1g3 sinir sistemi

31

Nefes almayı, yutmayı, uyumayı ya da ağlamayı doğduğumuz andan itibaren kolaylıkla yapabiliyoruz. Acıktığımızı, susadığımızı ve yorulduğumuzu hissediyor, gülüyor, üzülüyor, heyecanlanıyoruz. Bunlar bizim sonradan öğrendiğimiz işler değildir. Yazma, okuma, hesap yapma gibi daha birçok şeyi ise sonradan öğreniyoruz. Arkadaşlarımızın isimlerini, çarpım tablosunu, eşyaların adını, yabancı dillerdeki kelimeleri, sevdiğimiz bir şarkının sözlerini hafızamıza kaydediyor ve gerektiğinde kullanıyoruz. Peki, bir dakikada kaç kere nefes alırız? Kalbimiz kaç kere atar? Gözlerimizi kaç kere kırparız? Vücudumuzda gerçekleflen birçok olay, bizim özel bir çaba harcamam›za gerek kalmadan kendili¤inden gerçekleflir. Niçin ve nas›l büyüdü¤ümüzü hiç düflündünüz mü? Konu boyunca bu ve benzeri sorular›m›za cevap arayal›m.

Anahtar Kavramlar

sinir hücresisalgı bezi hormon

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz

15

24. s.

32

4. EtkinlikGözlemleyelim, ‹nceleyelim Bir Dakika

Bir dakika içerisinde vücudumuzda ve çevremizde, fark edebileceğimiz kaç olay gerçekleşir? Bu sorunun cevabını bulmak için aşağıdaki işlemleri yapalım.Bunlar› Yapal›m• Üç-dört kişilik gruplar oluşturalım.• Grup üyelerimizden biri, bir saat ile zamanı

takip etsin. Diğer grup üyeleri de bir dakika içerisinde vücutlarında veya çevrelerinde kaç olay gerçekleştiğini belirlesinler. Belirledikleri olayları defterlerine liste hâlinde yazsınlar.

• Listelerimizi sırayla okuyalım. Ard›ndan gruptaki bütün üyelerin belirledikleri olaylar› içeren yeni bir liste oluşturalım.

• Hazırladığımız listeden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayalım.

Sonuca Varal›m• Bir dakika içerisinde vücudumuzda ve çevremizde kaç olay meydana

gelmektedir?• Vücudumuzda ve çevremizde, bir dakikada gerçekleşebilecek olay sayısı sadece

belirlediğimiz kadar mıdır? Tartışalım. • Vücudumuzdaki bu olayların her biri, hangi sistem veya sistemler tarafından

gerçekleştirilir?• Bu olayları gerçekleştiren sistemler, birbirlerinden bağımsız olarak mı çalışır?• Vücudumuzda bu kadar çok sayıda olay, birbirini engellemeden nasıl

gerçekleşebiliyor?

Vücudumuzda, bir dakika içerisinde, sayamayacağımız kadar çok olay gerçekleşir. Bütün bu olaylar›n böylesine uyumlu ve kontrollü gerçekleflmesini sa¤layan nedir? Bir saat veya bir gün içerisinde vücudumuzda gerçekleşen olay sayısını tahmin edebilir misiniz? Duyuları algılamak, düşünmek, yürümek, konuşmak gibi birçok olay aynı anda ve birlikte gerçekleşir. Vücudumuzdaki sistemlerin düzenli, uyumlu ve sorunsuz olarak çalışmasını, denetleyici ve düzenleyici sistemimiz sağlar. Peki afla¤›daki eflitli¤e göre bu sistemle ilgili ne söyleyebiliriz?

Denetleyici ve Düzenleyici Sistem = Sinir Sistemi + ‹ç Salgı Bezleri

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ saat

♦ kâğıt

Sizce vücudumuzda gerçekleflen olayların düzenli ve birbiriyle uyumlu bir şekilde gerçekleşmesini sağlayan fley nedir? Bu sorunun cevab›n› “Bir Dakika” adl› etkinli¤imizi yaparak ö¤renelim.


33

Vücudumuzda Sistemler

Omurilik

Sinir sistemimiz vücudumuzdan ve çevreden ald›¤› bilgileri de¤erlendirir, bunlara uygun cevaplar oluflturur ve böylece vücudumuzun düzenli ve uyumlu bir flekilde çal›flmas›n› sa¤lar. Yandaki flemada görüldü¤ü gibi, sinir sistemimiz iki bölümden oluflur. Şimdi gelin, bu sistemin bölümlerini ve görevlerini daha yakından inceleyelim.

Merkezî Sinir Sistemi

Merkezî Sinir Sistemi

Çevresel Sinir Sistemi

Sinir Sistemi

Nöron

Sinir sistemimiz, vücudumuzu ağ gibi saran milyarlarca sinirden meydana gelir. Bu sinirleri, yandaki resimde görülen binlerce sinir hücresi (nöron) oluşturur.

Sinir Sistemimiz

Omurilik: Omurilik soğanından başlayıp kuyruk sokumuna kadar uzan›r. Omurilik, omurgamız içerisinde yer alan bir sinir kordonudur.

• Beyinle di¤er organlar›n arasındaki bilgi iletimini sağlar.

• Refleks davranışlarımızı gerçekleştirir.

Beyin: Vücudumuzun öğrenme, hafıza ve yönetim merkezidir.

• Duyu organlarımızdan gelen bilgileri değerlendirir.

• Konuşma ve istemli hareketlerimizin gerçekleşmesini sağlar.

• Acıkma, susama, uyku ve uyanıklık gibi olayları düzenler.

• Kan basıncımızı ve vücut sıcaklığımızı ayarlar.

• Merkezî sinir sistemimizdeki diğer organların yardımıyla organlarımızın ve sistemlerimizin çalışmasını düzenler.

Beyincik: Vücudumuzun hareket ve denge merkezidir.

• Kol ve bacaklarımızdaki kasların birbiriyle uyumlu çalışmas›n› düzenleyerek hareketlerimizin dengeli olmasını sağlar.

16

24. s.

Yandaki flekilde görüldü¤ü gibi omurili¤imiz, omurgam›z› oluflturan kemiklerin içerisinde bulunur. Sizce bunun sebebi ne olabilir?

Omurilik Soğanı: Beyin ve di¤er vücut organları arasındaki bağlantıyı sağlar. Omurilik soğanı, iste¤imiz d›fl›nda çalışan iç organlarımızın kontrol merkezidir.

• Solunum, dolaş ım, boşalt ım ve sindirim sistemlerimizin çalışmalarını düzenler.

• Nefes alma, yutma, öksürme, çiğneme, hapşırma ve kusma gibi olayları kontrol eder.

Merkezî sinir sistemi beyin ve omurilikten oluflur.

Beyincik ve omurilik so¤an›, beynin bölümleridir.

34

Çevresel Sinir Sistemi

Yandaki resimde merkezî sinir sistemi ile birlikte çevresel sinir sistemimiz ve onu oluflturan sinirler görülmektedir. Çevresel sinir sistemimizin vücudumuzun neresinde bulundu¤unu söyleyebilir misiniz?

Merkezî sinir sistemi dışında yer alan milyonlarca sinir, çevresel sinir sistemini oluşturur. Çevresel sinir sistemi, merkezî sinir sistemi ile organlar arasındaki iletişimi sağlar. Sinirler beyin ve omurilikten çıkarak deri, gözler, kaslar, dişler ve kemiklerin içi dâhil olmak

Peki, bu iletiflim nasıl gerçekleşir? Sinirlerin bilgi taşıma özelliği sayesinde, çevremizde ve vücudumuzda meydana gelen değişimler hakkında h›zl› bir flekilde bilgi ediniriz. Sinirleri, telefon kablolarına benzetebiliriz. Telefon kabloları gibi sinirler de bilgi taşıyarak vücudumuzdaki iletişimi sağlar. Bu iletiflimin nas›l gerçekleflti¤ini anlamak için afla¤›daki flemay› inceleyelim.

Beynimizde oluşan bu cevap yine sinirler arac›l›¤›yla ilgili organ ya da yapılara iletilerek uyarıya tepki verilir.

Ses, ışık, koku, tat, basınç gibi vücudumuzun içinde veya çevremizde meydana gelen ve vücudumuzda belirli bir tepkiye sebep olan etkilere uyarı denir. Uyar›lar duyular›m›zda bulunan özel hücrelerle al›n›r.

Uyarı, sinirler ile merkezî sinir sistemine uyartı mesajı fleklinde taşınır.

Uyartı mesajı beynimizdeki ilgili bölümde değerlendirilir ve uyarıya karşı bir cevap oluşur.

1

2

3

4

17

26. s.


35


Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ?? Elektrik kablosunun içinde elektrik enerjisinin geçtiği bakır bir tel, dışında ise kauçuk veya plastikten yapılmış bir tür k›l›f bulunur. Bir sinirin yapısı da buna benzer. Sinirin içinde vücudumuza ait elektrik enerjisinin iletilmesini sağlayan sinir hücreleri, dışında ise bir kılıf bulunur. Vücudumuzdaki sinirsel iletimin elektrik enerjisi şeklinde taşınıyor olması inanılmaz gelebilir. Daha da inanılmaz olan ise bu işlemin neredeyse ışık hızına yakın bir sürede gerçekleşiyor olmasıdır.

Elektrik kablosu

SinirSinir

hücresi

Bunlar› Yapal›m• Oyunumuzun kurallar ın ı

yandaki şemada bulunan okları takip ederek öğrenelim.

• Oyunumuz için sınıf arkadaş-larımızdan 11 kişilik gruplar oluşturalım.

• Ö¤retmenimizden ald›¤›m›z mesaj› gerçeklefltirmek üzere flemada belirtilen görevleri yerine getirecek olan A, B, C, D ve E harfli organ ve yapılar› listeleyelim.

• Bu organ veya yapılardan birini seçelim. Seçtiğimiz organ veya yapının ismini renkli kalemle kâğıda yaza-rak kendimize bir yaka kartı hazırlayalım. Bir arkadaşımızı da gözlemci olarak seçelim (A,C,E organların› canland›rmak için birer kişi, B ve D organ veya yapıların› canland›rmak için de birkaç kişiyi görevlendirelim.).

• Gözlemci arkadafl›m›z, öğretmenimizin yazdığı mesajın ne olduğunu, yap› ve organlar› canland›ran arkadaşlarının hareketlerine bakarak tahmin etsin.

Sonuca Varal›m• A, B, C, D, E organ veya yapılarının isimleri ve görevleri nelerdir?• Bu organ ve yapılardan hangileri merkezî sinir sistemimize, hangileri çevresel sinir

sistemimize aittir?• Öğretmenimizin oyundaki rolü nedir?• Yeni bir şema oluşturarak bu yapı ve organlar ile bunlar›n görevlerini şemamıza

yerleştirelim.

5. EtkinlikOyun Oynayal›m Mesaj›m›z Var

Vücudumuzda sinirsel iletimin nasıl gerçekleştiğini daha iyi anlamak için “Mesajımız Var” oyununu oynayalım.

A Mesaj› al›r.

B Mesaj› tafl›r.

C Mesaj› cevapland›r›r.

D Cevab› tafl›r.

E Tepki olufluturur.

Oyun, ö¤retmenimizinkâ¤›da bir mesaj yazmas›yla bafllar.

Mesaj› tafl›r.

Mesaj› de¤erlendirip

cevap mesaj› oluflturur.

Cev

ap m

esaj

›n›

tepk

i org

an›n

a tafl›

r.

Mesaj› al›r.

Cevap mesaj›natepki oluflturur.

B

A

E

D

C

36

6. EtkinlikBulal›m, Keflfedelim Uyar› - Tepki

Araflt›rma Sorusu Elimizi yanan bir muma değdirdiği-mizde düşünmeden hemen geri çekeriz. Günlük hayatımızda böyle düşünmeden ve hızlı bir şekilde gerçekleştirdiğimiz başka olaylar da vardır. Bunlar neler olabilir?

Bunlar› Yapal›m• Üç-beş kişilik gruplar oluşturalım.• Günlük hayatta düşünmeden hızlı bir şekilde gerçekleştirdiğimiz olayları

listeleyelim.• Bu olaylardan birini seçelim.• Grup arkadaşlarımızla birlikte bu olayı gözlemleyebileceğimiz bir deney

tasarlayalım.• Deneyimizi hazırlarken aşağıdaki çizelgeden yararlanalım.

• Deneyimizi farklı arkadaşlarımızla tekrarlayalım.• Çalışmamızı tamamladıktan sonra deney sonuçlarımızı diğer gruplara anlatalım.

Sonuca Varal›m• Yaptığımız deneyleri ve bu deneylerin sonuçlarını sınıf arkadaşlarımıza rapor

hâlinde sunalım.• Sunumlarımızın ardından “Deney sırasında gözlemlediğimiz olaylar niçin

gerçekleşiyor olabilir?” sorusunun cevab›n› tartışalım.

Deneyimin

Araştırma sorusu

Hipotezi

Ba¤›ms›z de¤iflkeni

Ba¤›ml› de¤iflkeni

Kontrol edilen de¤iflkeni

Araç ve gereci

‹şlem basamakları

Gözlemleri

Sonucu

Vücudumuzun içinde veya çevremizde meydana gelen uyarılar, vücudumuzda her zaman bu şekilde tepki oluşturmaz. Yemek yerken yutkunuruz. Göz kapaklarımız gün boyu defalarca açılıp kapanır. Elimizi sivri bir cisme değdirdiğimizde hemen geri çekeriz. Bunlar gibi birçok olay, düşünmemize bile gerek kalmadan gerçekleşir. Hatta isteğimiz dışında yaptığımız bazı hareketler bizi tehlikelere karşı korur. Aşağıdaki etkinlikte düşünmeden ve hızlı bir şekilde gerçekleştirdiğimiz benzer olayları keşfedeceğiz.


37


Refleks Nedir?

Yanda yer alan foto¤raflardaki farkl›l›klar› belirleyelim. Sizce bu farkl›l›klar›n sebebi nedir? Yeni doğan bebeğin emme hareketi, yanan bir mumdan parmağın hızla geri çekilmesi, yüksek sesten ürkmek, öksürmek, hapşırmak, yutkunmak gibi hareketleri düşünmeden gerçeklefltirdi¤imizi fark ettiniz mi? Göz bebe¤imizin ›fl›kta küçülüp karanl›kta büyümesi de düflünmeden gerçeklefltirdi¤imiz hareketlerdendir. Bu hareketleri niçin düflünmeden yap›yor olabiliriz? Peki bunlar vücudumuzda nereden kontrol ediliyor olabilir? Vücut sıcaklığımız biraz yükselince terlemeye başlarız. Loş bir ortama girdiğimizde göz bebeklerimiz hemen büyürken ışığa bakınca aniden küçülür. Gözümüze doğru gelen bir cisim karşısında gözlerimizi farkında olmadan kapatırız. Bu hareketler isteğimiz dışında gerçekleşir ve vücudumuzun kendisini korumas›n› sa¤lar.

Yandaki şekilde görüldüğü gibi elimizi yanan bir muma yak-laştırdığımızda derimizdeki acı hissini alan sinirler bunu omuriliğe iletir. Omurilik, kaslarımızın hemen kasılarak elimizin çekilmesini sağlar. Kontrolümüz d›fl›nda ger-çekleflen bu hareket elimizin zarar görmesini engeller.

Vücudumuzun dışarıdan gelen ›fl›k, ses gibi bir uyarıya ani ve hızlı bir hareketle tepki göstermesine refleks denir. Refleksler, sürekli ve hızlı bir biçimde gerçekleşir ve bu sayede vücudumuzun kendini savunmasını sağlar. Refleks hareketlerimiz, omurilik tarafından gerçekleştirilmesine rağmen beynimiz tarafından kontrol edilir. Peki, siz de refleks hareketlerimize farklı örnekler verebilir misiniz? Araba ve bisiklet sürmek, örgü örmek, dans etmek, yüzmek, limon görünce ağzımızın sulanması gibi hareketler de reflekstir. Bu hareketleri ise tekrarlayarak ö¤reniriz. Bunlar› bir kez ö¤rendikten sonra bir daha unutmaz ve düşünmeden gerçekleştiririz.

18

27. s.

Omurilik

38

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Afla¤›daki sorular›n cevab›n› araflt›ral›m.1. Korktuğumuzda ya da heyecanlandığımızda vücudumuzda ne gibi değişimler olur?

Bunun sebebi nedir?2. Her geçen gün biraz daha büyüyoruz, ergenlik dönemini tamamlayana kadar

büyümemiz devam edecek. Vücudumuzda büyümemizi kontrol eden nedir?3. Heyecanlanmamıza ve korkmamıza sebep olan nedir?

Çevremdeki insanlar da en az benim kadar heyecanlı görünüyordu. Pilotlarımız, uçaklarıyla havada tehlikeli taklalar atarken bizler de büyük bir coşkuyla onları alkışlıyorduk. Kalbim yerinden çıkacakmış gibi atıyordu. Nefesimi tuttum, içimde bir şeylerin yükseldiğini hissetim. Ellerim terliyordu... Bir an gökyüzündeki uçaklardan birinin pilotu olduğumu hayal ettim. Ben onları izlerken bile bu kadar heyecanlandığıma göre acaba pilotlar neler hissediyorlardı? Gösteriyi izlerken yaşadıklarımın sebebini merak ettim ve aşağıdaki soruların cevaplarını araştırmaya karar verdim. Ne dersiniz, cevapları birlikte araştıralım mı?

TÜRK YILDIZLARI’nın Zafer Bayramı’nda sesten bile daha süratli uçaklarla yapt ıklar ı muhteşem gösteriyi izlerken çok heyecanlandım.

İç Salgı Bezlerimiz

Vücudumuzun doku ve organları arasındaki işleyişi denetlemek ve düzenlemek sadece sinir sistemimizin görevi değildir. Organ ve sistemlerimizin çalışmasının denetlenmesi ve düzenlemesi genellikle sinir sistemimiz ile iç salgı bezlerimizin birlikte çalışması sonucunda gerçekleşir.


39


‹ç salgı bezlerimiz, denetleme ve düzenleme görevlerini hormon adı verilen özel salgılar üreterek yerine getirir. ‹ç salgı bezlerinin ürettiği hormonlar, görevini düzenleyecekleri organlara, kan yoluyla taşınır. Yandaki flekilde hipofiz bezi ve kan damarlar› görülmektedir. ‹ç salgı bezlerimiz, denetleyici ve düzenleyici görevlerini uzun sürede ve sürekli olarak gerçekleştirir. Sinir sistemimiz ise çok hızlı ve kısa süreli bir şekilde çalışır. Her bir hormon, farklı etkilere sahiptir. Aşağıdaki flemada, bazı iç salgı bezlerimiz ile bunların salgıladıkları hormonlara örnek verilmifltir. fiemay› inceleyerek difli ve erkek iç salgı bezlerinin üretti¤i hormonlar› ve bu hormonların görevlerini belirleyelim.

19

28. s.

21

29. s.

TiroitSalg›lad›¤› Hormon: Tiroksin hormonuGörevi: • Büyümeyi, gelişmeyi ve vücu-dumuzdaki diğer kimyasal olayları düzenler.

PankreasSalg›lad›¤› Hormonlar ve Görevleri: ‹nsülin: Kan şekerini düflürür.Glukagon: Kan şekerini art›r›r.

BöbreküstüSalg›lad›¤› Hormon: Adrenalin hormonuGörevi: • Korku, coşku, heyecan ve öfke anlarında metabolizmayı hızlandırır.

TestisSalg›lad›¤› Hormon: Eşeysel hormonlarGörevleri: • Ergenlik döneminde, erkeğe özgü özelliklerin oluşmasını sağlar.• Erkek üreme hücrelerinin (sperm) oluşmasını sağlar.

HipofizSalg›lad›¤› Hormon: Büyüme hormonuGörevleri: • ‹ç salgı bezlerinin çalışmasını denetler ve düzenler.• Büyümeyi sağlar.• ‹ç salgı bezleri ile sinir sistemi arasındaki uyumu sağlar.

YumurtalıkSalg›lad›¤› Hormon: Eşeysel hormonlarGörevleri: • Ergenlik döneminde, dişiye özgü özelliklerin oluşmasını sağlar. • Dişi üreme hücrelerinin (yumurta) oluşmasını sağlar.

Kan damar›

Hipofiz bezi

20

29. s.

40

Kendimizi De¤erlendirelim

Aşağıdaki soruların cevaplar›n› defterimize yazal›m.

1. Aşağıdaki soruları A ve B şekillerini kullanarak cevaplayalım. a) A ve B şekillerinde gösterilenler nelerdir?b) A ve B şekilleri birlikte çalışarak vücudumuzun hangi sistemini oluşturur?c) Bu sistemin vücudumuz için önemi nedir? d) A ve B şekillerindeki numaralandırılmış bölümlerin isimlerini yazalım ve

görevlerini açıklayalım. 2. Refleks olarak adlandırdığımız hareketlerden birini seçelim. Seçtiğimiz refleksi

gözlemleyebileceğimiz bir deney tasarlayalım.

Şekil A Şekil B

22

30. s.

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler Denetleyici ve düzenleyici sistemiz, farklı görev ve yapıdaki organların ve sistemlerin uyum içinde çalışmasını sağlar. Bunun için sinir sistemi ve iç salgı bezlerimiz birbiriyle etkileşim içerisindedir. Bu sistemimizin sağlığını korumak için dengeli ve düzenli beslenmeliyiz. Denetleyici ve düzenleyici sistemimizi olumsuz etkileyecek alkol, sigara ve uyuşturucu gibi zararlı maddelerden uzak durmal›y›z. Sinir sistemimize zarar verebilecek ağır sporlardan, ani hareketlerden, çarpma ve darbelerden kaçınmal›y›z.

1 2

43

1

2

34

5

6

Documents

1g3 sinir sistemi