlmakta imi." ifadesikayda deerdir. Bkz.: M. Aslanbay, a.g.k., s.: 7.

48. ok sayda yanl da dikkate alarak bkz.: H. Doru, XVI. Yzylda Eskiehir veSultann Sanca, stanbul 1992, s.: 105.

16. YZYILDA SEYYD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 241

gerekletirilmesinin fevkalade mhim olduu ilgisine binaen ye-niden mimlenme1idir.

Tablo: 3'te de grlecei zere, 16. yzyln ilk yansnda (yaniA'da) 13 cemaat kaytldr. Birkac muhtemelolmakla birlikte, bun-lann hemen hepsinin, akas cemaat- Devlethan hari, B'de kar-l bulunmaktadr. B'de ise 18 cemaat49 kaytldr ki bu tabiatiyle,en azndan adsal olarak, yeni cemaatlerin mevcudiyetine delalet et-mektedir. Bu cmleden olarak, Maara, Kzlz, Akviran, (Pe-rakende), merler ve Greler/Gzeler nevzuhur cemaatlerdir.

Bunlar bir yana, grlecei zere, nfus bileenleri A'da hane,mcerred, sipahizade ve muhassl; B'de ise nefer, imam vehatib'dir. Bu verilerle kesin bir karlatrma yapmak mmkn 01-mamakla birlikte, cemaat saysnn artmasndan da anlalacagibi, nfusun artt aikardr.

Faruk Smer'in, B'ye msteniden yapt hesaba gre, dahance de yazld zere, 980 (1572) ylnda 18 oymaa aynlnolan bu teekkln vergi nfusu 1116'dr. Bu nfusa kadnlar, o-cuklar, aileleri yannda oturan gen bekarlar, aliller dahil deildir.Btn bunlar dahil edilirse, bu airetin en az 6-7 bin nfusa sahipolduu tahmin edilebilir. Bu rakam XVI. yzylda Anadolu'daki oy-maklar arasnda nfusa en kalabalk olanlara delalet etmektedir'.Bu noktada, yaz konusu erevede, Seyyid Gazi krlarnda Ka-rakoyunlular'n nfus asndan belirleyici olduklarn zikretmek el-zemdir.

Burada biraz ze inilerek, farkl bir adan baklacak olursa:A'da hane hesab ile en kalabalk grup, 160 haneli "cemaat- Y-rkanldr. kinci kalabalk grup ise 95 haneli Bierler cemaatidir.

49. F. Smer de, ayn kaynaga dayanarak, bu teekkln 980 (1572) ylnda 18 oy-maga ayrlm oldugunu yazmtr. Ancak bunlarn adlarn vermemitir. Bkz.: a.g.k., s.:19-20. Dahas TT. 438 (A)'daki durumlarndan ise hi bahsetmemitir. Bkz.: a.g.k .. "438Numaral Muhasehe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1520), erde ise bunlar indeks ie-risinde kark olarak kaytldr. Bkz.: s. 24.

50. Bu mhim Kara-Koyunlu teekklnn bilahare yaamakta oldugu bu yerde yer-letigi anlalyor. (F. Smer, a.g.k., s.: 19-20).

242 AHMETGNE

Tablo:3TT.438 (A) ve KK.145 (B)'te Yrkan- Karakoyunlu Cemaatler

Ne H M Im H Si Mu

Cema'aler fe ace a a pa ha

(ve baz hasllar)ren il rr m 1 hi s

e e i ~,a sld b de

A-I- Cemaat-i Bierler 'an yrkan 95

B-8- Cemaat-; Bierler 'an yrkan-. mezbur 56

A-2- Cemaat-; Devlethan 15 1 1

B-

A-3- Cemaat-; ahlu 12 i

B-2- Cemaat-; ahinli 'an yrkiln~mezbur 43

A-4- Cemaat-j Pusanlu 14

B-4 Cemaat-; KikllGiiikl 'an yrkan- mezhur 55

A-S- Cemaat- Kara Ilyaslu 17

B-7- Cemaat-i Kara Ilyaslu 'an yrkan- mezbur 53

A-6- Cemaat-i Sahihl 38 1

B-3- Cemaat-i Sa ,alar? 'an yrkan-. mezhur 126/129

A-7- Cemaat-i ekirdek 16 i

U-6- Cemaat-i ekirdek 'an yrkan- mezhur 54

A-8- Cemaat-; Yiirkan 160

)J- (Ilir ihtimal) KK. 14S'tcki Ccrnaut.j Karakoyunlu bunun karb~olabilir.

A-9- Cemaat-; Cllahla 25

B-9- Cemaat-i Cllahlar 'an yrkan-. mezhur 38 i

A-o-Cemaat-i Balk 25

B-S- Cem aat-i Balk 'an yrkan-. mezhur 48

A-ll-Cemaat-i Otarlu 13

B-- Cemaat-i Otarlllar 'an yrkan-. mezhur 52

A-12-Cemaat-i Gevir 14

r'. 43R'de bundan sonra "Ccmaat~i rk1n-1 Eync Hoca" kalemi harihepsinin yekiinu var. Yekun, Ha"l: 25.000

B-14-Cemaat-i Kiiseler (Muhtemelen sttekinin krh~) 1113'an yrkan- mezbur

A-13-Cemaat-i Eynellne Hoca Hasl: 3.500 35 1

B- i8- Cemaat-i Eyne Hocalu 'an yrkan-. mezhur 57Hasl- adet-i anam ve resm-i kara (!) ve bad- heva ve resm-iarusane ve gayrihu ve mcerred: 4.176

A- "8-Ccmaat-i Yrkan" maddesine ve altndaki satra baknz.

B- i(l- Cemaat-; Karakoyunlu 259 i i ba-bcrat

A.

U- i 1- Cem aat-i Maara 'an yrkan- mezbur 48

A.

U-12-Cemaat-i Kzliiz 'an yrkan. mezbur 29

A-

U-13-Cemaat-i Akviran 'an yrkan. mezhur 78

r----~~~------------------.---.----------------.-

i6. YZYLDA SEYYD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 243

A.II-15-Cemaat-i Perakende 'an yrkan- mezbur 14

A-

II-16-Cemaat-i merler 'an yrkan- mezbur II

A-11-17- Cemaat-j Creler/Ciizeler 12

'an yrkan-, perakende-; Karakoyunlu"Eyne Hoca" kalemi hari yekun, "haliill- adet-j agnam veresm-j kara ve had-) heva ve resm-i arDsane ve gayrihu ven cerred' i : 35.000

A- Yekiln 13 479 4 i B- Yekiln LS 1044/1049 2 i

Cemaat balarndaki rakkamlar defterlerdeki sra numaralarna delalet etmektedir.te yandan cemaat adlarnn tesbitinde defterlerdeki (farkl) imlalar esas alnmtr.

Bu cemaatin, nfus kaybna urayarak, B'de 56 nefer olarak kaytlolmas olduka dikkat ekicidir.

B'de ise, nefer hesab ile en kalabalk grup, 259 neferlik Ka-rakoyunlu cemaatidir ki bunda 1 imam ve 1 de hatib (ba-berat) ka-ytldr. Bunun, A'daki en kalabalk cemaat olan 160 hanelik "ce-maat-i yrkan"n karl olmas muhtemeldir. kinci kalabalkgrup ise; A'da muhtemelen Sahibli cemaatine tekabl eden, 126/129 neferlik, "Sasalar?" imlasyla kaytl cemaattir. Bu cmledende olarak, bunun, A'da 38 hane ve 1 mcerredlden ibaret olmashayli dndrcdr.

B. ZRA VE TcAR HAYAT

rn/Gelir Kme ve Trleri

Bu balk altnda, ilkin tahrir defterlerinde retimin tamamnndeil, vergilerin, dahas sadece devaml vergilerin mukayyed'l ol-duu belirtilmelidir. stelik, Bahaeddin Yediyldz'n Ordukazasna matfifen, gavers, mercimek, fi ve buraa atfen iaret et-tii gibi'", bunlann hepsinin der edilip edilmedii hakknda da

5 . Osmanl Devleti'nde reayadan alnan vergi eitleri hakknda bkz.: MustafaAkda, Trkiye'nin Iktisadi ve letima Tarihi, c., stanbul 1979 (3), s.: 271-272.

52. "... grld zere, gavers, mercimek, fi ve buraktan ancak XVI. Asrn ikin-ci yarsndan sonra vergi alnmtr. Ancak burada kendiliinden bir soru ortaya k-

244 AHMETGNE

pheler vardr. te yandan, baz blgelerde meyve, sebze vs'ninsadece pazarlanan ksm vergilendirilmekte53 ve tabiatiyle yaz ko-nusu defterlere yalnz bunlar terkim olunmaktayd.

.Seyyid Gazi Nefsi'ndeA'da "ihtisab- Seydi Gazi" hari, sadece gelir kalemi ka-

ytldr. Bunlar mahsul- bae, resm-i asiyab ve icare-i ham-mamdr. C'de ise gelir kalemleri, tr itibariyle ok aynntl olarakyazlmtr. htisaren yazlacak olursa: Bunlar; bad- heva, resm-iarusane, detbani, resm-i ift, bennak, mcerred, tapu-y zemin,resm-i zemin ve zemin hari, hububat, meyve-sebze, hayvanclk-anclk ve iletme kmeleri ile dekakin, hammam ve mukataa ka-lemleri ve "ihtisab- nefs-i Seydi/Seyyid Gazi" maddesidir.

C'de, bu vechile dkm verilen gelir kalemlerinden, blgeninrn karakteristiini yanstacak tarzda, asli gelir kaynann hu-bubat olduu anlalmaktadr. Hububat trleri ierisinde ise, mik-tarlan asndan oktan aza doru, hnta, her ikisi de ayn miktar vekymette olmak zere, air ve mahlut54 sralanmaktadr. Meyve-sebze gurubunda, r-i ba ve sair, mahsul- bae, hayvanclk-anclk grubunda, adet-i anam, r-i gvare, iletme grubunda iseresm-i asiyab kalemleri yazldr.

Buraya kadar yazlanlardan, akas esasen C'deki verilere(hasl- nefs-i Seyyid Gazi55'ye) dayal olarak yaplan saptama veyorumlardan, Seyyid Gazi nefsinde tarmsal faaliyetlerin olduka

maktadr ki, o da udur: Acaba XV. Asrn ikinci yarsna kadar incelenen blgede bu bit-kilerin tarm m yaplmyordu, yoksa yapld halde vergi mi alnmamt? imdilik busorunun cevabn vermemiz mmkn deildir" (Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sos-yal Tarihi, Ankara 1985, s.: 116).

53. H. lslamolu-lnan, a.g.k., s.: 190.54. Kelime manasndan da anlalaca gibi, hububatn muhtelif trlerinin bir ka-

rm olarak kabul edilmektedir. Bkz.: Layo Fekete, "Trk Vergi Tahrirleri", Belleten,c.: Xl/42 (1947), s.: 314. Ayrca bkz.: F. M. Emecen, a.g.k., s.: 243. . Bulduk, a.g.t., s.:252 ve 257. A. Kankal, a.g.t., s.: 153.

55. Kanuni Sultan Sleyman dneminde Seyyid Gazi trbe ve dergahna ait vakfgelirlerini ieren bir belge iin bkz.: M. Aslanbay, a.g.k., s.: 20. retim merkezli dervieyh ilikileri asndan bkz.: M. Aslanbay, a.g.k., s.: 22-23.

16. YZYLDA SEYYlD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 245

yaygn ya da youn olduu anlalmaktadr. yle ki hububat re-timi, B 'de dkm verilen timar tekilat dairesinde mukayyed,mevcut (5) karyelerdeki retimin hemen hemen iki katdr. (Bkz.:Tablo: 4 ve 5). Bu balamda, baz kaytlardan, retim fa-aliyetlerinde dervilerin de faalolduklar anlalmaktadr. Bu cm-leden olarak, "bae ki, derviler ihdas etmilerdir. "56 aklamaszikre ayandr. Yine dervilerin, zemin57 ve mukataa58 tasarruf et-tikleri de malumdur. Hatta, ehir kr ayrm yaplmad belirtilmekzere, dervilerin deirmen ihdas ettikleri dahi vakidir,9.

Zaten genelolarak bakldnda, zellikle ky lerdeki za-viyelerin byk bir ksm bir iftlik manzaras gstermekteydi. Za-viye etrafndaki arazide bizzat derviler tarafndan tahl, sebze vemeyve yetitiriliyar, hatta civardaki meralarda davar ve sr bes-leniyordu. Bir ok zaviyenin kendine mahsus deirmeni bile vard.Bylece gnlk masraflanm ve yiyeceklerini kendi kendilerine sa-layabilmekteydiler6.

56. KK. 541, v.: 34/a.57. "zemin, ... der-tasarruf- dervian- Seyyid Gazi deyu mukayyed der-defter-i

atik", KK. 541, v.: 34/a.58. "mukataa, ... dervileri tasarrufidb", KK. 541, v.: 34/a.59. Kanuni devrine ait ilgili belge iin bkz.: M. Aslanbay, a.g.k., s.: 23. Konu ile

dorudan ilgili olmamakla birlikte, dervilerin baz imtiyazlar hakknda, Kanuni devrineait bir belge iin bkz.: M. Aslanbay, a.g.k., s.: 21.

60. Byle imkan olmayan bir ksm zaviyeler ise ihtiyalarn satn alarak gi-deriyordu. Osmanl dnemine ait, mesela XV. ve XVI. yzyldan itibaren bu zaviyeringnlk, haftalk, aylk ve yllk gelir ve giderlerini ihtiva eden belgeler bulunmaktadr. A.Y. Ocak, a.g.m., s.: 264. Yine A. Y. Ocak'n yazdna gre: Her tarikatn kendine ait za-viyesi vard. Buralarda ortaklaa bir yaant srdren dervilerin gnlk hayat, bal ol-duklar tarikatn gereklerine gre az ok farkl idiyse de genel izgileriyle hemen hemenaynyd. Yalnz kylerde ve yol stndeki zaviyelerde yaayan derviler gndz zaviyeevkafna ait tarlalarda, ba ve bahelerde alyor, akamlar bir araya geliyorlard. Bunakarlk ehirlerdeki derviler iin darda almak pek sz konusu deildi. Zengin va-kflar onlarn almasna gerek brakmyordu. Sadece ahiler mesleklerini yrtmek zo-rundaydlar. Onlarn her biri gndz eitli ilerde alp akam kazandklarn bir arayagetirerek ihtiyalarn bununla salyorlard. bn Batuta'nn anlatna gre ahiler ka-zandklarn eyhlerine teslim etmek zorundaydlar. Ad geen yazar, a.g.m., s.: 265. teyandan, konuyla olan genel ilgisi asndan bkz.: Suraiya Faroqhi, "XVI.-XVIII. Yz-yllarda Orta Anadolu'da eyh Aileleri", Trkiye ktisat Tarihi Semineri, MetinlerTartmalar, 8-10 Haziran 1973, Ayr Basm, Ankara 1975, s.: 197-229.

246 AHMETGNE

Tablo:4TT.438 (A), KK.541 (c) ve KK.145 (B)'te Gelir/Vergi Kalemleri ve Miktarlar

Ba H \' M . Mal A R. B. D R. T R. Z D H M y,Ka i a a B sul-. d A Ie e if Z e e a LI "{em n i l a ba e G ., va I, Z e III k III k Kler i r i e 1- i ve i Be e III i a III a Uve a LI ve ki i v y R. b n III i n k a i NBa i .f A u u A u nu i n i III ulk u r b ru n k n n ulur i n e sa i ve

r u ne M.III

A- 3 kt'a b.: 5. 6000Baz! 500 2400. (ica(ica- (icarc-i rc-iKalem rc- .siyab) hamler bac nam

C- n.: m.: m.: 35C 500 2 L b.:5. r 300 1 593 1 (ki b.:15 ('an- 3 25.78Has!l-! 120. 82, 82. O 2 scnc:3 3 8 3 5 par ri- .) 5 9+350720 328 328 O O; b.:8. 7 2 O al sene: ri- ONefs- O O O harab 10+ 950 sene:i Sey 50. 3000.yidGaziA- 600htisab- (')SeydiGazi

B-hti 610sab-!Nefs-i SeyyidGazi

.: r R.: Resm B.: Bad-! M.: Mcerred T.: Tapu m.: mdd b.: bab

te yandan, Cdeki dekakin (b.: 15, fi-sene: 950) ve, icaresiA'da 6000, C'de 3000 olarak kaytl olan, hammam ile A'da veB'deki "ihtisab- nefs-i Seydi/Seyyid Gazi (600-610)" kalemleri iseesasen ehri yaplanmaya iaret etmektedir.

2. Seyyid Gazi Krlarnda

ncelikle, karye, mezraa ve iftliklerin; geleneksel temel re-tim tarzn karakterize etmek ve aynca yaz konumuz Seyyid Gaziasndan da bir istisna oluturmak zere, Osmanl Devleti'nin en

16. YZYLDA SEYYID GAZI'DE SOSYAL VE EKONOMK HAY AT 247

mhim gelir kayna mahreci olduu vurgulanmaldr. Bunlardandolay Osmanl kaynaklarnda, karye, mezraa ve iftlikler zellikleekonomik ya da tarmsal boyutlaryla ana konu balklarndandr6l

Bunlar bir yana; yazlacaklardan ounun daha nce bilvesileyaz konusu olduu hatrlatlarak ilgisine binaen ilenecek olursa:A'da 7 karye, 1 mezraa, 1 itlik, 1 (muhtemel) kor, 1 "ihzar- na-hiye-i Seydi Gazi", 1 niyabet'ten oluan, az nce de yazld zere,biri muhtemelolan, toplam 12 gelir kalemi bulunmaktadr. B'de ise8 karye, 1 mezraa, 1 kor, 1 "ihzar- kaza- Seyyid Gazi ve nefs-imezbur62" dan oluan toplam 11 gelir kalemi vardr.

Bu saylarn, yani retim birimi ya da vergi kalemi saysnn,bir idari birim iin olduka dk olduu malumdur. te taraftan,

61. Bu cmleden olarak yazlacak olursa: "Bu babda szme kavi delil budur kivezir-i azam Mehemmed Paa Hazretleri kullanna merhum ve mafurleh Sultan S-leyman Han -Aleyhirrahmeti ve'l-gufran- Hazretleri ile firdevs-mekan ilIiyyin-aiyan mer-hum padiah hazretleri yz pare mikdan karyeler ve mezraalar ve mstakil kasabalar veiskeleler ve nie mahsul virr yirler temlik buyurmlardr. Bu mikdar karye ve mezraatemlik olunmaa sebeb nedir? Bir ikisi kifayet itmez mi? Diye sual buyurulursa cevabbudur ki vezir-i azam olduktan sonra adalet idp felekte bir nam komaa mukayyed 01-mayup heman frsat el vermiken kendmze vafir karyeler temlik ittrelm, kimini vakfidp ve kimi evladmuza kalsun diy bu sevdayile vilayeti yazdurmaa mubaeret idpgnderdkleri katiblere muhkem tenbih iderler ki: Kendmze baz karyeler temlik it-trmek isteriz, gerektir ki yazduunuz yirlerde etraf vasi mahsulli karyeleri, kimini binbe yz akaya ve kimini bin akaya ve baz ala mezraalan er drder yz akaye ya-zasn, diy smarlaman onlar dahi tek hidmet yanaduralum diy bir kun iltifata dininve imann satup on be ve yirmi bin akaya ve dahi ziyadeye mtehammil olan karyeleridefter-i cedide bin ve bin be yz akaya ve dahi aaa yazup defterin sdde-i saadete g-trdklerinde ol asl karyeleri telhis idp paye-i serire gnderdkte anlar dahi grrlerdiki yazulan cz'i birka karye ve mezraadr, ok nesne deil diy temlik buyunrlardJ. Ba-dehu her birine yazdurduklar milk-namede falan karye ve mezraay cemi hudud ve te-vabi ve levahk ile ve r-i gallat ve ... temlik eyledm diy yazdunrlar. Bu vechilemlk-name-i hmayun yazldktan sonra kendlerine tabi olan bir kadya ve yahud birmderrise: Var bu karyenn smrn tayin eyle diy hiikm-i erif ile gnderdkte ol dahikezalik mansb ucundan istikameti terk idp, ol karyenn zerine vanp, kadimi snunzerine gitmeyp, etrafndan olan ziamet ve timar karyelerinn ala yirlerin alup: Bu karyesmrndandr diy cebren fuzuli bir yire talar dikp ve alametler nasb eyleyp, mu-fassalan sicili idp, suretin imzalayup, ve mhrleyp, sdde-i saadete gtrdkte anagre snur-name-i hmayun dahi yazdunrlar ve ol yirleri alnan ziamet ve timar sahibIeribalar havfndan dava ve nizaa cret idemezler. ... " Yaar Ycel, Osmanl Devlet Te-ki/atna Dair Kaynaklar, (Hrz'l-Mluk), Ankara 1988, s.: 177-178.

62. Bu "nefs-i mezbur" ifadesinin nefsi ierdii de aikardr.

248 AHMETGNE

anlalaca zere, karye says bir artm mezraa says de-imemi, iftlik ise yok olmutur. Bu meyanda, A'daki Yollu(!) ileB'deki Gll Saray'n birbirlerinin karl olmalarnn muhtemelolduu; A'daki Dei'in B'de karlnn bulunmad B'de iseKzl Kuyu ve Fazl Yurdu karyelerinin zuhur ettii belirtilmelidir.Bu balamda, tekraren yazlacak olursa, karye says az da olsa (1)artmtr.

Defterin nitelii gerei, A'da btn gelir miktarlan toplu olarakyazlmtr. Bundan dolay A'daki durumu ayrntl olarak sap-tayamyoruz. Yine defterin nitelii gerei, B'de ise vergi kalemleriesasen ayrntl olarak yazlmtr. Bu cmleden olarak, B'de detoplu hasllar bulunmaktadr. Akas, her de hali olmak zere,Elek Hac, Kuyu, Fazl Yurdu karyeleri ve mezraa hasl topluolarak yazlmtr.

B'de dkm verilen gelir-vergi kalemleri ve toplu yazlan ha-sllardaki atflardan, daha nce de bilvesile yazld zere, bl-genin rn karakteristiini yanstacak tarzda, asli gelir kaynannhububat olduu anlalmaktadr. Ayrntl kalemlere gre, hububattrleri ierisinde ise, miktarlar asndan oktan aza doru, hnta,air ve mahlut sralanmaktadr. Bu balamda, en ok hububat, ye-kunu en fazla olan ukur Al karyesinde retilmekteydi.

laveten, tabiatiyle, "meyve-sebze", "hayvanclk ve taallukat-arclk", "iletme" ve "dier" ana vergi kmelerine ait gelir ka-!emleri bulunmaktadr. Bunlardan, "meyve-sebze grubu"nda . bos-tan63 (125) ve . ba ve bae (50); "hayvanclk ve taallukatgrubu"nda adet-i (a.) anam64 (235), . ayr (200), r. otlak (20) ve

63. Bu terkibin, piyaz hari, btn sebzeleri muhtevi olduu malumdur. Bu cm-leden olarak, Silistre Kanunnamesindeki "r-i besatin defterlerde mukayyeddir. Gerekkr bostan olsun, gerek suvarulur bostan olsun r balanmtr. Bostann her cinsi anl-mamtr deyu niza olunmaya r alna" kayd zikre deerdir. Bkz.: A. Gne, a.g./., s.:157.

64. Tahrirlerde, balca, "resm-i ganem", "adet-i anam" terkipleriyle sembolizeedilmek zere, sadece kkba hayvanlardan genellikle iki koyuna bir aka esasna grealnan vergiler mukayyeddir. (N. aatay, "Osmanl mparatorluunda Reayadan AlnanVergi ve Resimler", A.. DTCFD., V/S (1947), s.: 485). Bu cmleden olarak, zellikle zi-

i6. YZYLDA SEYYD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 249

yaylak65 (20) kalemleri yer almaktadr. Yine anclk ile ilgili . g-vare (97) kalemi, iletmecilik ile ilgili asiyab66 (b.: 3, 150) kalemikaytldr. Dier vergi kalemleri ise, bad- heva, detbani, r. ift,bennak, mcerred, t. zemin ve r. zemin"dir.

Bu arada, B'de "kor, karlktan bozlub ziraat olunur" ak-lamas ile yazl, karye, mezraa gelirinin hemen hemen iki katolan, 20.000 aka zellikle vurgulanmaya deerdir. te yandan, Ave B'deki "ihzar- ..." kalemleri ile A'daki "niyabet" vergi kalemi dekaydedilmelidir.

te tam bu aamada, zellikle, Seyyid Gazi krlarnda Ka-rakoyunlular'n vergi gelirlerindeki belirleyicilii ni sergilernesi a-sndan ilenecek olursa: "Cemaat-i yrkan- Eyne Hoca"ya mah-susen, A'da hasl bal ile kaytl, 3.500, B'de ise, "hasl- adet-ianam ve resm-i kara (!) ve bad- heva ve resm-i arusane ve gay-rihu ve mcerred" aklamas ile kaytl, 4.176 rakkamlan ve heriki defterde saylan farkl olmak zere, "cemaat-i Eyne Hoca" ka-lemi hari btn cemaatleri muhtevi olarak, A'da, yekOn, hasl ba-l ile kaytl, 25.000, B'de ise "hasl- adet-i anam ve resm-i karave bad- heva ve resm-i arusane ve gayrihu ve mcerred" ak-lamas ile kaytl 35.000 rakkamlan gerekten dnlmeye de-erdir. (Bkz.: Tablo: 3).

raatlk ve nakliyecilikte kullanldklar aikar olduu halde, saylarnn azlndan olsagerek ki, bykba hayvanlarla ilgili bu anlamda herhangi bir kayt yoktur.

65. Yay ak hukuki manada, bir veya birka kyn halknn yaz mevsimini geirmekve tabiatiyle hayvanlarn otlatmak iin -tedenberi ya da sonradan tahsisen- fay-dalandklar yksek yerlerdir. Halil Cin, Trk Hukukunda Mer'a, Yaylak ve K"laklar, An-kara 1980 (2. Bask), s.: 4.

66. Kr iskan yerlerinin en mhim iletmelerinden olup, genellikle tahllarn -WIrnesinde kullanlmakta ve daha ok su ya da su yatana dolan sel suyuyla a-Itrlmaktaydlar (Bkz.: Z. Arkan, XV-XVI. Yzyllarda Hami! Sanca, zmir 1988, s.:113. F.M. Emeeen, a.g.k., s.: 259). Su kaynann rejimine bal olan alma mddetleri,phesiz ki "resm-i asiyab" adl verginin tayininde de belirleyici olmaktayd. Bu em-leden olarak, ay bana beer aka olmak zere, tam yl alandan 60; alt ay yryendenise 30 aka vergi alnmaktayd (A. Gne, a.g.!., s.: 191). Ayrea aynen (retime gre) devergilendirilebilmekteydiler (F. M. Emeeen, a.g.k., s.: 259). te taraftan tahrir def-terlerinde, iler halde olup olmadklar da tasrih edilmekteydi.

250 AHMETGNE

Tablo:5TT.438 (A), KK.145 (B)'te Gelir/Vergi Kalemleri ve Miktarlar

Geliri H S M . A R. Y R. B.D R. T R Y,

Vergii a a B d o a A Ie e ifl, Eil i l B a e i Y G ., va Beli Z Z K

Kalemleri i r i tl j( L- a i i i ve I Ilak e e D(Karye, a u s ve i y a a v y R. b ve m m N

met.raa I I b A i k k a a A a M. i ivs.) a a if r r b ru il il il

il il e .>a ie a ne

m

A-K. Elek Hac 399

B-K. E!ek Hac, 398.htili- 'ani'r-rc'aya e

A-K. Kuyu 643

B-K. Kuyu, 643,hali', d e

A-K.Bal/Bay 1638TemurB-K. BayIBa! m.:9. m.:5. m.:6, 8 6 2 2 2 (nsf 3 45 i 2 1700

Temur 540 200 240 O 4 O O 5 LO O 26

O 4

A-K. ukur A! 4075

B-K. ukur A! m.:2~. m.:IS, m.:9, i 15 5 i (msf 3 696 3 i 33491380 600 360 5 O 3 30 O O 3

O

A-K. Sal1Car 1494

B-K. Sancar m.:20, m.:8, m.::!, 2 3 2 2 b.:3 (nlSf i 63 3 2 20501200 320 SO O ba 3 O 7 150 30 2 5 5

e35

A-

B-K. Kzl Kuyu m.:I, m.:!, k.:o, 3 1 2 1.\ i 294 i 3 50040 40 20 4 2 O O

A-K. Yollu! 1400

B-K.Gll Saray m.:I?, m:15, m.:5, 7 7 3 (nsf i 207 i i 2425(Bunun stlekinin kar 1020 600 200 4 O 20 2 5 5

I olmas O

muhlemeldir)

A-K. Dei! 2720

B-

A-

B-K. Faz! 606, fYurd, hilli-i 'ani'r-rc'aya, hark ez defter

16. YZyLDA SEYYlD GAZl'DE SOSYAL VE EKONOMlK HA YAT 25 J

A-Mezraa 150B-Mezraa. iSO. gdcr-karyc-i Sancar

A-iftlik, 50dcr-karyc-i Sancar

B-

A- (Muhtemel) B k z. s.: i i Y z k i r k

B-Kar, 20()00koniktan boz!ub zi-raat olunur.

A-lhzar- 200Nahiye-iSeydi Gazi

B- Ihzar- Kaza- 305Seyyid Gazi veNefs-i Mezbur

A-Niyabet, h 200

A-YekOn 12.769+20(

B-YekOn rn.:70, m:44, m.:22 i 50 2 2 2 2 9 b.:3 105 9 130 5 31824180 1760 k.:IO. 2 3 O O O 7 ISO 6 O 9 1+305

900 5 5 O 2 9 (dk)

.: r R.: Resm M.: Mcerred T.: Tapu m.: mdd b.: bab k.: keyl dk: dikey toplama) Hasl- 'ani'l-galle ve resm-i zemin ve gayrhu. d) lcmale sehven Karacaehir na-

hiyesine yazlmtr. e) H. a. g, ve r. z. ve g. f) H. a. g. ve detbani ve r. z. ve g. g) H.a. g. ve g. h) Resm-i arusane ve crm-i cinayet ve resm-i anam- reaya-y sipahiyan-nahiye-i Seydi Gazi.

Bu haslat, hesap da edilecei zere, hem Nda hem de B'de(kark olarak), karye, mezraa, iftlik, ko r, ihzar gelirlerinin hep-sinden ok daha fazladr. Byle bir tesbit, phesiz ki, daha nce devurguland zere, Seyyid Gazi krlarnda Karakoyunlu ce-maatlerinin sadece nfuslar bakmndan deil, hem hayat tarz-larnn hem de mevcut kaytlardaki atflarn iaret ettii zere,zellikle hayvancla dayal, ekonomik varlklar asndan da asilmessir olduklarna delalet etmektedir. Dahas, "alt buuk iftlikyer vardr sihapi ve sipahizade ve yrkler ziraat idb r ve resmvirerler"67 ifadesinden de karlaca zere, yrklerin tarmsal fa-aliyetlerin ierisinde olduklar da anlalmaktadr.

67. Bkz.: KK. 145, v.: i28tb, i29/a,

252

SONU

AHMETGNE

Adn Seyyid Battal Gazi'den ald sanlmaktadr. Bir menzilehriydi. Seyyid Gazi nefsi'ndeki mahalleler, A'da "avarz- di-vaniyyeden muaf olub muafname-i erif ihsan olunmu" ak-lamasyla, vakf tekilat dairesinde yer almaktadr. A'da 4, C'de ise5 mahalle ve bir de "reaya-y vakf- Seyyid Gazi" kalemi kaytldr.Hesap da edilecei zere, C'de yeni bir mahalle yani Hatibler ma-hallesi ile, az nce de yazlan, "reaya-y vakf- Seyyid Gazi" kalemizuhur etmitir. Baka bir deyile, son kalem bir tarafa, mahalle sa-ys bir tane de olsa artmtr.

Mevcut ham verilerden Seyyid Gazi nefsi'nin az nfuslu birbirim olduu anlalmaktadr. C'de, tarmsal-toplumsal stat ta-nmlamalar bir yana, din-vakti kmeler, zellikle, seyyidler dikkatekmektedir. Bu cmleden olarak, (C'de) Seyyid Gazi'yi ka-rakterize ettii belirtilmek zere, en kalabalk mahalle olan, Ka-racapnar mahallesindeki 5 seyyid ve zbek mahallesindeki 6 sey-yid vurgulanmaldr.

Nfusta birebir karlatrma yaplamamakla birlikte genel ola-rak bakldnda nfusun olduka artt gzlenmektedir. Bu ar-tn, mahalle saysndaki oalmann zerinde olduu ya da do-rudan mahalle artndan kaynaklanmad aikardr. Baka birdeyile, ksmen mahalle saysnn (1 tane) art ile de birlikte, n-fusun; kabaca, (16. Yzylda) Akdeniz havzasndaki kentsel nfusart erevesinde olduka oald grlmektedir.

Birebir karlatrma imkan olan, nfus bileenlerinden, m-cerred saysndaki fevkalade art (36-230) zellikle irdelenmeyedeerdir. Bu cmleden olarak, krlardaki mcerredlerin deiik se-beplerle zellikle de geim saikiyle yaz konusu birime geldiklerisy lenebilir.

Seyyid Gazi krlar'nda; A'da 7 karye, 1 mezraa, 1 de iftlik;B'de ise 8 karye ve 1 mezraa bulunmaktadr. Bu saynn bir idaribirim iin olduka dk olduu malumdur. te taraftan, an-lalaca zere, karye says bir artm mezraa says deimemi,

r6. YZYLDA SEYYD GAZ'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT 253

iftlik ise yok olmutur. Bu meyanda, A'daki Dei'in B'de kar-lnn bulunmad, B'de ise Kzl Kuyu ve Fazl Yurdu kar-yelerinin zuhur ettii belirtilmelidir. Bu balamda, tekraren ya-zlacak olursa, karye says az da olsa (1) artmtr. Bu artn,ileride ilenecek olan, cemaat saysndaki artn olduka gerisindeolduu imdiden sylenebilir.

Mevcut ham verilerden, Seyyid Gazi krlanndaki yerleim-retim yerlerinde, tabiatiyle, az nce yazlan yerleim yeri azl ilede yakndan ilgili olarak, ok az nfusun yaad anlalmaktadr.

A'da ve B'deki tanmlama.farkllklan sebebiyle, nefs ksmndaolduu gibi, btn kalemler iin kesin ve tabiatiyle salkl bir kar-latrma yapabilmek pek mmkn deildir. Bununla birlikte, n-fusun sre ierisinde artt gzlenmektedir. Baka bir deyile, birtane de olsa yerleim-retim yeri art ile de birlikte, nfusun; yinenefs de olduu gibi buralarda da, kabaca, (16. yzylda) Akdenizhavzasndaki nfus art erevesinde olduka oald g-rlmektedir.

Birebir karlatrma yaplabilen mcerred ve sipahizade sa-ysndaki fevkalade art zellikle belirtilmelidir. Bu noktada, dahance ilenen, Seyyid Gazi nefsinde mcerred saysndaki fevkaladeoalma da hatrlanmaldr.

Bu arada, 16. yzylda Anadolu'daki nfus artlannn bir ks-mnn, endstri ncesi cemiyetlerde oaImann lmlerin azal-masndan kaynakland ana fikrinden hareketle genellikle toplulmlere yol aan ktlk, salgn hastalk ve savalarn olmamasylaaklanabilecei tesbiti vurgulanmaldr. Bu balamda, yine genelolmak kayt ve artyla, (daha nce nefs ksmnda da iaret edildiizere) tabiatiyle g ihtimalini de dikkate almak gerekmektedir.

Ancak, bu genel deerlendirmeler bir yana, zelolarak ba-kldnda, A ve B'de, mezraa ve iftliklerin tanmlan gerei n-fussuz olmalan ihtimali bir tarafa; nfusun genel art srecinde ta-rihlenen, B'de Elek Hac, Kuyu ve, B'de zuhur ettiihatrlatlmak zere, Fazl Yurdu karyelerinin hali olmalan d-nlmeye deerdir.

254 AHMETGNE

te yandan, Anadolu'da yaayan Kara-Koyunlu airetlerininen by Orta Anadolu'da, Eskiehir'in gneyinde, Seyyid Gaziyresinde bulunmaktayd. Bunda, yrenin tabii artlarnn, yanihayvancla elverili yapsnn yan sra, Seyyid Gazi'den kay-naklanan kltrel atmosferin de etkili olduu dnlebilir.

16. yzyln ilk yarsnda (yani A'da) 13 cemaat kaytldr. Bir-ka muhtemelolmakla birlikte, bunlarn hemen hepsinin, akascemaat- Devlethan hari, B'de karl bulunmaktadr. B'de ise 18cemaat kaytldr ki bu tabiatiyle, en azndan adsal olarak, yeni ce-maatlerin mevcudiyetine delalet etmektedir. Bu cmleden olarak,Maara, Kzlz, Akviran, (Perakende), merler ve GrelerGzeler nevzuhur cemaatlerdir.

Mevcut verilerle kesin bir karlatrma yapmak mmkn 01-mamakla birlikte, cemaat saysnn artmasndan da anlalacagibi, nfusun artt aikardr. Faruk Smer'in, B'ye mstenidenyapt hesaba gre, 980 (1572) ylnda bu airetin en az 6-7 bin n-fusa sahip olduu tahmin edilebilir. Bu rakam XVI. yzylda Ana-dolu'daki oymaklar arasnda nfusa en kalabalk olanlara delaletetmektedir. Bu noktada, yaz konusu erevede, Seyyid Gazi kr-larnda Karakoyunlular'n nfus asndan belirleyici olduklarnzikretmek elzemdir.

Burada biraz ze inilerek, farkl bir adan baklacak olursa:A'da hane hesab ile en kalabalk grup, 160 haneli "cemaat- Y-rkanldr. kinci kalabalk grup ise 95 haneli Bierler cemaatidir.B'de ise, nefer hesab ile en kalabalk grup, 259 neferlik Ka-rakoyunlu cemaatidir. kinci kalabalk grup ise; 126/129 neferlik"Sasalar?" cemaatidir.

Seyyid Gazi nefsi'nde, A'da "ihtisab- Seydi Gazi" hari, sa-dece gelir kalemi kaytldr. Bunlar mahsul- bae, r. asiyab vecare-i hammam'dr. C'de ise gelir kalemleri, tr itibariyle ok ay-rntl olarak yazlmtr. C'de, bu vechile dkm verilen gelir ka-lemlerinden, blgenin rn karakteristiini yanstacak tarzda, asligelir kaynann hububat olduu anlalmaktadr.

16. YZyLDA SEYYlD GAzl'DE SOSYAL VE EKONOMK HAYAT' 255

Cdeki verilere (hasl- nefs-i Seyyid Gazi'ye) dayal olarak ya-plan saptarna ve yorumlardan, Seyyid Gazi nefsinde tarmsal fa-aliyetlerin olduka yaygn ya da youn olduu anlalmaktadr.yle ki hububat retimi, B'de dkm verilen, timar tekilat da-iresinde mukayyed, mevcut (5) karyelerdeki retimin hemen hemeniki katdr.

Bu balamda, baz kaytlardan, retim faaliyetlerinde der-vilerin de faalolduklar anlalmaktadr. Bu cmleden olarak,"bae ki, derviler ihdas etmilerdir." aklamas zikre ayandr.Yine dervilerin, zemin ve mukataa tasarruf ettikleri de malumdur.Hatta, ehir kr ayrm yaplmad belirtilrnek zere, dervilerindeirmen ihdas ettikleri dahi vakidir.

Zaten genelolarak bakldnda, zellikle kylerdeki za-viyelerin byk bir ksm bir iftlik manzaras gstermekteydi. Za-viye etrafndaki arazide bizzat derviler tarafndan tahl, sebze vemeyve yetitiriliyor, hatta civardaki meralarda davar ve sr bes-leniyordu. Bir ok zaviyenin kendine mahsus deirmeni bile vard.Bylece gnlk masraflarn ve yiyeceklerini kendi kendilerine sa-layabilmekteydiler.

te yandan, Cdeki dekakin (b.: 15, fi-sene: 950) ve, icaresiA'da 6000, Cde 3000 olarak kaytl olan, hammam ile A'da veB'deki "ihtisab- nefs-i Seydi/Seyyid Gazi (600-610)" kalemleri iseesasen ehri yaplanmaya iaret etmektedir.

Seyyid Gazi Krlarnda, yazlacaklardan ounun daha ncebilvesile yaz konusu olduu hatrlatlarak ilenecek olursa: A'da 7karye, 1 mezraa, 1 iftlik, 1 (muhtemel) kon, 1 "ihzar- nahiye-iSeydi Gazi", 1 niyabet'ten oluan, toplam 12 gelir kalemi bu-lunmaktadr. B'de ise 8 karye, 1 mezraa, 1 kor, 1 "ihzar- kaza-Seyyid Gazi ve nefs-i mezbur"dan oluan toplam 11 gelir kalemivardr. Bu saylarn, yani retim birimi ya da vergi kalemi sa-ysnn, bir idari birim iin olduka dk olduu malumdur. tetaraftan, anlalaca zere, karye says bir artm mezraa saysdeimemi, iftlik ise yok olmutur.

256 AHMETGNE

Brde dkm verilen vergi-gelir kalemleri ve toplu yazlan.ha-sllardaki atflardan, daha nce de bilvesile yazld zere, bl-genin rn karakteristiini yanstacak tarzda, asli gelir kaynannhububat olduu anlalmaktadr. Bu arada, B'de "kor, korlktanbozlub ziraat olunur" aklamas ile yazl, karye, mezraa gelirininhemen hemen iki kat olan, 20.000 aka zellikle vurgulanmaya de-erdir.

Dahas, "cemaat-i yrkan- Eyne Hoca"ya mahsusen, Ardahasl bal ile kaytl, 3.500, B'de ise, "hasl- adet-i anam veresm-i kara (!) ve bad- heva ve resm-i arusane ve gayrihu ve m-cerred" aklamas ile kaytl, 4.176 rakkamlar ve her iki defterdesaylar farkl olmak zere, "cemaat-i Eyne Hoca" kalemi haribtn cemaatleri muhtevi olarak, A'da yekn, hasl bal ile ka-ytl, 25.000, B'de ise "hasl- adet-i anam ve resm-i kara ve bad-heva ve resm-i arusane ve gayrihu ve mcerred" aklamas ile ka-ytl 35.000 rakkamlar gerekten dnlmeye deerdir.

Bu haslat, hem Arda hem de B'de (kark olarak) karye, mez-raa, iftlik, kor, ihzar gelirlerinin hepsinden ok daha fazladr.Byle bir tesbit, phesiz ki, daha nce de vurguland zere, Sey-yid Gazi krlarnda Karakoyunlu cemaatlerinin sadece nfuslar ba-kmndan deil, hem hayat tarzlarnn hem de mevcut kaytlardakiatflarn iaret ettii zere, zellikle hayvancla dayal, ekonomikvarlklar asndan da asli messir olduklarna delalet etmektedir.Dahas, "alt buuk iftlik yer vardr sipahi ve sipahizade ve y-rkler ziraat idb r ve resm virerler" ifadesinden de karlacazere, yrklerin tarmsal faaliyetlerin ierisinde olduklar da an-lalmaktadr.

En nihayetinde, eyhler, derviler, seyyidler ve Karakoyunlulardiyar olarak adlandrlabilecek olan "Seyyid Gazi nefsi ve kazas-nahiyesi"nin Osmanl ehir ve krnn nicelik ve niteliine dair en-terasan bir rnek olduu sylenebilir.

000000010000000200000003000000040000000500000006000000070000000800000009000000100000001100000012000000130000001400000015000000160000001700000018000000190000002000000021000000220000002300000024000000250000002600000027000000280000002900000030