18. Yüzyılın Ilk Yarısında Osmanlı-İran Siyasi Ilişkileri (1703-1747)

8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)

1/322

T.C.EGE NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

Tarih Anabilim DalYeniaTarihi Bilim Dal

18. YZYILIN LK YARISINDA OSMANLI-RAN SYASLKLER(1703-1747)

DOKTORA TEZ

lker KLBLGE

Tezi Hazrlayan

DANIMANI: Prof. Dr. smail AKA

ZMR-2010


2/322


3/322


4/322

NDEKLER

NSZIX-XIII

KISALTMALAR XIV-XVI

KAYNAK KISALTMALARI VXII-XXIII

KAYNAKLARA DAR 1

A)Ariv Kaynaklar1

I) Babakanlk OsmanlArivi 1

1)Belge Tasnifleri 1

2)Dosya Tasnifleri 2

3)Defter Tasnifleri 4

II) TopkapSarayMzesi Arivi 5

B) YaynlanmBelgeler 6

C) Kaynaklar 8

I) Trke Kaynaklar 8

II) Farsa Kaynaklar 25

III) Dier Dillerdeki Kaynaklar 37

D)ncelemeler 41

I) ngilizce 41

II) Trke 45

III) Farsa ve Dier Dillerdekiler 46

GR

OSMANLI-RAN MCADELESNN SYASCORAFYASI

A) Safev Devletinin Son Dnemlerinde Siyas vedari Corafya 48

B) OsmanlDevletinin 1723-1735 YllarArasnda Mdahale Ettii Safev 50

Eyaletleri

I) Grcistan 50

II) Azerbaycan 51

III) Krdistan 59


5/322

IV) Luristan 59

V) Irak-Acem 60

VI) Arabistan (Huveyze) 61

I.BLM

18. YZYILIN BALARINDAN AFGAN STLASINA KADAR

SAFEV DEVLETNN KN HAZIRLAYAN SYAS

GELMELER

(1703-1721)

A)randa Afganstilasnn Ayak Sesleri 63

I) Safevlerin Dou Snrndaki Temel Siyas Problem: Kandahar Meselesi ve

Mir veys syan63

II) Mir Mahmudun Glzaylarn Bana Gemesi 68

B) Dastan Snnleri 71

I) Dastanda Snnlerin syan71

C) Rusyann Kuzey Kafkasya veran PolitikasnDerinletirmesi 74

I) I. Petronun Kuzey Kafkasya ile lgili Planlarve Hazrlklar74

II) Safevler ile Diplomatik likilerin Gelitirilmesi 76

III) Kafkas Hareketine Karar Verilmesi80

D)randaki Gelimeler Karsnda OsmanlDevleti81

I) Dastan Snnleri ve OsmanlDevleti 81

II) Drr Ahmed Efendinin ran Elilii 82

II.BLM

RANDA AFGAN HAKMYETDNEM

(1721-1730)

A) Isfahan ve Kafkasya 87

I) Afganllarn Isfahan'gal Etmesi 87

II) Rusya Kafkasya'da 92

III) randaki Siyas Gelimeler Karsnda OsmanlDevleti 97


6/322

B)rann Doudan ve Kuzeydengali Karsnda OsmanlDevleti 102

I) OsmanlDevletinin Diplomatik Giriimleri102

II) OsmanlDevleti ile Afganllar Arasndaki likiler 110

III) Rusya'nn Hazar Denizi kylarnda lerlemeye Devam Etmesi 113

IV) ehzade Tahmasbn Faaliyetleri114

C) OsmanlDevleti Safev Topraklarnda 116

I) OsmanlDevletinin atCepheler116

II) ehzade Tahmasbn Faaliyetleri 126

III) ran Mukasemenmesi 128

D)i Corafyada Snn Kavgas142

I) OsmanlDevletinin Safev Topraklarndaki lerleyii 142

II) OsmanlDevleti ile Afganllar Arasndaki likilerin Savaa Dnmesi155

III) Mukasemenmeden Anducan Savana ehzade Tahmasb 164

IV) Rusyann Kafkaslardaki Faaliyetleri ve I. Petronun lmnden Sonra

Takip Edilen Politika 166

E) Nadirin Siyaset Sahnesine kmas 167

F) Osmanl-Afganlikileri172

I) Anducan Sonrasndaki Gelimeler ve Hemedan Antlamas172

II) Eref ah ile OsmanlDevleti Arasnda Eli Teatisi 177

G) Afganllarn Safev Topraklarndan karlmasveehzade Tahmasbn

Isfahanda Tahta kmas178

H) OsmanlDevletininehzade Tahmasb ilelikileri181

I) ehzade Tahmasbn Elisi 182

II) Safi Mirza Meselesi 183


7/322

III.BLM

OSMANLI DEVLETNN SAFEV TOPRAKLARINDAN

IKARILMASI VE MEZHEB MESELESNN ORTAYA IKII

(1729-1743)

A) Safev-OsmanlMcadelesi 185

I) Nadir ile II. Tahmasb kilisinin Faaliyetleri ve OsmanlDevletinin ran'dan

Tasfiye Srecinin Balamas185

B) OsmanlDevletinin Yeniden Harekete Gemesi199

I) OsmanlKuvvetlerinin Irak-Acem ve Tebrize Hcumu 199

II) Antlama SonrasGelimeler 210

III) Nadir'in Rusya ile likileri 214

C) Nadir ile OsmanlDevleti Babaa 217

I) Nadir OsmanlTopraklarnda 217

II) Badat Protokolnden Sonraki Gelimeler 233

III) OsmanlDevletinin Safev Topraklarndan Tamamen karlmas 235

D) Kadim Topraklara Yeni Hanedan 249

E) Mugandan Dastana Nadirah 256

I) Rus Elisi Kalukinin ran Elilii 256

II) Nadir ahn Kandahar, Hindistan, Sind ve Trkistan Seferleri 257

III) Dastanda syan ve Nadir ahn Kardei brahim Hann Katli 260

IV) II. Tahmasb ve Ailesinin Katli 260

F)ki Devlet Arasndaki Elilik Heyetleri261

I )Nadir ahn stanbula Eli Gndermesi ve stanbul Grmeleri 261

II) OsmanlElilik Heyeti Nadir ahn Huzurunda 271

III) Nadir ahn Osmanl-Rus Savaile lgili Politik Hamlesi 272

IV) Nadir ahn kinci Kez Eli Gndermesi 274

V) Nadir ahn nc Kez Eli Gndermesi 276

VI) OsmanlDevletinin Nadir aha Eli Gndermesi 279

G) Savan Tekrar BalamasnHazrlayan Gelimeler280

I) Nadir ahn II. Dastan Seferi 280

II) Nadir aha Suikast Giriimi 282


8/322

III) Nadir ahn Dastan Seferi Karsnda OsmanlDevleti 282

IV. BLM

SAVAIN TEKRAR BALAMASI VE KERDEN ANTLAMASI

(1743-1747)

A) Nadirahn Badat Cephesinden Hcumu288

I) Savan Yeniden Balamasnn Nedenleri 288

II) Nadir ahn OsmanlDevletine Tekrar Saldrmas289

III) Necef Toplants294

IV) Sam Mirza syan299

B) Nadirahn Kars Cephesinden Hcumu 301

I) Musul SonrasOsmanlDevletinin Siyas ve Asker Hamleleri 301

II) Nadir ahn II. Kars Kuatmas308

III) Karsdan Revana OsmanlDevleti ve Nadir ah 315

IV) Revan Savave OsmanlOrdusunun Malubiyeti 319

C) Bara Giden Yol320

I) Barn Yeniden Tesisi in Yaplan Giriimler 320

II) Nadir ahn Elisi Fethali Han Trkmen stanbulda 323

III) BarGrmeleri ve Kerden Antlamasnn mzalanmas326

IV) OsmanlElisi Kesriyeli Ahmed Paa 331

V) Nadir ahn Elileri Mustafa Han amlu ve Mirza Muhammed

Mehdi Han 335

D) Nadirahn Katli 336

SONU 338

BBLYOGRAFYA 349


9/322

NSZ

Cumhuriyetin ilk yllarnda; Tahsin Yazc, Faruk Smer, Bekir Ktkolu,Ahmet Ate gibi ciddi uzmanlarn yetitii Fars Dili ve Edebiyat ile ran Tarihialannda, son dnemlerde Trkiyede ciddi bir boluk meydana gelmitir. ran ile ilgilimeselelerde arlk, 1979 slm Devrimi zerine younlarken; Osmanl-ran ilikilerizerine alanlarn saysolduka azalmtr. Hele dorudan ran Tarihi zerine alantarihi yok gibidir. Trk-Fars ilikilerinin 1000 yl aan gemii dnldnde, bukonudaki boluun doldurulmasna ynelik abalarn hzlandrlmasnn elzem olduuson derece aktr.

Son dnemlerde, lkemizde Yenia tarihi dnemini kapsayan ve dorudanOsmanl-ran ilikileri zerine Ali Djafar-Pourdan1 sonra Remzi Kl2, Saim Ar3,Abdurrahman Ate4 ve zer Kpeli 5 tarafndan olmak zere sadece 4 doktora teziyaplmtr6. Bunlarn dnda Rusya, Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan,Orta Asya Trkleri ile ilgili ya da lahiyat Fakltelerinde ilik zerine yaplan tezlermevcut olmakla birlikte; bunlarn ran Tarihi ile ilgileri dolaylolduundan bu tezleri

burada deerlendirme kapsamna almadk. Bu tablonun; yani, Ali Djafar-Pourdansonraki 32 yllk srete yalnzca 4 doktora tezi yaplm olmasnn, bu alann ciddiolarak ihmal edildiine dair tespitimizi doruladkanaatindeyiz.

Bu nedenle, hocam Prof. Dr. smail Akann telkinleri sonucu, Osmanl-ranmnasebetlerini ilgi alanmzn merkezine yerletirerek kendimize tez konusu olarak18. yzyln ilk yarsboyunca gelien Osmanl-ran siyas ilikilerini setik. Bu konudadaha evvel yaplm tane tez olmasna ramen bu konuyu tekrar ele almamznsebeplerine gelince. Ali Djafar-Pour, 1970lerin artlarna gre olduka zenli biralma yapm olmasna ramen, o dnemde Osmanl arivinin henz birok tasnifikullanma ak olmad iin ancak belirli tasniflere bakabilmi, batlkaynaklar iseyeterince kullanamamtr. Ali Djafar-Pour ayrca Farsa kaynaklar hem verimli

ekilde deerlendirememihem de bu kaynaklar

kullan

rken hatalar yapm

t

r. Bu tez,

1 Ali Djafar-Pour, Nadir ah Devrinde Osmanl-ran Mnasebetleri, stanbul niversitesi EdebiyatFakltesi OsmanlMesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Krss, Doktora Tezi, Aralk 1977.2 Remzi Kl, Kanuni Sultan Sleyman Devri Osmanl-ran Mnasebetleri (1520-1566), Erciyesniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Kayseri 1994.3Saim Ar, OsmanlAriv KaynaklarInda Nadir ah-I. Mahmud Dnemi Ehl-i Snnet-ii Diyalou,Harran niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Temel slm Bilimleri Anabilim Dal, Doktora Tezi, Urfa2001.4Abdurrahman Ate, AvarlNadir ah ve Dneminde Osmanl-ran Mcadeleleri, Sleyman Demirelniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Isparta 2001.5zer Kpeli, Osmanl-Safevi Mnasebetleri (1612-1639),Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,

Doktora Tezi, zmir 2009.6Yurt dnda yaplan tezler, Kaynaklara Dair ksmnda belirtilmtir.


10/322

hemen hemen dnemle ilgili hibir konuda yorum yaplmam olmas ile dikkatekmektedir.

Saim Arnn tezi ise lahiyat fakltesinde yaplmve dinler tarihi arlklbir tezolmasnedeniyle siyas gelimelere hemen hemen hi deinmemektedir.

Abdurrahman Atein tezi ise her ne kadar iyi niyetli bir abayyanstsa da konu ileilgili belli bal ariv malzemesini, kaynak eserleri ve modern incelemeleri ihtivaetmemektedir.

Bu sebeplerden tr biz, bu nemli dnemi yeniden ele almay uygun bulduk.

Zaten bir meselenin yeni bulunan kaynaklar ve yeni yaplan incelemeler nda belirli

aralklarla yeniden tez konusu yaplmasnn, sosyal bilimlere yeni almlarkazandrmasasndan gerekli bir giriim olduu kanaatindeyiz.

Tezimiz, giri, 4 blm ve sonutan olumaktadr.

Giriksmndan nce, tezimizde kullandmz bata ariv kaynaklarolmak zereTrke, Farsa ve Batdillerinde yazlmve bu dnemi konu edinen eserler hakknda

bilgi verilmtir.

Giri ksmnda, siyas olaylarn meydana geldii ran corafyasnn belli balblgeleri ve ehirleri tantlmaya allmtr.

I.Blmde; 18. Yzyln ilk yarsnda, Osmanl Devletini ran corafyasndauzun bir mcadeleye srkleyen olaylar zincirinin halkalarndan sz edilmitir. Bunlar;Rus arlnn Kuzey Kafkasya ve rann Hazar Denizinin kysndaki topraklarasaldrmadan evvel yapt son hazrlklar, Safevi hakimiyeti altndaki Snn Dastantopluluklarnn isyanlar ile Osmanl Devletinden yardm istemeleri ve son olarak

Safev ynetiminin sona ermesine yol aan Safev Devletinin dou snrndaki SnnAfgan kabilelerinin isyanlardr.

II.Blmde; Rus arlnn Kuzey Kafkasyaya mdahalesi ve bu mdahale

zerine Osmanl Devletinin ran meselesine nce diplomatik, daha sonra da askerolarak dahil olmasve iki Snn kuvvetin, yani OsmanlDevleti ile Afganllarn randaki hakimiyet kurma mcadelesinden sz edilmi; son olarak da Nadirin 1726 ylnakadarki hayatnn bir zeti ile siyaset sahnesine knn hikayesi verildikten sonra

Nadirin Afganllar randan karmas ve Osmanl Devletinin elinde tuttuu Safevtopraklarngeri almak iin balattmcadelenin ilk yllarndan sz edilmitir.

III.Blmde; Nadirin, Osmanl Devleti ile giritii mcadeleye zarar verdiineinandII. TahmasbSafev tahtndan indirmesi, ardndan OsmanlDevleti ile devameden sava Osmanl topraklarna tamas ve kendini 1736 ylnda ah ilanettirmesinden sz edildikten sonra, 5. mezhep (Caferilik) meselesinin ortaya k


11/322

anlatlmtr. Ayrca 1736-1742 yllararasnda atmasz geen dnemdeki diplomatikilikilerden ve elilik heyetlerinden sz edilmitir.

IV.Blmde ise; 1743de tekrar balayan ve tamamen Osmanl topraklarndacereyan eden savalardan ve bu savalarn, bata Nadir ah olmak zere her iki devletede bir ey kazandrmamaszerine Kerden BarAntlamasnn imzalanmasndan szedilmitir. Son konu olarak da Nadir ahn katli anlatlmtr.

Sonu blmnde de, tezimize konu olan Osmanl-ran ilikilerinin bu dnemininnemi zetlenmitir.

Bu alma ok sayda kiinin destei ile ortaya kmtr. Bu insanlar olmasaydne

benim bu teze balamam ne de bitirmem sz konusu olabilirdi.Btn hayatn ve gcn okumam iin harcayan ama bu gnleri gremeyen,

hayatta tandm en gzel insan, rahmetli annem Hilkat KLBLGEye; Egeniversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmne geldiim gnden bu yana, yani 20yldr, her konuda elimden tutan, bana yol gsteren ve ran tarihi ile ilgilenmeme vesileolan deerli hocam Prof. Dr. smail AKAya; sohbetlerini, bilgilerini ve ilgileriniesirgemeyen hocalarm Prof. Dr. Mehmet ERSAN, Prof. Dr. Turan GKE, Prof. Dr.

Cneyt KANAT, Do. Dr. Vehbi GNAY, Do. Dr. Arif BLGN, Yrd. Do. Dr.Nejdet BLG, Do. Dr. Hasan MERT, Yrd. Do. Dr. Cahit TELC, Yrd. Do. Dr.

Abdullah TEMZKANa; tez iin gerekli olan kaynak ve aratrmalarAmerika, Fransa,ran ve Trkiyenin muhtelif ktphanelerinden temin etmem konusunda olaanstyardmlarngrdm gzel insanlar Yrd. Do. Dr. Aziz KOLKIRAN, Yrd. Do. Dr.Selim KARAHASANOLU, Emre DEMR, Nerih DEMR, Mehmet Sreyya ER,Durmu BEYAZIT, Muhammed Zahit ATIL, Ahmed HESAMPOUR, Akram

NEYABAT ve mid KRye; ariv tecrbelerini paylamaktan ekinmeyen Prof.Dr. Ali AKYILDIZ, Do. Dr. enol ELK , Do. Dr. Erol ZVAR, Yrd. Do. Dr.Baki AKIR, Dr. Ekrem TAKa; arivde altm sre boyunca ariv tecrbelerinicmerte paylaan ve bazkaynaklara ulamamsalayan bilgili ve mtevazi insanlar

Serdal SOYLUER, Dr. Cengiz FEDAKAR, Muharrem VAROL, Dr. mer FarukBLKBAI, Fatih BOZKURT, Adem KORKMAZ, Fatih AKYZ, Cabir DUYSAK,Ahmet ARSLANTRK, Dr. Kiyas KROV, Dr. Gnhan BREK, Uur DEMR,Dr. Mehmet DARAKIOLU, zgr ORAL, Levent DZC, Mira TOSUN, Dr.Mustafa SARI, Ali Adem YRKe; arkadalklarnesirgemeyen Yrd. Do. Dr. amilYKSEL, Dr. Yusuf AYN, Serkan ACAR, Dr. zer KPEL, Mikail ACIPINAR,Murat TOZAN, Dr. Nuri KARAKA, Dr. Blent AKYAYa; hayat ekilir klan vekahrm eken dostlarm, bugnleri gremeyen rahmetli Rd Cneyt GREN,

Nurdan GREN, Grol PEHLVAN, Yrd. Do. Dr. brahim RN, FatihYALINEL, Nihat MARTN, Mehmet Aydn ETNKAYA, Erdal KAYALI, Pnar

DEMRe; yllardr her trl desteklerini grdm bata daym Nurettin DEMR


12/322

olmak zere btn akrabalarma; Babakanlk Osmanl Arivi, SAM, IRCICA,Sleymaniye Ktphanesi, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Ktphanesi, Beyazt Devlet Ktphanesi, MilletKtphanesi, Topkap Saray Arivi, stanbul Arkeoloji Mzeleri Ktphanesininyardmsever ynetici ve alanlarna en iten teekkrlerimi sunmak benim iin hem

bir zevk hem de bir grevdir.

lker Klbilge

Austos 2010, zmir


13/322

KISALTMALAR

AO : Archivum Ottomanicum

BOA : Babakanlk OsmanlArivi

CHIr : The Cambridge History of Iran

D. : Defter

D.BRZ : Byk Ruzname Kalemi

DA : Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi

E. : Evrak

EI : Encyclopaedia of Islam

EIr : Encyclopaedia Iranica

EJOS : Electronic Journal of Oriental Studies

h : Hicr-ems

IJTS : International Journal of Turkish Studies

A : slam Ansiklopedisi

JESHO : Journal of the Economic and Social History of the Orient

KK : Kamil Kepeci

MAD : Maliyeden Mdevver Defterler

MD : Mhimme Defteri

MzD : Mhimme Zeyli Defteri

TD : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi

TED : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits

Dergisi

TSMA : TopkapSarayMzesi Arivi

TSMK : TopkapSarayMzesi Ktphanesi

ty : tarih yok


14/322

GR

OSMANLI-SAFEVMCADELESNN NEDENLER

XVII. yzyln banda slm dnyasnn en nemli siyasal glerinden ikisi

Osmanl ve Safevi devletleriydi. Kafkasya'dan Basra Krfezi'ne ulaan geni bir hat

zerinde yaklak yz yldr snr komusu olmalarna ramen iki devletin eitli

nedenlerle bitmek tkenmek bilmeyen mcadelesi, her ikisi iin de siyas, asker ve

ekonomik bak

mdan nemli kay

plara mal olmutur. Bu mcadele her eyden tednyann deitii bir ada Hristiyan Bat'nn ykseliini durdurabilecek yegne

devlet konumundaki Osmanllarbirok adan engellerken slm dnyasndaki din ve

siyasal paralanmaydaha da derinletirmitir.

XIV. yzyln balarnda Erdebil'de Snn bir tarikat olarak ortaya kan

Safeviler, Hoca Ali'nin (13921429) eyhlii srasnda ilie meyletmi, eyh Cneyd

(14471460) ve olu eyh Haydar (14601488) zamanlarnda din-siyas bir karakter

kazanmt1

. zellikle eyh Haydar yaydi-Rafz fikirlerle Anadolu'daki mritleriarasnda tanr gibi alglanyordu2. Fakat Safevi tarikatnn siyas bir teekkl haline

gelmesi Haydar'n en kk olu smail zamannda gerekleecekti.

1490'da Akkoyunlu hkmdar Yakub'un (14781490) lmnden sonra

balayan taht kavgalar srasnda ocuk yata tarikatn bana geen smail, her geen

gn siyas ve asker bakmdan glendi. Nihayet 1501 ylnda Akkoyunlu ehzadesi

Elvend'i Nahvan yaknlarnda yenilgiye uratt ve ardndan Tebriz'e girerek burada

ahlnilan etti3.Bylece tarikatn eyh Cneyd zamannda balayan gl bir siyasal

1Roger Savory, Safawids,EI, VIII, s. 766. Safevilerin Erdebil'de kurulmuSnn bir tarikattan zamanlaran'a hkmeden siyasal bir gce dnmesi hakknda bkz. Walter Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd,

XV. Yzylda ran'n Mill Bir Devlet Haline Ykselii, (ev. Tevfik Byklolu), Ankara 1992. AyrcaSafevi Devleti'nin kuruluunda iliin etkisi ve Erdebil'deki sf evreler iin bkz. Michel M.Mazzaoui, The Origins of the Safawids: iism, Sfism, and the ulat, Wiesbaden 1972; ShahAhmedov, Azerbaycan'da iliin Yaylma Sreci, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,YaynlanmamDoktora Tezi, Ankara 2005.

2Savory, a.g.m., s. 767; Hanna Sohrweide, Der Sieg der Safaviden in Persien und seine Rckwirkungenauf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert,Der Islam, XLI, (1965), s. 121-122.

3

Tufan Gndz, Safeviler, DA, XXXV, s. 452. Mehd Keyvani, smail-i evvel,Dirat'l-marif-iBozorg-i slm, VIII, s. 637-639. Safevi Devleti'nin kuruluu ve ah smail dnemi iin bkz.Savory,


15/322

organizasyona dnme sreci tamamlanrken, ayn zamanda Trk-slam tarihini

derinden etkileyen bir gelime oldu. slm leminin ortasnda, ran'da kurulan i Safevi

Devleti, bu blgede istikrar salamakla birlikte ayn corafyann slm dnyasndaki

siyas, iktisad ve kltrel roln en aza indirdii gibi, Anadolu ile Trkistan arasndaki

irtibat kesmekle Anadolu'nun gneyinden ve dousundan mhim miktarda nfusun

Azerbaycan'a gmesine neden olacakt4.

XVI. yzyln hemen banda olumsuz bir ortamda balayan Osmanl-Safevi

ilikileri XVII. yzyl ortalarna kadar bar dnemleri de dhil hep gergin bir seyir

takip etti. ki devletin Kafkasya ve Irak-

Arap'ta kar

kar

ya geldii yakla

k yz elliyllk dnemde iki devlet arasndaki asl sorunun Snnlik-ilik veya Trklk-ranllk

mcadelesi olduu eklinde yorumlar mevcuttur5. Meseleyi olduka basite indirgeyen

bu tarz yorumlar iki devlet arasndaki mnasebetlere dar bir pencereden bakmaktan

kaynaklanmaktadr ve yeterli dayanaktan da yoksundur.

Mezhep faktr zellikle ilk zamanlarda savan yegne sebebi gibi gzkse de

uzun sre devam eden mcadele ve atmalar tek bana aklamaya yeterli deildir.

Nitekim iki devletin mcadele halinde olduu corafyann yan sra i ve ddinamikler, blgesel eitlilikler, komu devletlerin tutumu ve ittifaklar derinlemesine

analiz edildiinde sorunun sadece mezhep eksenli bir atma olmadanlalmaktadr.

Ksacasbu iki devletin Anadolu, Kafkasya ve Ortadou corafyasna yaylan genibir

blgede birbirlerine siyasal ve ekonomik bakmdan stnlk kurma abalarda gz ard

edilmemelidir.

Iran under the Safavids, s. 27-49; Roger Savory, Esml I Safaw, Biography, EIr,

http://www.iranica.com/newsite/articles/v8f6/v8f665.html; H.R. Remer, The Safavid Period, CHIr,VI, s. 209-232; Faruk Smer, Safev Devleti'nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,Ankara 1992, s. 15-42.

4Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, stanbul 1999, s. 175-176.5 Bu tarz yorumlar muhtemelen Safevilerin mill bir ran devleti olarak kabul edilmesinden

kaynaklanmaktadr. Mesela bkz. ranllarn Trklere kar takip ettii siyasetin temelinde ilikduygusunun yattak birekilde grlmektedir. Bunun sebebi aratrldzaman, Trk-slm kltriinde eriyip kaybolmaktan korkan ranllarn slm aleminde ayrc ve radikal grlere yer verenilie sk sk sarldklar, milli benliklerini ve kltrlerini muhafaza etme istei ile hareket ettikleri

grlr. Dolaysyla ran'n, slm dnyasnn nderliini yapm Trkiye ile olan ilikilerinde ilikbalca rol oynamtr., bkz.Mehmet Saray, Trk-ran likileri, Ankara 1999, s. V-VI. Yine, JohnAndrew Boyle de bu mcadeleyi ran-Turan mcadelesi olarak deerlendirmektedir, bkz. ran'n MillBir Devlet Olarak Gelimesi, (ev. Berin U. Yurdado), Belleten, XXXIX/156, (Ekim 1975), s. 653-

657. Safevilerin mill devlet karakteriyle ilgili tartmalar iin bkz. Mehmet elenk, 16. ve 17.Yzyllarda Safev ilii, YaynlanmamDoktora Tezi, Bursa 2005, s. 100-107.


16/322

A) Siyasal / Blgesel Rekabet ve Uluslararasttifaklar

ah smail (15011524)'in ran ve Azerbaycan merkezli bir devlet kurarak Oniki mam ilii'ni resm mezhep ilan etmesi ve Snn Mslmanlar bu mezhebe

gemeleri iin zorlamasOsmanllar, zbekler ve Memlklar gibi gl komularnda

tedirginlik yaratmt. Nitekim ok gemeden douda zbek Hanl ile mcadeleye

girien ah smail, dier taraftan Osmanl Devleti'nin Anadolu'da, Memlklarn ise

Suriye'deki hkimiyetini tehdit eden faaliyetler ierisindeydi.

XVI. yzyl balarnda Osmanlsistemine alternatif bir siyas g olarak ortaya

ktklarnda Anadolu'da kalabalk bir mrit topluluuna sahip olan Safeviler, hkimiyetsahalarn geniletmeye niyetlendiklerinde Anadolu ve Suriye blgelerini potansiyel

hedef olarak belirlemilerdi. Bununla birlikte ah smail, Osmanllara kar saldrgan

bir siyaset izlerken dier taraftan Snn Memlklarla dostane ilikiler kurmaya

almakta6 ve Osmanl kart bir ittifak iin de Venediklilerle haberlemekteydi7 .

Safevileri, topraklarnda gz olduu Memlklarla ittifak arayna iten sebep douda

zbeklerle mcadele ettii srada batda kendisinden daha gl iki komusuyla

savamaya gcnn yetmeyeceini bilmeleridir. Zira komularnn hepsiyle savaatutumann stratejik bir hata olacangayet iyi bilen ah smail reel politiin bir gerei

olarak Osmanllarn rakibi dier devletlerle ibirlii yapma abasndayd8. Safevilerin

bu diplomatik manevralar bile iki devlet arasndaki mcadelenin sadece mezhep

ayrlna dayandrlamayacann bariz bir kantdr.

Safevilerin douda zbeklerle giritikleri mcadele mezhep farkllna

ramen esas itibarla Horasan'n hkimiyeti zerineydi. OsmanlDevleti ile atma ise

salt toprak meselesinden te bir konuydu. ah smail'in bir yandan ran'n btnne

6 Safevilerin Memlklarla yaknlama abalar iin bkz. W.W. Clifford, Some Observations on theCourse of Mamluk-Safavi Relations (15021516/908922) I-II, Der Islam, LXX, (1993), s. 245-278.Lakin Safevilerin bir sre sonra Memlklara karsiyasetlerini deitirdikleri grlmektedir. nk I.Selim'in tahta kt sralarda ah smail, Kahire'de i faaliyetleri destekliyor, Avrupa devletleriniMemlklar aleyhine kkrtyor, hatta onlara denizden, kendisinin de karadan Suriye'ye yrmesini teklifediyordu, bkz. Uzunarl, OsmanlTarihi, II, s. 259.

7Giorgio Rota, Safev ranile Venedik Cumhuriyeti Arasndaki Diplomatik likilere Genel Bir Bak,(ev. Nasuh Uslu), Trkler, VI, Ankara 2002, s. 900; Selhattin Tansel, Sultan II. Byezit'in Siyas

Hayat, stanbul 1966, s. 245-246.8

Adel Allouche, Osmanl-Safevilikileri, Kkenleri ve Geliimi, (ev. Ahmet Emin Da), stanbul 2001,s. 75-79.


17/322

egemen olmas, dier yandan Anadolu'daki Trkmen kitleleri din-siyas propagandayla

etkisi altna almas, Osmanllar Avrupa'ya srme ve Bat Anadolu'dan Orta Asya'ya

uzanan corafyada bir Trk-ran mparatorluu kurma iddiasnda olduu anlamna

gelmekteydi9. Tehlikenin byklne ramen II. Byezid (14811512), balangta

ah smail'e kar temkinli ve hogrlyd. 1504'te kazand zaferleri tebrik iin

kendisine her ne kadar asl vazifesi istihbarat toplamak olsa da- bir eli bile gnderdi10.

ah smail'in 1507'de Dulkadroullarzerine seferi11esnasnda Osmanl topraklarn

ihlaline ses karmad. Hatta Safeviler 151011'de Teke blgesinde patlak veren ah-

kulu syan'n aka desteklerken bile karlk vermedi. nk Osmanl Saray iin

batdaki gelimeler daha ncelikli olduundan II. Byezid, ah smail'e kar

saldrganca deil pasif bir siyaset izlemeyi yeliyordu12.

II. Byezid'in bu siyaseti, Safevilerin glenerek ran'da ilii

yerletirmelerini kolaylatrrken, ayn zamanda propaganda ve isyanlarla kkrtlp

desteklenen Anadolu halknn ah smail'e meyline yol ayordu. Babasnn yumuak

politikalarn yetersiz bulan sertlik yanls I. Selim (15121520), Safevi tehlikesinin

devleti tehdit ettii gerekesiyle sonunda babasntahttan indirip yerine geti ve iki yl

sonra 1514'te ah smail'i aldran Sava'nda ar bir yenilgiye uratt13. Bu sava

OsmanlDevleti'ne blgede bir takm toprak kazanlarsalasa da temelde bir savunma

savayd. Yine de stratejik adan nemli avantajlar salad. Diyarbekir ve Erzincan'n

fethedilmesi Dou Anadolu'daki otoritenin glendirilmesini salarken, zellikle ran'

Anadolu'ya ve Halep'e balayan ana yollarn getii Diyarbekir'in fethi olduka

nemliydi. stelik bu kentin konumu Osmanllara, Safevi ve Memlklarn hareketlerini

yakndan gzlemleme ve ibirlii yapmalarnengelleme imknveriyordu. Bunun yan

9Metin Kunt, Sleyman Dnemine Kadar Devlet ve Sultan: U Beyliinden Dnya mparatorluuna,Kanun ve a, Yeniada Osmanl Dnyas, (edt. Metin Kunt-Christine Woodhead; ev. SermetYaln), stanbul 2002, s. 23.

10Sydney Nettleton Fisher, The Foreign Relations of Turkey, 14811512,EJOS, III, (2000), s. 86-87.11ah smail'in Dulkadr Seferi ve Irak-Arap'taki fetihleri iin bkz. Roger Savory, The Consolidation of

Safawid Power in Persia,Der Islam, XLI, (1965), s. 75-77.12 Feridun Emecen, Osmanl Devleti'nin ark Meselesinin Ortaya k lk Mnasebetler ve

Yansmalar, Tarihten Gnmze Trk-ranlikileri Sempozyumu, 1617 Aralk 2002, Konya, Ankara2003, s. 41.

13 Savan cereyan hakknda bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 265-270; Tayyip Gkbilgin,aldran Muharebesi, A, III, s. 329-331; Selhttin Tansel, Yavuz Sultan Selim, stanbul 1969, s. 50-

67; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim'in Siyas ve Asker Hayat, stanbul 2001, s. 69-74; Mustafa etinVarlk, aldran Sava,DA, VIII, s. 193-195; Michael J. McCaffrey, ldern,EIr, V, s. 656-658.


18/322

sra Diyarbekir gelecekte ran ve Suriye ilerine dzenlenecek seferler iin s olma

zelliini tayordu14.

aldran Zaferi, ah smail tehdidini btnyle ortadan kaldrmasa da

Safevilerin Anadolu'ya ynelik faaliyetlerinde gzle grlr bir azalmaya neden oldu.

Aslnda Safevilerin Anadolu ile ilgili ideallerinde temelde bir deiiklik yoktu. Bu

nedenle frsat bulduunda Osmanlaleyhtarfaaliyetlerden geri kalmayan ah smail, I.

Selim'in lmnn ardndan Avrupa devletleri ve Papalk ile Osmanl kart ittifak

yapmaya alt. Lakin teklifi yeterli ilgiyi grmeyince teebbs sonu vermedi15.

I. Selim'in Suriye ve Msr' fethiyle Kzldeniz kylarna ulaan Osmanlsnrlarnn, olu I. Sleyman (15201566)'n Moha Zaferi'nden sonra Orta Avrupa'ya

kadar genilemesi, dpolitikadaki nceliklerin yeniden belirlenmesini gerektirmiti16.

Osmanllar artk Avrupa, Akdeniz, ran ve Hint Okyanusu'nda yani aynanda drt ayr

cephede birden savamaya hazrlkl olmak durumundayd ve ykselen Bat

Hristiyanlna kar hem karada (Orta Avrupa), hem de denizde (Akdeniz ve Hint

Okyanusu) yrtlen mcadele daha nemliydi. Bu nedenle Sultan Sleyman'n

Safevilerle ilikileri daha fazla ktletirme gibi bir seenei bulunmadndan saltanatsrasnda douya doru yaylmacbir fetih siyaseti yerine, bu devleti kuatma ve izole

etme abas ne kt. Yalnz bu amac gerekletirebilmek iin iki meselenin

halledilmesi gerekiyordu. lki muhtemel Safevi saldrlarna kar Anadolu'nun

dousunu korumak iin Van Gl evresindeki kaleler ile Azerbaycan ve Irak-Arap'ta

kontrol sk tutmakt. kincisiyse Frat Nehri'ni Osmanlve Safevi topraklararasnda

doal bir snr haline getirmekti. Bu iki husus Sultan Sleyman ile ah Tahmasb (1524

1576) dnemlerinde Osmanl

-Safevi ilikilerinin genel karakterini belirlemitir

17

. I.Sleyman zamannda douya doru dzenlenen byk ve masrafl sefer sonunda

Osmanlmerkez idaresi bu planlarnbyk lde gerekletirdi.

14Allouche, a.g.e., s. 112-113.15Fisher, The Foreign Relations of Turkey, 14811512, s. 89-90.16Modern tarihiler XVI. yzyln banda snrlarn genilemesiyle birlikte OsmanlDevleti'nin darya

kar takip ettii siyasetin farkllamasnynelim krizi olarak nitelendirmilerdir, bkz. Subhi Labib,The Era of Suleyman the Magnificent: Crisis of Orientation, International Journal of Middle EastStudies, X/4, (November 1979), s. 435-455.

17 Allouche, a.g.e., s. 114-115. Kanun Sultan Sleyman'n dou siyaseti hakknda genel bir

deerlendirme iin bkz. Rhoads Murphey, Suleyman's Eastern Policy, Suleyman the Second and HisTime, (edt. Halil nalck-Cemal Kafadar), stanbul 1993, s. 229-248.


19/322

Sultan Sleyman dneminde ran'a dzenlenen seferlerin ilki 1533-35 yllar

arasnda gereklemiti. Sleyman'n tahta ktktan sonra dikkatini Rumeli'deki

meselelere vermesi nedeniyle biraz ge kalm olsa da ran seferi birka yldr

gndemdeydi. Zira Ulama ve eref Han rneinde olduu gibi iki tarafn snr

valilerinin zamana ve zemine gre taraf deitiren tutumlar18, 152628'de Anadolu'da

birka Kzlba ayaklanmasnn kmas, Badat'taki Safevi valisinin Osmanllara biat

edip padiah adna sikke bastrmasna ramen Tahmasb tarafndan cezalandrlmasgibi

hadiseler Sleyman' ran'a sefer amak konusunda tevik ediyordu. Bununla birlikte

Osmanl Devleti'ni asl cesaretlendiren ise 1524'te ah smail'in lm ve yerine on

yandaki olu Tahmasb'n gemesiyle Safevi lkesinde ba gsteren karklklard.

Zira yeni ahn ocuk yata olmas devlet ynetiminde sz sahibi olmak isteyen

Kzlba beylerini birbirine drmve lkede istikrarszla yol amt. Durumdan

istifadeyle zbekler, Safevilerin elindeki Horasan'a saldrmlard. Safevilerin douda

zbeklerle urat bir srada Sultan Sleyman Habsburglarla bar yapar yapmaz

1533'de geniyetkilerle donattVeziriazam brahim Paa'ydou seferine gnderdi19.

KHalep'te geiren brahim Paa 1534'te Safevi bakenti Tebriz'i fethedince Sultan

Sleyman da ordusuyla buraya gelerek kendisine katld. Tebriz'den sonra Irak-Arap'a

ynelinmesi dolaysyla Irakeyn Seferi olarak da bilinen bu harekt srasnda ah

Tahmasb belki de kendisi asndan dorusunu yaparak hibir zaman Osmanl

ordusunun karsna kmad20. Sonuta Badat, Basra, Necef ve Kerbela gibi siyas ve

din bakmdan nemli Safevi ehirlerinin ele geirilmesi yannda Osmanl snrlar

18Aslen Teke Trkmenlerinden bir tmarl sipahi olan Ulama, ah-kulu isyanndan sonra ah smail'inyanna gitmi, yiitlii ve cesareti sayesinde az zamanda Azerbaycan valiliine kadar ykselmiti.

Ancak Tahmasb'

n ilk zamanlar

nda olduka g kazanan kendi aireti Tekellere kar

dieroymaklarn birleip ah'n desteiyle balattmcadeleyi kaybedince Osmanllara snmt (1532).Ardndan stanbul'a naklinden sorumlu Bitlis hkimi eref Han'n kendisini ldrmek niyetinde olduudncesiyle Padiah ve veziriazam nezdinde teebbste bulununca eref Han da Safevilere snmakzorunda kalmt. Bu ve benzeri hareketlerine binaen ah Tahmasb onun Osmanllara sndktan sonrazellikle Veziriazam brahim Paa'y kkrtarak Irakeyn Seferi'nin almasnda etkili olduunainanmaktadr, bkz. ah Tahmasb-Safev, Tezkire, (ev. Hicabi Krlang), stanbul 2001, s. 29-32.

19Bu konuda geni bilgi iin bkz. M. Tayyip Gkbilgin, Arz ve Raporlarna Gre brahim Paa'nnIrakeyn Seferindeki lk Tedbirleri ve Ftuhat,Belleten, XXI/83, (Temmuz 1957), s. 449-482; FeridunEmecen, Irakeyn Seferi,DA, XIX, s. 116-117.

20Kanuni Sultan Sleyman, Safevi ahTahmasb'savameydanna davet etmise de Tahmasb cevabndasayca stn Osmanl kuvvetlerine kar gereksiz yere savaarak ordusunu telef etmeyeceini

belirtmitir. Ayrca ah, Sultan Sleyman'n kendisini takip etmesini zorlatrmak iin her yeri tahrip

etmekle Osmanl ordusunun evreden lojistik destek almasn engellemeye almtr, bkz. ahTahmasb-Safev, Tezkire, s. 39-40.


20/322

gneydeki liman kenti Basra'ya kadar ulamt. Birka yl sonra burasnn da Osmanl

topraklarna katlmasyla Irak-Arap'n fethi tamamlanmoldu21.

Sultan Sleyman zamannda Safeviler zerine iki sefer daha dzenlendi.

Bunlardan ilki 154849 yllarndayd. irvan'da vali iken aabeyi ah Tahmasb ile ters

dp ona karmcadeleye girien Elkas Mirza'nn, zerine gnderilen kuvvetlerden

kaarak Osmanl Devleti'ne snmas iki devlet arasndaki ilikileri germiti. Destek

verildii takdirde Tahmasb'devirip yerine gemek konusunda Osmanlynetimini ikna

etmeyi baaran Elkas Mirza 1548'de beraberinde bir Osmanlordusu ile ran'a yneldi.

Fakat mhimmat ve zahire s

k

nt

s

nedeniyle Tebriz'den teye gidemeyip geriekildiler. Beklenen baarnn elde edilemedii bu sefer sonucunda Elkas Mirza'nn

Tahmasb'n yerine gemek iin yeterli destee ve hrsa sahip olmadanlalrken, en

nemli kazan Van'n fethi oldu22.

Birka yl sonra Tahmasb'n, OsmanlDevleti'nin Orta Avrupa ileri ile megul

olmasn frsat bilip kaybettii yerleri geri almak iin giritii faaliyetler bir kez daha

dou seferini gndeme getirdi. 1554 ylnda Sultan Sleyman komutasndaki ordu23

Revan ve Nahvan'a kadar ilerleyip Safevi snrna ynelik aknlarda bulunduysa daah Tahmasb ve ordusu yine ortaya kmad. Dn yolundayken Mays 1555'de

Amasya'da bir antlama yapld ve Safeviler, Irak- Arap ve Kuzey Azerbaycan'daki

Osmanl hkimiyetini tandlar24 . slm dnyasnn en gl devleti konumundaki

21Allouche, a.g.e., s. 151. Bacque-Grammont'a gre Irak-Arap'n fethine ramen asker ve mhimmatkaybnn fazlal dolaysyla bu sefer Osmanllar iin neticede baarszdr. Zira Veziriazam brahimPaa'nn yeterli hazrl olmayan orduyu Badat'tan sonra Tebriz zerine sevk etmesi kayplar

artt

rm

t

. Bu hatas

Paa'n

n idam sebeplerinden birisi olacakt

, bkz. Jean-Louis Bacque-Grammont,XVI. Yzyln lk Yarsnda Osmanllar ve Safeviler,Prof.Dr. Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul1991, s. 217-218.

22Roger Savory, Alkas Mirza,EI, I, s. 406; Salih Aliyev Muhammedolu, Elkas Mirza,DA, XI, s.55. Daha genibilgi iin bkz. Walter Posch, Der Fall Alkas Mirza und der Persienfeldzug von 15481549: ein Gescheitertes Osmanisches Projekt zur Niederwerfung des Safavidischen Persiens , Marburg2000.

23Balangta ordunun banda Veziriazam Rstem Paa bulunuyordu. Ancak veliaht tayin edilen Selim'ekarMustafa'dan yana tavr alan ordunun, zellikle de yenierilerin isyan noktasna geldii bakenteiletilince Kanun Sultan Sleyman stanbul'dan yola karak Konya Erelisi'nde ordunun bana gemive olu Mustafa'y ldrtmtr, bkz. erafettin Turan, Kanuni Sleyman Dnemi Taht Kavgalar,Ankara 1997, s. 34-43.

24Uzunarl, OsmanlTarihi, II, s. 361. Amasya Anlamas iin bkz. Ali Ekber Diyanet, lk Osmanl-

ran Anlamas (1555 Amasya Msalahas), stanbul 1971; lhan ahin-Feridun Emecen, AmasyaAntlamas,DA, III, s. 4-5.


21/322

Osmanllar bu antlamayla imdiye dek tanmadklar i Safevi Devleti'nin varln

kabullenmioluyorlard.

XVI. yzyln ilk yarsndaki savalar her iki taraf asndan da tam bir netice

vermemiti. Osmanllar byk ve masrafl seferlerle Safevileri ortadan

kaldramayacaklargereini kavramlar, Safeviler ise Anadolu'daki Kzlbazmreleri

kullanarak OsmanlDevleti'ne zarar veremeyeceklerini anlamlard. Dolaysyla her iki

tarafn da politikalarn eitlendirmesi ve mcadeleyi daha farkl alanlara yaymas

gerekiyordu. Bu nedenle sonraki yllarda iki devlet arasnda cereyan eden savalar,

birinin dierine siyas ve ekonomik bak

mdan stnlk kurabilecei s

n

rland

r

lm

blgeler zerinde younlarken, dman arkadan vuracak ittifak araylar da daima

gndemde olacakt.

Osmanl Devleti'nin 1560'lardan itibaren Kafkasya'ya kar artan bir ilgisi

mevcuttu. Bu ilgi sadece Safevileri etkisizletirmek amacndan kaynaklanmyordu.

Kuzeyde yeni bir tehdit olarak beliren Ruslarn 1552'de Kazan', 1556'da da Astarhan'

ele geirerek Hazar Denizi'nin kuzeyindeki dengeleri deitirmesi douyla ilgili

siyasetlerin yeniden gzden geirilmesini gerektirdi. Rus tehdidini bertaraf edebilmekiin 1563'te bir sefer tasarlandysa. Ancak 1569'da gerekleebildi. Astarhan Seferi diye

bilinen bu teebbsle Osmanlmerkez ynetimi, Don ile Volga nehirleri arasnda bir

kanal ap Karadeniz'den gnderecekleri bir donanmay Hazar Denizi'ne geirmeyi

amalyordu. Bu sayede Ruslarn Volga'nn aa havzasndan uzaklatrlmas, ran'n

arkadan kuatlmas, Kafkasya'da tam hkimiyetin salanmas, Orta Asya'daki hanlklar

ile dorudan iliki kurulmasve Hazar Denizi'nin kuzeyinden geen ticaret yollarnn

kontrol alt

na al

narak ticaretin canland

r

lmas

dnlyordu. Ayr

ca bu s

ralardairvan ve Grcistan'daki hanlar Safevilere kar Osmanl Devleti'nden himaye talep

etmekteydi. Sokollu Mehmed Paa'nn Safevilerin ve Ruslarn hakkndan ayn anda

gelmeyi planlad bu proje eitli i ve d nedenlerle baarya ulaamaynca

hedeflenen sonulara da ulalamad25.

25Akdes Nimet Kurat, The Turkish Expedition to Astarkhan in 1569 and the Problem of the Don-Volga

Canal, Slavonic and East European Review, XL/94, (December 1961), s. 7-23; Akdes Nimet Kurat,Trkiye ve dil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-dil Kanal ve XVI-XVII. Yzyl Osmanl-Rus


22/322

Astarhan Seferi'nin baarszl zerine byk hayal krkl yaayan

Osmanllar yaklak on yl sonra bir kez daha ran meselesini gndemlerine aldlar.

1555 sonrasnda ilikileri gerginletiren birka olaya ramen iki devlet de 1578'de genel

bir Osmanlsaldrsbalayncaya kadar antlama hkmlerine sadk kalmlard. Ancak

1576'da ah Tahmasb'n lmnden sonra Safevi lkesinde balayan istikrarszlk

Osmanl yneticilerini sava iin cesaretlendirmekteydi. Oysa Veziriazam Sokollu

Mehmed Paa bata olmak zere bir ksm Osmanlyneticileri barn bozulmasna pek

taraftar deildiler. Fakat Tahmasb'n yerine tahta kan II. smail'in (15761577) tutarsz

ynetimi srasnda artan snr tecavzleri, Anadolu'da yeniden canlanan Kzlba

faaliyetleri, ahalisinin nemli bir ksmSnn olmasna ramen Safevi hkimiyetindeki

irvan'da balayan isyan ve nihayet Sokollu Mehmed Paa'nn siyas hasm Lala

Mustafa Paa'nn ahsi ihtiraslarsavakararverilmesinde etkili oldu26. Neticede byk

bir Osmanlkuvveti 1578'de Azerbaycan topraklarna girdi. Batdaki mcadelenin bir

kenara braklp anszn douya ynelinmesi, Avrupallarn Atlantik Okyanusu'na

aldbir dnemde Trklerin de Orta Asya'nn zenginliklerini elde etme amacolarak

yorumlansa da27, meselenin sadece ticar zenginlie ulamak arzusuyla izahmmkn

deildir. Mamafih bu saldr ile hedeflenenlerin 1569 seferinin beklentileriyle

rttn, yani Hazar Denizi'ne kadar Azerbaycan blgesinin ele geirilerek Safevi

ve Rus tehditlerinin buralardan uzaklatrlmas ve Orta Asya hanlklaryla dorudan

irtibat kurulmasolduunu sylemek mmkndr.

Sava baladktan sonra Osmanl Saray, Safevilerin dou komusu ve

geleneksel dmanzbeklerin hkmdar II. Abdullah Han (15601598) ile irtibata

geti. Osmanl Devleti ile zbek Hanl arasnda XVI. yzyln bandan beri

Safevilere karbir ittifak oluturma dncesi mevcut olmasna ramen her iki tarafn

da ncelikleri farkl olduundan byle bir ittifak imdiye kadar gerekleememiti.

Oysa imdi taraflar Safevi Devleti'ni btnyle ortadan kaldracak ortak bir asker

Mnasebetleri), Ankara 1966, s. 93-98; Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-VolgaKanalTeebbs,Belleten, XII/46, (Nisan 1948), s. 349-402.

26 Ktkolu, a.g.e., s. 23-31; Fahrettin Krzolu, Osmanllar'n Kafkas-Ellerini Fethi (14511590),Ankara 1993, s. 257-267.

27

Fernand Braudel, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, II, (ev. Mehmet Ali Klbay),Ankara 1994, s. 588.


23/322

harekta girimek konusunda anlamlard 28 . Bununla birlikte Buhara ve Harezm

zbeklerinin aralarnda iban Han'n yasal varislii konusunda sre gelen ihtilaf ve

kuzeyden Kazaklarn saldrlar Abdullah Han'n hemen harekete gemesini

engellemekteydi. Bu nedenle Osmanl-zbek ittifak Safeviler karsnda ancak

1588'den sonra meyvelerini verdi. ki taraftan urad saldrlar sonucunda batda ve

douda nemli toprak kayplarna urayan Safevi ah'nn bar teklifine Osmanl

ynetimi, zbek Han Abdullah'n itirazlarna ramen olumlu cevap verdi. Bylece

Osmanl-zbek ittifak niha amacna ulaamad ve Abdullah Han Safevilere kar

mcadelesini yalnz srdrmek zorunda kald29.

Osmanllarn 1578'de byk bir orduyla balattklar taarruz ve zbeklerle

ittifak teebbs Kafkasya'daki varln srdrmek isteyen Safevileri de Ruslara

yaknlatrmt. Aslnda iki devletin mnasebeti 1568 ylnda Astarhan Seferi'nin

hemen ncesinde balam, aynyl bir Rus elilik heyeti Safevi saraynda kabul edilmi

28Ktkolu, a.g.e., s. 118. Dnemin Osmanl-zbek ilikileri iin bkz. J. Audrey Burton, Relationsbetween the Khanate of Bukhara and Ottoman Turkey, 15581702,IJTS, V/1-2, (1990-91), s. 87-99.Abdullah Han bu ittifaka Hindistan Timurleri'nin sultanCelaleddin Ekber ah'(15561605) da davet

etmitir. Fakat Ekber ah, Osmanl

Padiah

n

atalar

n

n (Safevilerle) yapt

bar

bozmakla sulam

,stelik Abdullah Han'a bir kar ittifak, yani Hindistan Timurleri-zbek-Safevi ittifak nermitir.Ancak bu teklif Abdullah Han tarafndan kabul edilmemitir. Buna ramen Ekber ah 1587'de OsmanldonanmasnHint Okyanusu'ndan uzaklatrmak iin Portekizlilerle Yemen kylarna ortak bir saldrgiriiminde bulunmutur. Zira o, OsmanlDevleti'nin Orta Asya ve Hint Okyanusu'na ynelik ilgisiniyeni bir Portekiz istilasolarak gryor, doal olarak kendisi ve devleti iin tehlikeli buluyordu. 1605'telen Ekber ah'n Osmanlkartsiyaseti olu Cihangir ah (16051627) tarafndan da srdrlm,hatta o, ah Abbas ile dostane ilikiler kurarak Osmanllarla savanda mal destek bile vermitir.Bununla birlikte ah Abbas'n 1622'de lkesinin topraklarna girerek nemli bir ticaret ehri olanKandahar'almasna gcenen Cihangir ah bu tarihten sonra OsmanlDevleti ile yaknlamve samimiilikiler halefleri tarafndan da devam ettirilmitir, bkz. Naimur Rahman Farooqi, Mughal-Ottoman

Relations: A Study of Political and Diplomatic Relations between Mughal India and the OttomanEmpire, 15561748, Ph.D. dissertation, Wisconsin 1986, s. 36-66. Safevilerin Kandahar'ele geirmesi

ve Hindistan Timurleri'nin buna tepkisi iin bkz.Rizaul Islam, Indo-Persian Relations, A Study of thePolitical and Diplomatic Relations between the Mughal Empire and Iran, Tehran 1970, s. 83-86.29 Osmanl-zbek ittifaknn neden baarl olamadna dair eitli yorumlar bulunmaktadr. Mesela

Batl tarihi Allen'e gre, Osmanl-zbek ittifaknn Safevileri ortadan kaldrarak Moollarn XIII.yzylda gerekletirdii enlemesine yaylmayyeniden canlandrma teebbs, tarihin akna ters birdurumdu ve gereklemesi de imknszd. Ayrca o, ar levazmat ve toplarn hareketini gerektiren yenisava taktiinin savunmada yani uzak blgelerin ve ordughlarn salamlatrlp uzun sre boyuncakorunmasnda Osmanllarn ve zbeklerin glerini aacan ileri srmektedir, bkz. W.E.D. Allen,

Problems of Turkish Power in the Sixteenth Century, London 1963, s. 38. ngiliz tarihi Murphey'e grede Osmanl ynetiminin Azerbaycan'a ve Hazar tesine yaylmas belli bir temelden yoksun olupolaand politik koullarn ve geici frsatlardan yararlanma giriimlerinin sonucudur, bkz. Ordu veSava, 2007, s. 27. Bir dier yorum pek mantkl grnmese de Osmanl Devleti'nin bu ittifaksrdrmek istememesinin nedenini gl bir zbek Hanlve fetih heveslisi Abdullah Han'n yeni bir

Timur gailesi yaratabilecei endiesine balamaktadr, bkz. Abdullah Gndodu, Trkistan'daOsmanl-ran Rekabeti, Osmanl, I, (edt. Gler Eren), Ankara 1999, s. 585.


24/322

ve hediye olarak bazasker malzeme getirmilerdi. Ruslarn amacSafevileri, Osmanl

Devleti'ne kar bir ittifaka ikna etmekti. Fakat ah Tahmasb'n 1555'te Amasya'da

yaplan bartan dolaybatkomusuyla araybozmak istememesi nedeniyle bu ittifak

mmkn olmad. On yl sonra 1578'de Osmanllarn byk bir orduyla taarruza gemesi

ve bardurumunun ortadan kalkmaszerine 1586'da Hdi Bey'in bakanlk ettii bir

Safevi elilik heyeti bu kez Ruslarolasittifaka ikna iin Moskova'ya gitti. Safevi ah

teklifinde o derece ciddiydi ki, geri aldtakdirde Bak ve Derbend'i Ruslara vermeye

hazr olduunu belirtiyordu. Lakin Ruslar, Safevilerin teklifinin ciddiyetinden emin

olmadklarndan ve Osmanl Devleti ile ilikilerini bozmak istemediklerinden hemen

olumlu yant vermediler. Zaten savan seyrinin de Osmanllardan yana olmas bu

ittifakn gereklemesine imkn vermedi30.

Safeviler ile Ruslarn mnasebetleri 1590'da Osmanl Devleti ile yaplan

bartan sonra da devam etti. 1594'te ran'a ulaan bir Rus elilik heyeti bu kez

Osmanllara karortak bir hareket iin Safevileri tevik etti. Lakin bundan da bir sonu

kmad. 1603 ylnda Azerbaycan'a saldran ah Abbas, Ruslara bir kez daha eli

gnderdi. Elinin grevi Ruslarortak bir asker harekta ikna etmekten ziyade dolayl

yoldan da olsa Osmanl Devleti'ni g duruma sokacak Kafkasya'ya ynelik bir

saldrda bulunup bulunamayacaklarn renmekti. Ancak Ruslar bu srada salgn

hastalk, ktlk, taht kavgalar ve Lehlilerin saldrlaryla boumakta olduklarndan31,

Safevilerin teklifleriyle ilgilenecek durumda deillerdi. Ruslarn bu gsz durumu

Safevilere Azerbaycan'a ynelik istilaydaha kuzeye yani Dastan ve Grcistan'a kadar

geniletme cesareti verdi. ah Abbas'n Ruslarla ilikisi azalarak da olsa saltanatnn son

yllarna dein devam etti. Fakat hibir zaman Osmanl Devleti aleyhinde siyas ve

asker bir ittifak ile sonulanmad32 . Yalnz btn bu diplomatik temaslar iki lke

30Rudi Matthee, Anti-Ottoman Concerns and Caucasian Interest, Diplomatic Relations between Iran andRussia, 15871639, Safavid Iran and her Neighbors, (edt. Michel Mazzaoui), St. Lake City 2003, s.108-110.

31

Akdes Nimet Kurat,Rusya Tarihi, Balangtan 1917'ye Kadar, Ankara 1993, s. 181-182, 193-211.32Matthee, a.g.m., s. 110-120.


25/322

arasnda ticaretin giderek gelimesine ve yldan yla artan miktarda ipein ran'dan

Rusya'ya gnderilmesine yol at33.

1578'de karlklsnr aknlaryla balayan ve on iki yl sren bu uzun ve etin

savan g koullara ramen Osmanl ordular Grcistan, Azerbaycan ve irvan'da

birok yeri fethettiler. Ele geirilen yerler arasnda eski Safevi bakenti Tebriz de

bulunuyordu. Lakin bitmek bilmeyen savan asker ihtiyacnkarlamak iin reayadan

binlerce kiinin orduya yazlmas, sonra bunlarn fetih blgelerindeki tmarlarda,

kalelerde ve ocaklarda dirlik ve kap sahibi olmalar Osmanl dzeninin temel ilkesi

olan reaya ve asker ayr

m

n

temelinden sarsm

t

. Daha kts sava

n ortaya

kard

maddi klfetti. Saysyz bini aan ordunun iae ve ikmali iin yaplan byk masraflar

maliyenin gelir-gider dengesini bozmutu. yle ki, fethedilen blgelerin imarna para

ayrlamad gibi askerlerin ulufe demeleri bile aksamaktayd. Buna bir de yllardr

sren sava yznden psikolojisi bozulan askerlerin yaratt huzursuzluklar

(dzensizlik, emre itaatsizlik, isyan, firar) eklenince zbek HanAbdullah'n itirazlarna

ramen baryapmak kanlmaz bir hal almt.

Safevi cephesinde durum daha da ktyd. Malubiyetler ordunun moralinibozmu, saray entrikalarartm, Kzlbabeyleri arasndaki iktidar mcadelesi savan

nne gemiti. Bu ortamda Muhammed Hdabende (15771587) tahttan indirilip

yerine Abbas geirildi. ah Abbas zayf konumuna ramen savadevam ettirmekten

yanayd. Fakat zbeklerin 1588 ylnda doudan saldrya geerek Herat bata olmak

zere bazkentleri ele geirmeleri34zerine OsmanlDevleti'yle baryapmaya mecbur

kald. Nihayet 1590 ylnda Ferhat Paa Antlamas ile Safeviler, Tebriz, Karacada,

Gence, Karaba, irvan, Grcistan, Nihavend, Luristan, ehrizor'daki Osmanl

egemenliini tandlar. Ayrca Hz. Muhammed'in ashab ve halifeleriyle Snnlere

ynelik hakaret ieren ifadeler kullanmamaya sz verdiler35. Haydar Mirza adlSafevi

33 Rudi Matthee, Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silkbetween Safavid Iran and Muscovy, Cahiers du Monde Russe, XXXV/4, (1994), s. 748-750.

34R.D. McChesney, The Conquest of Herat 9956/15878: Sources for the Study of Safavid / Qizilbash-

Shibanid / Uzbek Relations,Etudes Safavides, (edt. Jean Calmard), Paris-Teheran 1993, s. 69-107.35Mneat's-seltn, II, s. 249-252.


26/322

ehzadesi de antlamann devamn temin iin rehine olarak stanbul'a gnderildi36.

Safeviler karsnda 1514'ten sonra ilk kez bu kadar parlak bir baar elde eden

Osmanllar yeniden Orta Avrupa meselelerine yneldiler. ah Abbas ise byk toprak

kayplarna ramen bu antlamayla kendisi ve lkesi iin en nemli tehdidi bertaraf

etmiti. Bylece dikkatini ierde istikrarsalamaya ve douda zbeklerle mcadeleye

younlatrabilecekti.

XVI. yzyln son eyrei Osmanllar iin olduka zor bir dnemdi. Douda ve

batda giriilen uzun savalarn ortaya kard problemler, nfus art, batnn yeni

asker teknolojisi, finansal bunal

m vb. faktrlerin olumsuz sonular

yla birleincelkeyi siyasal, sosyal ve ekonomik bakmdan ciddi bir kriz ortamna srklemiti.

Nfus basksyzyln balarndan beri var olan bir gelimeydi. Bununla birlikte fetihler

srdke ve yeni yerler iskna aldka bu basknn etkisi fazla hissedilmiyordu.

Yzyln ortalarnda fetihler yavalaynca bu basknn iddeti artmaya balad.

Topraksz ve isiz binlerce insan areyi beylere, paalara ve saraya kaplanmakta buldu.

Safeviler ve Habsburglarla yaplan savalarda tmarl sipahilerden ziyade tfek

kullanabilen piyade askerine olan ihtiya kapkulu saysndaha da arttrd. Maalasker

saysndaki plansz artfinansmanda sorun yaratnca devlet areyi bu insanlarn bar

zamanlarnda orduyla ilikilerini kesmekte buldu. Bylelikle savazamanlarnda askere

alnp, barzamanlarnda babo braklan, sekban ve sarca diye adlandrlan silahl

gruplar ortaya kt37.

Dnemin bir baka sknts mal krizdi. 1580'lerden itibaren Osmanl

piyasalar youn ekilde Amerika'dan gelen gmn etkisi altna girmiti. Buna

savalar

n getirdii maddi yk de eklenince hazine a

klar

byd ve devlet 158586'da parann deerini drmek zorunda kald38. Hazine aklarnn kapatlmasiin bir

dier are ise vergilerin eitlendirilmesi ve avarz trnden vergilerin dzenli hle

getirilmesiydi. Fakat hazineye gelir salama amacndaki bu teebbsler geni halk

36 Kad Ahmed-i Kum, Hlsat't-tevrh, (Translated and edited by Hans Mller as Die ChronikHulsat at-tawrh des QzAhmad Qum: Der Abschnitt ber Schah Abbs I), Wiesbaden 1964, s. 44-47.

37Bu konuda geni bilgi iin bkz. Halil nalck, Military and Fiscal Transformation in the OttomanEmpire, 16001700,AO, VI, (1980), s. 283-337.

38

158586 taiinin nedenleri ve Osmanl ekonomisine etkisi hakknda bir deerlendirme iin bkz.evket Pamuk, Osmanlmparatorluu'nda Parann Tarihi, stanbul 1999, s. 143-161.


27/322

kitleleri zerinde honutsuzluk yaratt. siz gsz kalabalklarn, sarca ve sekbanlarn,

tmarlar ellerinden alnm sipahilerin, savatan kaan kapkullar ve yenierilerin en

nemli insan kaynan oluturduu Cell ad verilen silahl etelerin isyan XVI.

yzyln son on ylnda Anadolu'nun her yanna yayld. Bunlar XVII. yzyl balarnda

Karayazc, Deli Hasan, Kalenderolu gibi bazCell liderlerinin etrafnda toplanarak

Osmanl dzenli ordularyla savaan, ehirleri yamalayan byk organize etelere

dntler. Celllerin zulmnden kaan halk kalelere, palangalara ve byk ehirlere

snmak zorunda kald. Anadolu'da zira ve ticar faaliyetler durma noktasna geldi.

Devletin otoritesini ve btnln ciddi ekilde tehdit eden bu eteler 16071610

yllararasnda Kuyucu Murad Paa'nn iddetli tedbirleriyle ortadan kaldrld39.

Osmanllkesinde bunlar yaanrken ah Abbas; hem iktidarnpekitirmekte,

hem de devleti glendirme ve yeniden yaplandrma yolunda bir takm reformlar

gerekletirmekte idi. O, 1587'de tahta ktktan sonra iki cephede birden sava

srdrrken, dhildeki en nemli meselesi Kzlbalarn ynetimdeki nfuzlaryd.

Aslnda beyler devletin kuruluundan beri lkenin ynetiminde etkindiler. Fakat etkileri

Muhammed Hdabende'nin zayf iktidarnda daha da artmt. stelik aralarndaki

amansz rekabet ve dmanlk, dhilde srekli isyanlar kmasna neden oluyordu.

Byle hallerde lkenin karlarve savunmaspek nemsenmediinden, devlet giderek

zayflamaktayd. te bu ortamda tahta kan ah Abbas, Kzlba umerann gcn

bertaraf edip merkez otoriteyi temin iin kendisine baldaimi bir ordu oluturmak iin

kollar svad. Zira Kzlba zmresine dayanan bir ordunun hkmdarlarna ball

beylerin iyi niyet ve sadakatleri lsndeydi. Kzlba beylerin ordudaki gcn

azaltmak maksadyla gen ah ahseven 40 adyla anlan dorudan kendine bal

asker bir birlik oluturdu. Ancak bu aba yeterli gelmeyince Osmanl kapkulu

tekilatnandran tarzda Kafkasya'da yaayan Hristiyan topluluklarn (Grc, Ermeni

ve erkez) mensuplarndan oluan ve cretleri merkez hazineden denen Gulmn-

Hssa-i erife adyla ateli silahlarla donatlm bir ordu tekil etti. Dier taraftan

39 Cell isyanlar hakknda geni bilgi iin bkz. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve DzenlikKavgas, Celal syanlar, stanbul 1995; William J. Griswold, Anadolu'da Byk syan, 15911611,(ev. lkn Tansel), stanbul 2000; Mcteba lgrel, Celali syanlar,DA, VII, s. 252-257.

40 ahseven hakknda bkz. Richard Tapper, Shahsevan; El, IX, s. 221; Ayn Yazar, ran'n Snr

Boylarnda Gebeler, ahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi, (ev. F. Dilek zdemir), Ankara2004.


28/322

Kzlba korcularnn says azaltlrken mahall beylere bal kuvvetler de datld.

Daha sonra Fars ve Tacik unsurlardan oluturulan tfeki ve esirlerden devirilen

topularn da katlmyla bu ordunun mevcudu krk bine ulat41.

ktidarnpekitirme ve devleti yeniden yaplandrma faaliyetleri erevesinde

yeni ordunun tekiliyle uraan ah Abbas, ayrca lke iindeki muhalif unsurlara kar

harekete geti. ncelikle tahta kmasnda nemli pay sahibi ve hlihazrda vekl-i

divn-lsi olan Ustaclu Aireti'nin kudretli beyi Mrid-kulu Han'ortadan kaldrd

(1589). Ardndan Irak-Acem, Fars, Kirman ve Luristan'daki ayaklanmalarbastrarak

gvenlii salad

. Glan ve Mazenderan'

n yerel hanedanlar

na Safevi hkimiyetinikabul ettirdi42.

Dhil istikrarsalayan ah Abbas dikkatini zbekler tarafndan istila edilen

topraklara yneltti. Batda Osmanllar ile savatm iddetiyle devam ederken doudan

saldran zbekler; Herat, Mehed, Niabur gibi nemli Safevi kentlerini ele

geirmilerdi (1588). Buna 1591'de uzun sredir Safevilerin elinde bulunan Kandahar

da eklendi. zbekler on yl kadar bu blgeleri ellerinde tuttular. Ancak gl

hkmdarlar Abdullah Han'n 1598'de lmyle balayan saltanat mcadeleleri ahAbbas'a aradfrsatverdi. Ani bir saldryla zbekleri ar bir malubiyete urattve

Herat ehrini geri ald. ki tarafn sava1603'e kadar devam etti ve bu srete Safeviler

ar kayplara ramen Horasan'n batsna byk lde hkim oldular43.

zbeklerle mcadele srasnda Safevi ah ieride de radikal deiiklikler

gerekletiriyordu. Bunlardan birisi bakentin Kazvin'den Isfahan'a tanmasyd. Bu

teebbs dnemin tarihisi skender Mn tarafndan belirtilen sebeplerin 44 aksine,

jeopolitik kayglar, ekonomik beklentiler ve devlet ynetimini Kzlba nfuzundan

41Laurance Lockhart, The Persian Army in the Safavid Period, Der Islam, XXXIV, (1959), s. 91-93;Tadhkrat al-Mulk, A Manual of Safavid Administration, (Translated and expained by V. Minorsky),London-Cambridge 1980, s. 33-34;Savory,Iran under the Safavids, s. 78-80.

42KadAhmed Kum,Hlsat't-tevrh, s. 32-42; Roger Savory, Abbas I,EI, I, s. 7.43Roger Savory, Abbas I,EIr, I, s. 73; Remer, The Safavid Period, s. 267.44 skender Mn; ehrin havasnn gzellii, suyunun bolluu ve topraklarnn verimliliinden sz

ederek bir anlamda ah'n tercihinde bunlarn etkili olduunu vurgulamaktadr, bkz. Trih-i lem-r-yAbbs, I, s. 544.


29/322

uzaklatrmakla ilgiliydi45 . ln ortasnda merkez bir konuma sahip olan Isfahan

bakent yaplduktan sonra gerekletirilen imar ve ina faaliyetleriyle nemli bir siyas

ve ticar merkez haline gelmi, meydan, saray ve bahelerinin gzelliiyle hret

bulmutur46.

eride otoritesini glendiren ve douda zbeklere kar zafer kazanan ah

Abbas yzn batya evirerek Avrupa devletleri ve Papalk ile mnasebet kurdu.

Bunda 1598'de ran'a gelip hizmetine giren Sherley kardelerin etkisi bykt. Sherley

kardelerin en by Anthony, Essex Lordu adna 1598'de ngiltere'den yola km,

Safevi ah

'n

Trkler aleyhine H

ristiyan hkmdarlar

yla bir ittifaka raz

etmek vengiltere ile ran arasnda ticar mnasebetler kurmak iin ran'a gelmiti47. Anthony

Sherley ertesi yl ah tarafndan beraberinde Hseyin Ali Bey'in banda bulunduu bir

Safevi elilik heyeti ile birlikte Papa, Habsburg mparatoru, spanya, Fransa, Lehistan

ve skoya krallaryla, ngiltere Kraliesiyle ve Venedik Dojuyla grp Osmanl

kartittifakn gerekletirilmesi iin Avrupa'ya gnderildi48. Daha gvenli olduu iin

Rusya zerinden Avrupa'ya doru yola kan elilik heyeti nce alt ay kaldklar

Moskova'da Rus ar Boris Godunov (15981605), sonra 1600 ylnn Ekim'inde

Prag'da Habsburg mparatoru II. Rudolph (15761612) ile grt. Buradan Toskana'ya

geen heyet Toskana dkas tarafndan kabul edildikten sonra Papa VIII. Clement'in

(15921605) huzuruna kt. Yolculuun bandan beri Anthony Sherley ile Hseyin Ali

Bey arasnda var olan anlamazlk burada kavgaya dnt ve Sherley heyetin

mihmandarln brakt. Dier taraftan Safevi elilik heyetinin baz mensuplar

Hristiyan olup ayrldlar. Yanndaki adamlarn hemen her gn eksilmesine ramen

Hseyin Ali Bey, spanya'ya geti ve III. Philip (15981621) tarafndan kabul edildi.

Fakat yanndakilerden bir kann daha tanassur etmesiyle heyeti iyice zayflaynca

45Remer, The Safavid Period, s. 270-271; Stephen P.Blake, Shah Abbas and the Transfer of theSafavid Capital from Qazvin to Isfahan, Society and Culture in the Early Modern Middle East, Studieson Iran in the Safavid Period, (edt. Andrew J.Newman), Leiden-Boston 2003, s. 146.

46Savory,Iran under the Safavids, s. 154-176; Stephen P.Blake,Half the World: The Social Architectureof Safavid Isfahan, 1590-1722, Costa Mesa, California 1999.

47Antony Sherley'in ran yolculuunun ayrntlariin bkz. Sir Antony Sherley his Relation of his Travelsinto Persia, London 1613; The Three Brothers; The Travels and Adventures of Sir Antony, Sir Robert &Sir Thomas Sherley, in Persia, Russia, Turkey, Spain erc. with Portraits, London 1825.

48The Three Brothers, s. 21-22;Don Juan of Persia, A Shiah Catholic, 15601604, (edt. G. La Strange),

London and New York 1926, s. 232-233; Ayrca bkz. Roger Savory, The Sherley Myth, Studies on theHistory of Safavid Iran, London 1987, s. 73-81.


30/322

ngiltere, Fransa, skoya ve Lehistan krallar nezdinde yaplacak grmelerden

vazgeerek 1602 ylnda ran'a dnmek zere Lizbon'dan yola kt49.

Hseyin Ali Bey'in banda bulunduu elilik heyeti vastasyla iletilen cazip

teklifler Habsburg mparatoru II. Rudolph ile spanya KralIII. Philip'in ilgisini ektiyse

de karlk olarak bo vaatlerde bulundular. Buna ramen ah Abbas, niyetinin

ciddiliini gstermek iin Papa'ya bizzat mektuplar gndererek Hristiyan misyonerlerin

ran'da rahat seyahat etmelerine izin vermi, Hrmz'e gidecek Hristiyan tacirlere

serbestlik tanm, masraflar bizzat devlet hazinesinden karlayarak Isfahan'da bir

kilise ile manast

r dahi ina ettirmiti

50

. Bununla da yetinmeyip 1607'de Vatikan elisiPaul Simon araclyla Papa'ya Hristiyan gleri Halep'e saldrrsa, kendisinin de

Diyarbekir'e yryeceini bildirmiti51. Papa'nn gsterdii alaka ve spanyollarn Basra

Krfezi'ne saldrmayacaklarna dair verdikleri garanti ah Abbas' sava amak

konusunda cesaretlendirmiti52. stelik Osmanllar batcephesinde Avusturya ile sava

srdrrken, dhilde de Cell fetretiyle meguldler. Bu durumun iini daha da

kolaylatracan bilen Safevi ah 1603'te Azerbaycan topraklarna ani bir saldr

balatt.

On ylakn bir sredir Azerbaycan'elinde bulunduran OsmanlDevleti, bat

cephesinde sren sava, Cell isyanlarve mal yetersizlikler sebebiyle burada sistemli

bir iskn politikas uygulayamam ve blgenin i halk zerinde otorite tesis

edememiti. Bizzat ah tarafndan idare edilen Safevi ordusu nce Osmanl

kuvvetlerinin ekilmek zorunda kald Tebriz'i, ardndan Nahvan' ele geirdi. Az

sonra 1603'n Ekim ay ortalarnda blgedeki en byk Osmanl garnizonunun

bulunduu Revan Kalesi'ni kuatt

. Kaledeki kuvvetler Revan Beylerbeyi erif Paakumandasnda aylarca direnmelerine ramen Erzurum tarafndan beklenen yardm bir

49Mesela bu heyettekilerden biri olan Oru Bey Hristiyan olup Portekiz kralnn hizmetine girmi veDon Juan adn almtr. Elilik heyetinin spanya'daki faaliyetleri ve geri dn hakknda bkz. Don

Juan of Persia, s. 281-301.50ah Abbas'n Papa ile mektuplamas iin bkz. A Chronicle of the Carmelites, I, s. 92-96; Avrupa

devletleri ile olan mnasebetler iin bkz. Laurance Lockhart, European Contact with Persia, 13501736, CHIr, VI, s. 386-390; Ktkolu, a.g.e., s. 249-254; Sykes,A History of Persia, II, s. 269-283.

51

A Chronicle of the Carmelites, I, s. 130-131.52Ktkolu, a.g.e., s. 254.


31/322

trl gelmeyince teslim olmak zorunda kaldlar (8 Haziran 1604)53. Bylece Safeviler

bir yl iinde 1590 baryla kaybettikleri topraklarn neredeyse tamamn geri

almlard.

Safevi saldrs Osmanl Devleti'ni hazrlksz yakalamt. Ordunun byk

ksm bat cephesinde savata iken, sadece dou eyaletlerinin askerleriyle Safevi

tehdidini bertaraf etmenin mmkn olmadn bakentteki yneticiler gayet iyi

bilmekte idiler. Zira eyalet kuvvetlerinin mhim bir ksmda Cell etelerini takip ve

tediple meguldler. Tam bu srada III. Mehmed'in vefat (1603) Osmanlordularnn

hemen harekete gemesini imkns

z k

ld

. Nihayet 1604 y

l

nda Cigalazde Sinan Paakomutasnda bir ordu hem Celllerin hakkndan gelmek, hem de Safevilerle savamak

zere douya doru yola kt. Ordu, Kars'a ulatnda Safevilerin geri ekildii haberi

geldi. Sinan Paa, Safevi ordusunun peine dt ise de hem kn yaklamas, hem de

ah Abbas'n atalarndan kalma bir taktikle ekildii yerleri yakp ykmas ordunun

ilerlemesini gletirdiinden geri dnld. Diyarbekir'de klamas yolundaki tm

tavsiyelere ramen Van'da konaklamay tercih eden Vezir Sinan Paa ani bir Safevi

baskn zerine orduyu yeniden toparlamak zere Erzurum'a ekilmek zorunda kald.

Baharn geliiyle birlikte Osmanlordusu toplanp yeniden harekete geti. 1605 ylnn

Mays aynda iki taraf Tebriz yaknlarnda karlat. Ancak Sinan Paa, ah Abbas

karsnda ummad bir yenilgi alnca ordunun btn arlklar ve hazineyi sava

meydannda brakarak geri ekildi 54 . stanbul'da ok etkisi yaratan bu yenilginin

ardndan dou cephesine yeni bir serdarn tayini gndeme geldiyse de siyas ekimeler

nedeniyle bu iki yldan nce mmkn olmad. Safeviler bu srete Azerbaycan,

Grcistan ve irvan'daki btn Osmanl garnizonlarn ele geirdiler. 1606 yl

balarnda Gence, yaklak bir yl sonra da emahSafevi hkimiyetine geti55.

Yeni serdar Kuyucu Murad Paa, 1607 ylnn Haziran aynda skdar'dan

orduyla hareket etti. htiyar veziriazamn hedefi ncelikle Canbolad-olu ve Kalender-

olu gibi byk Cell eflerinin tedibiydi. Birka yl devam eden iddetli takibat

53AynEser, s. 259-267.54Mustafa Sf'nin Zbdet't-tevrh'i, II, (Haz. brahim Hakkuhadar), Ankara 2003, s. 29-45; Trih-i

Peev, II, s. 263-267.55Ktkolu, a.g.e., s. 270-277.


32/322

sayesinde Celller dize getirilip Anadolu'da dirlik ve dzen temin edilince sra ran

zerine yrmeye geldi (1610). Tebriz'e kadar ilerleyen Osmanl ordusu karsnda

meydan savandan srarla kanan ah Abbas, Kuyucu Murad Paa'nn btn meydan

okumalarna ramen ortaya kmad. Bunun zerine ordu, gelecek sefer mevsimine

kadar klaklara dnd. Kuyucu Murad Paa'nn Diyarbekir'de kladsrada iki taraf

arasnda balayan diplomatik temaslar, Paa'nn 1611'de lmne ramen halefi sabk

Diyarbekir Beylerbeyi Nasuh Paa tarafndan srdrld ve nihayet 1612 ylnda barla

neticelendi56.

Kuyucu Murad Paa'n

n ran zerine yrme haz

rl

klar

yapt

s

rada ahAbbas bir kez daha Avrupa'ya eli gnderdi. nce Prag'da Habsburg mparatoru ile

gren Robert Sherley 1609 yl sonlarnda talya'ya ulatve Papa tarafndan kabul

edildi. ranllar gibi giyinen, kadife kumatan altn ilemeli siyah bir pelerin takan ve

stnde ha bulunan saryla ayn zamanda samimi bir Katolik olduu izlenimini

vermeye alan Sherley, Safevi ah'nn Papa'ya iyi dileklerini iletti. zenle

hazrlanm konumasnda ah Abbas'n Trklere kar kazand zaferlerden bahsetti

ve Papa'nn liderliinde oluturulacak bir Hristiyan ittifaknn Trklerden stanbul'u

alabileceini ileri srd. Bu gerekleirse ah'n Hristiyan olmaya hazr olduunu ifade

etti. Ancak elinin gsterii ve uuk kak vaatleri Papa'ypek etkilemediinden olsa

gerek Sherley bir ey elde edemeden Roma'dan ayrld57.

Btn bu savalar sresince Osmanl-Safevi rekabetinin iki blge zerinde

odaklanddikkati ekmektedir. Bunlardan birisi Kafkasya blgesi iken, dieri Irak-

Arap topraklaryd. Bu blgeler iki devlet iin de iktisad olduu kadar siyas ve

jeopolitik hedefler bak

m

ndan da nem ta

maktayd

. Zira Kafkasya'ya egemen olandevlet doal olarak Grcler ve Ermeniler gibi Kafkasya kavimleriyle Azerbaycan

hanlklarzerinde otorite kurabilmekteydi. Bu nedenle OsmanlDevleti'nin yneticileri

XVI. yzyln ikinci yars boyunca Kafkasya'ya ynelik youn bir faaliyet ierisine

girimilerdi. Buras ele geirildii takdirde Ruslarn Kafkasya'ya inmesinin ve Hazar

56 Ktkolu, a.g.e., s. 277-278. Sz konusu anlama iin bkz. Mnet's-seltn, II, s. 257-261;Dstr'l-in, nr. 3332, 162b-166b.

57Calendar of State Papers, Relating to English Affairs in the Archives of Venice, 16071610, Volume

XI, (edt. Horatio F. Brown), London 1904, belge no: 524, 531, 541, 648; Sherley'in tekliflerinin reddi veRoma'dan ayrlmashakknda bkz.belge no: 661. Bu konuda ayrca bkz. The Three Brothers, s. 141.


33/322

Denizi kylarna ulamasnn engellenebilecei, Orta Asya'dan gelip Hazar Denizi'nin

kuzeyinden geen ticaret yollarnn kontrol altna alnacave dnyann en nemli ipek

retim blgesinin Osmanltopraklarna katlacadnlyordu. Ancak Azerbaycan'n

gneyinde i halkn ounlukta olmasbu blgenin Osmanllardan ziyade Safevilere

temaylne neden oluyordu. Zira buras Safevi Devleti'nin doduu topraklard ve

Safevi hanedanyla tarih-din balar olduka glyd. Yine Tebriz, Glan, irvan gibi

nemli ipek retim merkezlerinin burada bulunmas Safeviler iin blgeyi daha da

mhim klyordu58. Bundan dolaySafeviler de hem ipek retimini, hem de balantl

ticaret yollar zerinde denetim salayabilmek iin Osmanl Devleti ile mcadele

ediyorlard. Bununla birlikte Kafkasya'nn kuzeyine yaylmak, lke snrlarn

Karadeniz kylarna ulatrmak da Safevilerin dnceleri arasndayd ve bu uurda

Ruslarla ittifak yapmaktan bile ekinmemilerdi.

Kafkasya dnda mcadelenin cereyan ettii bir dier blge ise Irak- Arap

topraklaryd. Blge hem Snn hem de i slm'n nemli din merkezlerini

barndrmann yan sra Hindistan'dan gelip Basra Krfezi yoluyla Akdeniz'e ulaan

ticaret yollarnn getii blgeydi. Dolaysyla buraya egemen olan devlet bu yollarn

denetimini elinde bulundurmakla ayn zamanda dnya ticaretine hkim oluyordu.

Ayrca Irak- Arap ve Arabistan'daki airetler zerinde otorite tesis etmek de

kolaylayordu.

te bu iki blge iin Osmanlile Safevi devletleri arasnda batan beri var olan

rekabet 1612 barndan ksa sre sonra Kafkasya'da, ardndan da Irak-Arap'ta tekrar

baladve mcadeleler 1639'daki niha bara kadar da devam etti.

58

Bu blgelerin ekonomik konumlarve Safeviler iin nemi hakknda bkz. Hooshang Jabbari, Trade andCommerce Between Iran and India during the Safavid Period (1555-1707), Delhi 2003, s. 31-37.


34/322

I. BLM

18. YZYILIN BALARINDAN AFGAN STLASINA KADAR SAFEV

DEVLETNN KN HAZIRLAYAN SYASGELMELER

(1703-1721)

18. yzyln ilk eyrei boyunca cereyan eden ve Safev Devletinin sonunu getiren

olaylar, birbirlerini zincirleme ekilde tetiklemiti. Bu olaylar, birbirlerinden uzak

corafyalarda meydana gelmiolmalarna ramen birbirlerinin etkilerini glendirerek

dier olaylarn meydana gelmesine ortam hazrlamlard.

Bir manada Afgan Glzaylar, Safev Devletinin Kandahar Beylerbeyliinde, 1709

ylnda bir domina tana dokunmakla , o tarihte byk ihtimalle kimsenin hayal bile

etmedii uzun bir sreci, yani Safev Devletinin yklnbalatmoldular.

1709-1721 yllar arasndaki gelimeler; Kandahardan Dastana, Basra

Krfezinden Isfahana, Moskovadan stanbula kadarki bir corafyada, ok sayda

insann, topluluun ve kurumun varlnderinden etkiledi. Afganistannn bugn dnya

siyasetinin merkezlerinden birinde durmasnn ve Rusyann Kafkaslardaki varlnn

yol atsonularn kkenleri, 18. yzyln ilk eyreinde ran corafyasnda meydana

gelen olaylarn iinde kk salmtr.

Safev Devletinin 18. yzyln ilk eyreinde zlmeye balamasnn sadece

Afganllarn ya da Dastan Snnlerinin ayaklanmas ile kendin gsteren bir sre

olduunu dnmek yanltcolur. Bahreyn Araplar, Luristan Krtleri, hatta Mugannn

i ahseven airetinin mensuplar bile, Safev ynetiminden duyduklar

memnuniyetsizlii, bu dnem iinde silahl isyanlarla aka ortaya koymulard.

Safev Devletini ykma gtren olaylarn balangcn temsil eden Afgan Glzay

isyan ile Osmanl Devletinin ran meselesine mdahil olmasna yol aan DastanSnnlerinin isyan ve Rusyann Kafkaslara asker sokmas meselesinin anlalmas;

bata OsmanlDevletinin olmak zere, bu dnemde iran corafyasnda siyas faaliyet

gsteren dier i ve daktrlerin faaliyet ve fiillerinin anlalmasnhi phe yokki

kolaylatracaktr.


35/322

A)randa Afganstilasnn Ayak Sesleri

I)Safevlerin Dou Snrndaki Temel Siyas Problem: Kandahar Meselesi ve

Mir veys syan

Kandahar1 blgesinin kime ait olduu meselesi, Safev Devletinin 1648de

Kandahar Babrl Devletinden ald zamandan beri2 Babrl mparatorluu ile

Safevler arasnda anlamazlk konusuydu. ki byk Snn Afgan kabilesinin

hakimiyeti altndaki blgenin bu halklar da, kendi aralarnda bu konuda siyas bir

mutabakat salayamamt. Blgenin hakimiyeti konusunda Glzaylar3 Babrlleri;

Abdaller ise, Safevleri destekliyordu.4

ah Hseyin dneminde5 balayan ve Safev Devletinin sonunu hazrlayan

Kandahar olaylarnn, ah Hseyinin Kandahar valisi olarak, Abdullah Han tayin

etmesi ile ortaya kt sylenebilir. Abdullah Han Kandahar valisi olarak 1698de

tayin edilm; ancak iyi bir ynetim gsteremiti. Bu durum karsnda Kandahar

halknn, kendilerine iyi davranmayan Abdullah Han ile ilgili ikyetleri ise Isfahan

tarafndan dikkate alnmamt.6 Kandaharllar ile vali arasndaki gerginlik devam

ederken, Babrl mparatorunun ikinci olu ah Alem, Kabile vali olarak atand7ve

grevinin bana gelir gelmez Kandahardaki Glzaylar, Safev Devletine karisyana

tevik etmeye balad. ah Alem bu yolla Kandahartekrar Babrllere kazandrmay

umuyordu. Babrllerin bu teviklerinin 1709da isyan eden Glzaylar

cesaretlendirdiine phe yoktur.8

1

Eski Kandahar; Tarnak ile Argantab nehirleri aras

nda yksek bir tepe zerine kurulmutu. Kabil ileHerat arasndaki yolun zerindedir. Eski Kandahar, bugnk Kandaharn 2.5 km uzandadr, M.Longworth Dames.2Lockhart.3Mehmed Saray, Glzaylarn Trk kkenli olduunu sylyor. Ancak bu iddia, bu alanla ilgilenen btnaratrmaclar tarafndan kabul edilmdeildir.4Richard Tapper ;Mehmet Saray; smail Mehmetov, 2001 ylndan beri Afganistan devlet bakanolanHamid Karzayinin, Glzay airetine mensup olduunu iddia ediyor; Blgenin Babr Devleti ile SafevDevleti arasnda ekime konusu olmas, Abdal ve Glzaylarn burada nisbeten daha rahat hareketetmelerine imkan veriyordu.5ah Hseyinin saltanatnn ilk yllarnda, Safev Devletinin yanltcihtiamhakknda faydalbir zetiin bkz., Michael Axworthy; ah Hseyin, erkes bir anneden 1669da domutur, Rudi Matthee,6Djafar-Pour.7

Enver Konuku.8Lockhart.


36/322

ah Alem Glzaylar isyana kkrtrken dier yandan diplomatik yollar da

denemi, greve geldikten hemen sonra Isfahana gnderdii eli ile Safev

Devletinden Kandahargeri isteyip niyetini aka ortaya koymutu. ah Hseyin bu

istei doal olarak geri evirmiti.9

ah Hseyin, Kandahardaki huzursuzluu ve Babrllerin Kandaharda gz

olduunu bildii halde, ne Kandaharllarn Abdullah Han ile ilgili ikyetlerini dikkate

alm ne de Kandahar halk ile Babrller arasndaki yaknlamay engelleyecek bir

giriimde bulunmutu.10Sanki Kandaharllardaha da kzdrmak istermiesine blgede

mfrit bir i politika izlenmesine gz yumarken11, 1704 ylnn Haziran aynda

Kandahara, bu sefer Grc asll bir vali tayin etmiti.12 Bu durum zaten Isfahan

ynetimi ile ilikileri gergin olan Snn Kandahar halkniyice fkelendirmiti.13

Fars kaynaklarnda, Gurgin Han olarak isimlendirilen ve asl ismi XI. Giorgi olan

bu vali, grnte Mslman olduktan sonra ahnevaz Han ismini almt.14

Kendilerine, Abdullah Han gibi, kt davranan Gurgin Hann zulmnden bkan15

Kandaharllar, durumu Isfahana tekrar ikyet ettiler. Bunu renen Gurgin Han, hem

Kandaharllara daha sert davranmaya balad16hem de kendisine rakip olarak grd

Glzaylarn Hutek kabilesi reisi ah Alem olu Mir veys'i blgedeki karklklarn

sorumlusu ilan ederek ortadan kaldrlmas talebiyle Isfahana gnderdi.17

9Lockhart.10ah Hseyin; Avrupalelilerce, devlet ynetimi ile ilgili olmayan, mlayim, mimari ve mzie ilgiduyan biri olarak tasvir edilmtir. izilen bu portre, ah Hseyinin olan biten karsndaki acziniaklamaktadr, Sibylle Schuster Walser; i din adamlarnn etkisi altndaki ah Hseyin, tahta ktktanksa sre sonra ikiye de altrlnca zaten pek ilgi duymad devlet ilerinden de iyice kopmutu,Laurence Lockhart.11 iliin yaygnlatrlmas ve Snnlere ve Zerdtlere iliin zorla kabul ettirilmesi hareketinin

ba

nda, Safev tarihinin en radikal figrlerinden biri olan Mollaba

Muhammed Bak

r Meclisi vard

,Hamid Algar; Fahameddin Baar; David Morgan; Muhammed Bakr Meclisinin 1699da lmndensonra iletirme politikasnn bayran, rencisi Muhammed Hseyin Meclisi devralmtr, HamidAlgar; ah Hseyin, i mtehidlerin o kadar etkisi altnda kalmtki onun dnemini Din Monariolarak tanmlayan aratrmaclar olmutur, R. M. Savory.12Mara;Mstevf; Muhammed Haim Asafi;Krozinski; Jonas Hanway;Lockhart; smail Aka.13Merv I.14Djafar-Pour.15 Muhammed Kazm Mervye gre, Gurgin Han insanlarn malna zorla el koyuyor, bakire kzlarsarayna getirtiyor ve srekli iki iiyordu; benzer bilgiler iin bkz., Mara; Kandaharllar, Gurgin Haniin eytann tohumu vensanln dman diyorlard, Arnold Fletcher.16Cihangua.17 Jonas Hanway; T. H. Weir; smail Aka; Krozinsk; Lockhart; Nokili Bojko; Orhan Yazc, Mir

veysin nce isyan ettiini ve bu isyanzorla bastran Gurgin Hann Mir veysi Isfahana bu yzdengnderdiini sylyor. Fars kaynaklarnda bu iddiaykantlayacak bir bilgiye rastlamadk; Rudi Matthee


37/322

Isfahana geldikten sonra ah Hseyin ile ricaline ok deerli hediyeler sunan ve

devletin merkezindeki Grc nfuzuna karmcadele eden devlet ricalinin tarafnda

hareket eden Mir veys 18, kendin Isfahanda ksa srede sevdirdi19ve bu sayede bir

sulu gibi deil de misafir gibi muamele grmeye balad.

Mir veys, Isfahanda iken Safev Devletinin iinde bulunduu durumu ve ah

Hseyinnin iktidarnn zayflnyakndan grme frsatyakalamt. ah Hseyinin,

1706 ylnn Austos aynda balayan byk Mehed gezisi devam ederken 20 ah

Hseyinin yerine, kardei Abbasn karlmas teebbsne de byk ihtimalle tank

olmutu. syan, Grc birlikleri tarafndan bastrlmt.21ah Hseyin tahta kal 12

sene olmutu ama halk ondan imdiden bkmt. Ayrca ah Hseyin artk tahtn

korumak iin Grc birliklerine muhta konumdayd. Safev iktidarnn iinde

bulunduu bu durum, hi phe yok ki Mir veysi cesaretlendirmiti.

zgrce hareket etme imkanna kavuan Mir veys, 1708in balarnda hacca

gitti22ve Mekkedeki ulemadan ilerin katline dair fetvalar alarak23 1708 ylnn yaz

mevsiminde Isfahana geri dnd.24

Mir veys Isfahana dndnde; Safev ricalinin, I. Petronun gnderdii ve

Isfahana gelmek iin emahda kendisine izin verilmesini bekleyen srail Ori isimli

Rus elisini kabul edip etmeme konusunda skntyaadn grd.25 Mir veys, bu

korkuyu kendi karna uygun ekilde ustaca tahrik etti. I. Petronun ranigal etmeye

de ayniddiayne srmtkr; Mirza Muhammed Halil Mara-i Safev, Mir veysin Isfahana GurginHanikyet etmek amacyla kendi istei ile gittiini syler; Muhammed Haim Asafi de ayniddiayne srer; Mir veysin lakab Sultan d, Mstevf; Mehmet Saray, Mir veysin adn Vaiz Hanolarak verirken yanlyor.18Mara; Chronicle; Mir veys; kabilesinin lideri olmasnn yansra, Hindistan ile ticaret yapan okzengin bir tccard, Lockhart; Madde yazarna gre Mir veys, Babrl Sultan I. Alem ile Safev

hakimiyetine kar

entrika evirdii iin Isfahana gnderilmtir; ayn

iddiay

M. Longworth Dames detekrarlamtr.19Cihangua;Lockhart; Grcler, randa ciddi bir baskgrubu oluturuyordu. Grc kkenlilerin randaoturduklarblgelerin ve yerleim birimlerinin bir envanteri iin bkz, Pierre Oberling.20Glcan Sarolu.21

Lockhart.22Mara; Jonas Hanway;Krozinski; Chronicle23 Cihangua; Krozinski; Hanway; Chronicle; Resul Caferiyan; Glzaylarn, Mir veysin ald bufetvalara binaen Isfahan zerine yrdn sylyor. Bu fetvalarn alnmas ile Glzaylarn Isfahanzerine yrmesi arasnda 14 sene vardr. Glzaylarn, 1722de Isfahan zerine yrmesinin, Mekkeulemasnn 1708de verdii bir fetva ile aklanamayacak kadar derinlikli bir mesele olduukanaatindeyiz.24Mara; Lockhart; M. Longworth Dames; Mir veysin hac dn Isfahan yerine Kandahara

dndn sylerken yanlyor.25David Marshall Lang; Bir iddiaya gre Mir veys, srail Ori ile bizzat grmtr, Filiz eliker.


38/322

hazrland, Grcistan ve Ermenistan da ilhak edecei sylentisini yayarken,

Kandahar Valisi Gurgin Hann da Grc birlikleri ile ona katlmayplanladn ileri

sryordu.26 Mir veys, bu propangadasnn faydasnksa srede grd. Grclerin ve

Gurgin Hann Ruslarla ibirlii yapabileceine kanaat getiren Isfahandaki devlet

adamlar, Gurgin Hana karbir tedbir olarak, Mir veysi Kandahar komutanolarak

tayin ettiler. Mir veys, 1709un balarnda Isfahandan Kandahara geri dnd.

Gurgin Hana da, Mir veyse iyi davranmasemredilmiti.27

Mir veys, Kandahara dndkten sonra gerekli hazrlklarn ksa srede

tamamlayp 1709 ylnn Nisannda isyan etti28ve Gurgin Han da bu isyan srasnda

ldrld.29 Bylece, 1648 ylndan beri Safev Devletine bal olan Kandaharda

ynetim, Afganllarn eline gemioldu.30

Mir veys, Gurgin Han'n ldrldn haber alan ah Hseyinin gnderdii

eliyi haps ettirdi.31ah Hseyinin gnderdii ikinci eli de aynakbete uraynca32

ah, Gurgin Hann yeeni Keyhsrevi, 1709un Austos aynda, 33 Mir veys

26Lockhart; Lang.27

Cihangua; Hanwa; Karsl Bedreddinzade Mirliva Ali Bey; Mir veysin hacda iken, airetinesaldrldn duyunca Kandahara dndn sylerken yanlyor; Mara; Muhammed Haim Asafi;

Nokili Bojko;Krozinski; WillemFloor; Mir veysin, 1712 ylnda hl Isfahanda olduunu sylerkenyanlyor.28 Cihangua; Mstevf; Mara; Sadk Seccadi; Azmi zcan; u mellifler bu olayn tarihini yanlvermilerdir: Yusuf Hikmet Bayur, 1706, Ahmet Taal, 1708, smail Hakk Uzunarl 1712,Rouhollah K. Ramazani, 1711; R. N. Frye, 1707; Mehdi Bamdad, 1701-1702; M. Alaaddin Yalnkaya,

1712.29 Mirza Muhammed Halil Mara-i Safev, Gurgin Hann ldrlmesini ve Kandahar kalesinin elegeiriliini anlatrken, Mir veysin Gurgin HanKandahar dnda ldrdn ve Kandaharda birhile ile ele geirdiini syler; T. H. Weir; Jonas Hanway; Merv; Mstevf; Muhammed Haim Asafi;Krozinski; Baka bir iddiaya gre ise, Mir veys, Gurgin Han, bir ziyafete davet ederek hile ileldrtmtr, M. Longworth Dames; M. Alaaddin Yalnkaya, Mahmud Hann 1712 ylndaKandahardaki Safev valisini ldrdn ve Kandaharele geirdiini sylyor. Gurgin HanldrenMahmud Han deil, Mir veysdir ve olayn tarihi de 1709dur; Keith Hitchins; Gurgin Han n, ahHseyinin sarayndaki Grc karthizip tarafndan ldrldn sylyor ve Mir veysin adnbileanmyor.30R. M. Savory.31Lockhart.32Lockhart.33

R. M. Savory.


39/322


40/322


41/322

dndkten sonra; Kirmann hakimliine, Hseyin Han Sistani yerine Rstem

Muhammed Han tayin edilmti. Rstem Muhammed Hann ilk ii de Kirmana gl

bir hisar yaptrmak olmutu.53

Kirmann yeni yaptrlan i kalesini alamayan Mir Mahmud, daha fazla vakit

kaybetmek istemedii iin54 Rstem Muhammed Hann teklifini kabul etti. Rstem

Muhammed Han, kendisi ve Kirman halk adna, Afgan ordusunun Isfahan ele

geirmesi durumunda Afgan hakimiyetini tanyacana dair sz vermiti. Mir Mahmud,

bu arta dayanan bir antlama yaparak 1722 Ocak aynda Yezd zerine yrd.55Fakat

Yezd kuatmas ile de vakit kaybetmek istemedii iin, burada bir miktar asker

brakarak, ubat 1722de Isfahan zerine hareket etti.56 Mir Mahmud ile Isfahan

arasnda artk ciddi bir engel kalmamt.

B) Dastan Snnleri

I) Dastanda Snnlerin syan

Dastanllarn 1712de emahyalmalarile doruk noktasna ulaan isyanlarnn

balangc 1707 ylna dayanr. 1707 ylndaki ilk kprdanmalarn sebebi, ah

Hseyinin vergi oranlarnarttrmasyd.57Bu isyan hali, aralklarla, 1711 ylna kadar

devam etti.58

syann 1712de iyice alevlenmesinin grnrdeki sebebi ise, ah Hseyinin

mfrit i politikalar idi. Oysa asl mesele yine ekonomikti. Car u Tala Lezgileri,

ahn hazinesinden, Safev Devletinin Kafkasyadaki snrlarnkorumalarve ahn

tabiyetinden kmamalarkarlnda, her sene belli miktarda para alyorlard. Aslnda

yllk olarak aldklar bu para, Safev snrlarn korumalarndan ziyade Safev

topraklarna saldrmamalar iindi. Gnderilen paralarn son zamanlarda Safev

53Mara,54 Mustafa H. Eravc; Mir Mahmudun, hi direnme ile karlamadan Kirman aldn sylerkenyanlyor,55Mara,; Cihangua,; Nokili Bojko,; Jonas Hanway,; Marcel Bazin,56Hazin;Krozinski,57Sevda AlikzSleymanova; Azerbaycan .58 Gabil Camalov; smail Mehmetov, Dastan ve irvan Snnlerinin Safev ynetimine karayaklanlanmalarnda, Osmanl Devletinin blgeye gnderdii casuslarn da etkili olduunu sylyor.

Aratrlmaya deer olan bu iddia ile ilgili hibir Osmanlya da Fars kaynanda herhangi bir bilgiyerastlayamadk,


42/322

memurlarnca gasp edilmesi, dzenli para almaya alm olan Dastanllar

kzdrmt.59

Dastanllar, 1712de tekrar silaha sarldlar ve Gazi Kumuk amhal olak

Surhay Han ile anlaan Mderris HacDavud Han ve Ali Sultan nderliinde, abran

ve Ere ehirleri ile Hudat kalesini ele geirdilir. Daha sonra Kaytak usmisi Ahmed

Handa yanna alan HacDavud Han, irvan valisi Hseyin Ali Han komutasndaki bir

Safev birliini ekide imha etti.60Dastanllar, 20 bin kiilik bir kuvvet ile ve Snn

halkn da yardmyla Austos 1712de61 emah'yaldlar.62Bu olay srasnda Derbend

valisi Hseyin Han, Safev askerleri, i halk ve 30063kadar Rus ve Ermeni tccar da

katledildi.64

emah'da ldrlen Rus tccarlarnn can ve mallarnn tanzim edilmesini talep

eden I. Petronun bu isteine, Safev Devleti tarafndan olumlu ya da olumsuz

herhangi bir cevap verilmedi. Fakat Rusya, hem sve ile savahalinde olduundan

hem de OsmanlDevleti ile 1711de giritii savatan yenik kmolduu iin Safev

Devletine bu tarihte savailan edememiti.65Fakat I. Petro bu olay, Safev meselesine

mdahale etmek iin ileriki yllarda bahane olarak kullanacaktr.

HacDavud ise, 1714 ylnda Safev Devletine karRusyadan yardm istedi. I.

Petro, cevaben yazd mektupta Hac Davuda niyetinin ne olduunu sormu, Hac

Davud da amacnn, Rusyann yardm ile Safevlerin hakimiyetinden kurtulup

irvanda bamsz bir hanlk kurmak olduunu bildirmiti.66 I. Petro, HacDavudun

cevabndan holanmamolacak ki yardm sz vermemiti.

59 Mustafa Budak,; Sevda Alikz Sleymanova,; Lezgiler, bir hkmet sahibi olmadan ve baka

devletlerin hakimiyeti alt

na girmeden 18. Yzy

l

n sonuna kadar hayatlar

n

devam ettirmibir Kafkaskavmi idi. 8. yzylda balayan slmlamalar15. yzylda tamamlanmtr, Davud Dursun,60Esayi Hasan Jalaleants; Bilge,; Halil Altay Gde; Mehmed Ali Alizade,; Mustafa Aydn; Gazi Kumukhalknn, Kpak kkenli olduu kabul edilmektedir. Orta Dastanda yaayan Gazi Kumuklar, 16, 17 ve18. yzyl boyunca Kafkaslardaki Rus ilerlemesine karen sert direnii gsteren halk olmulardr, RzaKurtulu,; Kumuklar; irin Akner Mirza Bala; Mirza Bala,61Bilge,62Ziya Musa Buniyatov63Mustafazade Tevfik Teyybolu, igal srasnda ldrlen Rus tccarsaysnn yalnzca 5 olduunusyler64Sara Aurbeyli; erafeddin Erel; Abbas-Kulu Aka Bakihanof; George A. Bournoution, Rus tccarlarnldrld bu emah basknn, Lezgilerin 1721deki emah baskn ile kartrmtr; ayn hatayaMichael Axworthy ve Rza Rzazade Langarodi de dmtr,65

Bilge; Erel,66Gabil Camalov,


43/322


44/322

mdahalesinin afanda, Azerbaycan topraklarnn nemli bir ksm Snn HacDavud

ve Sorhay Hann birliklerinin kontrolne gemiti.

C) Rusyann Kuzey Kafkasya veran PolitikasnDerinletirnmesi

I) I. Petronun Kuzey Kafkasya ile lgili Planlarve Hazrlklar

I. Petronun temel hedefi, Rusyay ran ve Orta Asya'da hakim klp Hind

Denizi'ne ulamakt.74 Karalarla ve donmu denizlerle evrili, gvenli bir deniz

yolculuu iin elverili yollar badndrmayan Avrasya kara ktlesinin snrlarn

amadan ve scak denizlere almadan Rusyann byk bir devlet olma ihtimali hi

denecek kadar azd.75 I. Petro, plann uygulamaya, bu amacnn nndeki ilk engel

olan Kafkaslarele geirmek ile balad.76

I. Petronun 1722 ncesi Hazar Denizi ve Kafkasya ile ilgili planvard:

1- Rusya ile Hindistan arasnda Hazar Deni

Documents

18. Yüzyılın Ilk Yarısında Osmanlı-İran Siyasi Ilişkileri (1703-1747)