Φαρμακευτικά φυτάΜύθοι και πραγματικότητα

Θεόδωρος ΓεωργιάδηςΚαθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών

Ιστορικό

Όλοι οι πολιτισμοί, σε όλες τις ηπείρους ανέπτυξανμαζί με την καλλιέργεια των φυτών για τηνδιατροφή τους και τη χρησιμοποίηση τωνθεραπευτικών τους ιδιοτήτων.Το σύνολο αυτών των γνώσεων, κατά ένααξιοθαύμαστο τρόπο, διέσχισε τις χιλιετηρίδες, εμπλουτιζόμενο και διαφοροποιούμενο, χωρίς ποτένα καταργείται στο σύνολο του.

Η ιστορία της ασπιρίνης, της μορφίνης καιτου κώνειου απεικονίζουν χαρακτηριστικάτη σύνδεση μεταξύ των συνταγών πουδιέσχισαν τις χιλιετηρίδες και τηνπρόσφατη παρέμβαση της επιστήμης πουαποκάλυψε τα δραστικά συστατικά σταοποία οφείλονται η δράση και οι ιδιότητεςαυτών των φυτών .

Ασπιρίνη, μορφίνη, κώνειο

Τα δραστικά συστατικά της ασπιρίνης (σαλικυλικό οξύ καισαλικίνη) απομονώθηκαν από την ιτιά τον 19ο αιώνα και το 1897 άρχισε η βιομηχανική παραγωγή της.

• Από την αρχαιότητα ήταν γνωστές οιθεραπευτικές ιδιότητες των φύλλων καιτου φλοιού της ιτιάς.

• Χρησιμοποιούνταν από τον πρώτο μΧαιώνα, εάν πιστέψουμε το Διοσκουρίδη, σε πολλές παθήσεις και ιδιαίτερα σεπυρετούς και πόνους.

• Η εμπειρική χρήση της ιτιάςσυνεχίστηκε δια μέσου των αιώνων μεεπιτυχία.

• Έπρεπε να περιμένουμε τον 19ο αιώναμε την ανάπτυξη της χημείας για ναπροσδιοριστούν και να απομονωθούν ταδραστικά συστατικά, που ευθυνόταν γιατις θεραπευτικές ιδιότητες των λαϊκώνσυνταγών της παραδοσιακής ιατρικής.

Papaver somniferumΜήκων η υπνοφόρος

• Η χρήση τωνιδιοτήτων του οπίουπου προέρχεται απότο φυτό Papaversomniferum 4000 χρόνια πριν ναμάθουμε ναεξάγουμε από αυτότη μορφίνη είναιένα χαρακτηριστικόπαράδειγμα τηςδιάρκειας αυτώντων γνώσεων.

Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

• Εδώλιο της θεάς τηςμήκωνος, η οποία φέρειστο κεφάλι της τρειςκωδίες (κάψες μεσπέρματα τηςπαπαρούνας). Σε αυτέςφαίνονται οι χαραγές γιατην έξοδο τουγαλακτώδους χυμού οοποίος ξηραινόμενος δίνειτο όπιο. Υστερομινωικοίχρόνοι- 1400-1100 π.Χ.

Conium maculatum L. (Κώνειο το στικτό, αμάραγγος, μαγκούτα,)

• Στην αρχαία Ελλάδα ο χυμός του δίδονταν στουςφυλακισμένους που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο: ένας από αυτούς ήταν ο Σωκράτης. Ταφαρμακευτικά μέρη του φυτού είναι τα ξηράφύλλα, τα ανθισμένα κλαδιά του 2ου-έτος και οικαρποί.

• Τρόπος χρήσης:• Χρήση εσωτερική, εξωτερική, φαρμακευτικό.

Ιδιαίτερα δηλητηριώδες.• Συστατικά:• Αλκαλοειδή (κωνιίνη, κωνυδρίνη,, ψευδοκωνυδρίνη)• Ιδιότητες:• Η δρόγη των καρπών του φυτού έχει αναλγητικές

ιδιότητες. Σε μεγάλες δόσεις είναι πολύ τοξική καιπροκαλεί το θάνατο με παράλυση του κέντρου τηςαναπνοής. Ο θάνατος είναι ανώδυνος.

• Εκχύλισμα των καρπών χρησιμοποιείται στηθεραπευτική υπό μορφή εμπλάστρων σε νευραλγίες, δερματικές παθήσεις και πόνους από καρκίνο. Αντίδοτα είναι ο δυνατός καφές , εμετικά κλπ.

Γενικά μπορούμε να διακρίνουμε τρεις μεγάλεςπεριόδους στην εξέλιξη των γνώσεων για ταφαρμακευτικά φυτά:

1. Κατά τη διάρκεια της Αιγυπτιακής, Ελληνικής καιΡωμαϊκής αρχαιότητας συσσωρεύονται πολυάριθμεςεμπειρικές γνώσεις που θα μεταβιβασθούν και μέσω τωνΑράβων και των Ελλήνων στους Ευρωπαίους κληρονόμουςτων γνώσεων όλων αυτών των πολιτισμών.

2. Κατά την αναγέννηση οι δυτικοί επιστήμονες θα επωφεληθούναπό την ανανέωση του επιστημονικού πνεύματος για ναπραγματοποιήσουν μια σοβαρή ταξινόμηση όλων τωνστοιχείων του παρελθόντος.

3. Tέλος, από το τέλος του 18ου αιώνα η ταχεία πρόοδος τωνσυγχρόνων επιστημών εμπλούτισε και διαφοροποίησεσημαντικά τις γνώσεις για τα φυτά, που στηρίζονται σήμερα σεένα σύνολο επιστημών, όπως η η Βοτανική, η Γενετική, ηΟργανική Χημεία και η Βιοχημεία.

Η θεραπευτική στην Αιγυπτιακή αρχαιότητα

Όπως δείχνουν αρχαιολογικά ευρήματα στην αρχαία Αίγυπτουπήρχε μία ιατρική αποτελούμενη από γνώσεις και πρακτικέςξέχωρες από τις θρησκευτικές δοξασίες 2000 χρόνια πριν από τηνεμφάνιση των πρώτων ελληνικών φαρμάκων. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος (450 π.χ.) στην Αίγυπτο κάθε γιατρόςθεράπευε μόνο μία ασθένεια και υπήρχε στρατιά ολόκληρηειδικευμένων γιατρών. Οι Αιγύπτιοι γνώριζαν ακόμη τις αναλγητικές ιδιότητες τηςπαπαρούνας ,και χρησιμοποιούσαν τον Μανδραγόρα, που έπαιξεένα σημαντικό ρόλο στη φαρμακολογία του Μεσαίωνα.Παράλληλα αναπτύχθηκε προοδευτικά και η διαμόρφωσηκανόνων για την χρησιμοποίηση κάθε δρόγης σε συγκεκριμένεςδόσεις που οδήγησε στη δημιουργία των συνταγών.

Πολλά ιερά των Αιγυπτίων διατηρούσαν κήπους με φαρμακευτικάφυτά. Σαν τέτοια φυτά αναφέρονται η άρκευθος- κέδρος η Ροδιά, τομάραθο και Άνηθο, τα σπέρματα του κρίνου της ρετσινολαδιάς κ. ά.

ΗΗ θεραπευτικήθεραπευτικήστηνστην ΑιγυπτιακήΑιγυπτιακήαρχαιότητααρχαιότητα

Μεσοποταμία -Ινδική κάνναβη,• Αυτές οι ιατρικές γνώσεις εξαπλώθηκανκαι στις γειτονικές προς την Αίγυπτοχώρες. Η Βαβυλώνα το, κόσμημα τηςαρχαίας Μεσοποταμίας, παρέχει το πιοπρώιμο γνωστό αρχείο της τέχνης τουφαρμακοποιού

• Οι πίνακες της Μεσοποταμίας, αναφέρουν την ινδική κάνναβη, τηςοποίας γνώριζαν τις αναλγητικές καιάλλες θεραπευτικές ιδιότητες.

• Τα ιατρικά κείμενα στις πλάκες αργίλουκαταγράφουν πρώτα τα συμπτώματα τηςασθένειας, τη συνταγή τη σύνθεση τηςκαι έπειτα μια επίκληση στους Θεούς. Οι αρχαίες βαβυλωνιακές μέθοδοιβρίσκουν το αντίστοιχο στη σημερινήσύγχρονη φαρμακευτική, ιατρική, καιπνευματική φροντίδα των αρρώστων.

Οι αρχαίοι Έλληνες.Αλλά αυτοί που κληρονόμησαν τις Αιγυπτιακές γνώσεις καιτις ανήγαγαν στο πιο υψηλό τους επίπεδο ήταν οι αρχαίοιΈλληνες. Ο Αριστοτέλης (384-322 π .Χ.) πνεύμα παγκόσμιομελέτησε τη φυσική ιστορία των φυτών και τη Βοτανική. Ο Αριστοτέλης και ο μαθητής του Θεόφραστος , ο οποίοςθεωρείται ως ο πατέρας της Βοτανικής επιστήμης (371-285 π.Χ.) έθεσαν τις πρώτες επιστημονικές βάσεις τηςΒοτανικής Οι παρατηρήσεις και οι γραφές του, πουεξετάζουν τις φαρμακευτικές ιδιότητες και τιςιδιαιτερότητες των φυτών είναι κατά ασυνήθιστο τρόποακριβείς, ακόμη και σήμερα.

ΟΟ ΘεόφραστοςΘεόφραστος, , ΟΟ πατέραςπατέρας τηςτης ΒοτανικήςΒοτανικής επιστήμηςεπιστήμης (371(371--

285 285 ππ..ΧΧ) ) ΣταΣτα χέριαχέρια τουτου κρατάκρατά ένανέναν κλάδοκλάδο τηςτης ατρόπουατρόπου..

Ο Ιπποκράτης• Ο Ιπποκράτης "πατέραςτης ιατρικής" (450-377 πΧ) καταχώρισε μαζί μετους μαθητές του τοσύνολο των ιατρικώνγνώσεων του καιρού τουστο έργο Corpus Hippocraticum όπου γιακάθε ασθένειαπεριγράφεται το φυτικόφάρμακο και η αντίστοιχηθεραπεία.

ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

• Η Κως είναι γνωστή σε όλο τον κόσμο ως γενέτειρα τουΙπποκράτη, πατέρα της Ιατρικής (460 π.Χ). Είναι ο πρώτοςστον κόσμο που απάλλαξε την Ιατρική από τους μάγους και ταιερατεία, και που ουσιαστικά ταξινόμησε και εισηγήθηκεμεθόδους διάγνωσης και θεραπείας των νόσων

• Το Ασκληπιείο, είναι το σημαντικότερο αρχαιολογικό μνημείοτου νησιού το καλύτερο ίσως και πιο φημισμένο νοσοκομείο τηςεποχής εκείνης, με τρεχούμενα ιατρικά νερά, που χρησίμευανγια τη θεραπεία δερματικών παθήσεων, λουτροθεραπεία κ.τ.λΑπό το ναό του Ασκληπιού σώζονται μόνο τα θεμέλια και λίγεςκολώνες.

• Κατά την αρχαιότητα τα Ασκληπιεία ήσαν ιερά θεραπευτήριακαι το συγκεκριμένο θεωρείται από τα σπουδαιότερα επειδήείχε διάρκεια πολλών αιώνων. Άρχισε να χτίζεται κατά τον 4οαι.π.Χ. αν και στον ίδιο χώρο βρέθηκαν ευρήματα από τηνμυκηναϊκή και γεωμετρική περίοδο.

Το Ασκληπιείο, της Κω

Το Ασκληπιείο, της Κω

Ο Ασκληπιός• Στον Όμηρο ο Ασκληπιός είναι ένας θεραπευτής, από τουςπολλούς, που διδάχθηκαν ήπια φάρμακα από τον ΚένταυροΧείρωνα, είναι όμως φανερό ότι δεν είναι ακόμη θεός, παράένας απλός ηγεμόνας, από τους πολλούς της Θεσσαλίας:

• Ο Ησίοδος μας διέσωσε έναν παλιό, θεσσαλικό, καθώςφαίνεται, θρύλο: Ο Απόλλωνας ερωτεύθηκε την όμορφηΚορωνίδα, η οποία φέροντας μέσα της τον καρπό του έρωτατου θεού, υποχρεώθηκε από τον πατέρα της να δεχτεί ναπαντρευτεί τον Ίσχυ, τον ξάδερφο της. Όταν ο Απόλλωνας τοπληροφορήθηκε, σκότωσε με τα βέλη του τον Ίσχυ, και ηΆρτεμη τόξευσε την Κορωνίδα. Όταν όμως ο Απόλλωνας είδετο κορμί της αγαπημένης του πάνω στην πυρά, άνοιξε τηνκοιλιά της και έβγαλε ζωντανό από μέσα της τον Ασκληπιό καιτον παρέδωσε στον Χείρωνα.

• Κοντά στον φημισμένο Κένταυρο ο Ασκληπιός έγινε έναςέξοχος γιατρός, που όχι μόνο θεράπευε με γητειές, φάρμακακαι εγχειρίσεις τους αρρώστους, αλλά ανάσταινε και νεκρούς, ώσπου ο Δίας τον κατακεραύνωσε, όταν ο Πλούτωνας τουπαραπονέθηκε πως εξαιτίας του Ασκληπιού άρχισαν πλέον ναμένουν έρημα τα δώματα του

Ό Διοσκουρίδης,• Ό Διοσκουρίδης, "πατέρας της

φαρμακευτικής ", ο οποίος έζησεστα μέσα του πρώτου αιώνα μ.Χ. προσπάθησε, όπως οι προκάτοχοιτου, να διαχωρίσει τις δοξασίες απότην πραγματικότητα.

• Ο Διοσκουρίδης θα απαριθμήσειστο έργο του «Περί ιατρικής Ύλης»πλέον των 500 δρογών φυτικής ήζωικής προέλευσης.

• Η εργασία του Διοσκουρίδη μπορείνα θεωρηθεί ως σημαντικότερηφαρμακευτική πηγή του αρχαίουκόσμου και χρησιμοποιήθηκε σεόλο το μεσαίωνα, αναγέννηση καιστους πιό πρόσφατους αιώνες ωςλεξικό για τους ιατρούς.

•Τέλος ο Έλληνας Γαληνός θα συνδέσει το όνομα του ιδιαίτεραμε αυτό που ονομάζεται ακόμη " Γαληνική φαρμακευτική". Τα" Γαληνικά παρασκευάσματα" είναι σκευάσματα, όπουδιαλυτικά, όπως η αλκοόλη, το νερό, το κρασί, ή το ξύδι, χρησιμεύουν για να συμπυκνώσουμε τα δραστικό συστατικά τηςδρόγης, που χρησιμοποιούνται για να κατασκευασθούν αλοιφές, έμπλαστρα κ.α.

Ο Γαληνός

Ο Μεσαίωνας

ΟΜεσαίωνας δεν ευνόησε γενικά την επιστημονική πρόοδο, ούτεκαι την ανάπτυξη των γνώσεων των φαρμακευτικών φυτών. Οιπεριοχές της επιστήμης της μαγείας και του τσαρλατανισμούσυγχέονται συχνά. Κατά τον Μεσαίωνα όμως θα διατηρηθούν οι γνώσεις πουαποκτήθηκαν στους προηγούμενους αιώνες. Οι μοναχοί χάρη στιςγνώσεις της Ελληνικής και της Λατινικής μπόρεσαν ναδιατηρήσουν πολλές παλιές γνώσεις, να ιδρύσουν ιαματικούςβοτανικούς κήπους και να γράψουν συγγράμματα για την χρήσητων φαρμακευτικών φυτών.

Φαρμακευτικά φυτά όπως ο Μανδραγόρας, η Atropabelladona και o Hyoscyamus niger θα θεωρηθούν σαν φυτά

με διαβολική προέλευση και ιδιότητες.

• .

Μανδραγόρας

Μπελλαντόνα

Υοσκύαμος

«Βυζαντινή θεραπευτική

Καθ' όλη την διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου (330-1453 μ. Χ.) παρατηρείται συνεχής χρήση τηςκληρονομιάς των ιατρών της αρχαιότητος, τα κείμενατων οποίων συχνά χρησιμοποιούνται, όπως τουΙπποκράτους, Γαληνού, Διοσκουρίδη, Αρεταίου, Ρούφου. Οι ιατροί της βυζαντινής περιόδουαξιοποιούν τα έργα τους με αποτέλεσμα να επισυμβείμία φυσιολογική μετάβαση από την αρχαία ιατρικήστην ιατρική της βυζαντινής περιόδου. Κατ' αυτόντον τρόπο η αρχαία ελληνική ιατρική παράδοσηδιατηρήθηκε και προστατεύθηκε από την αφάνεια.

Βυζαντινή θεραπευτικήΣτη Βυζαντινή θεραπευτική εισήχθηκαν νέεςφαρμακευτικές ουσίες, νέες χρήσεις των ήδηγνωστών φαρμακευτικών ουσιών και έχουμετροποποιήσεις στη σύνθεση των συνταγών, που χρησιμοποιούνταν. Επίσης εφαρμόζονταιχειρουργικές θεραπευτικές επεμβάσειςΜια σημαντική κατάκτηση της Βυζαντινήςθεραπευτικής ήταν η ανάπτυξη τωννοσοκομείων . Στα νοσοκομεία της βυζαντινήςπεριόδου εφαρμόζονταν και η εκπαίδευσητων γιατρών.

«Ιατροσόφια»

Επί πλέον η Βυζαντινή θεραπευτική μετάτην πτώση της Κωνσταντινουπόλεως(1453) είχε επίδραση στα «Ιατροσόφια», τα οποία κατακλύζουν στη συνέχεια τονελληνικό χώρο, οι κάτοικοι του οποίου ταχρησιμοποιούσαν ως θεραπευτικούςοδηγούς, λόγω ελλείψεως κατά κανόναεπιστημόνων.

Η ΑναγέννησηΗ Αναγέννηση εν τούτοις είναι εκείνη που με την αναγνώριση τουπειράματος και της άμεσης παρατήρησης, με την ανάπτυξη τωνμεγάλων ταξιδιών προς τις Ινδίες και την Αμερική, θα αποβεί ηαρχή μιας νέας περιόδου στην γνώση των φυτών και τωνιδιοτήτων τους.Η ανάπτυξη των θαλάσσιων δρόμων, που ανοίχτηκαν στο τέλοςτου 15ου αιώνα τοποθετεί την Ευρώπη στο κέντρο του κόσμου. Προϊόντα μακρινών χωρών πλημμυρίζουν την Ευρώπη καιμεταξύ αυτών καινούρια φυτά με ιδιότητες μερικές φορέςκαταπληκτικές. Έτσι γίνονται γνωστές οι θανατηφόρες ιδιότητεςτου Curare, οι αντιπυρετικές ιδιότητες της κινίνης και οιαναισθητικές και διεγερτικές ιδιότητες των φύλλων της Coca.Εξερευνητικές αποστολές ανακαλύπτουν καινούργια φυτά καιιδιότητες. Ο βοτανικός Tournefort φέρνει το 1792 μαζί του απότην Ανατολή 1356 καινούρια είδη.

Βικογιατροί-Κ ο μ π ο γ ι α ν ν_ί_τ_ε_ς

Μετά την διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τηνυποδούλωση της χώρας και την φυγή πολλών Ελλήνων λογίωνστη Δύση, ή λαμπρά ιατροφαρμακευτική των τελευταίων χρόνωντου Βυζαντίου αντικαταστάθηκε από την αμάθεια και τηναγυρτία. Την υποδουλωμένη Ελλάδα λυμαίνονταν αγύρτες καιεμπειρικοί γιατροί πού εκμεταλλεύονταν την λαϊκή πίστη καιδεισιδαιμονία. Οι εμπειρικοί πρακτικοί γιατροί είχαν γνώσεις πού αντλούσαναπό τα γιατροσόφια και τις οικογενειακές παραδόσεις. Την εποχή των πρακτικών γιατρών-Κομπόγιαννιτών η ιατρικήήταν σε τέτοια κατάσταση, ώστε για τον χαρακτηρισμό της ναμπορεί κανείς να μεταχειρισθεί την κινέζικη παροιμία, δηλαδή όγιατρός πού γράφει την συνταγή πρέπει να είναι με ένα μάτι, όφαρμακοποιός πού την εκτελεί πρέπει να έχει δύο μάτια και όάρρωστος πού πίνει το γιατρικό πρέπει να είναι στραβός.(Γ. Βαρβαρέτος- Κ. Γκανιάτσας).

Ή επικρατούσα άποψη για το «παρατσούκλι» Κομπογιαννίτης έχειχλευαστική σημασία, διότι προέρχεται από το πρώτο συνθετικόκομπώνω= απατώ καί το δεύτερο Ίωαννίτης με καταγωγή ταΓιάννινα, ήτοι Γιαννιώτης (Ηπειρώτης) γιατρός άπατεών.Υπάρχει όμως και μία άλλη μη χλευαστική έννοια για τουςΚομπογιαννίτες, ότι οι πρακτικοί αυτοί γιατροί θεράπευαν μεκόμπους-ρίζες φυτών, ή διότι είχαν τα βότανα δεμένα σε κόμβουςμαντηλιών (κόμπος και γιάνω).Μεταξύ των υποδεικνυομένων θεραπευτικών μέσωνπεριλαμβάνονταν και το μουχλιασμένο ψωμί, τα μαντζούνια, ταυπόθετα, τα κλύσματα, οι αφαιμάξεις, τα καθαρτικά πού ήταν ήβάση της φαρμακευτικής και τα παρασκεύαζαν οι ίδιοι από αλόη, γιαλάπα, μαύρο ελλέβορο κ.λ.π..

Το «παρατσούκλι»Κομπογιαννίτης

Κατά τους χρόνους της μακραίωνης δουλείας στην Ελλάδαυπήρχαν ελάχιστοι γιατροί με πανεπιστημιακές σπουδές, διότι από τους εύπορους, πού σπούδαζαν σε ευρωπαϊκάπανεπιστήμια, λίγοι επέστρεφαν στην πατρίδα, αλλά και όσοιεπέστρεφαν προτιμούσαν τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες, τοΒουκουρέστι και τις μεγαλύτερες πόλεις της πατρίδας(Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Γιάννινα). Οι επιστήμονεςγιατροί εξακολουθούν να σπανίζουν στην Ελλάδα και πολλάχρόνια ακόμη μετά την απελευθέρωση. Κατά την επανάσταση «90 επιστήμονες ιατροί υπήρχαν ειςτην τότε Ελλάδα των 900 χιλιάδων κατοίκων καιπολυάριθμοι εμπειρικοί, ιδίως χειρουργοί, οι όποιοι όχιμόνον προσέφεραν πολύτιμους υπηρεσίας, αλλά έχουν, κατάπαράδοσιν, ορθάς τινάς χειρουργικός γνώσεις. Άπ' εναντίαςοι παθολόγοι εμπειρικοί ιατροί ήσαν αμαθέστατοι». (Κ. Μαυρογιάννης 1841).

Ό Ηπειρώτης Ιωάννης Βηλαράς (1771-1823),Ιατροφιλόσοφος, ποιητής σατιρίζει καυστικά τους πρακτικούςγιατρούς στο ποίημα του, ο Ματσούκας, με τους εξής στίχους:

Τα παχιά κορμιά aχαμναίνειτα αχαμνά σου τα παχαίνειδίνει μάτια των στραβών

τους κοντούς κι΄ αυτούς ψηλώνειβάνει γλώσσα των βουβών

όθεν όλους τους γιατρεύει πάσα νόσο θεραπεύεικαι με χάρη χωριστή ….

.Ο Α. Σούτσος (1803-1863) σατιρίζει καί αυτός καυστικότατα τουςΖαγοριανούς γιατρούς με τους στίχους:

Δεν είμαι εγώ Ζαγοριανός να περπατώ στο δρόμομε αλοιφές, με έμπλαστρα, με βότανα στον ώμο

και να φωνάζω από το κουτσό και ψόφιο μου μουλάρικαλός γιατρός, πουλεί ζωή! ποιος θέλει! ποιος θα πάρη!

Οι Βικογιατροί-Κομπογιαννίτες άδικα συκοφαντήθηκαν και δενείναι άξιοι διασυρμού, αλλά μάλλον αποτίσεως φόρου τιμής, διότι, ανεξαρτήτως των ανόητων θεραπευτικών οδηγιών και τωναπατηλών τεχνασμάτων πολλοί από αυτούς ήσαν ευσυνείδητοικαι ικανοί και με την εμπειρία των εξυπηρετούσαν τον πάσχονταήσαν οι ελπιδοφόροι φάροι τής στρατιάς των αρρώστων καιμάλιστα της μακράς εκείνης εποχής όπου ή ιατρική βρίσκοντανσε νηπιακή κατάσταση. Για πολλούς άλλωστε Βικογιατρούςυπάρχουν μαρτυρίες από πολλές πηγές περί της φήμης και τωνεπιτυχιών των και εκεί ακόμη οπού επιστήμονες γιατροίαπέτυχαν.Παραστάτες της ανθρώπινης μοίρας και λαϊκής αγωνίας καιστήριγμα των Βικογιατρών ήσαν τα άφθονα βότανα του Βίκου, των οποίων ή νεώτερη επιστημονική έρευνα δικαιώνει την χρήσητων από τους Ζαγοριανούς γιατρούς ως θεραπευτικών μέσων.

(Κ. ΓκανιάτσαςΚαθηγητής Βοτανικής Π. Θεσσαλονίκης)

Οι αιώνες(1800-2000).

Η βαθύτερη όμως επανάσταση θα γίνει κατά τους δύο επόμενουςαιώνες(1800-2000). Η πρόοδος της χημείας και ιδιαίτερα τηςβιοχημείας θα επιτρέψουν ν’ αναγνωρίσουμε και να απομονώσουμετις δραστικές ουσίες των φαρμακευτικών φυτών. Η παπαρούνα τωνΑιγυπτίων (Papaver somniferum) και η κινίνη (Cinchona) τωνινδιάνων θα αποκαλύψουν τα αίτια και τα μυστικά της δράσης τους. Γνωρίζουμε του λοιπού ν' αναγνωρίζουμε τις θεραπευτικέςιδιότητες ενός φυτού από τα χημικά συστατικά που περιέχει. Πολλάαπό τα συστατικά των φυτών μπορούν σήμερα ν' αναπαραχθούνσυνθετικά, αυτό όμως δεν ισχύει πάντοτε. Αφ' ετέρου ορισμένασυνθετικά προϊόντα έχουν παραχθεί ημισυνθετικά χάρη στα φυτάπου περιέχουν τις πρόδρομες φυτικές ουσίες. Έτσι τα εξωτικά φυτά Agave (Αθάνατος) και Dioscurea περιέχουντη βασική οργανική ύλη που είναι απαραίτητη για νακατασκευαστούν στη συνέχεια με ημισύνθεση ορισμένες ορμόνεςόπως η κορτιζόνη και τα παράγωγα της.

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΜΕΤΑΒΟΛΙΤΕΣ

Πρωτογενής μεταβολισμός.Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί αναπτύσσονται καιεπιζούν χάρη σε ένα σύνθετο σύνολο διαφόρωνχημικών αντιδράσεων στις οποίες δίνουμε το γενικόόνομα μεταβολισμός.Οι αντιδράσεις που επιτρέπουν τη σύνθεση και τηχρησιμοποίηση ουσιών σημαντικών για τη ζωήόπως τα σάκχαρα, τα αμινοξέα, τα νουκλεοτίδιαπρωτεΐνες, νουκλείνικά οξέα, αποτελούν αυτό πουονομάζουμε πρωτογενή μεταβολισμό.

Ο Πρωτογενής μεταβολισμός εκφράζει τηνενότητα των ζωντανών οργανισμών

Είναι αξιοσημείωτο ότι όλοι οι ζωντανοίοργανισμοί από τα βακτήρια έως τονάνθρωπο χρησιμοποιούν τους ίδιους τύπουςπρωτογενών μεταβολιτών. Αυτή ηεκπληκτική ομοιότητα των διαδικασιών καιαντιδράσεων του πρωτογενούς μεταβολισμούσε όλους τους ζωντανούς οργανισμούςαποτελεί ένα ισχυρό επιχείρημα για τη κοινήπροέλευση όλων των οργανισμών

Δευτερογενής μεταβολισμός.Οι περισσότεροι από τους ζωντανούς οργανισμούς επεξεργάζονταιεπίσης ουσίες οι οποίες αντίθετα με τους πρωτογενείς μεταβολίτεςδεν φαίνονται να είναι απαραίτητες στην επιβίωση τουοργανισμού. Αυτές οι συνθέσεις ονομάζονται δευτερογενείςμεταβολίτες . Πολλοί από τούς δευτερογενείς μεταβολίτες περιορίζονται σε έναμόνο γένος, ή ακόμα και σε ένα μόνο είδος φυτού. Η περίπτωσητης μορφίνης η οποία βρίσκεται σε δύο μόνον είδη παπαρούνας, είναι ένα τυπικό παράδειγμα.Γνωρίζουμε σήμερα ότι οι ουσίες αυτές παίζουν συχνά το ρόλοτων χημικών μηνυμάτων που καθορίζουν τις σχέσεις τωνζωντανών οργανισμών με το περιβάλλον τους. Ιδιαίτερα οι ουσίεςαυτές βοηθούν στην επιβίωση ενός οργανισμού αυξάνοντας τηνανταγωνιστικότητα του.

Ο δευτερογενής μεταβολισμός εκφράζει τηνποικιλομορφία των οργανισμών

Ενώ ο πρωτογενής μεταβολισμός εκφράζεισε μοριακό επίπεδο τη βαθιά ενότητα τουζωντανού κόσμου ο δευτερογενήςμεταβολισμός και οι δευτερογενείςμεταβολίτες που είναι διαφορετικοί σε κάθεφυτό ή ομάδα φυτών εκφράζει τηνποικιλότητά του

Ποια είναι τα δραστικά συστατικά των φυτών ;

Οι δευτερογενείς μεταβολίτες που περιέχουν τα φυτά έχουνφαρμακευτική δράση. Αυτοί είναι οι ετεροσίδες ήγλυκοζίτες, τα αλκαλοειδή, τα αιθέρια έλαια, οι τανίνες, ταδιάφορα κόμμεα κ.λ.π. Επίσης γνωρίζουμε ότι τα φυτά μας παρέχουν τις βιταμίνες,ουσίες θεμελιώδους σημασίας για το μεταβολισμό και τηνυγεία του ανθρώπου, ολιγο-στοιχεία και αντιβιοτικά, πουσημαντικός αριθμός τους υπάγεται στους δευτερογενείςμεταβολίτες.Ακόμη η γύρη των φυτών ή άλλες τοξικές ουσίες, πουανήκουν κυρίως στους δευτερογενείς μεταβολίτεςπροκαλούν αλλεργίες στον άνθρωπο

Γιατί οι δευτερογενείς μεταβολίτες έχουνΦαρμακευτικές ιδιότητες;

Μπορεί να αναρωτηθεί κανείς, γιατί τόσο πολλοί μεταξύ τωνδευτερογενών μεταβολιτών παρουσιάζουν φαρμακευτικέςιδιότητες;Όπως φαίνεται ορισμένες από αυτές τις ουσίες επιλέχτηκαν κατάτη διάρκεια της εξέλιξης σαν χημικοί μεταφορείς μηνυμάτων(messagers). Αυτοί οι φορείς λοιπόν των πληροφοριών πρέπει ναέχουν μια δράση επιλεκτική στους βιοχημικούς υποδοχείς τωνοργανισμών, γενικά στα μακρομόρια (πρωτεΐνες, DΝΑ). Έναόμως πολύ καλό φάρμακο πρέπει να παρουσιάζει ακριβώς αυτήτην ιδιότητα. Δεν είναι λοιπόν καταπληκτικό που οι δευτερογενείς μεταβολίτεςιδιαίτερα οι τοξίνες (νευροτοξίνες, φυτοτοξίνες, καρδιοτοξίνεςκ,λ.π.) αποτελούν μια σημαντική πηγή νέων φαρμάκων.

Φαρμακευτικά φυτάΟ όρος φαρμακευτικά αποδίδεται σε φυτά που παράγουνχημικές ενώσεις, με θεραπευτική δράση για τον άνθρωπο. Κατά κανόνα τα φυτά αυτά συνδέονται με μια μακροχρόνιαεμπειρική χρήση και λαϊκή παράδοση.Ο φυτικός κόσμος επεξεργάζεται κατά τη λειτουργία τουπολλές χημικές ενώσεις που αποτελούν το μεταβολισμό του. Ένας σημαντικός αριθμός αυτών των μορίων των φυτώνείναι ευνοϊκός στον άνθρωπο, όμως άλλες ενώσεις, είναιμοιραίες επειδή δεν ενσωματώνονται μέσα στην βιολογικήανακύκλωσή του και τα φυτά είναι τοξικά . Στην πράξηείναι αδύνατο να ταξινομήσουμε τα φυτά σε φαρμακευτικά-τοξικά επειδή ο τρόπος χρήσης και η ποσότητα παίζουνσημαντικό ρόλο στη δράση και τις ιδιότητές τους.

Παραδείγματα Φαρμακευτικών φυτώνAchillea milleifolium Hypericum perforatum

Crataegus monogyna Althaea

Centaurea cyanus Dipsacus

Melissa officinarumTillia sp.

Ecballium elaterium -Πικραγγουριά• Ή πικραγγουριά περνούσε ως πανίσχυρο

φάρμακο για όλες τις αρρώστιες. Οανίδεος περιπατητής τρομάζει όταν με τοάγγιγμα ενός ώριμου καρπού προκαλεί τοξετίναγμα των σπόρων, πού φεύγουν σανβολίδες. Ο αποξηραμένος στον ήλιο χυμόςτου καρπού, είναι βοήθημα για πολλέςαρρώστιες των ματιών, των δοντιών, τωνόγκων των αυτιών, την κώφωση, τηνψώρα κλπ.. Προκαλεί τους πια δυνατούςεμετούς κι αυτό κατά το Θεόφραστο είναιχαρακτηριστικό της δύναμης του.

• Συστατικά:• Ελατερίνη, κουκουρμπιτασίνη, λιπαρά

οξέα.• Ιδιότητες:• Καθαρτικό, προκαλεί έντονη διάρροια.

εμετικό, ερεθιστικό του δέρματος.• Χρήσεις:• Νευραλγία, ψώρα.

Valeriana sp.• Μεταξύ των ηρεμιστικών του

Διοσκουρίδη είχε ιδιαίτερη θέση ήβαλεριάνα..

• Οι Ιπποκράτειοι συνιστούσαν τηνβαλεριάνα για τα γυναικεία νοσήματα. Ως τους νεώτερους χρόνους, οι γιατροίέδιναν στους άρρωστους τσάι καικρασί βαλεριάνας για την επιληψία, υστερία και άλλες ανάλογες νευρικέςπαθήσεις. Επειδή στην αρχαιότηταθεωρούσαν αυτές τις αρρώστιες ωςέργο του διαβόλου, ή ρίζα τηςβαλεριάνας περνούσε σαν παντοδύναμοαντίδοτο στη μαγεία και πολλοί είχανπάνω τους ένα κομμάτι τέτοιας ρίζαςγια φυλαχτό.

• Συστατικά:Αιθέριο έλαιο, Βαλεριανικό, οξύ, αλκαλοειδή.

• Ιδιότητες:Αντισπασμωδικό, ηρεμιστικό, καταπραϋντικό, υπνωτικό.

Tussilago farfara (Χαμολεύκη ή Βήχανι)

• Τη χαμολεύκη ή καίβήχανι Tussilago farfaraπού είναι σήμερασυστατικό για πολλάαντιβηχικά φάρμακα, τηνταυτίζουμε με το «βήχιον»του Διοσκορίδη δηλαδήφάρμακο για το βήχα Τoφυτό το χρησιμοποιούσανακόμα και οιΙπποκρατικοί σεαρρώστιες τουαναπνευστικούσυστήματος δίνοντας τηρίζα του ανακατεμένη μεμέλι και γάλα

Salvia officinalis• Το φασκόμηλο ήταν ένα αγαπητό

ρόφημα για τους αρχαίους. Όθεόφραστος, ό Διοσκουρίδης και οΠλίνιος γράφουν με πολλέςλεπτομέρειες για τη χρησιμοποίησητου σε θεραπευτικούς σκοπούς.

• Και σήμερα το φασκόμηλο θεωρείταισαν ένα από τα πιο αποτελεσματικάθεραπευτικά φυτά και συνιστάται γιακρυολογήματα, τις παθήσεις τουλαιμού, τον πυρετό, το στομάχι, τουςρευματισμούς, ακόμα και για τηντόνωση της μνήμης. Ό Διοσκουρίδηςμεταχειρίζεται τα βρασμένο φύλλατου για το βάψιμο των μαλλιών.

• Συστατικά:Ροσμαρινικό οξύ, σαπωνίνη, φλαβονοειδή.

• Ιδιότητες:Αντισπασμωδικό, ανθιδρωτικό. αντισηπτικό, εμμηναγωγό, ορεκτικό, χολαγωγό, στομαχικό, επουλωτικό.

Achillea milleifolium- Αχιλλέα• Αχίλλεια έλεγαν στην αρχαιότητατο φυτό του Αχιλλέα, που είχεγιατρέψει τον πληγωμένοΤήλεφο. Στην Ελλάδα υπάρχουν24 αυτοφυή είδη με αυτό τοόνομα, Είναι κοινώς γνωστά ωςχιλιόφυλλα ή αγριαψιθιές.

• Συστατικά:Αιθέριο έλαιο, ρητίνη, τανίνη, αλκαλοιδή, γλυκοσίδη, οργανικάοξέα, Φώσφορος, Κάλιο, Αζωτούχα συστατικά.

Ιδιότητες:Αντισπασμωδικό, αντισηπτικό, στυπτικό, άφυσον, επουλωτικό, διουρητικό, εμμηναγωγό, αιμοστατικό, τονωτικό.

.

Hypericum perforatum L. (Βάλσαμο, Βότανο του Αϊ Γιάννη)

• Για τη θεραπεία τωνπληγών χρησίμευε καί το«βαλσάμινο» (Hypericumsp.), πού ήταν συγχρόνωςκαι δραστικό φάρμακογια την ισχιαλγία. Σύμφωνα με μια εκδοχή, ήταν κατάλληλο και γιατα δαγκώματα φιδιών.

Συστατικά:Αιθέρια έλαια , Υπερικίνη, ρητίνη, τανίνη, βιταμίνη C

Ιδιότητες:Αντισηπτικό, στυπτικό, επουλωτικό, διουρητικό, καταπραϋντικό, ανθελμινθικό

Χρήσεις:Άσθμα, βρογχύτης, εγκαύματα

προκαλούμενα από τον ήλιο, κυστίτης, στραμπούλιγμα, αδυναμία, έλκος, πληγές, λευκόρροια, τραύματα, κατάθλιψη.

Ephedra fragilis Desf. (Πολυκόμπι , κομπόχορτο,)

• Τρόπος χρήσης:• Χρήση εσωτερική, εξωτερική, φαρμακευτικό,.

• Συστατικά:• Εφεδρίνη, ψευδοεφεδρίνη

(αλκαλοειδή),Βιταμίνη C. • Ιδιότητες:• Αντισπασμωδικό, αντιασθματικό, μυδριατικό.

• Χρήσεις:• Άσθμα, βήχας,ουρτικάρια,

(αλλεργική νόσος).

• ΙστορικόΤο πολυκόμπι (Ephedra ) περιγράφεταιαπό τον Διοσκουρίδη με ιδιότητεςανάλογες με αυτές πού έχουν τασύγχρονα αποχρεμπτικά φάρμακα. Ήαποτελεσματικότητα της εφεδρίνης στοάσθμα ήταν ήδη γνωστή στους, Κινέζους εδώ και 5000 χρόνια.

Crataegus monogyna Jacq. (κράταιγος)

Συστατικά:• Φλαβονικές χρωστικές, τανίνη,

τερπενικά παράγωγα, ισταμίνη, βιταμίνη C, αμίνες.

Ιδιότητες:• Αντισπασμωδικό, αντισηπτικό,

στυπτικό, διουρητικό, αντιπυρετικό, υποτασικό, ηρεμιστικό, καταπραϋντικό.

Χρήσεις:• Στηθάγχη, άγχος ,αρτηριοσκλήρωση,

καρδιά, κυτταρίτιδα, διάρροια, υπέρταση, εμμηνόπαυση , λιθίαση, νευρικότητα,αυπνία, ταχυπαλμία,παχυσαρκία, ύπνος.

• Αυτή η επίδραση προέρχεται από τηνπαρουσία βιοφλαβονοειδών στουςκαρπούς, που είναι επίσης έντονααντιοξειδωτικοί και συντελούν στηαποτροπή ή τη μείωση τουεκφυλισμού των αγγείων του αίματος, τονωτικά και αγγειοδιασταλτικά.

Οι καρποί και τα άνθη του φυτού είναιγνωστά στη λαϊκή ιατρική ωςκαρδιοτονωτικά και η σύγχρονηέρευνα έχει επιβεβαιώσει αυτήν τηνχρήση. Έχουν μια υποτασικήεπίδραση και ενεργούν ως άμεσα καιήπια καρδιοτονωτικά. Συνιστώνταιστα προβλήματα της καρδιάς πουσυνδυάζονται με υψηλή πίεση αίματος

Συστατικά:Βλεννώδεις ουσίες, ανόργανα άλατα, γλυκίδια, Βιταμίνη C.

Ιδιότητες:Καταπραϋντικό, αντιβηχικό, μαλακτικό.Χρήσεις:Τα άνθη και η ρίζα χρησιμοποιούνται γιανα θεραπεύσουν το βήχα, τιςφλεγμονές του λαιμού, τοναναπνευστικό κατάρρου, για τηδυσκοιλιότητα και τη διάρροια, στηθεραπεία του έλκους, των εγκαυμάτωνκαι για την ακμή ή τα έλκη στο δέρμα. Επίσης για τη θεραπεία της στηθάγχηςκαι σε περιπτώσεις αϋπνίας.

Althaea

ΙστορικόΤα φυτά ήρθαν πιθανώς από

την Αίγυπτο και τη Συρία από τουςΡωμαίους, για τους οποίους

το μαγειρευμένο λαχανικό ήταν μιαλιχουδιά. Χρησιμοποιήθηκε απότο Διοσκουρίδη και τον Πλίνιοο οποίος έλεγε "Όποιος πάρει

μια κουταλιά Αλθαίας την ημέραθα είναι απαλλαγμένος από όλεςτις ασθένειες που μπορούν να

έρθουν σε αυτόν την ημέρα αυτή ".

Τοξικά Φυτά

Μερικά παραδείγματα Τοξικώνφυτών, γνωστών από την

αρχαιότητα.

Atropa belladonna L. (Άτροπος η μπελλαντόνα)Συστατικά:• Αλκαλοειδή (Υοσκυαμίνη, σκοπολαμίνη,

ατροπίνη, μπελαντονίνη). Ηπεριεκτικότητα των φύλλων σεαλκαλοειδή αυξάνεται από την άνοιξηπρος το θέρος .

Ιδιότητες:• Διεγερτικό, παραισθησιογόνο, Η

ατροπίνη και η υοσκυαμίνη σε μικρέςδόσεις εξασκούν περιφερειακή επίδρασηστις απολήξεις των νεύρων.

• Χρήσεις:• Η ατροπίνη χρησιμοποιείται στην

οφθαλμιατρική (προκαλεί μυδρίαση), στην ιατρική ως αντίδοτο κατά τωνδηλητηριάσεων από δηλητηριώδημανιτάρια και ως εντομοκτόνο. Ασκείευεργετική επίδραση σε διάφορεςνευρώσεις, ιδίως του πεπτικούσυστήματος και χρησιμοποιείται υπόμορφή διαφόρων παρασκευασμάτων

Άτροπος η μπελλαντόνα. (Atropa belladonna L)

Το γενικό όνομα του φυτού Αtropa, προέρχεται από το ελληνικόΆτροπος, που ήταν μια από τις μοίρες που κρατούσαν το ψαλίδιγια να κόβουν το νήμα της ανθρώπινης ζωής, μια αναφορά στηθανάσιμη, δηλητηριώδη φύση της. Οι ιδιότητές του οφείλονταιστην παρουσία ενός αλκαλοειδούς, της ατροπίνης.Εάν ένα άτομο καταπιεί από 1έως 10 του καρπούς τηςυφίσταται τα συμπτώματα της δηλητηρίασης. Δεδομένου ότικάθε μέρος του φυτού είναι εξαιρετικά δηλητηριώδες, τα φύλλα, οι καρποί ή η ρίζα δεν πρέπει να πιάνονται εάν υπάρχουνοποιαδήποτε εγκοπές ή γδαρσίματα. Η ρίζα είναι η πιοδηλητηριώδης. Η άτροπος πιθανολογείται ότι είναι το φυτό που δηλητηρίασετα στρατεύματα του Marcus Antonius κατά τη διάρκεια τωνπολέμων των Πάρθων. Ο Πλούταρχος δίνει μια γραφικήπεριγραφή των παράξενων αποτελεσμάτων που ακολουθούν τηχρήση του.

Atropa belladonna L. (Άτροπος η μπελλαντόνα)Η προέλευση του ονόματος του είδους "Belladonna" σταισπανικά σημαίνει "ωραία γυναίκα" όπως επίσης και σταιταλικά. Προφανώς αναφέρεται στο γεγονός ότι οι γυναίκες τηςισπανικής και της ιταλικής αριστοκρατίας χρησιμοποιούσαν τονχυμό του φυτού ο οποίος περιέχει ατροπίνη, διαλυμένο στο νερό, για να διαστείλουν τις κόρες των ματιών τους ώστε να δείχνουνπιο ονειρικές και όμορφες. Είναι γνωστή εδώ και αιώνες σαν δηλητήριο, και χρησίμευεεπίσης σαν πηγή παραγωγής μερικών φαρμάκων όπως ηΥοσκυαμίνη. Τα συμπτώματα δηλητηρίασης που προέρχεται απόΜπελαντόνα είναι στεγνό και καυτό στόμα, ξαναμμένο δέρμα, ναυτία, σύγχυση και ντελίριο.Οι ομοιοπαθητικοί συνιστούν την Μπελαντόνα για ασθένειες πουέχουν παρόμοια συμπτώματα. Όλα τα μέρη της Μπελαντόναςχρησιμοποιούνται στην ομοιοπαθητική θεραπεία. Ο χυμός τουφυτού ανακατεύεται με αλκοόλ για να διαλυθεί.

Ο Υοσκύαμος- Hyoscyamus niger - L.Στον Ηρακλή οφείλεται η ανακάλυψη του ύοσκύαμου

• Ο Υοσκύαμος έχει μια μακράιστορία χρήσης ωςφαρμακευτικό φυτό, και έχεικαλλιεργηθεί ευρέως για ναικανοποιήσει τις απαιτήσεις γιατη χρήση του.

Οι Ιπποκράτειοι έδιναν τους σπόρουςτου παραισθησιογόνου αυτού φυτού,

ανακατεμένους με κρασί, για τον πυρετό, τον τέτανο και σε παραλύσεις πούπαρουσιάζονταν μετά από τοκετό.

Ό Διοσκορίδης χαρακτηρίζει το υπνωτικόαυτό βότανο ακατάλληλο καιτο δίνει μόνο για παυσίπονο.

Ο Υοσκύαμος- Hyoscyamus niger - L.Χρησιμοποιείται εκτενώς ως ηρεμιστικό και κατασταλτικό τουπόνου ιδιαίτερα του πόνου στο ουρικό σύστημα. Ηκαταπραϋντική και αντισπασμωδική επίδρασή του το κάνει μιαπολύτιμη θεραπεία για τα συμπτώματα της ασθένειας parkinson, για την ανακούφιση της δόνησης και της ακαμψίας κατά τηδιάρκεια των αρχικών σταδίων της ασθένειας. Όλα τα μέρη του φυτού, αλλά ειδικά τα φύλλα και τα σπέρματα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανακούφιση των πόνων, ωςαντισπασμωδικά, απαλά διουρητικά, παραισθησιογόνα, υπνωτικά, μυδριατικά , ναρκωτικά και καταπραϋντικάΕίναι πολύ δηλητηριώδη φυτά που πρέπει να χρησιμοποιούνταιμε μεγάλη προσοχή, και μόνο υπό την επίβλεψη ενόςκαταρτισμένου επαγγελματία. Τα σπέρματα χρησιμοποιούνταιστη θεραπεία του άσθματος, του βήχα, της επιληψίας, τηςμυαλγίας και του πονόδοντου..

Ο μανδραγόρας -Mandragora officinarum - L

• Καθαρτικό, EμετικόΠαραισθησιογόνο , Ναρκωτικό.

• Ο μανδραγόρας έχει μιαμακρά ιστορία ιατρικήςχρήσης, αν και ηδεισιδαιμονία έχει παίξειέναν μεγάλο ρόλο στιςχρήσεις του. Τα ιατρικάμέρη είναι το ξηρόυπόγειο μέρος, τα νωπάφύλλα και η ρίζα.

ΟΜανδραγόρας είναι το κατ εξοχήν μυθολογικό- μαγικό βότανοτης αρχαιότητας και των μετέπειτα χρόνων ένεκα των τοξικώνκαι αφροδισιακών ιδιοτήτων του και της ανθρωπόμορφης ρίζαςτου. Συνοδεύτηκε από υπερφυσικές και άλλες μαγικές καιμυθικές δυνάμεις. Τη μορφή της κατάλληλα διαμορφωμένης ρίζας του την απέδιδανστην μετεμψύχωση θανόντων και ιδιαίτερα αυτών πουαυτοκτονούσαν με απαγχονισμό. Για το λόγο αυτό η εκρίζωση τουφυτού θεωρούνταν επικίνδυνη και έπρεπε να γίνεται όπως γράφειο Θεόφραστος «και τον Μανδραγόρα εις τρις ξίφη, τέμνειν δεπρος εσπέραν βλέποντα, τον δε έτερον κύκλω περιορχείσθαι καιλέγειν πλείστα όσα περί αφροδισίων» Επίστευαν ότι η απόκτησητης μαγικής ρίζας θα τους έδινε ιδιαίτερες δυνάμεις και μάλιστααφροδισιακές.Η Jeanne d Arc θα κατηγορηθεί ότι έχει αναστατώσει τουςΆγγλους με τη δύναμη και τις μαγικές ιδιότητες μιας ρίζαςΜανδραγόραΟι ρίζες του χρησιμοποιήθηκαν επίσης, κατά το μεσαίωνα σεεξορκισμούς "για τον δαιμονισμό ή δαιμονική κατοχή ".

• Ο μύθος λέει ότι τα φυτάκραύγαζαν κατά την εξαγωγήτων ριζών από το έδαφος. Έκαναν ένα τόσοεκκωφαντικό θόρυβο πουχρησιμοποιήθηκαν σκυλιάγια το εγχείρημα.

• ΟΜανδραγόραςχρησιμοποιήθηκε στηνπρακτική μαγεία κατά τηδιάρκεια του μεσαίωνα απότις μάγισσες για ναπροκαλέσουν τηνπαραισθησιογόνα κατάστασηγια το διάλογο με τουπερφυσικό. Αναπτύσσεταικαι σήμερα σε μερικέςπεριοχές για τη χρήση ωςαφροδισιακό.

(13ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ).

ΟΜανδραγόρας-Mandragora officinarum - L.

Η φρέσκια ή ξηρά ρίζα περιέχει ιδιαίτερα δηλητηριώδηαλακαλοειδή και είναι καθαρτική, έντονα εμετική, παραισθησιογόνος και ναρκωτική . Σε επαρκείς ποσότητεςπροκαλεί μια κατάσταση λήθης και χρησιμοποιήθηκε ως ένααναισθητικό για τις εγχειρήσεις στις πρώτες χειρουργικέςεπεμβάσεις. Χρησιμοποιήθηκε πολύ στο παρελθόν για τιςναρκωτικές και υπνωτικές ιδιότητές του και επίσης για τηναντιμετώπιση της ναυτίας .Στο παρελθόν, ο χυμός από τη λεπτά ξυμένη ρίζα εφαρμόστηκεεξωτερικά για την ανακούφιση των ρευματικών πόνων, και τωνελκών. Χρησιμοποιήθηκε επίσης εσωτερικά για τη θεραπεία τηςμελαγχολίας, τους σπασμούς και τη μανία.Όταν λαμβάνεται εσωτερικά σε μεγάλες δόσεις, προκαλείπαραλήρημα και τρέλα . Τα φύλλα είναι αβλαβή και δροσιστικά. Έχουν χρησιμοποιηθεί για διάφορες αλοιφές.

Σκάρφη, τρελλόχορτο -Helleborus cyclophyllus Boiss.Χρησιμοποιούμενα μέρη:• Βλαστοί και ρίζες..Τρόπος χρήσης:• Χρήση εσωτερική, εξωτερική

φαρμακευτικό, δηλητηριώδες.Συστατικά:• Γλυκοζίτες όπως η ελλεβορεϊνη,

σαπωνίνες όπως η ελλεβορίνη, ακονιτικό οξύ κλπ.

Ιδιότητες:• Ανθελμινθικό, καθαρτικό, παυσίπονο

των δοντιών, δηλητηριώδες.Χρήσεις:• Παυσίπονο των δοντιών. Ανθελμινθικό,

ισχυρό καθαρτικό, κατά τωνεξωτερικών παρασίτων (ψείρες). Κατάτην αρχαιότητα θεωρούντανθεραπευτικό της τρέλας . Μέχρι τα τέλητου 19ου αιώνα χρησιμοποιούνταν σταψυχιατρεία.

Το φυτό ήταν γνωστό και κατά την αρχαιότητα ως θεραπευτικό βότανοτης τρέλας. Ό μάντης Μελάμπους, Ιερέας του Απόλλωνα, ήτανεπιφορτισμένος με την παρακολούθηση των γυναικών στις διονυσιακέςγιορτές. Όταν οι γυναίκες το παράκαναν με το κρασί, τους έδινε γάλααπό κατσίκι πού είχε φάει έλλέβορο γιατί το φυτό αυτό είχε τηνιδιότητα να ξεμεθάει.Ο Πλίνιος γράφει ότι ο Μελάμπους, , που έζησε περί το 1400 πΧ., χρησιμοποιούσε τα φυτά για να εξαγνίσει τη μανία . Θεράπευσε τιςκόρες του βασιλιά του Άργους Πρώτου από την μανία τους να θεωρούντους εαυτούς τους μοσχίδες. Μέχρι και τον 19ο αιώνα ο ελλέβορος χρησιμοποιούνταν σταψυχιατρεία για τη θεραπεία της τρέλας. Στη λαϊκή θεραπευτικήχρησιμοποιείται ως παυσίπονο για τη θεραπεία της οδονταλγίας. Σε άλλες χώρες χρησιμοποιούνταν παλιά τα φυτά για να ευλογήσουντα βοοειδή και να κρατήσουν μακριά τα κακά πνεύματα ή για τηθεραπεία διαφόρων νόσων των πτηνών

Σκάρφη, τρελλόχορτο -Helleborus cyclophyllus Boiss.

Ο απήγανος (Ruta sp..)Ένα φυτό, πού καλλιεργούσαν στην αρχαιότητα, αλλάυπάρχει και άγριο, είναι ό απήγανος πού ήταν φημισμένοσαν αντίδοτο στα δαγκώματα των φιδιών και άλλωνδηλητηριάσεων, αλλά και σαν αποτελεσματικό φάρμακογια τη δύσπνοια .Οι Ιπποκράτειοι χρησιμοποιούσαν τον απήγανο και κατάτης υστερίας και ο Πλίνιος μας πληροφορεί ότι οιζωγράφοι και οι γλύπτες έβαζαν απήγανο μέσα στο φαΐτους για να διατηρήσουν γερά μάτια- Ό Αθηναίος λέειπώς οι καλεσμένοι του Κλέαρχου από την Ηράκλειαέτρωγαν προληπτικά απήγανο γιατί ήξεραν ότι ότύραννος είχε σκοπό να τους δηλητηριάσει με ακόνιτον

Απήγανος -Ruta graveolens• Περιέχει στα φύλλα βαρύοσμο αιθέριο

έλαιο, το απηγανέλαιο και πικρές δεψικέςουσίες, ρητίνες φλαβονοειδή, γλυκοζίτες, κλπ. Το φυτό μπορεί να προκαλέσει βλάβεςστο δέρμα ενώ όταν φαγωθεί προκαλείφλόγωση του πεπτικού συστήματος καιεπιτάχυνση της κυκλοφορίας. Σε ισχυρέςδόσεις προκαλεί γενική εξάντληση, μείωσητων σφυγμών , πτώση της θερμοκρασίας, γαστρεντερίτιδα και πρήξιμο της γλώσσας. Οι ουσίες του απήγανου έχουν μικρή τοξικήδράση.

• Η δρόγη έχει καταπραϋντικές καιαντισπασμωδικές ιδιότητες στο νευρικόσύστημα. Διάφορα σκευάσματαχρησιμοποιούνται ως κατευναστικά επίυστερίας , σεξουαλικής υπερδιέγερσηςταχυπαλμίας ιλίγγων, νευρικών στομαχικώνενοχλήσεων , ρευματικών πόνων , κλπ

• Τα φυτό έχει χρησιμοποιηθεί από τονΙπποκράτη το Θεόφραστο και τοΔιοσκουρίδη ως αποτελεσματικό αντίδοτοκατά των δηλητηριάσεων από ερπετά. Χρήση της δρόγης γίνεται από το λαό σταξόρκια.

Αψιθιά- Artemisia absinthiumΣυστατικά:• Αιθέριο έλαιο, πολύδραστικό και τοξικό(αψινθέλαιο), αψινθίνη, ρητίνες, τανίνη, νιτρικάάλατα.

Ιδιότητες:• Αντισηπτικό, ορεκτικό, στυπτικό, χωνευτικό, εμμηναγωγό, τονωτικό, ανθελμινθικό.

Χρήσεις:• Όρεξη, Ανάρρωση, πέψη, πυρετός, πόνοι, γρίπη, τραύματα, αμυχές, έμμηνα, ελονοσία.

Το φυτό είναι πολύτιμο αρωματικόπικρό φάρμακο. Οξείες δηλητηριάσειςΕίναι σπάνιες όταν γίνεται κατάχρησητου φυτού για εκτρωτικούς σκοπούς.Χρησιμοποιείται για την παρασκευήτου ποτού αψέντ το οποίο μπορείνα προκαλέσει χρόνια δηλητηρίαση

γνωστή ως αψινθισμός

Στραμώνιο-Datura stramonium• Κύρια συστατικά του φυτού είναι τα

αλκαλοειδή η υοσκυαμίνη, η ατροπίνη, η σκοπολαμίνη.

• Χρήσεις:Η δρόγη του φυτού (ταφύλλα) χρησιμοποιείται σανσπασμολυτικό στο βήχα στο άσθμα, καιχρόνια λαρυγγίτιδα. Άλλοτε τα φύλλα μεκάποιες πρόσθετες ουσίεςχρησιμοποιούνταν για την παρασκευήσιγαρέτων κατά του άσθματος.

• Ιστορικά: Ο Θεόφραστος οΔιοσκουρίδης και ο Πλίνιος αναφέρουντο φυτό μεταξύ των δηλητηριωδώνειδών. Πράγματι δεν είναι σπάνιεςδηλητηριάσεις από μάσηση τωνσπερμάτων της. Τα μεθυστικά καιδιεγερτικά συμπτώματα του φυτού είναιπιο έντονα από της Μπελλαντόνας

Δικτάμνι, δίκταμος ο λευκός, ρακοβότανο- Dictamnus albus L• Συστατικά:• Αλκαλοειδή (δικταμνίνη),

δικταμνολακτόνη, σαπωνίνες, αιθέριοέλαιο, ρητίνη.

• Ιδιότητες:• Αντισπασμωδικό, χωνευτικό,

διεγερτικό, διουρητικό, τονωτικό, καρδιοτονωτικό, ανθελμινθικόφάρμακο

• Ολόκληρο το φυτό μυρίζει όπως τολεμόνι όταν ξεφλουδίζεται, ειδικάόταν τρίβεται, ως αποτέλεσμα ενόςαιθέριου ελαίου που εκπέμπει ένανεύφλεκτο ατμό στο θερμό ή ξηρόνεφελώδη καιρό. Εάν πλησιάσει μιαφλόγα, η ατμόσφαιρα γύρω απόφυτά θα καεί, χωρίς να τα βλάψει. Από αυτό προέρχεται και το όνομάτου φυτού- ο καιγόμενος θάμνος.

• Μπορεί να προκαλέσει έναν τύποδερματίτιδας εάν το δέρμα εκτεθείστον ήλιο μετά από την επαφή με τοφυτό.

Δακτυλίτης η εριώδης- Digitalis lanata

Χρησιμοποιούμενα μέρη:• Άνθη, φύλλα, που συλλέγονται την

εποχή της ανθοφορίας (Ιούνιο-Ιούλιο).

Τρόπος χρήσης:• Χρήση εσωτερική, εξωτερική,

φαρμακευτικό.Συστατικά:• Καρδιακοί γλυκοζίτες (διγιταλίνη,

διγιτοξίνη, γιταλοξίνη, διγιτονίνη κ. ά), σάκχαρα, σαπωνίνες, φλαβονικάπαράγωγα,, χολίνη, καφεϊκό οξύ. Ηδιγιταλίνη είναι ισχυρό δηλητήριο.

Ιδιότητες-Χρήσεις:• Καρδιοτονωτικό, διουρητικό,• Χρησιμοποιούνταν άλλοτε για έλκη,

τραύματα των ποδιών και υδρωπικία.

Το γένοςδακτυλίτηςπεριλαμβάνειΦυτάχρησιμόταταφαρμακευτικάαλλά καιδηλητηριώδη

Αριστολόχια-Aristolochia clematitis• Σύμφωνα με το Θεόφραστο το όνομα

προέρχεται από τα ελληνικά "άριστος" και"λεχώ" = γέννηση, που αναφέρεται στη χρήσητου ως μαιευτικού Βοτάνου. Τα φυτάχρησιμοποιήθηκαν στην αρχαία Αίγυπτο ωςθεραπεία για τα δαγκώματα φιδιών. Ήτανακόμα σε χρήση στο 20ό αιώνα από τουςγόητες φιδιών στην Αίγυπτο που τοχρησιμοποίησαν για να ναρκώσουν τα φίδιαπριν από το χειρισμό τους. Χρησιμοποιήθηκεαπό τη Σχολή του Ιπποκράτη στους τοκετούς

• Μερικά πρώτα ιατρικά κείμενα το συστήνουνγια την προώθηση των συστολών κατά τηδιάρκεια του τοκετού, και ως εμμηναγωγό.

• Περιέχει μια αζωτούχο πτητική ουσία τοαριστολοχικό οξύ που προκαλεί υπεραιμίατης μικράς πυέλου, μητρορραγία δυνάμενονα επιφέρει αποβολή του εμβρύου. Όταναπορροφηθεί από τον οργανισμό δραδιεγερτικά και έπειτα παραλυτικά χωρίς νααποκλείονται και νεκρωτικές αλλοιώσειςτων νεφρών. .Δηλητηριάσεις συμβαίνουνόταν το φυτό χρησιμοποιείται ωςεκτρωτικό.

Ρετσινολαδιά-Ricinuscommunis

• Τα σπέρματα από τα φυτά είναιδηλητηριώδη . Μια από τις κύριεςτοξικές πρωτεϊ'νες είναι "ρικίνη", Mια άλλη τοξίνη που υπάρχει στασπέρματα είναι η αποκαλούμενη RCA (Ricinus communis συγκολλητίνη).

• Aν η RCA εισαχθεί ενδοφλεβίως έχειεπιπτώσεις στα ερυθρά κύτταρα τουαίματος στα οποία προκαλείσυγκόλληση και αιμόλυση. Τασυμπτώματα της ανθρώπινηςδηλητηρίασης αρχίζουν μέσα σεμερικές ώρες από την κατάποση τωνσπερμάτων.

• Τα συμπτώματα είναι: κοιλιακός πόνοςεμετός διάρροια, Μέσα σε αρκετέςημέρες υπάρχει:έντονη αφυδάτωση, μείωση στα ούρα, και πτώση τηςπίεσης του αίματος. Εάν ο θάνατος δενέχει εμφανιστεί σε 3-5 ημέρες, το θύμασυνήθως αναρρώνει.

Κυκλάμινα-Cyclamen hederifolium• Οι κόνδυλοι περιέχουνσαπωνίνη (κυκλαμίνη). Σταάνθη περιέχεται ένα εύοσμοαιθέριο έλαιο καθώς καιανθοκυάνες.

• Η κυκλαμίνη απορροφάταιταχέως από τα έντερα ώστε ναείναι αναπόφευκτες οιδηλητηριάσεις .Ποσότητα 0,3 γραμμ. είναι τοξική για τονάνθρωπο με τοπικά ερεθιστικάφαινόμενα ενώ σε μεγαλύτερεςδόσεις μέχρι 8 γραμμ. επιφέρειγαστρεντερικές διαταραχές, ζάλη, σπασμούς παράλυση καιτελικά τον θάνατο εξ ασφυξίας.

• Οι χοίροι τρέφονται μεκυκλάμινα χωρίς να παθαίνουνκαμιά βλάβη.

Ακόνιτο το γογγυλώδες-Aconitum napellus• Όλα τα μέρη του φυτού είναι

δηλητηριώδη. Περιέχουν το αλκαλοειδέςακονιτίνη και άλλα αλκαλοειδή με τημεγαλύτερη περιεκτικότητα πριν από τηνάνθιση του φυτού

• Θανάσιμο δηλητήριο. Τα συμπτώματαδηλητηρίασης είναι τάση προς εμετό, κωλικός επιβράδυνση των καρδιακώνπαλμών και αναπνοής και τέλος θάνατοςαπό ασφυξία.

• Το φαρμακευτικό μέρος είναι ο ξηρόςβολβός ρίζας και οι δευτεροβάθμιες ρίζες. Λαμβάνοντας υπόψη τους κινδύνους δενπρέπεινα χρησιμοποιείται ως φάρμακο. Οιλαϊκές χρήσεις ήταν/είναι ως αναλγητικόστις νευραλγίες, τη μυαλγία, τουςρευματισμούς , δερματικές παθήσεις, ημικρανία και αρθρίτιδα

• Στη μυθολογία, η Εκάτη το πήρε από τααφρίζοντα σάλια του κέρβερου . Χρησιμοποιηθηκε από τη Μήδεια σε έναφλυτζάνι για να δηλητηριάσει το ΘησέαΟ Gerard λέει ότι: "δεν υπάρχειχειρότερο ή περισσότερο γρήγοροδηλητήριο στον κόσμο ".

Mentha pulegium• Τα ιατρικά μέρη είναι το αιθέριο έλαιο

(πουλεγόνη, μινθόλη) που εξάγεται απότα νωπά φυτά και ολόκληρα τα φυτά . Το φυτό είναι τοξικό για τον άνθρωπολόγω της περιεχόμένης πουλεγόνης σεμεγαλύτερη αναλογία από τη μινθόλη.

• Στην ομοιοπαθητική χρησιμοποιείταιαφέψημα του φυτού στη δε λαϊκήθεραπευτική όπως τα άλλα είδη μέντας. Λόγω της χρήσης του για εκτρωτικούςσκοπούς οι δηλητηριάσεις δεν ήτανσπάνιες

• Η μυρωδιά της θεωρήθηκε από τονΠλίνιο και από άλλους βοτανικούς ότιέχει θεραπευτικές δυνάμεις και βοηθάστους πονοκέφαλους και τον ίλιγγο.

Taxus baccata - L.(Τάξος, ίταμος, ήμερο έλατο, δέντρο του θανάτου)• Ιστορικά: Ό ίταμος ήταν αφιερωμένος

στις Ερινύες, τις χθόνιες θεότητες τηςεκδίκησης, πού τιμωρούσαν τιςανθρώπινες ασέβειες με το δηλητήριοαυτού του δέντρου. Ή τοξικότητα αυτήήταν γνωστή από πολύ παλιά. Πραγματικά, πεντακόσια γραμμάρια απότα φύλλα του μπορούν να σκοτώσουν έναάλογο.

• Η Άρτεμις χρησιμοποιούσε βέληδηλητηριασμένα με ίταμο. Με εντολή τηςμητέρας της και με τέτοια βέλη σκότωσετα παιδιά της Νιόβης, πού καυχιόταν γιατην πολυτεκνία της σε σύγκριση με τηΛητώ.

• Η Άρτεμις λατρευόταν, ανάμεσα σεάλλους, και σ' ένα ναό πού βρισκότανμέσα σ' ένα μεγάλο δάσος από ίταμους στόαρκαδικό Βουνό Αρτεμίσιο. Σήμερα τοβουνό είναι ξερό και δεν υπάρχουν παράελάχιστα τέτοια δέντρα. Το σκληρό καιανθεκτικό ξύλο του ίταμου ήταν από τηναρχαιότητα πολυζήτητο για ξυλουργικέςεργασίες

Η ομορφιά του ξύλου και ή βραδύτηταανάπτυξης του δέντρου, πού μπορείνα ζήσει 2000 χρόνια, ήταν ή αιτία τηςκαταστροφής του. Σήμερα δεν υπάρχουναπ’ αυτό το περήφανο δέντρο παρά μόνολίγα φτωχά απομεινάρια.

Τάξος, ίταμος, ήμερο έλατο, δέντρο του θανάτου -Taxus baccata - L.)Συστατικά:Αλκαλοειδή(ταξίνη, ταξόλη, μελωσίνη),γλυκοζίτες(ταξικατίνη). Ιδιότητες:Αντισπασμωδικό, Αντικαρκινικό, Καρδιοτονικό, εφιδρωτικό, εμμηναγωγό αποχρεμπτικό, Ομοιοπαθητική, Ναρκωτικό,καθαρτικόΧρήσεις:Το δέντρο ίταμος είναι ιδιαίτερα τοξικό φυτό που έχειχρησιμοποιηθεί φαρμακευτικά μόνο περιστασιακά, κυρίως στηνθεραπεία των θωρακικών παθήσεων. Η σύγχρονη έρευνα έχειδείξει ότι τα φυτά περιέχουν την ουσία "ταξόλη" στους βλαστούςκαι τα φύλλα τους. Η ταξόλη έχει παρουσιάσει συναρπαστικέςδυνατότητες ως αντικαρκινικό φάρμακο, ιδιαίτερα στη θεραπείατου καρκίνου των ωοθηκών. Δυστυχώς, οι συγκεντρώσεις τηςταξόλης σε αυτό το είδος είναι πάρα πολύ χαμηλές για να είναισημαντικές εμπορικά, αν και χρησιμοποιείται για ερευνητικούςλόγους. Όλα τα μέρη του φυτού, εκτός από τη σαρκώδες μέροςτων καρπών , είναι ιδιαίτερα δηλητηριώδη, έχοντας μιαπαραλυτική επίδραση στην καρδιά.

ΦυτοθεραπείαΗ θεραπευτική με τα φυτά επωφελήθηκε από τις τελευταίεςπροόδους της βιολογίας, της γεωπονίας, της χημείας και τηςφαρμακολογίας. Οι βοτανικοί έχουν απαριθμήσει και ταξινομήσει τα φυτά καιχάρη στις προσπάθειες τους γνωρίζουμε πια είναι τα πιοενδιαφέροντα είδη, την κατάλληλη στιγμή συλλογής, ποιοόργανο, φύλλα, άνθος, καρπός, ρίζα ή βλαστός είναι το πιοδραστικό. Γνωρίζουμε επίσης ποια είναι η πιο κατάλληλη στιγμή συλλογήςτων φυτών. Ακόμη χάρη στις σύγχρονες μεθόδους ανάλυσης γνωρίζουμε τιςσυνθήκες διατήρησης που επιτρέπουν να διατηρήσουμε τιςαρχικές ιδιότητες του φυτού. Η φυτοθεραπεία λοιπόν σήμερα στηρίζεται στις περισσότερεςπεριπτώσεις σε σταθερές και επιστημονικά ελεγχόμενες βάσεις.

Τα φυτά έχουν φαρμακευτικές αλλά και τοξικές ιδιότητεςΣυνεπώς η συλλογή των φαρμακευτικών φυτών και ηχρήση τους δεν πρέπει να γίνεται αδιάκριτα και χωρίςεπιστημονικές γνώσεις, βοτανικής, χημείας καιφαρμακολογίας. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις και μόνο ηφυτοθεραπεία θα διατηρήσει μια προνομιούχα θέση στηφαρμακευτική θεραπευτική. Τα φαρμακευτικά φυτά, που είναι γενικά καλά ανεκτά καιειδικευμένα σε ορισμένες ασθένειες καταλαμβάνουν ορθάμια σημαντική θέση στη θεραπευτική και αποτελούν πηγήπολλών φαρμακευτικών ουσιών. Οι πηγές του φυτικούβασιλείου δεν έχουν ακόμη όλες εκμεταλλευτεί και ηφυτοθεραπεία έχει ακόμη ένα μεγάλο μέλλον, όπως έχουνδείξει πρόσφατες ανακαλύψεις.

Συμπερασματικά

Σας Ευχαριστώ