1. ГЭЖ КГД нинг Ўзбекистондаги Миллий Стратегияси қисқача тавсифи1. Мазкур Миллий Дастур Стратегияси Глобал Экологик Жамғарманинг Кичик Грантлар Дастурини (ГЭЖ КГД) Ўзбекистонда амалга ошириш учун асосий ҳужжатдир. Миллий Дастур Стратегияси ГЭЖ КГД ни Ўзбекистонда амалга оширишнинг дастлабки босқичида асосий мақсадлар, вазифалар ва натижаларни белгилаб беради.2. Дастур ўз фаолиятини 2008 йилдан бошлаб амалга оширади. Мазкур Дастурий Стратегия ГЭЖ нинг 2008-2010 йиллардаги 4-босқич амалий фаолиятига тадбиқ этилади. Шундан сўнг Мамлакат Дастур Стратегияси қайта кўриб чиқилиши ва ГЭЖ янги устуворликларига биноан таҳрир қилиниши мумкин.3. Ўзбекистондаги атроф-муҳитдга, мавжуд шароитга, манфаатдор томонларнинг таклиф ва мулоҳазалари, шунингдек ГЭЖ устувор мавзуларига таяниб ушбу Стратегия мамлакатдаги ўз фаолиятининг қуйидаги устувор йўналишларини белгилайди:

(I) ГЭЖ нинг «био хилма-хилликни сақлаб қолиш» мавзуси доирасида - эко тизимга ва муҳим биологик турларнинг яшаш жойларига маҳаллий аҳоли фаолиятининг кўрсатадиган тазйиқини камайтириш;

(II) ГЭЖ нинг «Иқлим ўзгариши» мавзуси доирасида - маҳаллий аҳоли томонидан энергия ишлатиш ҳисобига атмосферага иссиқхона газларини чиқаришни қисқартириш ва аҳолининг иқлим ўзгаришидан ҳимояланмаган гуруҳларини келгусидаги оқибатларга тайёрлаш;

(III) ГЭЖ нинг «Ерларнинг таназзулга учраши» мавзуси доирасида - ерларни сақлаб қолиш ва мунтазам фойдаланиш мақсадида, қишлоқ жойлардаги аввал таназзулга учраган ерларни тиклаш;

(IV)ГЭЖ нинг «Салоҳиятни яратиш» мавзуси доирасида - атроф-муҳит муаммоларини ечишда маҳаллий аҳоли салоҳиятини ошириш.

4. Биологик хилма-хилликни сақлаб қолишда асосий урғу қуйидагиларга қаратилади: а) Ўзбекистондаги қўриқланувчи табиий ҳудудларига ва муҳим биологик турларнинг яшаш жойларига (МБТЯЖ) қишлоқ хўжалиги ривожланишининг салбий таъсирининг олдини олиш; б) таназзулга учраган экотизимларни, шунингдек биотурларнинг функция ва ҳизматларини қайта тиклаш ва ривожлантириш; с) биологик хилма-хил турларнинг яшаши учун мавжуд табиат ҳудудларига, шунингдек биотурларнинг функция ва ҳизматларига тазйиқни камайтирувчи ҳар қандай хўжалик фаолиятини ривожлантириш. 5. Иқлим ўзгариши доирасида асосий куч энергия ишлатишда самарадор амалий ёндашишларни намойиш этиш ва тарқатишга, маҳаллий аҳоли томонидан энергия ишлаб чиқиш ва фойдаланишда энергияниг муқобил манбаъларидан фойдаланишга, ҳамда ўзгараётган иқлим шароитига мослашишга қаратилади.6. Бундан ташқари, ГЭЖ КГДнинг маҳаллий аҳолига қимматли фойда келтириши мумкин бўлган муҳим босқичларидан бири катта манфаатлар учун қизиқарсиз бўлган, аммо Мингйилликнинг Ривожланиш Мақсади (МРМ)га эришиш учун қимматли, кичик ҳажмли лойиҳаларнинг (КҲЛ) ривожланишига ёрдам бериш ва ана шундай лойиҳаларни КҲЛ дастурига бирлаштириш.7. Агроэкотизимни соғломлаштиришга ёрдам берадиган нисбатан турғун суғориладиган деҳқончиликнинг, шунингдек яйловлардан фойдаланиш, ем ишлаб чиқариш ва (ёки) зотдор чорвачилик билан шуғулланишнинг энг яхши тажрибаларини намойиш қилиш ва оммалаштириш ГЭЖ КГД нинг Ўзбекистондаги «Ерларнинг таназзулга учраши» мавзуси доирасининг мақсади саналади.

1

8. ГЭЖ КГД нинг куч-ғайратларини қўллашнинг яна бир муҳим доираси маҳаллий аҳоли орасида, бош халқаро экологик конвенция томонидан ўрнатилган экологик фойдага эришишга ёрдамлашувчи, умумий хабардорлик, билимлар, кўникма ва тушунчаларнинг яхшиланиши ҳисобланади.9. Бундан ташқари, ГЭЖ КГД ўзининг лойиҳaлари орқали маҳаллий аҳолининг яшаш шароитини яхшилашда маълум натижаларга эришишни ва одамлар ҳаётига гендер тенгликни тадбиқ этишни қўллашни мақсад қилиб қўйган. Бу икки мавзу “интеграцияланган” ҳисобланади, яъни дастурнинг Ўзбекистондаги барча мавзу доираларидаги лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишда эътиборга олиниши шарт.10. Шунингдек, мазкур мамлакат дастурий стратегияси ГЭЖ КГД нинг Ўзбекистондаги амалий ишларини ҳам тасвирлайди.

2. ГЭЖ КГД нинг Ўзбекистондаги асосий шароитлари

2.1. Иқтисодий-ижтимоий контекст11. Ўзбекистон Ўрта Осиёдаги энг сераҳоли мамлакт ҳисобланиб, турли баҳоларга кўра аҳолисининг сони 26-27 миллион кишини ташкил этади. Аҳолининг йиллик ўсиш кўрсаткичи 1,1% ни1 ташкил этади. Ҳаётнинг ўртача давомийлиги 66,8 йил ва бу кўрсаткич ўсиб бормоқда, баъзи вилоятларда оналар ва болалар ўлими камайиб бормоқда. Саводхонлик кўрсаткичи – 99,06%, бу иқтисоди ривожланган мамлакатлар кўрсаткичига мос келади. Шунга қарамай, иқтисодиётнинг секин ривожланиши бу ютуқлар самарасини пасайтирмоқда ва даромад даражаси пастлигича қолмоқда. Инсон ривожланиши даражаси бўйича Ўзбекистон, инсон ривожланишининг 0,72 индекси билан жаҳоннинг 177 мамлакати орасида 113-ўринда туради2. 12. Ўзбекистон аҳолисининг ярмидан кўпи (63,8%) қишлоқ аҳолиси саналади ва қишлоқ хўжалиги секторида банд: қишлоқ жойлари меҳнатга лаёқатли аҳоли бандлигининг ярмидан кўпини - салкам 57% ни беради. Қишлоқ хўжалигининг ИЯМ даги улуши секин пасайиб бораётган бир вақтнинг ўзида, у миллий даромад хисобида муҳим ўринлардан бирини эгаллаб - 26,3%, ҳизматлардан кейин (37,0%) иккинчиги ўринда туради. Шунга қарамай, қишлоқ ва шаҳар аҳолисининг турмуш даражаси орасидаги фарқ анча катта ва бу фарқ қишлоқ аҳолиси фойдасига эмас. Тўла ишонч билан айтиш мумкинки, қишлоқ жойлардаги иқтисодиёт қарийб тўлалигича табиий ресурсларни истеъмол қилишга асосланган бўлиб, кўп ҳолларда бу ресурслардан фойдаланишнинг тежамкорлик ва турғунлик тамойиллари билан ҳисоблашмайди13. Ўзбекистон қурғоқ иқлимли мамлакат, тоғли жойлар улуши мамлакат ҳудудининг 15-18% ига тўғри келади, асосан қурғоқ ёки ярим қурғоў текислик /водий ҳудудига 82-85% га яқини тўғри келади. Мамлакат қуруқ, кескин контенеталь иқлимга эгалиги сабабли қишлоқ хўжалик ўсимликшунослиги қарийб бутунлай ирригацияга тобе – экин экиладиган ерларнинг 95% яқини суғориладиган ерлардир. Қишлоқ хўжалик ерлари 28,5 миллион гектар ерни эгаллайди (ёки бутун ҳудуднинг 63%). Шу ҳисобга кам маҳсулот ёки унумсиз яйловлар ҳисобланган 23,4 миллион гектар (ёки 52%)яйловлар ва 4,2 миллион гектар суғориладиган ерлар ҳам киради. Пахта ва буғдой – икки муҳим экин мамлакат қишлоқ хўжалигининг асосини ташкил этади. Мазкур экинлар ҳозирги вақтда суғориладиган ерларнинг 42,2% ва 41% эгаллайди. Бошқа экинлар, шу жумладан ем-хашак (9%

1 Инсон Ривожланиши ҳақидаги Миллий маъруза маълумотлари, 2007.2 Инсон Ривожланиши ҳақидаги Глобал Маъруза маълумотлари, 2007. 2005 йилда

бўлган ҳолат бўйича.2

суғориладиган ерлар), картошка, сабзавотлар, мевалар ва (8% суғориладиган ерлар) бошқалар.14. Қишлоқ ва шаҳар аҳолисининг турмуш тарзи даражаси ва сифатидаги нотенглик, ресурсларни истеъмол қилишга бевосита таъсиридан ташқари, мазкур ҳудудларнинг ижтимоий ривожланишида муҳим аҳамият касб этади. Қишлоқ ва шаҳар аҳолиси орасидаги инсон ривожланиши номутаносиблиги ҳақида бизлар фақат расмий маълумотлар бера оладиган бир вақтда, асл ҳолат қуйидагича3:

(a) Аҳолининг ўсиш даражаси, оиланинг ўртача катталиги каби, қишлоқ жойларда шаҳардагидан каттароқ;

(b) Ишсизлик даражаси қишлоқда шаҳардагидан баландроқ;(c) Ичимлик сув билан таъминланганлик ва санитария даражаси

қишлоқда шаҳардагидан анча паст;(d) Таълим даражаси қишлоқда шаҳардагидан паст.

15. Ўзбекистоннинг ривожланишини мамлакат бўйлаб ўрганиш эътироф этишича “ривожланиш афзалликлари қишлоқ аҳолисини четлаб ўтади” ва аҳолининг бу қисмига “иқтисодий ўсишнинг мавжуд имкониятларидан тўла-тўкис фойдаланиш учун билим, малака, капитал ва бошқалар”4 етишмайди. Xулоса қилиб айтиш мумкинки, қишлоқ жойларда яшовчи аҳолида ижтимоий ва иқтисодий стресс шаҳар аҳолисига нисбатан юқори, бу ўз навбатида Ўзбекистонда табиий ресурслардан самарали фойдаланишни таъминлашга тажоввуз омили бўлиб ҳизмат қилади.16. Аҳоли аҳволини яхшилаш ва қишлоқ жойлардаги ривожланиш имкониятларини кенгайтириш мақсадида, мамлакатда фермерлаштириш жараёни ўтяпти, ерга эгалик қилиш ҳуқуқи хусусий фермерлар қўлига ўтаяпти. Бу омил табиий ресурсларни сақлаш масаласида ижобий, шу билан бирга салбий ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Бир томондан, фермерларда ер эгалиги бўйича кўпроқ ҳуқуқлар туғилади, бу қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида ишлатиладиган табиий ресурслар сифатига сармоялар кўпайишига ҳисса қўшади. Бошқа томондан, табиий ресурслар ва улардан фойдаланишга таалуқли ҳуқуқий муносабатлар етарли даражада бошқарилмайдиган бир шароитда, турли суиистеъмолликлар ва бу ресурсларни тежамсиз ишлатиш (ҳаддан ортиқ ишлатиш) юзага келиши мумкин.

2.2. Мавжуд ҳуқуқий шароит17. Ўзбекистонда атроф-муҳитни қўриқлаш ва табиий ресурслардан фойдаланиш бўйича анча яхши ривожланган меъёрий-ҳуқуқий актлар тизими мавжуд. Амалдаги ҳуқуқий меъёрлар тизими ЎзР Конституцияси, турли қонунлар, Вазирлар Маҳкамаси Қарорлари, Президент Фармонлари, вазирликлар, қўмиталар ва идораларнинг актлари, шунингдек жойлардаги давлат органларининг қарорларидан ташкил топади. Мамалакатда қуйидаги қонунлар қабул қилинган:

(a) Табиатни қўриқлаш ҳақидаги қонун (1992) атроф-муҳитдан ва табиий ресруслардан фойдаланиш умумий ҳуқуқий чегараларни белгиловчи, уларга эгалик ҳуқуқларини белгиловчи, ҳокимиятнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, табиатни қўриқлаш ва табиий ресурслардан

3 Инсон Ривожланиши ҳақидаги Миллий маъруза маълумотлари, 2007.4 Мамлакат Текширувлари: иқтисодий ривожланиш учун таклиф этиладиган стратегия,

Ўзбекистонда бандликни таъминлаш ва кам таъминланганлик даражасини пасайтириш, international Poverty Ctntr, ПРООН 2007 6б.

3

фойдаланишга масъуллар, эклогик сифатга, экологик баҳолашга ва экспертизага таалуқли тартиб ва стандартларни белгилаш, экологик қонунчиликни бузганлик учун жавобгарлик ва бошқа масалаларни тарибга солади;

(b) Ўрмон хўжаликлари ҳақидаги қонун (1999) ўрмонлар давлатга тегишли эканлигини эътироф этади ва ўрмондан фойдаланиш ва уни қўриқлашга доир умумий шартларни белгилайди;

(c) Сув ва сувдан фойдаланиш ҳақидаги қонун (1993) мамлакатнинг барча жисмоний ва юридик шахсларига сув заҳираларидан тежамкорлик билан фойдаланиш, фойдаланиш мақсадларидан қатъи назар уни ифлосланишдан, камайишдан сақлаш, сув объектларининг ҳолатини яхшилаш талабларини белгилайди;

(d) Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш ҳақида (1996) Мамлакатнинг ҳаво муҳити ифлослинишининг олдини олиш ва муҳофаза қилишнинг умумий талабларини белгилайди;

(e) Энергияни тежаб ишлатиш ҳақидаги қонун (1997), Мамлакатда энергия самарадорлигини ва энергия тежамини оширувчи амалий тадбирларни амалга оширишнинг ҳуқуқий асосларини яратишга йўналтирилган;

(f) Ҳайвонот оламини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш ҳақидаги қонун (1997) табиий эркин ҳолатда қуруқлик, сув, атмосфера ва тупроқда яшовчи, Ўзбекистон Республикаси ҳудудини муҳим ёки вақтинча эгаллаган ёввойи ҳайвонларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш борасидаги муносабатларни бошқаради;

(g) ва кўплаб бошқа қонунлар.18. Мавжуд миллий ҳуқуқий актлардан ташқари, Ўзбекистон атроф-муҳитга тегишли қатор халқаро конвенциялар ва келишувларга қўл қўйган. Ўзбекистон учта РИО Конвенцияни тасдиқлаган, уларни ижро этиш учун ГЭЖ молиявий механизм ҳисобланади:

(a) Иқлим ўзгариши бўйича БМТнинг Рамкали Конвенцияси (1994 й. 21 мартда кучга кирган), шу жумладан БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича Киото Рамкали конвенцияси (1999й. 20 августда тасдиқланган);

(b) БМТнинг био хилма-хиллик ҳақидаги конвенцияси (1995й.17 октябрдан кучга кирган);

(c) БМТнинг ерларнинг таназзули ва чўлланиши билан кураш бўйича конвенцияси (1995й.20 октябрда кучга кирган);

19. Бунга қўшимча равишда, Ўзбекистон атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича қатор бошқа халқаро келишувлар:

Кўчиб юрувчи ёввойи ҳайвонларни сақлаб қолиш бўйича конвенция (“Бонн конвенцияси” Бонн. 1998й. 1 майда кучга кирган);

Флора ва фаунанинг йўқолиш ҳавфи бўлган турлари билан халқаро савдо ҳақидаги Конвенция (СИТЕС, 1997й. 8 октябрда кучга кирган);

Асосан сувда сузувчи қушларнинг яшаш жойи сифатида халқаро аҳамиятга эга бўлган сув-ботқоқлик жойлари ҳақидаги конвенция (“Рамар конвенцияси”; Ўзбекистон 2001й 30 августда конвенцияга қўшилган);

Озон қатламини сақлаб қолиш ҳақидаги Вена конвенцияси ва озон қатламини бузувчи моддалар ҳақидаги Монреал баённомаси (1993й.10 майда қўшилган; 1993й. 18 майда тасдиқланган);

4

20. Ўзбекистон, халқаро келишувлар қатнашчиси ҳисобланган мамалакат сифатида мазкур конвенцияларда белгиланган халқаро меъёрларни бажариш бўйича мажбуриятлар олди. Кўп ҳолларда, конвенциялар ҳуқуқий томондан мамлакат уларни амалга ошириш бўйича тадбирларни амалга оширади (яъни кўзда тутади) деб ҳисоблаш билан бир вақтда, аниқ мажбуриятлар сонини юкламайди, шунга қарамай, уларнинг роли мамлакатнинг халқаро эътибори ва ички сиёсати учун асос солувчи бўлиши керак. Ҳозирги вақтда қабул қилинган конвенциялар мақсад ва вазифаларини бажариш учун миллий ҳуқуқий асосни яратиш жараёни ва модификациялаш давом этмоқда, аммо ишлаб чиқишда давом этишни талаб этувчи кўплаб бўш ўринлар мавжуд. Бир томондан, ГЭЖ КГД мазкур ҳолатда конвенциянинг мақсадларини амалга ошириш йўлида ГЭЖ ўз зиммасига олган “ёрдамчи” ролини бажариш учун қурол вазифасини ўтаса, бошқа томондан, ГЭЖ КГД лойиҳалари орқали, кичик лойиҳалардан олинган сабоқ ва таклифлар йўли билан жойларда Ўзбекистон ҳукуматига табиий ресурсларни ишлатиш меъёрларини таҳрир қилишда ёрдам беради .21. ГЭЖ КГД Ўзбекистондаги фаолиятининг муҳим омилларидан яна бири ҳукумат томонидан қабул қилинган ва маъқулланган Ўзбекистонни ривожлантириш чегаралари (доираси) исобланади.

Шу борада асословчи ҳужжат бўлиб 2008-2010 йиллар учун қабул қилинган аҳолининг маъмурлигини ошириш Стратегияси (АМОС) ҳисобланади. Мазкур Стратегия бошқалар қаторида, ГЭЖ КГДнинг Ўзбекистондаги устиворликлари билан аввалдан ўзаро боғлиқ, мамлакат учун устивор бўлган ривожланишнинг узоқ муддатли қуйидаги йўналишларини белгилайди:

Қишлоқ хўжалиги; Инсон салоҳиятини ривожлантирувчи ижтимоий-иқтисодий сиёсат

тадбирлари, шу жумладан, бандликнинг янги ўринларини ташкил этиш, аҳолининг ҳимоясиз қатламлари ролини ошириш, таълим соҳаси;

Аҳолининг яшаш шароитини яхшилаш механизмлари ва қуролларини яратиш;

Энергия ва сувдан фойдаланишнинг самарадор ва ишончли манбаъларига йўл;

Иқтисодий ривожланишни ра ғбатлантириш; Жалб қилинган институтларнинг салоҳиятини ошириш.

22. Тилга олинган қонунлар, халқаро келишувлар ва 2008-2010 йилларда Ўзбекистонни ривожлантириш стратегияси билан бир қаторда, Ўзбекистонда ГЭЖ КГДнинг кўплаб туташ нуқталари бўлган ва фаолияти акс этадиган қатор давлат дастурлари мавжуд. Айниқса, қишлоқ хўжалиги ва қишлоқ жойларни ривожлантириш борасидаги дастурлар, шунингдек энергоресурслардан самарали фойдаланиш дастурларига тааллуқли бўлиши мумкин.

2.3. Институтцияланган контекст2.3.3 Давлатни бошқариш институтлари23. Табиий ресурслардан фойдаланишни бошқариш ва назорат қилишда Ўзбекистоннинг кўплаб давлат бошқаруви тизимлари жалб қилинган. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва фойдаланиш борасида ҳукумат сиёсатининг асосий йўналишларини белгилаш вазифаси биринчи навбатда Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлисига юклатилган.24. Атроф-муҳит борасида ҳукумат тасдиқлаган сиёсатни бошқариш ва ижро этиш ЎзР Вазирлар Маҳкамаси тасарруфидадир. Баъзи бир табиий ресурсларни

5

бошқариш ихтисослашган вазирликларга, агентликларга ва ҳукумат қўмиталарига юклатилади. Масалан, ўрмон заҳиралари ва ўрмон жамғармаларини бошқариш ЎзР Қишлоқ хўжалиги ва сув хўжалиги вазирилиги қошидаги ўрмон хўжалиги Бош Бошқармасига юклатилган. Халқ хўжалиги ва мамлакат аҳолисини марказлашган равишда электр қуввати билан таъминлаш ҳамда республиканинг алоҳида шаҳарларидаги саноат ва маиший–коммунал истеъмолчиларига иссиқлик қуввати бериш “Ўзбекэнерго” давлат компанияси томонидан олиб борилади. Қишлоқ хўжалиги ва сув хўжалигини ривожлантириш бўйича дастурларни ишлаб чиқиш ва мувофиқлаштириш тегишли вазирликлар томонидан олиб борилади.25. Республика аниқ худудий бирликларининг ижтимоий–иқтисодий ривожланиши, шунингдек ҳудуд атроф-муҳитини муҳофаза қилишга жавобгарлик жойлардаги (вилоят, туман, шаҳар ва б.) ҳокимлари томонидан бошқариладиган ҳокимият органларига юклатилган.26. Вазирликлар, давлат қўмиталари, корхоналар, идоралар ва ташкилотлар, шунингдек алоҳида шахслар томонидан ер, сув, ўрмонлар, ҳайвонот ва ўсимлик дунёси, ҳамда атмосфера ҳавосини мухофаза қилиш ва улардан фойдаланишга доир қонунчиликка риоя қилинишининг давлат назорати бевосита республика парламентига бўйсунувчи ЎзР Табиатни муҳофаза қилиш Давлат қўмитасига юклатилган. Бундай бўйсуниш мантиқан тўлиқ тушунарли, чунки Давтабқўмита ҳукуматнинг қонунчилик шахобчаси қабул қилган ва республика ҳукумати ижро этадиган табиатдан фойдаланиш давлат сиёсатининг бажарилишини назорат қилиши керак. 2.3.2.Табиат ресурсларидан фойдаланишга жалб этилган институтлар27. Атроф-муҳитнинг ҳизмат ва маҳсулотларидан фойдаланиш жараёнига бевосита жалб этилган жамият институтлари: фермерлар, ширкат хўжаликлари, қишлоқ ва шаҳар ҳудудида яшовчи оилаларнинг шахсий якка хўжаликлари; турли сув ишлатувчилар ва бошқа тижорат корхоналаридир. Шундай қилиб, ишонч билан айтиш мумкинки, атроф-муҳитнинг ҳизмат ва маҳсулотларидан фойдаланиш жараёнига бевосита жалб этилган, демакки Ўзбекистонда ГЭЖ КГД фаолиятига жалб қилиниши мумкин бўлган ҳамкорлар доираси етарли даражада кенг.28. Ўзбекистонда ГЭЖ КГД мақсадли ишларнинг асосий гуруҳи табиат тизими билан бевосита мулоқот қилувчи қишлоқ жойлари аҳолиси бўлсада, шаҳар аҳолиси билан ишлаш ҳам жуда муҳимдир. Шаҳар аҳолиси энергиянинг энг катта истеъмолчисидир, шаҳар аҳолиси табиат тизимига рекреация орқали ва атроф - муҳит маҳсулотларига бўлган талабни юзага келтириши ёрдамида таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, Ўзбекистонда КГД мавзувий йўналишига кўра ҳам қишлоқ аҳли, ҳам шаҳар аҳолиси билан ишлайди.29. Тилга олинган институтлар фаолияти турига кўра мамлакатнинг табиат ресурсларига кўрсатадиган таъсир кўлами ва характери бир биридан фарқланади. Шунга қарамай, хўжалик фаолияти давомида, уларнинг барчаси табиат заҳираларини ишлатадилар. Ўзбекистонда салбий таъсир даражаси ва табиат капиталини ноўрин ишлатишни мазкур институтларга бўлиб ўрганиш борасида текширувлар ўтказилмаган.2.3.3 Фуқаролар жамиятининг таҳлили30. Нодавлат ташкилотларини ҳуқуқий ҳимоялаш заруратини давлат биринчи бор 1991 йил февралда (15.02.1991 №223-XII) “Ўзбекистон Республикасида жамоат ташкилотлари ҳақида” қонунини қабул қилиш билан тан олди, унга вақти–вақти билан қўшимча ва ўзгартиришлар киритиб борилди. Ривожланиш давомида мамлакатда бир қатор бошқа, давлат томонидан фуқаролар секторини бошқаришга ва ННТнинг мамлакат ҳудудида фаолият юритиши учун шароит яратшга ёрдам берувчи ҳуқуқий-меъёрий актлар қабул қилинди. Шу жумладан,

6

“Нодавлат нотижорат ташкилотлар ҳақида” қонун (14.04.1999й. №761-I), “Нодавлат, ноҳукумат ташкилотларининг фаолиятини кафолатлаш” (03.01.2007. №3Р-76) ҳақидаги қонун, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистонда фуқаролик жамияти институтларини ривожлантиришга кўмаклашиш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида” қарори (23.06.2005. №ПП-107) ва “Фуқаролик жамияти институтларини давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг қўшимча чора-тадбирлари ҳақида” (07.07.2006. №ПП-404) ва кўплаб бошқа қарор ва қонунлар.31. Ўзбекистонда “Нодавлат, ноҳукумат ташкилотларининг фаолиятини кафолатлаш” ҳақидаги қонун ижроси бўйича ноҳукумат ташкилотлари томонидан ижтимоий аҳамиятга эга лойиҳалар давлат ижтимоий буюртмасини бажариш тартиби қабул қилинган.32. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда у ёки бу тарзда табиатни муҳофаза қилиш ёки атроф-муҳит билан ишлашга алоқадор 50 дан ортиқ нодавлат нотижорат ташкилотлар (ННТ) мавжуд. Улар фаолиятининг йўналишлари анча кенг бўлиб, таълим дастурларини бажаришдан тортиб то атроф-муҳит ҳолати сифати мониторингигача тарқалади. Шу билан бирга таъкидлаб айтиш жоизки, ННТлар табиат заҳираларини муҳофаза қилиш ва самарали ишлатиш бўйича ишларни, асосан аниқ белгиланган экологик йўналишда олиб боради. Бошқа жамоат ташкилотлари табиат муҳофазаси билан боғлиқ масалалар билан жуда кам шуғулланадилар.33. 2004 йил сентябрида бўлиб ўтган конференцияда 48 экологик жамоатчилик ташкилотлари Экологик ННТ Ўзбекистон ЭКОФОРУМ Уюшмасига бирлашдилар, бундан кўзланган мақсад - фаолиятларини яхшироқ мувофиқлаштириб бориш ва ўз манфаатларини намойиш этишдир. ЭКОФОРУМ 2007 йил апрелда адлия идораларида рўйхатга олинган. Қолган ННТлар мустақил ишлашни афзал кўрмоқда.34. Бир вақтнинг ўзида, аҳолини умумий муаммоларни ҳал этиш мақсадида уларни бирлаштирувчи ташкилотлар-маҳалла, қишлоқ фуқаролар йиғинлари, уй-жой мулкдорлари ширкатлари, истеъмолчилар ширкатлари ва б. сони карийб 5.000 ни ташкил этади. Шундай қилиб, табиат ресурсларини самарали ишлатиш бўйича катта куч мавжуд.35. ДИҚҚАТ! Бу муҳим. ГЭЖ Кичик Грантлар Дастури мақсадлари учун нодавлат, нотижорат ташкилотлар деганда қуйидагилар кўзда тутилади:

Нодавлат, нотижорат ташкилот бу - давлат рўйхатидан ўтган, ўз номи, банк ҳисоби, СТИР рақами бўлган, асосий мақсади фойда олишдан иборат бўлмаган, молиявий ва бошқа тушумларни таъсисчилар орасида тақсимламайдиган, сиёсий ва /ёки диний мақсадларни кўзламайдиган ва маълум мақсадли гуруҳнинг фикрини акс эттирадиган/ намойиш қиладиган юридик шахсдир.

36. Шундай қилиб, қатъий айтиш мумкинки:(а) Ўзбекистонда фуқаролик жамияти сектори мавжуд;(b) Фуқаролик сектори фаолият юритиши учун ҳуқуқий-меъёрий асос бор;(c) Давлат ва нодавлат ташкилотлари орасида ҳамкорлик ва алоқалар

механизми йўлга қўйилган, лекин ривожланиш потенциали унча катта эмас;

(d) Атроф-муҳит йўналишидаги ишлар асосан ихтисослашган эклогик ННТ томонидан олиб борилмоқда;

7

(е) Мамлактанинг кўплаб жамоат ташкилотлари ишига атроф-муҳит ва уни самарали ишлатиш мавзусини тадбиқ этиш учун катта қувват мавжуд.

2.4. Глобал контекст37. Кичик Грантлар Дастури Глобал Экологик Жамғарма (ГЭЖ) томонидан молиялаштирилади. ГЭЖ бутун дунё жамоатчилигининг атроф-муҳит ҳақида ортиб бораётган ташвишига жавоб тариқасида, моливий қурол сифатида яратилган. Жамғарма ривожланаётган давлатларга грант кўринишидаги молиявий ажратмалар ёрдамида атроф-муҳитнинг глобал муаммоларини ҳал қилишга кўмаклашади. Ҳозирги вақтда ГЭЖ тўрт глобал конвенциянинг молиявий қуроли ҳисобланади:

БМТнинг биологик хилма-хиллик конвенцияси; Иқлим ўзгариши бўйича БМТ нинг доиравий конвецияси; БМТнинг чўлланишга қарши кураш бўйича конвенцияси; Емирилмас органик ифлослантирувчилар бўйича Стокгольм конвенцияси;

38. ГЭЖ мамлакатларга озон-емирувчи моддаларни истеъмолдан чиқаришда ва трансчегарадош сув заҳираларини бошқаришда ёрдам кўрсатади.39. ГЭЖ қайси йўналишларда ишлаш ва қайси муаммоларни биринчи навбатда ҳал этилиши кераклиги ҳақида сиёсий қўлланмалар олиши билан бирга, Жамғарманинг ўзи ушбу йўналишлар оқими орасида ҳам бир бюджет даври учун тезкор фаолият дастурини белгилайди. Ҳозирги кунда Жамғарма иш фаолиятининг 4- бюджет даври кечмоқда (2007-2010) ва ГЭЖ Кенгаши мазкур давр учун ўз иш фаолиятининг ҳал қилувчи устиворликларини қабул килди. Улар 1- иловада келтирилган.40. ГЭЖнинг молиявий кўмагини олиш учун мамлакат бир қатор махсус талабларни қондириши керак, булар:

(а) ГЭЖнинг маълум мавзу доирасида ишлаши учун мамлакат тегишли конвенцияни тасдиқлаши лозим;

(b) Мамлакат БМТ тизими ва / ёки Жаҳон Банки кўмагини олишга ҳақли деб топилган бўлиши лозим.

(с) Маъқулланадиган лойиҳалар натижалари глобал атроф-муҳит ва глобал аҳамиятли био хилма-хилликни муҳофаза қилиш, иссиқхона газларининг атмосферага чиқарилишининг олдини олиш, халқаро сув заҳираларини сақлаб қолиш ва бошқалар учун аҳамиятли бўлиши керак;

(d) Лойиҳалар табиат муҳофазасининг миллий устиворликларига ва мажбуриятларига мос бўлиши керак;

(е) Молиялаш асосий эмас, балки ёрдамчи характерга эга бўлиб, ҳар қандай лойиҳани қўшма молиялаш мажбурийдир;

(f) Лойиҳалар каталитик (рағбатлантирувчи) хусусиятга, табиат заҳираларидан фойдаланишнинг умум қабул қилинган услуб ва амалиётига нисбатан инновацион хусусиятга эга бўлиши керак.

41. Мавзувий йўналишлар бўйича батафсил тақсимот юқорида, ГЭЖнинг 40б., жорий бюджет даври амалиёт стратегияси ва амалий дастурларида акс эттирилган.

8

42. ГЭЖ Кичик Грантлар Дастури Ўзбекистонда ушбу талабларга мос келиши ва ўз фаолият ўрнини белгилаб олиши лозим. Ушбулар қуйида мазкур стратегияда белгиланади ва акс эттирилади.

3. Ўзбекистонда атроф-муҳит аҳволи ва кундалик хавф-хатар

3.1. Жуғрофий ўрни43. Айтиб ўтилганидек Ўзбекистон кескин иқлимли мамлакат: ёзда ҳарорат баланд ва қишлари совуқ. Ўрта Осиёнинг қоқ марказида, шимолий ярим шарнинг субтропик зонасида жойлашган Ўзбекистон 447400 кв.км ҳудудга эга. Ўзбекистон шимолда Қозоғистон, жанубда Туркманистон ва Афғонистон, шарқда Тожикистон ва Қирғизистон билан чегарадош.

1-расм. Ўзбекистоннинг ландшафт харитаси ва унинг қўшни мамлакатларга нисбатан жойлашиши.44. Ўзбекистоннинг ҳудуди Ўрта Осиёнинг Орол денгизига қуйилувчи асосий икки катта дарёлари - Амударё ва Сирдарё оралигида жойлашган. Бир вақтлар сайёрамизнинг қитъа ичида жойлашган денгизлари орасида катталиги жиҳатидан 4-ўринда турган Орол денгизи бугунги кунга келиб ҳажман 9 марта қисқарган, сувининг минераллашуви 10 марта ортган5. Ўзбекистон ҳудудининг 86%ни чўл ва ярим чўллар, шу жумладан Ўрта Осиёнинг энг катта Қизилқум чўли эгаллаган. Мамлакатнинг шарқи ва жануби-шарқида Тянь-Шан ва Помир–Олой тоғ тизмалари жойлашган.45. Мамлакатнинг маъмурий бўлиниши 12 вилоят, пойтахт шаҳар Тошкент ва Ўзбекистон таркибидаги автоном республика Қорақалпоғистондан иборат. Шу

5 Орол денгизи ҳудудига кўрсатилган донорлик ёрдами шарҳи (1995-2005) БМТБ 10б.9

билан бирга аҳоли ниҳоятда нотекис тақсимланган: ҳудуднинг 1/3 қисмини эгаллаган Қорақалпоғистонда аҳоли зичлиги 1кв.км.га 1 кишидан камроқ бўлса, нисбатан кичикроқ Фарғона водийсида бу кўрсаткич 1 кв. км.га 6 кишидан тўғри келади.3.2. Ўзбекистондаги атроф-муҳит ҳолати ва ГЭЖ фаолиятининг устивор йўналишларига мувофиқлиги шарҳи.46. Ўзбекистон иқлимининг кескинлиги, аҳолиси сонининг кўплиги ва зич жойлашганлиги, мамлакат иқтисодиётининг табиат ресурсларини ишлатиш ва эскирган хўжалик юритиш тажрибаси асосида қурилганлиги - буларнинг барчаси мамлакат табиий экотизимининг деградация муаммолари кўпайишига сабаб бўлмоқда. Ўзбекистонда атроф-муҳит ва унинг заҳиралари асосий муаммолари лар:

(а) биохилма-хилликнинг йўқолиб бориши;(b) тупроқнинг таназзулга учраши ва тупроқ ҳосилдор қатламининг

йўқолиши ва чўлланиб бориш;(с) сув заҳираларининг тақчиллиги ва ифлосланиши;(d) иқлим ўзгаришининг Ўзбекистон экотизимига таъсир этиши таҳдиди.

47. Қуйида атроф-муҳит ташкил этувчилари, уларнинг таназзулга учрашининг асосий туб сабаблари келтирилади:3.2.1. Био хилма-хиллик6

48. Ўзбекистон ҳудуди биологик хилма-хилликнинг турли индексига эга текислик ва тоғли қисмларни ўз ичига олади, текислик қисми чўл ва яримчўл экотизимидан иборат бўлиб, бу ерда био хилма-хиллик индекси тоғли ҳудудларникига нисбатан пастроқ. Тоғларда баландлик даражаси фарқи яхши билинади: бу ерда бир неча иқлим зона бўлимлари аниқ фарқланади. Сув-сувбуйи экотизими ҳам текислик, ҳам тоғли ҳудудларда мавжуд бўлиб, ҳам бири ўзига хос яшаш ҳудудини ташкил этади.49. Ўзбекистон экотизимларининг ўзига хослиги шундаки, улар ўта мўрт, бу иқлимнинг аридлигидан, кескинлигидан келиб чиқади. Шу билан боғлиқ ҳолда уларнинг ташқи таъсирларга қаршилиги анча паст, шу сабабли инсон томонидан бўладиган ҳам қандай аралашув табиат тизимлари ва жараёнлари бузилишининг муҳим омили бўлиб ҳизмат қилади. 50. Ўзбекистон экотизими глобал аҳамиятга эга. Ўзбекистон чўл, тоғ ва сувбуйи биомлари ёввойи табиатнинг бутунжаҳон Фонди Глобал Мажмуаси «Экоминтақа»га киритилган (WWF). Бундай экоҳудудлар: а) Марказий Осиё тоғ, чўллари ва ўрмон массивлари (№111) Ҳисор-Олой ўрмон массивлари ва сийрак ўрмонлари; Тянь-Шан тоғолди [ясси тоғ] арид чўллари [ярим саванна]; ва б) Марказий Осиё чўллари (134) қирғоқ бўйи ерлари [дельта, террассалар] ва воҳалар. 51. Сув-сувбуйи ва чўл экотизими кўчманчи қушлар қўниб ўтадиган глобал аҳамиятга эга Ўрта Осиё марказига киради, дунёнинг икки асосий миграция йулларининг кесишиш (афро-евроосиё ва ҳинд-евроосиё) жойида жойлашган.

6 Ўзбекистон био хилма-хилликлари бойликлари ва био хилма-хиллик буйича аҳвол секциялари материаллари Ўзбекистон Республикасининг БМТнинг био хилма-хиллик бўйича конвенцияси котибиятига қилинган 3-миллий маърузадан олиниб мослаштирилди, маъруза 2006 3 февралда Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси томонидан тасдиқланиб БМТга юборилган.

10

52. Ўзбекистонинг тоғлари бутун жаҳон «биологик жиҳатдан бой ва йўқолиб кетиш хавфи остидаги ер юзи экоҳудуди» рўйхатига киритилган.7

53. Ўзбекистоннинг био хилма-хиллиги асосини 708 турдаги умуртқалилар, 14,900 турдаги умуртқасиз ҳайвонлар ва 4.500 ёввойи ҳолда ўсувчи томирли ўсимликлар ташкил этади. Флора ва фаунанинг асосий қисмини муҳим ўрин тутувчи Турон (текислик) ёки Туркистон (тоғли) эндемика8 ёки субэндемика, шунингдек Ўзбекистон ҳудудига турли тарихий даврда Марказий Осиёнинг тоғусти, Жануби-Шарқий ва Ғарбий Осиё, Шимолий Евроосиё, Ўртаер денгизи ҳудудларидан кириб келган ўсимликлар ташкил этади. Шу билан бирга, баъзи ҳайвонларнинг маълум турлари инвазив бўлиб, маҳаллий экотизим ва турларга салбий таъсир кўрсатадилар. Ердан унумли фойдаланмаслик оқибатида, 100 дан ортиқ турдаги инвазив томирли ўсимликлар ҳам табиий экотизимга худди шундай таъсир кўрсатади.54. Ўзбекистон флора ва фаунасининг қатор турлари йўқ бўлиб кетиш хавфи остида турибди. Республиканинг Қизил Китобига 2003 йилда 182 турдаги ҳайвонлар, (23 турдаги сутэмизувчилар, 48 турдаги қушлар, 16 турдаги судралиб юрувчилар, 17 турдаги балиқлар, 54 турдаги ҳашарот, 6 кисқичбақасимонлар, 1 ўргимчаксимонлар, 14 моллюска, 3 ҳалкасимон қуртлар) ва ўсимликларнинг 301 тури (1та очиқ уруғликлар, 300та ёпиq уруғликлар) киритилган. Республика Қизил Китобининг 2006 йил нашрига йўқолиб кетиш хавфининг у ёки бу даражасида турган 184 турдаги ҳайвонлар, 305 турдаги ўсимликлар киритилган. Ўзбекистонда йўқолиб кетиш арафасида турган, жаҳонда глобал аҳамиятга эга деб тан олинган ҳайвонлар яшайди, Ўзбекистоннинг 48 турдаги ҳайвони Табиатни Јўриқлаш халқаро Кенгаши (ТЈХК) Қизил Китобига киритилган.55. Ёввойи турлардан ташқари қишлоқ хўжалигининг тур ва генетик хилма-хиллиги, ўсимлик ва зотдор ҳайвонлари, шу жумладан маҳаллий селекциячилик муҳим аҳамият касб этади. Республикада юзлаб ўсимлик ва қишлоқ хўжалиги ҳайвонлари турлари минтақалаштирилган9. Янги маҳаллий турларни чиқаришда сақланиб қолинган ва ҳозиргача ерли халқ экиб келаётган қадимги турларнинг аҳамияти катта. Ўзбекистон флораси ўнлаб ҳозирги маданийлашган турларнинг қадим аждодлари ва ёввойи турлар бой (200 дан кўп тур). Ёввойи ҳолда ўсувчи 300 турдан ортиқ ўсимликлар иқтисодий муҳим заҳира туридан деб топилган: доривор, эфирмойли, озуқавий, бўёқли, техник, токсик (техник заҳарлар олиш учун). Мамлакат флораси ёввойи ҳолда ўсувчи доривор ва эфирмойли ўсимликларни махсус питомникларда етиштириш кенг тарқалган. Бир неча юзлаб ўсимлик турлари декоратив гулчиликда ишлатилади. 250 дан ортиқ декоратив дарахт ва буталар (шулардан 200 таси интродуцланган), шунингдек уларниг гибридлари ва турлари шаҳар ва воҳаларни кўкаламзорлаштиришда ишлатилади. Ўзбекистонда яшовчи турли миллат вакиллари томонидан бир неча юз турдаги ёввойи ўсимликлар, ўнлаб турдаги қушлар, сут эмизувчилар, бактерия ва замбуруғларнинг штамм ва турларини анъанавий равишда ишлатиб келадилар. Юзлаб томирли ўсимликлар, балиқлар ва қушлар яшовчи табиий феноменлар билан боғлиқ табаррук жойлар анъанавий равишда қўриқлаб келинади. Бошланғич ҳолат56. Флора ва фауна турлари хилма-хиллиги экотизимнинг ҳолати билан узвий боғлиқ. Афсуски, қуйида кўрсатилган қатор ҳолатларга кўра экотизимнинг кўпчилик турлари ва био хилма-хиллик объектлари ҳозирги кунда у ёки бу

7 Hotspots revisited. Earth’s biologically richest and most endangered terrestrial ecoregions. [Conservation Int.], CEMEX, 2004.8 Эндемика – мазкур ҳудудга хос турлар9Ўзбекистон Республикаси ҳудудида экиш тавсия этиладиган қишлоқ хўжалиги маданий ўсимликларининг Давлат рўйхати (реестри).

11

даражада таназзулга учраган. Тегилмаган, соғлом табиат мажмуалари мамлакат ҳудудида қолмаган ҳисоб. Энг катта ўзгаришга чўл, сув ва сувбўйи экотизимлари учраган, уларга, янги ерларни ўзлаштириш оқибатида сув ва тупроқ заҳираларининг қайта тақсимланиши катта таъсир кўрсатган. Маҳаллий аҳоли билан ер ва сувдан самарали фойдаланиш ва сақлаш борасида ишлар...57. Ҳолатлар ва функцияларнинг ҳалокатли ўзгаришлари Оролбўйи, Амударё дельтаси – экологик ҳалокат ҳудудларида яққол кузатилади. Ҳозирги кунда Орол денгизига қуйиладиган дарё оқими, аввали 56 км.3 /йил кўрсаткичига нисбатан 10 марта камайган, денгизнинг табиий сатҳи (53,46 м. д.с.б.) 22 м.-га пасайган, сувнинг шўрлиги 6-12 марта ошган. Денгизнинг қуриб қолган тури 42,000 км2.ни ташкил этади ва атроф ҳудудга ҳам йили тахминан 15-75 млн. тонна қум-туз зарраларини олиб чиқадиган манбага айланган. Дельта кўлларининг умумий майдони 2 марта қисқарган (600 км2 дан ортиқ майдонни эгаллаган 60 дан ортиқ унумдор кўллар қуриб қолган) Орол минтақасининг иқлими ўзгарган, ихтиофаунанинг кўплаб турлари бутунлай йўқ бўлди, балиқлар ва қушлар популяцияси ўн баробар камайди. Экологик инқироз ижтимоий инқирозга сабаб бўлди: қишлоқ хўжалик юритиб муҳим даромад олиш мураккаблашди, аҳолининг касалланиш даражаси ошди, инсон умри давомийлиги қисқарди, экологик қочоқлар пайдо бўлди, “Орол инқирози Марказий Осиё минтақаси чегарасидан чиқиб, бутун сайёра аҳамиятини касб этди, унинг ҳалокатли таъсири бугунги кунда иқлим ўзгариши, биологик баланс, аҳоли соғлиғи ва келажак авлод одамлари генофондига таҳдид солмоқда” (Ўзбекистон Республикаси Президентининг БМТ 55-сессиясида Минг йиллик Саммитида сўзлаган нутқидан, 18.09.2000 й.).58. Мамлакат ҳудудининг 4/5 қисмини эгаллаган Ўзбекистоннинг чўл ва ярим чўл экотизими (Катта Турон пасттекислиги, Қизилқум саҳроси ва Устюрт текислиги, Қарши чўли, республика жанубидаги Фарғона водийсининг баъзи ерлари) ҳам, шунингдек қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун янги ерларни ўзлаштириш оқибатида таназзулга учраган. Бундай ўзлаштириш оқибатида мазкур экотизимнинг хилма-хил фауна ва флора турларининг яшаш жойлари қисқариб ва яроқсиз бўлиб қолди.59. Ўрмон бойлигининг ҳолати ҳам Совет даврининг ўн йилликлари давомида кескин ёмонлашди: биринчидан, қишлоқ хўжалик эхтиёжлари учун ўрмонзорларнинг 1500 км. тортиб олинди ва қишлоқ хўжилиги учун энг яхши саксовулзорлар ва қимматли тўқай ўрмонлари берилди; иккинчидан, узоқ фойдаланилган ерлардаги ўрмонзорларда ўсимлик қопламининг кучсизланиши, тупроқ дефляцияга учраши ва бошқа салбий жараёнлар таъсирида таназзул жараёни ривожлана бошлади. Текисликлардаги дарахт-бутазорлар экотизими айниқса катта зарар кўрди, хозирги вақтда уларнинг майдони ўнлаб маротаба, қисқариб ҳозирги кунда 25 км2 ни ташкил этмоқда (ўрмонлар умумий майдонининг 1%) Амударё дельтасидаги дарахтзор тўқайлар майдони 1950 йилларда 1000 км2

ни ташкил қилган бўлса, ҳозирги кунга келиб 100 км2 га тушиб қолган.Ҳозирги кунда республиканинг тоғ ўрмонлари майдони 3 000 км2 дан ошмайди

(ўрмонлашув 3,1%, шундан нина баргли 2000 км2 ) қум-саҳро зонаси (асосан саксовулзор ўрмонлар) 20,600 км2. Қилинаётган ҳамакатларга қарамай, ҳозирги вақтга қадар 1960-1970 йиллардаги ўрмонлар даражасига эришиб бўлмаяпти. Охирги ўн йилликларда ўрмон хўжаликлари томонидан асос солинган ўрмонзорлар умумий майдонидан 124.0 гектаридаги (бутун ўзлаштирилган майдонинг 32%) ўрмон ўсимликлари қуриб қолди, бу албатта катта хавотирлик уйғотади. Шу вақт ичида давлат ўрмонзорлари майдони 10 000км2 га қисқарди, республика ўрмонлашуви 1% ташкил этди.

12

60. Ҳозирги даврда тоғ экотизими мураккаб ижтимоий–иқтисодий муаммолар билан характерланади. Бошқарилмайдиган антропоген юкланишлар оқибатида: ўсимликлар табиий доминантининг ўзгариши, ўсимлик қоплами генофондининг қашшоқлашуви, тупроқ ўзгариши, хўжалик учун фойдали ўсимликларнинг бегона ўтлар билан алмашинуви, тоғ ёнбағри тупроқларининг гидротермик тартиби бузилиши, хавфли табиий офатлар эҳтимолининг кучайиши, янгиланиб борувчи сув заҳираларининг қашшоқлашуви, шу жумладан музликларнинг эриши рў’й бермоқда. Бу ҳудудларнинг долзарб муаммолари қуйидагилардан иборат: 1) экотизимнинг антропоген таъсирларга нисбатан бардошсизлиги; 2) фаол экзоген жараёнларга берилувчанлик (ҳудуднинг 20% дан ортиғи тупроқ эрозияси, кўчки, сел, ўпирилишлар зонасига тўғри келади); 3) тоғларнинг ўрмонлашуви пастлиги, яйловлар таназзули; 4) дарёлар қуйилиш жойи шаклланадиган жойларнинг саноат чиқиндилари билан ифлосланиши.61. Ўзбекистоннинг аграр био хилма-хиллиги жиддий эътиборга муҳтож. 1960 йилдан ҳозирги кунгача Ўзбекистонда етиштириладиган маданий ўсимликлар доминанти – пахтадир. Охирги ўн йилликда пахта майдонларининг қисқариши хисобига экин майдонлари таркибида дон, дуккакли дон, сабзавот, картошка, полиз экинлари улушининг ўсиб бориши тамойили кузатилади, кейинги йилларда пахта майдонлари анча қисқариб, умумий экин майдонининг 40% ташкил этмоқда.62. Маҳсулот ишлаб чиқарувчининг қишлоқ хўжалиги ўсимликлари маҳсулотини чет эллик истеъмолчига сотишга ихтисослашуви оқибатида кўплаб ноёб маҳаллий мева – сабзавот турлари йўқолиб, кўпроқ сақлаш имкони бўлган ва ташқи товар кўриниши жиҳатидан бозор талабига кўпроқ жавоб берадиган турларига алмаштириляпти. Бундай “ривожланиш” маҳаллий ўсимликларин сиқиб чиқариб Ўзбекистонниг ноёб аграр хилма-хиллигига таҳдид солади.63. Шу билан бирга чорвачилик зотларининг таназзулга учраш жараёни ҳам юзага келган бўлиб, бу қуйида келтирилган сабабларга ҳам боғлиқ.Муҳофаза қилинадиган табиат ҳудудлари64. Муҳофаза қилинадиган табиат ҳудудлари (МТҲ) бу ерда алоҳида ажратилган, чунки улар мамлакатнинг ўзига хос био хилма-хиллигини сақлаб қолишнинг асосий таянчи. Ҳар хил қўриқлаш даражаси бўлган бу ҳудудлар мамлакатнинг ноёб биохилма-хиллигини келажак авлод учун сақлаб қолиш бўйича давлат вазифасини бажарадилар. Ҳозирги даврга келиб, давлат МТҲ тизимини белгилаганки, улар:

9та қаттиқ тартибда қўриқланадиган қўриқхоналар; 2та миллий парк; 1та жайронлар питомниги "Жайронлар экомаркази"; 9та у ёки бу даражада фаолият юритувчи "заказник" 2та давлат табиат ёдгорлиги.

65. МТҲ нинг умумий майдони мамлакат ҳудудининг 5,57% ни ташкил этади, тегишли муҳофаза қилинган10 МТҲ лар қўриқхона ва миллий парклар эгаллаган майдон 8,068.76 км2 ёки мамлакат ҳудудининг 18%ни ташкил этади. Ҳозирги кунга келиб, МТҲ да био хилма-хилликни сақлаш ва муҳофаза қилишга ёндашиш "қаттиқ қўриқлаш"дан, "сақлаш ва самарали фойдаланиш" томонига ўзгарган. Бундай

10 Шундай МТҲлари тоифасидан деб, қўриқлашнинг I ва II тоифаларига тааллуқли ҳудудлар ҳисобланади. Айнан шу тоифалар, малакатнинг био хилма-хилликни қўриқлашга нақадар фаол киришганлигини кўрсатади. БМТнинг био хилма-хиллик юзасидан қабул қилган конвенцияси мақсади, мамлакатлар ҳудудининг 10% муҳофаза қилинадиган ҳудудлар билан қамраб олишдан иборат.

13

ёндошув ўз негизида МТҲ атрофида яшовчи ерли халқни қўриқлаш тадбирларига кўпроқ жалб қилиб, био хилма-хилликни сақлаб қолинишидан кўпроқ манфаат кўриши, яъни сақлаб қолинган табиатдан олинадиган моддий бойлик кўринишида даромад топиш имкони яратилишини назарда тутади. Аммо, заҳиралардан фойдаланиш меъёри экотизимнинг истеъмол қилинган биозаҳирани қайта тиклай олиш имконига тўла мувофиқ келиши керак. Айнан мана шу биозаҳираларни ишлатилишини самарадор қилади.66. Аммо ҳозирги кунда яққол қарама-қаршилик - МТҲ атрофида яшовчиаҳоли ва МТҲ ходимлари орасида манфаатлар зидлиги мавжуд. Биртомондан, ерли халқ кўп ҳолларда самарасиз хўжалик юритади ва шусабабли уларга ўз иқтисодий барқaрорлигини сақлаб қолиш учун борган сарикўпроқ ер ҳудудлари керак. Шунинг учун кўп ҳолларда, улар МТҲ ҳудудигаўз фойдалари йўлида ишлатиш мумкин бўлган майдон деб қарайдилар.МТҲ нинг қўриқлаш ва бошқариш тизими улар эҳтиёжини қондиришга йўлбермайди ва шу ҳолат зиддиятлар ва баҳсларга асос яратади. Бошқатомондан, ерли халқ МТҲ ерларини МТҲ хўжалиги ишчилари ёки учинчишахслар томонидан ноқонуний ишлатилаётганини кузатади, МТҲ нингмавжудлиги ва улар чегарасининг қўриқланишининг адолатли эканлигигаишончини йўқотиб боради. Жойларда иқтисодий-ижтимоий аҳволнингоғирлиги бу қийин аҳволни янада мураккаблаштиради. Манa шу омилларнинг барчаси бир бутун бўлиб МTҲ ларда био хилма-хилликни сақлаб қолишга таҳдидни юзага келтиради.Био хилма-хилликнинг таназзулга учраш таҳдиди ва унинг сабаблари.67. Мамлакат био хилма-хиллигига хавф солаётган асосий таҳдидларқуйидагилар:

(а) Қишлоқ хўжалиги ерларининг кенгайиши ҳисобига яшаш жойларининг қисқариши;

(b) Ўсимлик ва ҳайвонот дунёси заҳираларини назоратсиз ва тежамсиз ишлатиш;

(c) Яйловларнинг ҳаддан ортиқ ишлатилиши, ифлосланиши ва бошқа омиллар сабабли мавжуд яшаш жойларининг бузилиши.

68. Кўрсатилган био хилма-хилликка таҳдид солувчи омиллар барчаси юзага келиши ва сақланиб қолишининг сабаблари бор.Яшаш жойларининг қишлоқ хўжалиги майдонлари кенгайиши ҳисоб ига қисқариши69. Ҳозирги вақтда кўпчилик фермерлар хўжалик юритишнинг анъанавий,экстенсив, ишлаб чиқариш харажатларининг "мўл-кўллигини" назардатутувчи услубларидан фойдаланадилар, бунда суғориш учун кўп сув талабэтилади, ерни чуқур ҳайдаш талаб этилади ва бошқалар. Ерни экишдаалмашлаб экиш услубининг кам қўлланилиши муаммо бўлиб, бунда асосаниккита муҳим асосий экин – пахта ва дон экилади. Алмашлаб экиш услубитупроқ минерал таркибини қайта тиклаш учун зарур. Суғориш ва шўр ювишучун ҳаддан ортиқ кўп сув ишлатиш ерларнинг ботқоқланиши ва тупроқтузларининг юзага кўтарилишига олиб келади, ўз навбатида бу,ишлатилаётган сувнинг ўзини ва тупроқнинг шўрланишига сабаб бўлади.Минераллар билан тўйинган сув оқим бўйлаб пастроқдаги суғориладиганерларни суғоришга ишлатилганда у ерлардаги тупроқнинг ҳам шўрланишигаолиб келади. Бу омилларнинг барчаси ер унумдорлигини бутун мамлакатбўйича пасайишига олиб келади. ҳосилдорлик пасаяди, фермерлар янадаунумдорроқ ўзлаштириш, ишлатишга яроқли янги ерларни қидира

14

бошлайдилар. Бироқ, асосий сув йўлларидан узоқлашган сайин, янгиўзлаштирилган ерлар қишлоқ хўжалиги ўсимликшунослиги учун яроқлиликсифатини йўқотиб боради. Янги ҳудудларни ўзлаштириш табиаткомплексларидан яшаш жойларини тортиб олади, ўзидан кейин таназзулгаучраган ва яшаш учун яроқсиз ҳудудларнигина қолдириб кетади. Яшаш жойи бўлмаса – био хилма-хиллик ҳам бўлмайди.70. Бундай муаммоларнинг туб сабаблари: i) қишлоқ аҳолисининг хўжаликюритиш илғор услубларидан кам хабардорлиги, билим-малакаларининг етарлиэмаслиги; ii) фермерлар фаолиятининг турли хил ҳуқуқий ва ташкилийчегаралари мавжудлиги; iii) тегишли инфротузилма - дренаж зовурлари,транспорт, техник воситаларнинг йўқлиги ёки ишдан чиққанлиги. 4) молиязаҳираларига етишишнинг мушкуллиги.71. Ихтиофауна ва сув ўсимликларининг ривожланиши ва мунтазам яшаб кетишига монеъ бўлувчи омиллардан деб сув артериаларининг ҳаддан ортиқ бошқарилишини айтиш мумкин. Бу ҳолат турларнинг қайта тикланиниши ва тарқалишини тўхтатиб қолади.

Ўсимлик ва ҳайвонот дунёси заҳираларини назоратсиз ва исрофли ишлатилиши72. Био хилма-хилликнинг қисқарилишига сабаб бўлувчи омиллардан яна бири -уларни тўғридан-тўғри йўқ қилинишидир. Кўпчилик ҳолларда биологик заҳиралар давлат ер ва ўрмон фондлари ерларида тўпланган, яъни улар жамиятга тегишли. Одамлар бу заҳираларни текин деб қабул қиладилар. Ҳозирги қишлоқ аҳолисининг даромад олиш имконлари чегараланган ва давлат таркибий бўлинмалари табиат заҳираларини самарасиз бошқараётган бир вақтда улар тирик табиатни фаол эксплуатация қилишга: дарахтларни қурилиш ва ёқилғи эғтиёжлари учун кесиш, доривор ва сотувга яроқли ўсимликларин йиғиш, озуқа сифатида (ёнғоқлар, мевалар, резавор ўсимликлар ва б.), жониворларни озиқ-овқат учун ишлатиш ёки сотиш учун отишга киришдилар. Кўпгина ҳолларда ноёб, йўқолиб бораётган турлар хавф остида қолмоқда. Албатта, мавжуд шароитда кишиларни табиат заҳираларига онгсиз муносабатда бўлишликда айблаб бўлмайди, чунки, заҳиралар оилавий хўжаликни сақлаб қолиш учун зарур. Шунга қарамай тан олиш керакки, табиатга бундай ёндашиш самарадор эмас ва биологик заҳираларнинг йўқолишига олиб келади, бу ўз навбатида кўплаб турларнинг йўқолишига сабаб бўлади.73. Ерли халқнинг кўпчилиги табиатга истеъмолчилик назари билан ёндашиб, озиқ-овқат, турар-жойларни иситиш, таом тайёрлаш ва қурилиш жиҳозлари манбаи деб қарайдилар. Қишлоқ жойларда юзага келган мураккаб иқтисодий тамойиллар бирлиги натижасида, ерли халқ тирик табиатни фаол эксплуатация қилишга: дарахтларни қурилиш ва ёнилғи учун кесиш, доривор ва бошқа сотувга яроқли ўсимликларин йиғиш, озуқа сифатида (ёнғоқлар, резавор мевалар, ўтлар) териш, жониворларни озуқага ишлатиш ёки сотиш мақсадида отишга киришдилар. Кўп холларда ноёб, йўқолиб бораётган турлар хавф остида қолмоқда. Албатта, мавжуд шароитда кишиларни табиатга нисбатан онгсиз муносабатда бўлганликларида айблаб бўлмайди, чунки бу заҳиралардан фойдаланиш оилавий хўжаликларни сақлаб қолиш учун зарур. Шунга қарамай, тан олиш лозимки, бундай ёндошув самарасиз ва биологик заҳираларнигнг йўқолишига сабаб бўлади, бу ўз навбатида кўплаб турларнинг йўқолишига олиб келади.74. Вазиятни ўзгартириш учун муаммонинг сабабларини йўқотиш лозим: i) қишлоқ аҳолисининг хўжалик юритишнинг илғор ва унумли тажрибаларидан бехабарлиги, билим-кўникмаларнинг камлиги. ii) жамоат заҳира (яйлов, ўрмон) лардан самарали фойдаланиш учун турли ҳуқуқий-ташкилий чеклашлар, қишлоқ жойларда бизнеснинг самарали ривожланиши учун молиявий секторнинг

15

ривожланмаганлиги iii) қишлоқ жойларда ҳизматлар тизими ва иқтисоднинг бошқа секторларининг ривожланиши йўлидаги ҳар хил тўсиқлар. iv) яиловларни қуритиб юбориш, ифлослантириш ва бошқа омиллар орқали мавжуд яшаш жойларининг таназзул топиши.Мавжуд яшаш жойларининг яйловларни ҳ аддан ортиқ ишлатиш, ифлосланиш ва бошқа омиллар сабабли таназзулга учраши.75. Табиат мажмуасининг яшаш жойи сифатида ишлатиш мумкин бўлган кўплаб яшаш жойлари у ёки бу даражада таназзул босқичидадир, бу ҳол уларни яшаш жойи сифатида яроқсиз қилиб қўйган. Мамлакат ҳудудидаги кўплаб табиат комплекслари таназзулга учрашининг бош омили бу чорва моларини боқишда меъёрсизликдир. Совет Иттифоқи тарқалиб кетгач, мавжуд бошқариш тизими бузилди. Аввалари давлатдан сурункали даромад олиб турган кишилар эндиликда янги бозор иқтисодиёти шароитларига ўрганишлари керак эди. Молия тизимининг оёққа туриш даврида, кишилар банкларга ишонмаганлар ва пул тикишнинг мақбул усули бу чорва моли сақлаш бўлган. Аммо чорвачиликдан кўра деҳқончиликка кўпроқ ихтисослашган, бунинг устига анъанавий чорвачилик тажрибасини йўқотган Ўзбекистон аҳолиси, қорамол кўпайтиришга тегишли малакаларсиз киришди, бу ўз навбатида таназуллнинг асосий сабаби бўлиб ҳизмат қилди: i) яйловларни алмашлаш ва қорамол боқишнинг анъанавий услублари йўқотилган ва шу кунгача мамлакатнинг бутун ҳудудида қайта тикланган эмас; ii) ем-хашак етиштириш учун ҳудудларнинг етарли эмаслиги; iii) ем-хашак тайёрлаш ва ем ишлаб чиқаришнинг самарали тажрибаси йўқотилганлиги; iv) юқори унумдор зотлар селекцияси ва кўпайтириш тажрибасининг йўқотилганлиги; v) аҳолига ветеринар ҳизмат кўрсатишнинг мавжуд чорва бошига мувофиқ эмаслиги. Бундан ташқари, аҳолининг сони ортиб, чорва билан шуғулланишни истовчилар сони ҳам ошди. Шундай қилиб, аҳоли кўпайди, чорва кўпайди, аммо бундай ўсиш учун етарли шароит яратилмаган. Кўпайган чорва иложи бўлган бутун ҳудудларда боқилади. Ишга бундай ёндашиш мавжуд яйловларнинг қашшоқлашувига, майса ва буталарнинг камайишига олиб келади.76. Яшаш жойларининг таназзулга учрашига яна бир сабаб уларнинг ҳаддан ортиқ заҳарли химикатларнинг ишлатилиши сабабли ифлосланиши; саноат чиқиндилари билан ифлосланиш, ёввойи ҳайвонларни вақтинча безовта қилувчи омилларнинг яратилиши, табиат объектларининг назоратсиз рекриацион ишлатилиши, табиий, ёки ҳудудни қуриган ўт-ўландан тозалашнинг бузғунчи услубидан фойдаланиш оқибатида юзага келган ёнғинлар ва бошқа омиллар.3.2.2. Ерларнинг таназзулга учраши ва чўлланиш.77. Юқорида тилга олиб ўтилган табиат заҳираларига муносабат, хўжалик юритиш тажрибасининг кўпроқ тарихий негиз ва анъанавий муқобил қарашларга боғлиқ. Ўзбекистон кўп миллатли мамлакат, бу ерда азалдан деҳқончилик (ўзбеклар), чорвачилик (қозоқлар, қирғизлар) билан шуғулланувчи халқлар ҳам яшайди. Мамлакат қишлоқ аҳолисининг икки асосий фаолияти - деҳқончилик ва чорвачиликда эскирган самарасиз бошқариш услубидан фойдаланиш Ўзбекистонда ерларнинг таназуллга учрашига асосий сабабдир.78. ГЭЖ томонидан ернинг таназзули шундай сифатланади: “...Ерларнинг табиий қувватининг ҳар қандай ёмонлашуви, экотизимнинг бир бутунлигига салбий таъсир орқали ёки экотизимнинг табиий унумдорлиги пасайиши орқали билинадиган ўзгаришлар.”11 Шундай қилиб ернинг таназзулга учрашининг жуда муҳим учта омили индикаторлар сифатида тан олинади:

(а) Унумдорликнинг пасайиши - Ўзбекистонда ер ҳосилдорлигининг пасайиши бутун ҳудудда кузатилади. Ер унумдорлиги 100 бирликли

11 GEF 1999. Report of the STAP Expert Group Workshop on Land Degradation (GEF/C.14/Inf. 15).16

шкалали бонитетларда ўлчаш қабул қилинган. Ҳосилдорликнинг қандай ўлчанишини ҳамма билиши зарур эмас, аммо маълум тушунча бериш учун шуни айтиш мумкинки, бонитет балли қанча юқори бўлса, тупроқнинг сифати шунча яхши, у шунча ҳосилдор бўлади. 90-йилларнинг бошида 1955-1965 йиллардагига қараганда суғориладиган ерларнинг бонитет балли бутун Ўзбекистон бўйлаб 10 бирликка пасайган. Қуйида мамлакат бўйлаб бонитет кўрсаткичининг харитаси (2- расм) берилган. Берилган кўрсаткичлардан кўринадики, Ўзбекистонда суғориладиган ерлар холати кўпчилик ҳолларда “ўрта”, “ўртадан паст”, Хоразм ва Қорақалпоғистонда “ёмон”.

(b) Табиий биологик хилма-хилликнинг пасайиши-ер хусусиятининг маълум экологик ҳизмат кўрсатиши (унумдорлик, ассимиляция, ифлосланиш, гидрологик циклда ва кимёвий моддаларнинг айланишида ва б.) ҳаётнинг биологик хилма-хилликнинг мўл-кўллигига бевосита боғлиқ. Биологик турлар сони паст бўлса-рўй берадиган жараёнлар сони ҳам камаяди ва сифати ўзгаради. Натижада ер таназзули юз беради.

№2 расм: Ўзбекистондаги суғориладиган ерлар ҳолати бонитет кўрсаткичлари билан берилган.Манбаа: Эклогик индикаторлар атласи БМТ 2007.

(с) Ташқи таъсирларга қаршилик кўрсатиш қобилиятининг пасайиши. Мунтазам ҳаракатдаги, соғлом экотизим турли табиий (иқлим

17

ҳалокатлари, табиий офатлар) ва антропоген (ифлосланиш, вақтинча безовталаш ва б.) шу каби экотизимга кўрсатиладиган таъсирлар натижасини текислаб юбора олади. Айнан тизим ичида юз берувчи жараёнларнинг созлиги, бой биохилма-хиллик ва жараёнларнинг мўллиги уни зўриқишлардан тикланиш ва аввало фаолиятининг тикланиши имкониятини беради. Геофизик жараёнларнинг жиддий бузилиши алоҳида олинган тизимнинг қайта тикланиш лаёқатсизлигига олиб келиши мумкин. Натижада мамлакат ҳам қандай фойдаланишга нолойиқ ерга эга бўлади.

79. Ерлар таназзулининг асосий сабаби: қишлоқ хўжалигининг самарасиз миллий тажриба услубларини қўллаш; чорвани бир яйловда керагидан ортиқ боқиш ва ўрмон бошқа вегитатив қопламни тугатилиши.80. Самарасиз қишлоқ хўжалиги суғориладиган ерларда сувни ҳаддан ортиқ ишлатиш, тупроқ устки унумдор қатламининг шамол ва сув эррозиясига учраши, тупроқнинг шиббаланиб қаттиқ қобиқ ҳосил қилиши, тупроқнинг шўрланиши ва ҳар хил турдаги ифлосланишлар ҳолатида кo’ринади.81. Чорвани бир яйловда меъёридан ортиқ тутиб боқиш ва яйловларнинг ўтсизланиши: чорванинг керагидан ортиқ сонини бир яйловда қайта-қайта, ҳаддан ортиқ, яйловнинг унумдорлик қобилияти, яъни мазкур ҳудудда ўсиши мумкин бўлган майса-ўтдан ортиқ боқилишида намоён бўлади. Асосан аҳоли пунктларига ёки мавжуд оқиб турган сув манбаълари яқинидаги яйловлар қашшоқ бўлиб қолади. Шу билан бирга, кўпгина табиий яйловларда майса-ўт керагича истеъмол қилинмай қолади. Ва шу сабабли ҳам бузилиш юз беради. Туёқлилар ер қобиҚини уриб майдаламайди-да, абориген (шу ҳудудга хос) ўт уруғлари униб чиқмайди, тарқалмай қолади, шусиз ҳам қашшоқ флора турлари керакли ривож топмайди ва юқорида айтиб ўтилганидек, бу турлар қанча кам бўлса, биологик жараёнлар кечиши шунча камаяди ва қийинлашади, натижада ер бузилишига эга бўламиз. Авваллари қўлланиладиган яйловларни алмашлаш усули ҳозирда қарийб унутилган. Кўчманчи чорвадор халқлар Совет даврида ўтроқлашиб анъанавий кўчманчи чорвадорликни унутганлар.

82. Ўрмон ва бутазорлар қопламининг йўқотилиши тахминан худди шунингдек таъсир беради. Бу айниқса Ўзбекистонда кўп бўлган қурғоқ ва тоғ минтақалари учун муҳим. Чўл ҳудудларида дарахт ва бутталар атрофида бошқа ўсимлик ва ҳашарот, ҳайвонлар колониялари ва тўпламлари юзага келади. Бу тўпламлар биргаликда қумлар ҳамакатини тутиб қолади ва олдини олади, юза бўйлаб эсадиган шамоллар тезлигини пасайтириб, тупроқнинг шамол эррозиясини тўхтатади. Бу дарахт ва буталар тўплами чўл фаунасининг яшаш жойини ташкил этади. Бу тўплам ва колониялар кўчманчи чорвадорлар ишлатадиган ем-хашак ўсимликларига ривож беради. Бундан ташқари улар бир қатор экологик муҳим функцияларни бажаради. Шунинг учун чўлда дарахт кесиш билан бирга, фақатгина дарахт эмас, бутун чўл табиати хавф остига қўйилади. Тоғ ўрмонлари ҳам қатор экологик вазифаларни бажаради. Тоғ ўрмонларини йўқотиш билан биз наинки экотизим бир бутунлигини, балки инсонлар хавфсизлигини ҳам таҳдид остига қўямиз: тоғ ўсимликларининг йўқолиши сел, тош кўчкиси, қор кўчкиси каби табиий офатларнинг тез-тез юз беришига сабаб бўлади. Аҳоли дарахтларни овқат тайёрлаш ва уйларини иситиш учун кесадилар, аммо ўрнига дарахт экиб, ўрмонни қайта тикламайдилар. Дарахтларнинг баъзи турлари қурилиш учун ишлатилади.

Жараёнлар Таназзул ДаражасиСамарасиз қишлоқ хўжалиги

18

Жараёнлар Таназзул ДаражасиТупроқ эрозияси Суғориш натижасида мамлакатда 800 000 гектар ер

тупроқ эрозиясига учраган. Суғориладиган ерларнинг 2364000 гектари шамол эрозияси билан касалланган. Эрозия сабабли тупроқнинг унумдор қатлами йўқотилиши 1 мавсумда 1 гектарга 80 т. ни ташкил қиляпти.

Тупроқнинг берлашуви

Ерлар барча юзасининг 51% дан ортиқроғи тупроқ берлашуви ва таркибий бузилиш билан касалланган.

Тупроқнинг шўрланиши

Суғоришга яроқли ер заҳираларининг 58% дан ортиқи табиий шўрланган. Ишлов бериладиган ерларнинг салкан 53% иккиламчи шўрланишдан жабрланган. Шулардан 1.08 минг гектари “ўртача шўрланган” ёки “ўта шўрланган” деб баҳоланади.

Органик таркибнинг камайиши ва тупроқ организм ларининг камайиши.

Мамлаккат ҳудудининг 40% дан ортиқи органик моддаларнинг 30-40% камайиши ва тупроқ микрофлорасининг йўқолиши натижасида кам ҳосили тупроқ билан қопланган.

Тупроқнинг ифлосланиши.

Текширилган ерларнинг 54%га яқини пестицидлар билан ифлосланган; 80% магний хлорид билан тўйинган. Саноат марказлари атрофида (Чирчиқ, Олмалиқ, Ангрен ва бошқалар) оғир металлар билан ифлосланиши кузатилади.

Тупроқ унумдорлиги Ўртача ва паст ҳосилдор ерлар 45% ва 27% ни ташкил қилади. Суғориладиган ерларнинг фақат 27% яхши сифатли тупроқли ерларни ташкил қилади. Бундай ерлар аҳоли зич ҳудудларга тўғри келади.

Яйловларнинг қашшоқлашиви

Қашшоқлашган ва бошқа йўқотишларга учраган яйловлар7.356.000 гектарга тенг; ем-хашак бериш қувватининг йўқотилишинингўртача 21% ташкил этади.Умуман 10 млн гектар яйловлар мелиорацияга муҳтож.

ўрмонларнинг йўқотилиши

Мамлакат ҳудудининг фақат 5.3% ўрмонлар билан қоплаган ҳисобланади, шулардан кўпроқ қисми чўлларга тўғри келади ўрмон билан қопланмаган ерларда мунтазам бўлмаган ўрмонлар (1.2млн. гектар). Ёқиб юбориладиган ўрмон массивлари, кесиб ташланган бўлимлар ва ташлаб қўйилган плантациялар (0.98 млн. гектар) кенг тарқалган. Суғориладиган ерларда дарахтзорларнинг камлиги яққол кўзга ташланади. Тўқайзор ўрмон билан қопланган ерлар сўнгги 30 йилда қўпориб ташлаш ва гидрологик жараённи бошқариш натижасида 10 мартага қисқарди.

1-жадвал: Ерлар таназзули сабабларининг таъсири.Манба: Марказий Осиё Мамлакатлари Ташаббуси Доирасидага (ЕЗСБОМТ), Ер Заҳираларининг Самарадор Бошқаруви Бўйича Ўзбекистон Миллий Стратегияси Дастури. АБР 2006

19

83. Ер таназзули туб сабаблари биохилма-хиллик йўқолишига жавобгар сабабларга ўхшаш. Шу билан бирга ўзига хослиги ҳам бор. Асосий сабаблар орасида қуйидагиларни айтиш мумкин:

ўсимликшунослик ва чорвачиликнинг самарасиз, ҳалокатли усулларидан фойдаланишнинг кенг тарқалганлиги;

Хўжалик юритишнинг янги ва такомиллашган усулларини қўллаш учун билим ва кўникманинг йўқлиги;ёки

Уларни қўллашга рағбатнинг йўқлиги; Чорвачиликда анъанавий тажрибаларнинг ва мавжуд яйловлардан

бошqарган ҳолда фойдаланишнинг йўқотилиши; Яйловлар ва ем-хашак етиштириш учн етарли ерларнинг йўқлиги; Такомиллашган инфратузилма (дренаж, қудуқ ва ҳ.к.)нинг йўқлиги; Маҳаллий аҳолининг ҳамма учун фойдали натижаларга эришиш

мақсадида кооперациялашиш/уюшишни билмаслиги ёки бунга рағбатнинг йўқлиги;

ўрмон заҳираларидан фойдаланишнинг боҚдорчилик, ўрмонларни тиклаш каби анъанавий услубларининг йўқолиши;

Ёғочни ёқилғи сифатида тежамай ишлатиш, мавжуд ускуна ва уйларнинг самарасизлиги;

Вазиятни ўнглаш учун молиявий ресурсларга етиша олмаслик; Қонунчилик ва ташкилий ишлардаги бўшлиқлар; Бошқалар.

84. Айнан кўрсатилган сабаблар билан курашиш ерларнинг таназзулга учрашини тўхтатишга сабаб бўлиши мумкин ва маҳаллий аҳолига соғлом, ҳосилдор ерларга эга бўлиб, ҳаёт фаолияти учун муносиб шароит яратишига кўмаклашиш мумкин.3.2.3. Иқлимнинг ўзгаришиЎзбекистоннинг Иқлим ўзгариши муаммосига қўшган ҳиссаси85. Иқлим ўзгариши муаммолари – глобал муаммо. Зарар фақатгина миллий табиат тизимигагина етказиладиган ва натижалари мазкур мамлакатнинг ўзидагина сезиладиган Атроф-муҳитмуаммоларидан фарқли ўлароқ, Иқлим ўзгарганда, бир миллий тизимга эмас, глобал тизимга зарар етказамиз ва натижалар барча мамлакатлар орасида тақсимланади. Шундай қилиб, барча мамлакатлар бу муаммолар “сандиҚига” ўз ҳиссасини қўшади ва Иқлим ўзгаришидан барча мамлакатлар истисносиз зарар кўрадилар ва жабрланадилар. “Иқлим ўзгариши” муаммосининг ўзи кўплаб тамойиллар орқали акс этади (ҳаморатнинг умумий кўтарилиши, ёҚингарчиликнинг умумий ҳажми ва тақсимланишининг ўзгариши, табиий офатлар, сув танқислиги ва ҳ.к) ва муаммонинг шунга ўхшаш талқинини кўплаб матн ва бошқа нашрларда (масалан, Ал Горанинг “Ноқулай хақиқат” фильми) кўриш мумкин.86. Иқлимнинг ўзгариши атмосферага иссиқхона газларини ташлаш сабабли юзага келади, улар ўз навбатида анъанавий углеводород нефть, кўмир, газ ёқилғисини ишлатиш натижасида пайдо бўлади. ҳозирги кунда афсуски, иссиқхона газларини атмосферага ташлаш камайиш ўрнига кўпайиб бормоқда. 1990 йил билан солиштирганда 2000 йилда иссиқхона газларини ташлаш 11% га кўпайган ва 1 йилда 205 млн. тонна углеводород ёқилҚиси эквивалентига тенг келди.

20

87. Иқлим ўзгаришининг асосий сабабчиси энергетика сектори ҳисобланади. Улар иссиқхона газларининг Ўзбекистонга тўғри келадиган улушнинг 87% ни ташлайди. Ўзбекистон иқтисодиёти бир йилда 48 млрд. Квт/соат эл. энергия ишлаб чиқаради, булардан 90% углеводород ёқилҚисини ишлатувчи эл. станцияларга тўғри келади. Шу билан бирга, углеводород ёқилғисини ишлатиш камми, кўпми Маъқул иссиқлик балансига эга, газнинг улуши 84,7% дан 87,3% гача, мазутнинг улуши 11,1% дан 8,3% ва кўмир ишлатиш 4.2%дан 4.4% ни ташкил этади. 88. Энергия истеъмол қилиш самарадорлигининг индикатори Ўзбекистонда бутун дунё бўйича энг паст. Глоблар Трендлар маълумотларига кўра, 1999 йилда 1990 йилдагига нисбатан Ўзбекистонда ИЯМ нинг 1 доллари учун 941% кўп энергия ишлатилган, бошқача қилиб айтганда, Ўзбекистонда 1 долларлик маҳсулот ёки ҳизмат ишлаб чиқариш учун 1990 йилдагига қараганда 10 марта кўп энергия ишлатилган12. Ўзбекистонда энергия ишлаб чиқариш углеводород ёқилҚисига асосланганлиги сабабли, энергия ишлатишнинг самарасизлиги, олдини олиш мумкин бўлган бир вақтда иссиқхона газларини атмосферага ташлаш даражасининг пропорционал кўпайиши демакдир. Шундай қилиб, энергия ишлатиш самарадорилигини ошириш, Ўзбекистон ташлайдиган газларнинг умумий қийматини камайтиршда муҳим роль ўйнаши мумкин, бу бизнинг БМТ нинг Иқлим ўзгариши бўйича тасдиқлаган конвенцияси бўйича мажбуриятимиз ҳисобланади.

1-схема: Осиёда ИЯМ бирлигига энергиянинг ишлатилиши, 2000 ва 2004 йиллар нефть эквивалентида 1,000 долларнинг паритет харидорлик қобилиятига килограммларда солиштирма маълумотлар.

12 ¤рта Осиё ва Тинч океан региони учун 2008 йил 7 апрелга бґлган маълумот. http://earthtrends.wri.org/pdf_library/country_profiles/ene_cou_860.pdf

21

Манбаъ: БМТ ҳайъатининг расмий веб-сайти ҳttp://www.unescap.org/stat/data/syb2007/27-Energy-supply-and-use-syb2007.asp89. Шу билан бирга Ўзбекистон ҳозирги кунда qайта тикланaдиган энергиянинг жуда катта потенциалига эга. Биринчи ўринда қуёш энергияси потенциали туради, экспертлар баҳолашига кўра, у 50973 млн. тонна нефть эквивалентига тенг, шулардан 176,8 млн. тонна нефть эквивалентига ҳозирги кунда техник жиҳатдан эришиш мукин бўлган қувват. Бошқача айтганда, қуёш энергияси потенциали мамлактда углеводород ёқилҚисининг излаб топилган заҳирасидан катта. Аммо қатор сабабларга кўра, қайта тикланувчи энергия манбаалари Ўзбекистонда ривож топмаган.90. Потенциали бўйича қуёш энергиясидан кейинги ўринда шамол энергияси, кичик гидроэнергетика потенциали, биогаз ва геотермик энергиялар туради. Афсуски, Ўзбекистонда бу энергияларнинг батафсил таҳлили ўказилмаган. Аммо мамлакатда энергетик хавфсизлик бўйича давлат мақомида қарорлар қабул қилишга етарли маълумот бера олувчи лойиҳалар амалга оширилмоқда. Мисол қилиб Тошкент вилоятидаги фермада биогаз қурилмасини ўрнатиш бўйича БМТ лойиҳасини айтиш мумкин. Энергиянинг муқобил манбаъларини ишлаб чиқиш Ўзбекистондан иссиқхона газларининг ташланиши даражасини камайтиришга олиб келган бўларди.Иқлим ўзгариши муаммоларининг Ўзбекистон учун оқибатлари91. Ўзбекистон иссиқхона газларининг атмосферага ташланишини кўпайишига сабаб бўлган ва ҳозирда буни камайтиришга ҳаракат қилаётган мамлакатлардан бири экан, ишонч билан айтиш мумкинки, у Иқлим ўзгариши муаммоси кескин акс этадиган мамлакатлардан бири бўлиб қолади. Бунинг натижалари деб қуйидагиларни айтиш мумкин:

Сув заҳираларининг кескин тақчиллиги; Ўртача ҳаморатнинг кўтарилиши; ЁҚингарчиликнинг нотекис бўлиши, узоқ вақт ёҚинсизлик ва

қурҚоқчилик, бир мартада ҳаддан ортиқ ёҚин тушиши; Јишлоқ хўжалиги учун мувофиқ ўсимликларнинг буткул ўзгариши; Аҳоли соғлиғининг ҳаморат ўзгариши билан боғлиқ муаммолари; Флора ва фаунанинг кўпчилик турлари яшаш жойининг қайта

тақсимланиши, яъни экологик жараёнларнинг, табиат берадиган маҳсулот ва фаолиятнинг тубдан ўзгариши

Чўллашиш жараёнининг кучайиши, демакки яшаш ва хўжалик юритишга яроқли ерларнинг камайиши;

Иқтисодиёт сектори таъсирининг қайта тақсимланиши; Олдиндан тахмин қилиш қийин бўлган бошқа оқибатлар.

92. Ўзбекистон Иқлим ўзгариши оқибатида кўриши мумкин бўлган иқтисодий зарарни чамалаш ишлари олиб борилган эмас, аммо мамлакат иқтисодиёти учун оқибатлари ҳалокатли бўлиши мумкин.Ўимоясиз гуруҳ93. Ушбу матнда биз энергиянинг етарлилиги ва мунтазамлиги жиҳатидан ҳимоясиз гуруҳлар ҳақида тўхталмоқчимиз. Жамиятнинг турли гуруҳларига Иқлим ўзгаришининг мумкин бўлган оқибатларининг тавсифи, РХИК Иккинчи Миллий Хабарларда айтиб ўтилган бўлиб, бу хабарлар яқин орада кенг омма учун маълум

22

бўлади. КГД контекстида айнан энергияга етишиш муаммоси аҳолининг катта гуруҳи учун ҳимоясизлик тамойили ҳисобланади. 94. Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт Вазирлигининг 2000 йил маълумотларига кўра, Ўзбекистонда миллий электр тизимига уланмаган 1500 аҳоли пункти мавжуд. Булар асосан чекка аҳоли пунктлари бўлиб, уларни тизим орқали эл. энергия билан таъминлаш транспорт харажатлари, аҳолининг тўлов қобилиятининг пастлиги ёки тўловларни йиҚиш қийинлиги сабабли рентабелли эмас. Бундан ташқари кўпгина жойларда, айниқса қиш кунлари эл. энергиянинг ўчиб қолиш ҳоллари тез-тез рўй бериб туради, яъни энергия таъминоти мунтазам эмас.95. Энергияга етишиш имконияти кўп жиҳатдан қишлоқ ривожланишининг бевосита ва билвосита гарови бўлиб, ҳизмат қилади. Энергиядан фойдаланишниг номунтазамлиги, углеводород ёқилҚиларни ташиб келтириш харажатларининг катталиги, жойлардаги қайта ишлаш саноатини ривожланишдан тўхтатиб туради ва бошқа мунтазам ва турҚун энергия зарур соҳаларни ҳам, масалан иссиқхона хўжалигининг, сутни қайта ишлаш каби, ривожлантирмайди. Јишлоқда саноатнинг ривожланмаганлиги кишилар ижтимоий мақомига таъсир этиб, даромад олиш имкони танловини деҳқончилик ва чорвачилик доирасида қисқартиради. Танлаш имконияти чегараланганлиги сабабли сони ортиб бораётган қишлоқ аҳолиси бутунлай чорвачиликка жалб этилган, бу эса юқорида айтилганидек ерлар таназзулининг ва биохилма-хилликнинг йўқолишига асосий сабаб бўлади. 96. Энергия таъминоти мунтазам эмаслигининг билвосита натижаларидан бири дарахтлар ва бутазорларни ўз-ўзини ёқилҚи билан таъминлаш мақсадида кесиб олинишидир. Ёз мавсумида бундай юклама катта эмас, чунки ёқилҚи асосан овқат пишириш учунгина керак, қиш мавсумида уйларни иситиш учун катта кўламда дарахт ва буталар кесилади. ўрмонсизланиш ерларнинг таназзулга учраши ва биохилма-хилликнинг йўқолишида катта аҳамият касб этади. Бир вақтнинг ўзида бу ерли аҳоли учун даромад манбаъларини йўқотишга олиб келади: чорва учун яроқли яйловларнинг камайиши, ўрмоннинг ёҚочмас маҳсулотларидан олинадиган даромад, экотизимнинг эстетик жиҳатидан жозибадорлик томонидан олиниши мумкин бўлган даромад ва бошқаларнинг йўқотилиши.97. Шундай қилиб мунтазам энергияга етишиш имкониятининг йўқлиги, мазкур ҳолатда шаҳам аҳолисига нисбатан ҳимоясиз бўлган қишлоқ аҳолисининг иқтисодий ва ижтимоий ривожланишида катта аҳамиятга эга.3.2.4. Трансчегара сувларининг ҳимояси98. Соғлом экотизимнинг муҳим элементларидан бири-меъёрида фаолият юритадиган турли сув объектлари/артериялари ҳисобланади: дарёлар, кўллар, сувости сувлари, денгизлар ва бошқалар. Сув заҳираларини бошқариш ва улардан фойдаланиш ниҳоятда комплекс масала ва кўпинча истеъмолчилар: мазкур ҳудуддаги оддий истеъмолчилар, шунингдек сув заҳираларини у ёки бу йўл билан бўлиб олувчи давлатлар орасида қатор келишмовчиликлар ва зиддиятларни келтириб чиқаради. ГЭЖ мамлакатларга мазкур муаммоларни ечишда ўз ёрдамини таклиф этиш имконига эга.

23

4. ГЭЖ КГД нинг дастурий қисми99. ГЭЖ КГД – номланишининг ўзиёқ унинг йўналишидан далолат беради. Номдаги асосий сўзлар қуйидагича:

Грант – дастур орқали грантлар, яъни беҚараз молиявий ёрдам берилади; Кичик – дастур орқали кичик грантлар берилади, яъни ҳукумат томонидан

амалга ошириладиган йирик лойиҳалар ва дастурларга эмас, муайян жойда истиқомат қилувчи кишиларнинг маҳаллий ташаббусларига йўналтирилган бўлади;

Глобал Экологик Жамғарма – ташаббуслар маҳаллий характерга эга бўлгани ҳолда уларнинг натижаси глобал фойдани кўзда тутиши керак. Бундан ташқари бу фойда табиий муҳитни яхшилашга йўналтирилган бўлиши керак. Маҳаллий ташаббуслар кўламига кўра чекланган бўлгани ҳолда улар глобал экологик фойда келтириши осон кечади, булар – ҳам қандай биологик турни сақлаш бутун глобал экотизим учун фойдали; иссиқхона газлари чиқарилишининг олдини олиш бутун сайёрамиз учун фойдали; саҳроланишга қарши курашиш ва ернинг саломатлигини сақлаш бутун сайёрамизга фойда келтиради ва бошқа ерларга қўшимча босимнинг олдини олади; ва ҳ.з. Кўриб чиқилаётган барча мавзулар глобал таъсирга эга бўлгани сабабли улар халқаро конвенциялар ва ГЭЖ иши предметига айланди.

100. Шу сабабли ГЭЖ КГД учун аввал бутун дастур томонидан фойдаланилган қуйидаги шиор тавсия этилиши мумкин:

КўЛАМЛИ ФИКРЛА – МАЎАЛЛИЙ САҚЛА101. Юқорида айтилганларни эътиборга олган ҳолда ГЭЖ КГД нинг мақсадини қуйидагича ифодалаш мумкин:

Маҳаллий кишилар кучи билан атроф-муҳитни сақлаш ва тиклашга йўналтирилган маҳаллий ташаббусларни амалга ошириш орқали глобал табиий муҳитни яхшилашга кўмаклашиш, айни пайтда аҳолининг

фаровонлигини оширувчи барқарор табиатдан фойдаланиш тажрибасини жорий этиш ва оммалаштириш 102. КГД га қўшилган янги мамлакат сифатида Ўзбекистон ГЭЖ нинг 4-амалиёт босқичи даврида мамлакатда Ўзбекистонда ГЭЖ КГД мақсадларига эришишга йўналтирилган маҳаллий аҳоли ташаббусларини жонлантириш мақсадида ГЭЖ КГД ни йўлга қўйиш ва амалга ошира бошлаш вазифасини қўяди. 103. ГЭЖ КГД Ўзбекистонда атроф-муҳитни соғломлаштириш учун зарур бўлган барча фаолият йўналишларини қамраб ололмайди. Кўп сонли эҳтимолий фаолликлар ёки КГД ваколатига кирмайди, ёки КГД ресурслари чекланганлиги туфайли мавжуд ечимларни амалга оширишишга қодир эмас. Шу сабабли

24

Ўзбекистонда ГЭЖ КГД ҳам бир алоҳида мавзули соҳа бўйича 4.1 секцияда кўрсатилган аниқ белгиланган йўналишлар бўйича лойиҳаларни амалга оширади. 104. Барча мавзули йўналишларда лойиҳаларни амалга оширишда Ўзбекистонда ГЭЖ КГД фаолияти тамойиллари барча учун умумий ҳисобланади. Улар қуйидагича:

муайян, алоҳида олинган жойда атроф-муҳитни яхшилаши мумкин бўлган аниқ натижаларга эришишга йўналтирилганлик;

Ўзбекистонда ГЭЖ КГД лойиҳалари муаммоларнинг оқибатини тугаллашга эмас, сабабини излашга йўналтирилган бўлиши лозим;

Лойиҳалар алоҳида шахс (лар) томонидан фойда олишга эмас, бутун ҳамжамият манфаатларига йўналтирилган бўлиши лозим;

Барча лойиҳалар кучли асосга эга бўлиши лозим, токи у ГЭЖ КГД қўллаб-қувватлаши тугаганидан сўнг ҳам ишни давом эттириш имконини берсин, яъни барқарор бўлмоҚи лозим;

Лойиҳалар жорий ишлар ҳолатига ва ушбу жойда мавжуд бўлган табиий ресурсларни бошқаришга ёндашувга нисбатан инновациявий бўлиши керак. Бошқача айтганда, ГЭЖ КГД лойиҳалари жисмоний инфратузилмани таъмирлашни мақсад қилиб қўйган лойиҳаларни молияламайди;

Ўамкорликни ўрнатиш ва ривожлантириш учун лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишга аҳолининг барча дахлдор қатламлари ва ташкилотлар (эркаклар, хотин-қизлар, катта ёшдагилар, амалдорлар, оддий ишчилар, маҳаллалар ва ҳокимиятлар ва ҳ.з.лар) жалб этилиши керак;

Лойиҳани бошқа ҳамжамиятлар томонидан такрорлаш имконияти мавжуд бўлиши керак;

Лойиҳалар маҳаллий ҳамжамиятлар салоҳиятини оширишга ҳизмат қилиши керак;

яна таклифлар борми?

4.1. Ўзбекистонда ГЭЖ КГД мавзули нуқтаи назар105. Ўзбекистонда ГЭЖ КГД ГЭЖ томонидан белгиланган ва Ўзбекистонда қўлланилиши мумкин бўлган мавзули соҳаларда амал қилади. Хусусан, буларга қуйидагилар киради:

(a) Биохилма-хилликни сақлаш;(b) Тупроқнинг емирилиши ва саҳролашишнинг олдини олиш; ва (c) Иқлимнинг ўзгариши ва унинг оқибатларига мослашиш.

106. Ўзбекистон ГЭЖ дан барқарор органик ифлослантирувчилардан фойдаланиш оқибатида инсон саломатлиги ва экотизим саломатлигига салбий таъсирнинг олдини олиш бўйича ГЭЖ дан кўмак олиш ҳуқуқига эга эмас, чунки мамлакат тегишли конвенцияни имзоламаган ва ратификация қилмаган.107. Айни пайтда ГЭЖ КГД нинг қўшимча соҳаси “салоҳиятни ошириш” бўлиб, у бошқа мавзули соҳаларда натижаларга эришиш учун асос солувчи соҳа ҳисобланади. ГЭЖ КГД мақсадлари учун салоҳиятни ошириш деганда Ўзбекистонда қуйидагилар тушунилади:

Ўзбекистонда ГЭЖ КГД мақсадларига эришиш учун муайян жамоат институтлари ва алоҳида индивидуумлар томонидан инсон билимлари, кўникмалари ва муносабатларини ривожлантиришга йўналтирилган фаолияти.

25

108. Ўзбекистонда ГЭЖ КГД учун яна бир мавзули соҳа бўлиб «ресурсларни интеграцияланган бошқаруви» ҳисобланади. Моҳиятан, бу соҳа шуни назарда тутадики, лойиҳа Дастур учун қабул қилинган ва юқорида кўрсатилган бир неча мавзули соҳаларга тааллуқли бўлади. Бунда лойиҳада унинг аниқ йўналишини аниқлаш мураккаб кечади.109. Ўзбекистонда ГЭЖ КГД нинг дастурий йўналиши қуйидаги кўрсатилган натижаларга эришишга интилиш ҳисобланади. Ушбу рўйхат Ўзбекистонда ГЭЖ КГД фаолиятининг энг устувор ва қулай йўналишларини қамраб олган бўлиб, айни пайтда бу дастур санаб ўтилган натижалар ва вазифаларга мос келмайдиган ноёб лойиҳавий таклифларни рад этишини англатмайди. 110. Қолган ҳолларда тақдим этилаётган лойиҳалар қуйида кўрсатилган фаолиятнинг фокус йўналишларига мос келиши лозим.

1-натижа: Маҳаллий аҳоли фаолияти турларининг экотизимлар ва энг муҳим биологик турлар истиқомат қиладиган жойларга таъсири қисқартирилган

Ушбу натижа ГЭЖ КГД нинг – биохилма-хилликни сақлаш мавзули соҳасига мос келади. Ушбу натижага эришиш учун Ўзбекистонда ГЭЖ КГД мазкур стратегиянинг 69-бандида келтирилган биохилма-хилликка таҳдидларни бартараф этишга қаратилган қуйидаги вазифаларни қўяди:1.1 вазифа: Қишлоқ хўжалиги экинларига оид ва бошқа томорқаларнинг

Ўзбекистоннинг муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудларига ва энг муҳим биологик турларнинг яшаш жойларига (ЭМБТЯЖ) тарқалишининг олдини олиш, 1.3 вазифага алмаштириш.

Ўзбекистоннинг муҳофаза қилинадиган ҳудудлари мамлакатда биохилма-хилликни сақлаш ўчоҚи ҳисобланади. Шунинг учун ҳозирги пайтда мамлакатнинг асосий вазифаларидан бири «МҚТҳ да мавжуд бўлган биохилма-хилликни сақлаш» ҳисобланади. Энг муҳим таҳдидлардан бири-қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, яъни қишлоқ хўжалигида фойдаланиш учун янги ҳудудларни ажратиш ҳисобланади. КГД вазифаси – бундай кенгайишнинг олдини олиш ва имкони борича МҚТҳ атрофидаги ҳудудларни, ёки ЭМБТЯЖ ни тиклаш ҳисобланади. Бунда парранда ва ҳайвонларнинг ёввойи турлари яшашига яроқли бўлиши керак.ГЭЖ КГД ҳудудларни тақиқлаш керак, деган тамойилга асосланиши керак. Фойдаланиладиган ҳудудлар маҳаллий аҳолига даромад манбаи сифатида керак. Уларни олиб қўйиш билан иш битмайди. Шу сабабли фаолиятнинг муқобил турларини, фойдаланилаётган МҚТҳ атрофида ва ЭМБТЯЖ да қўлланилаётган фаолият турларига нисбатан муқобил ёндашувлар/тажрибаларни жорий этиш ҳисобланади. Янги таклиф қилинаётган фаолият турлари ёки шу фаолиятга ёндашувлар ҳимояланаётган МҚТҳ ёки яшаш жойлари экотизимига яққол фойда келтириши керак. 1.2 вазифа: Таназзулга учраган экотизимларни, шунингдек, биохилма-хиллик

томонидан тақдим этиладиган вазифалар ва ҳизматларни тиклаш ва ривожлантириш

Ушбу вазифа биохилмахиллик объектларини сақлаш ва улардан барқарор фойдаланиш учун яроқли бўлган мавжуд ҳудудларни тиклаш ёки яхшилаш мақсадини кўзда тутувчи лойиҳаларни қўллаб-қувватлашга йўналтирилган. Бу вазифа нафақат ҳудудлар ва биологик мажмуаларнинг жисмонан тикланишини, айни пайтда ушбу ҳудудлар бошқаруви яхшиланишини ҳам кўзда тутади.Ушбу иш экологик яхлитлик ва тикланаётган ҳудудлар ўртасидаги алоқасиз маъносиз бўлар эди. Шу сабабли тақдим этилаётган лойиҳалар шуни назарда

26

тутиши керакки, тикланаётган ҳудудлар мавжуд МҚТҳ ичида, қонунчиликда йўл қўйилган тақдирда, унинг атрофида (ёки яқинида), ёки ҳанузгача энг муҳим биологик турлар яшаши учун яроқли бўлган табиий мажмуалар яқинида жойлашган бўлиши афзал ҳисобланади.Бундан ташқари бу вазифага таназзулга учраган ҳизматлар ва функцияларни тиклашни назарда тутади, бу эса экотизимнинг соғломлигига ижобий таъсир кўрсатади.1.3 вазифа: Биохилма-хиллик яшаши учун мўлжалланган мавжуд табиий ҳудудлар,

шунингдек биохилма-хиллик маҳсулоти ва ҳизматларига босимни камайтирувчи ҳам қандай фаолият турларини ривожлантириш

Ушбу вазифа табиий шарт-шароитда яшовчи биохилма-хиллик ресурсларидан фойдаланишни ҳамжамиятлар томонидан яратилган ресурсларга алмаштиришга қаратилган. Бошқача айтганда, ёввоий шарт-шароитда етиладиган табиий биологик ресурсларни қисқартириш учун КГД лойиҳалари ўзларининг ўхшаш ресурсларин ишлаб чиқаришга йўналтирилади. Қўшимча равишда бу вазифа аввалги хўжалик фаолиятини маҳаллий аҳоли бандлигининг муқобил вариантларига алмаштиришни кўзда тутади. Улар кўпроқ даромад келтириши ва табиий экотизимларга тикланиш имконини бериши мумкин. ўрмончилик бўйича Нурота лойиҳаси бундай алмашишга намунавий мисол бўла олади13. Мазкур мисолда кўрсатилган боҚ экиш ва ўрмон тузиш, маҳаллий халқнинг ўрмон маҳсулотларига бўлган талабларини тўлиқ қондириб, аввалари табиий ўрмонлар зиммасига тушган зўриқишни камайтиради ва ерли халқ учун анча салмоқли қўшимча даромад манбаи бўла олади.

Биохилма-хилликнинг табиий ресурсларга босимни камайтиришга мисол сифатида мавжуд ресурслардан фойдаланиш бўйича барқарор амалиётларни ривожлантиришни келтириш мумкин. Улар ресурслардан фойдаланиш билан бирга уларни тиклаш ва кўпайтириш имконини беради.

2 натижа: Маҳаллий аҳоли томонидан энергиядан фойдаланиш оқибатида иссиқхона газлари чиқарилиши камайтирилди

Маҳаллий аҳоли томонидан энергиядан фойдаланиш оқибатида ҳосил бўладиган чиқиндиларни камайтириш орқали глобал Иқлим тизимига таъсирни камайтиришга йўналтирилган. КГД ўз олдига саноатда, энергия тақсимлаш тармоқларида чиқиндиларни камайтириш вазифасини қўймайди, зеро бунда давлат аралашуви ва чуқур ўйланган ҳуқуқий тартибга солиш талаб қилинади. ГЭЖ КГД нинг бу борадаги йўналиши одамлар томонидан бевосита энергияни истеъмол қилиш жараёнида чиқиндиларни камайтириш билан шуҚулланишдан иборат. Бундан кўзланган мақсад мавжуд энергия манбаларидан фойдаланиш самарадорлигини оширишдан иборат. Бунга иккита йўналишни ривожлантириш орқали эришиш мумкин: 1) жойларда энергиядан фойдаланиш энергия-самарадорлигини ошириш; 2) маҳаллий аҳоли томонидан энергия олишнинг муқобил манбаъларини жорий этиш. 2.1 вазифа: Маҳаллий аҳоли томонидан энергиядан фойдаланиш бўйича энергия-

самарадор амалиётлар/ёндашувларни намойиш этиш ва оммалаштириш

13 Тґлиі номланиши – БМТ РД нинг “Ўзбекистонда биотурли-туманликни саілаш модели сифатида Нурота-Јизиліум биосфера резерватининг яратилиши” лойиҳаси. Лойиҳа орқали маҳаллий аҳолини таббий ресурслардан барқарор фойдаланиш бўйича кўп сонли ёндашувларни, шу жумладан, маҳаллий ўрмонни тиклашга ёндашувларни тест синовидан ўтказди.

27

Кўпинча аҳоли энергиядан фойдаланишни камайтириш учун қўлланилиши мумкин бўлган усуллари, йўллари ҳақида хабардор эмас. Бундан ташқари, Ўзбекистонда энергия ташувчиларининг нархи анча юмшоқ – давлат томонидан субсидияланади ва кўпчилик энергиядан фойдаланишни қисқартириш учун етарли асосга эга эмас, чунки уларнинг энергия сарфи вақтига кўра тақсимланган. Энергия самарадорлиги ошган тақдирда кўпинча бир вақтда амалга ошириладиган инвестициялар талаб қилинади, улар бир қарашда одамлар кундалик асосда амалга оширадиган энергия харажатларидан бир неча баробар юқори бўлади. Шунга қарамай, шуни кўрсатиш зарурки, энергия самарадорлик нафақат табиатни муҳофаза қилиш нуқтаи назаридан, балки иқтисодий нуқтаи назардан ҳам муҳим аҳамиятга эга.Шу муносабат билан ушбу вазифа уйларнинг иссиқлик самарадорлигини, маиший жиҳозлар, иситиш асбоблари, овқат тайёрлаш жиҳозлари самарадорлигини ошириш орқали энергия самарадорлигини ошириш бўйича лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишни таклиф этади.ГЭЖ КГД одамлар томонидан осон қабул қилинадиган, кундалик хўжалик юритиш тажрибасида энергия самарали технологияларни қабул қилишдан аниқ фойдани намойиш этувчи ҳамда оммалаштириш учун қулай бўлган лойиҳаларни қўллаб-қувватланиши тамойилий муҳим аҳамиятга эга. 2.2 вазифа: Маҳаллий аҳолининг зарурий эҳтиёжларини қондириш учун энергия

ишлаб чиқариш бўйича муқобил тажрибалар/ёндашувларни намойиш этиш ва оммалаштириш

Ҳозирги пайтда Ўзбекистон аҳолисида муқобил энергия манбаъларидан фойдаланиш бўйича зарур билимлар тажриба ва кўникмалар етишмайди. Айни пайтда муқобил энергия манбаъларидан фойдаланишнинг кўп вариантлари мавжуд бўлиб, уларни техник жиҳатдан амалга ошириш ва фойдаланиш усуллари қулай ва молиявий жиҳатдан фойдаланиш имкониятлари мавжуд.БМТ РД ва бошқа халқаро ташкилотлар, турли элчихоналарнинг маҳаллий ташаббуслари ва ҳ.з. муқобил энергия манбаларини намойиш ва жорий этиш бўйича бир қатор синов лойиҳаларини амалга оширди. Муқобил манбалардан маҳаллий шарт-шароитларда фойдаланиш бўйича етарлича тажриба мавжуд. Аммо бу тажриба етарли даражада тарқалмай, моҳиятига кўра кам сонли бўлиб қолмоқда. Буларни эътиборга олган ҳолда ГЭЖ КГД мақсади бу борада мавжуд тажрибани жамлашга ва КГД лойиҳалар орқали кенг кўламда тарқатишга қаратилади.Бундан ташқари ГЭЖ КГД Киото баённомасининг Соф Ривожланиш Механизми (СРМ) лойиҳаларини ишлаб чиқишга ва амалга оширишга йўналтирилади. Улар йирик сармоядорлар учун жозибадор эмас, аммо маҳаллий одамлар учун ижтимоий-иқтисодий фойдага эришишда кенг салоҳиятга эга. СРМ нинг кичик лойиҳалари СРМ дастурларга айлантирилиши мумкин. ГЭЖ КГД мақсади - кенг кўламли ижтимоий йўналишга эга СРМ дастурларини ишлаб чиқиш ав амалга оширишга кўмаклашувчи ҳам қандай ташаббусларни ривожлантиришга кўмаклашади.

3 натижа: Иқлим ўзгаришига таъсирчан бўлган аҳоли гуруҳлари келгуси ўзгаришларга тайёрланган

Агар сўз мослашиш ҳақида борадиган бўлса, биз Иқлим ўзгариши оқибатлари қандай бўлиши ва бундай оқибатлар биринчи навбатда кимларга таъсир кўрсатиши ва бундан кўп даражада азият чекадиган кишилар ким эканлигини аниқлаб олишимиз керак. Иқлим ўзгаришлари оқибатлари ва таъсирчан гуруҳлар ушбу стратегиянинг 91-97 бандларида кўрсатилган. Ушбу натижа Иқлим

28

ўзгаришларига ниҳоятда таъсирчан бўлган аҳоли гуруҳларининг Иқлим ўзгариши оқибатларига мослашиш лаёқатини оширишга йўналтирилган.Иқлим ўзгариши жамиятнинг бутун тузилмасига ва ижтимоий ҳаётга таъсир кўрсатади: биринчи навбатда, қишлоқ хўжалигига, иқтисодиётга, аҳоли саломатлигига, мамлакатнин ёввойи табитатига ва бошқа бир қатор соҳаларга таъсир кўрсатади. ўзгариб бораётган Иқлим ўзгаришларига мослашиш жамиятимиз учун нисбатан янги концепция бўлиб, шу сабабли бу борада КГД нинг мақсади маҳаллий даражада Иқлим ўзгаршларига тайёргарлик кўриш жараёнини намойиш этиш, бу борадаги тажрибани тарқатишдан иборат.3.1 вазифа: Иқлим ўзгариши салбий оқибатларининг олдини олиш ёки Иқлим

ўзгаришининг ижобий оқибатларидан катта фойда олиш учун маҳаллий аҳолининг билим ва кўникмаларини ошириш бўйича тажрибалар/ёндашувларни намойиш этиш ва оммалаштириш

Мослаштиришга оид лойиҳаларга мисол сифатида ГЭЖ КГД нинг бошқа мамлакатлардаги лойиҳаларини келтириш мумкин. Ушбу масала таъсир қиладиган соҳалар маҳаллий кишиларнинг табиий офатларга тайёр бўлиш салоҳиятининг кучайишига, ичимлик суви олиш хавфсизлигини оширишга, ёки келгуси сув ресурслари тақчиллиги нуқтаи назаридан қишлоқ хўжалиги мақсадлари учун сув истъмолини камайтириш, ушбу ҳудудда биомасса ишлаб чиқарилишини кўпайтириш орқали озиқ-овқат хавфсизлигини оширишга дахлдор бўлиши мумкин.

4 натижа: Јишлоқ жойларидаги аввалги таназзулга учраган ерларни сақлаш ва барқарор фойдаланиш мақсадлари учун тикланган

Ўзбекистонда таназзулга учраган ерлар кенг кўламли характерга ва кўп сонли туб сабабларга эга. Айни пайтда ГЭЖ КГД ерларнинг таназзулга учрашига қарши кураш соҳаси ҳам ниҳоятда кенг бўлиши мумкин. Давлат устуворликлари ирригация инфратузилмасини кенгайтириш ва ерлар мелиорацияси бўйича кенг кўламли тадбирларга йўналтирилган. КГД ишлов берилаётган ерларда кейинги таназзулнинг олдини олиш, яйловларни тиклаш ва чорвачиликнинг барқарор ривожланиш амалиётлари – яйлов экотизимлар ресурсларидан оқилона фойдаланиш чизмаларини жорий этиш, яйлов чорвачилиги амалиётини кенгайтириш, ветеринария ҳизматини яхшилаш, озуқа тайёрлаш ва ҳ.з.лар орқали давлат тадбирларининг самарадорлигига кўмаклашиши мумкин. Шу тарзда ушбу натижа икки соҳада: суғориладиган деҳқончилик ва чорвачиликда жамланади.4.1 вазифа: Агроэкотизим соғлиғини тиклашга кўмаклашувчи барқарорроқ бўлган

амалиётни намойиш этиш ва тажрибани оммалаштиришЈайроқ ерлар таназзулининг бош омили ерга ишлов бериш ва суғориш учун сувдан фойдаланишга оид самарасиз амалиёт билан боғлиқ. Ушбу вазифа доирасида ГЭЖ КГД мавжуд суғориладиган ерлардан фойдаланишнинг самарасиз тажрибаларини самарали – тупроқ ва сув ресурсларини тикловчи ва сақловчи тажрибаларга алмаштиради. Тахминий лойиҳалар ўз ичига ерларга нолга тенг ишлов бериш, ирригация усулларини ўзгартириш, биодренаж усулларидан фойдаланиш ва ҳ.з.ларни қамраб олиши мумкин. 4.2 вазифа: Яйловлардан фойдаланиш, озуқа ишлаб чиқиш ва/ёки зотдор

чорвачиликни юритиш тажрибасини яхшилаш.Ушбу вазифага жойларда қуйидаги соҳаларни оптималлаштириш ҳам киради:

Мавжуд яйловлардан оқилона ва самарали фойдаланиш, уларнинг қайта тикланиши ва чорвачилик учун кўп миқдорда биомасса бериши учун нималар қилиш керак?

29

Шахсий хўжаликлар, фермер ва деҳқонлар озуқа ишлаб чиқариш ва сақлаш, шунингдек, йилнинг турли мавсумларида чорва молларини тўғри боқиш кўникмасига эга бўлиши учун нима қилиш керак?

Аҳоли чорва молларининг унумдор зотларидан фойдаланиши ва бундай зотларнинг мавжуд генетик хилма-хиллигини сақлаш ҳамда кўпайтириш қобилиятига эга бўлиши учун нима қилиш керак?

5-натижа: Маҳаллий аҳолининг атроф-муҳит муаммоларини ҳал этиш борасидаги салоҳияти ошди

Мазкур стратегияни ишлаб чиқувчилар Атроф-муҳитбевосита яқин атрофда яшайдиган ва ушбу ресурслардан фойдаланаётган ёки назорат қилаётган аҳолига бевосита ёки билвосита моддий фойда келтирмас экан, уни асраб-авайлашнинг иложи йўқ деган фикрни билдирмоқда. Айни пайтда ресурслардан фойдаланиш тажрибасини ўзгартирадиган ҳам қандай тадбирни муаммони етарли англамай ва мавжуд табиатни муҳофаза қилиш муаммоларини ҳал этиш учун етарли билим ҳамда кўникмаларга эга бўлмасдан туриб, амалга ошириб бўлмайди. Шу боис маҳаллий аҳолининг Атроф-муҳитуларнинг ҳаёти ва фаолияти билан қанчалик боғлиқлиги, муҳимлиги масаласида билим даражасини ошириш, унинг емирилишига таъсир кўрсатадиган кучлар нималардан иборат эканини тушуниши Ўзбекистонда ГЭЖ Кичик грантлар дастурининг (КГД) муҳим жиҳати ҳисобланади. Шу муносабат билан КГД мамлакатда глобал экологик конвенциялар мақсад ва вазифаларини бажариш, яъни глобал табиий муҳитни асраб-авайлаш ва қайта тиклаш, барқарор ривожланиш тамойилларига амал қилиш борасида аҳоли салоҳиятини оширишга алоҳида эътибор қаратади. Жамиятимизнинг фаол ва мақсадли гуруҳлари, жамият етакчилари бундай мақсад ва вазифаларни рўёбга чиқаришда алоҳида ўрин тутади. Улар маҳаллий етакчилар, маҳаллий хотин-қизлар қўмиталари, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат ташкилотлари, масс-медиа ва бошқалар бўлиши мумкин. Айнан улар салоҳият, тушунча ва хабардорликни ошириш бўйича КГД фаолиятининг асосини ташкил этиши мумкин. 5.1 вазифа: Аҳолининг ГЭЖ тегишли соҳаларида КГД вазифаларини самарали

бажариш ва натижаларига эришиш имконини берадиган умумий хабардорлиги, билими, тушунчаси ва кўникмаларини яхшилаш.

Ушбу вазифага турли тренинглар, таълим дастурларини тайёрлаш ва ўтказиш, йўриқнома материалларни ишлаб чиқиш, ахборот лойиҳаларини тайёрлаш ҳамда амалга ошириш ва ҳоказолар киради. Салоҳиятни ошириш бўйича тадбирларни ўтказиш бошқа тегишли соҳа лойиҳасининг мантиқий доирасига кирса, улар ўша лойиҳаларга киритилиши лозим. Бу вазифа бевосита натижа сифатида биохилма-хилликни сақлаш, ерларнинг емирилишига қарши кураш ёки Иқлим ўзгаришининг олдини олиш ёхуд мослашиш бўйича бирон-бир хатти-ҳамакатларни амалга оширишни кўзда тутмайдиган лойиҳаларни кўриб чиқади. Олинган тажрибани жорий этишга йўналтирилган лойиҳалар ҳам ушбу вазифа доирасида кўриб чиқилиши даркор.

******************111. ГЭЖ КГД томонидан қўллаб-қувватлаш учун тақдим этиладиган лойиҳалар юқорида қайд этилган натижалардан ташқари мавзулараро хусусиятга эга бўлиши ва турли мавзуга оид вазифаларни бажаришни ўз ичига олиши мумкин.

30

112. Афсуски, трансчегара сувларни бошқаришни яхшилашга оид лойиҳалар Ўзбекистонда ГЭЖ КГД устувор дастурий йўналиши сифатида тақдим этилмаган. Негаки, мазкур турдаги муаммони ҳал этиш борасида маҳаллий аҳолининг потенциал лойиҳалари учун механизмлар кузатилаётгани йўқ. 4.2. Интеграциялашган масалаларКГД гендер жиҳатлари113. ГЭЖ Кичик Грантлар дастури Ўзбекистонда дастурнинг муваффақиятли амалга оширилиши учун гендер масалалар муҳим ўрин эгаллашини эътироф этади. Ўзбекистон билан боғлиқ ҳолатда ГЭЖ КГД лойиҳаларини илгари суриш, ишлаб чиқиш ва амалга оширишда хотин-қизларнинг иштирок этишга алоҳида эътибор қаратилиши лозим. ГЭЖ КГДнинг Ўзбекистондаги фаолияти тамойилларидан бири жинсий белгилар бўйича лойиҳаларни кўриб чиқиш ва Маъқуллаш жараёнларида бирон-бир камситишга йўл қўймаслик ҳисобланади. Таъкидлаш жоизки, ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчи қўмитаси таркибига дастурни амалга оширишда хотин-қизлар манфаатларини ҳимоя қилишини таъминлаш учун Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси вакили ҳам киритилган (ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчи қўмитаси ҳақида қуйида қаранг). Лойиҳа ҳужжатининг “маҳаллий аҳолининг иштироки ва манфаатларини таъминлаш” бўлимига қўшимча равишда гендер тенглик, шунингдек, уни таъминлашга доир амалий тадбирлар банди киритилади. Лойиҳа муваффақиятини баҳолаш кўрсаткичи рўйхатига хотин-қизлар ва эркакларнинг лойиҳани амалга оширишда иштироки даражасини ифодаловчи кўрсаткичлар ҳам қўшилади.Аҳоли турмуш шароитларини яхшилаш масалалари114. Юқорида қайд этилганидек, ГЭЖ КГД “маҳаллий аҳолини биохилма-хилликни сақлаш, Иқлим ўзгариши ва ерлар емирилишига таъсирни камайтириш масалаларига фаол жалб қилиш учун маҳаллий жамоаларга табиатдан фойдаланиш бўйича мавжуд ижтимоий-иқтисодий ва маданий амалиётга нисбатан реал иқтисодий асосланган муқобил альтернатива таклиф этилиши керак”лиги ҳақидаги тахминдан келиб чиқади14.115. Шу сабабли аҳоли турмуш шароитини яхшилаш масаласи ГЭЖ КГД айрим лойиҳалари ва барча дастурларининг муваффақияти ва барқарорлигининг асоси ҳисобланади. Бу борада дастурнинг асосий тамойили иқтисодий ривожланиш ва табиатни муҳофаза қилиш мақсадлари ўртасида ўзаро манфаатли вазиятлар, келишувни топиш ҳисобланади. Кўпинча айнан муайян жойда иқтисодий фаровонликни яхшилаш экотизим, унинг маҳсулотлари ва ресурсларига босимни камайтириш ва бундай экотизимнинг табиий ҳолатини қайта тиклашнинг бевосита сабаби саналади. Шу муносабат билан ҳам иқтисодий, ҳам ижтимоий турмуш шароитларини яхшилаш ГЭЖ КГД томонидан қўллаб-қувватланадиган лойиҳаларни танлашнинг асосий мезонларидан бири сифатида ҳизмат қилади.

5. ГЭЖ КГДни амалга оширишнинг операция доиралари116. Дастурни муваффақиятли амалга ошириш учун нафақат “ГЭЖ КГД нима қилиши”, балки “КГД буни қандай қилишини” аниқлаш муҳимдир. Шу боис ГЭЖ КГДнинг Ўзбекистондаги фаолиятининг барча процедура масалалари барча манфаатдор томонлар тушуниши учун батафсил баён этилган, тушунарли ва фойдаланиш учун осон бўлиши лозим. Бошқача айтганда, ГЭЖ КГД Ўзбекистонда ўз фаолиятининг асосий тамойили сифатида барча ишлари ва хатти-ҳамакатларининг ошкоралигини таъминлайди.

14 Қозоғистонда ГЭЖ КГД ифодаси, бизнинг фикримизча бу вазиятни аниқ акс эттиради.31

117. Ушбу бўлимда дастур мамлакатда ГЭЖ КГД фаолиятининг операция асосларини, яъни лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва танлаш учун зарур тамойил ва мезонлар, тадбирлар, лойиҳа жараёнлари, лойиҳа турлари, лойиҳа аризалари шакли, Ўзбекистонда КГДни бошқариш тартибини баён қилади.

5.1. Мамлакатда ГЭЖ КГДнинг ишлаш тамойиллари118. Ўзбекистонда ГЭЖ КГДни амалга ошириш жараёнида ГЭЖ даражасида қабул қилинган ва Маъқулланган кўплаб тамойилларга амал қилиш лозим. Бунда глобал даражада қабул қилинган ва Дастур фаолиятига тааллуқли тамойиллар ва Дастур учун миллий даражадаги қабул қилинган тамойиллар ҳам мавжуд. Дастур фаолиятининг глобал тамойиллари119. ГЭЖ КГДнинг Ўзбекистонда фаолият юритиши, демак, ГЭЖ КГД барча лойиҳалари бутун дунёда КГД учун қабул қилинган қуйидаги асосий тамойилларга мос келиши лозим:ГЭЖ КГД лойиҳалари натижа сифатида глобал экологик фойда, Атроф-муҳитучун фойда келтириши лозим, Атроф-муҳитҳолатига ҳеч қандай таъсир кўрсатмаслиги керак. Бошқача айтганда, агар лойиҳа атроф-муҳитни яхшилашни асосий натижа сифатида ўз олдига мақсад қилиб қўймаса, у ГЭЖ КГД учун эмас;

Нодавлат ташкилотлар ГЭЖ КГД дан грант ёрдамини олувчилардир – мазкур стратегия 35-бандида нодавлат ташкилотлар тушунчасини аниқ белгилаган. Тижорат ёки давлат ташкилотлари ГЭЖ КГД ёрдамини олувчиси ҳисобланмайди, аммо ГЭЖ КГД нинг ҳам қандай лойиҳаси ҳамкори бўлиши мумкин.

Мақсадли фойда олувчиларнинг лойиҳасини ишлаб чиқиш ва амалга оширишдаги иштироки - ГЭЖ КГД маҳаллий аҳоли томонидан соғлом атроф-муҳитдан фойда олишга қаратилган. Демак, аҳолининг иштироки ГЭЖ КГД ҳам қандай лойиҳаси муваффақиятининг асосий элементи ҳисобланади.

Оқибатларни эмас, сабабларни бартараф этиш. Лойиҳани Маъқуллашнинг асосий шарти ёмон тажрибалар оқибатларини эмас, балки муаммонинг асосий сабабларини бартараф этиш орқали экологик муаммони ҳал этиш ҳисобланади. Муаммо пайдо бўлишига сабаб бўлган инфратузилмани таъмирлаш/қайта тиклашга қаратилган лойиҳалар ГЭЖ КГД томонидан қўллаб-қувватланмайди. Муаммони яшириш, орқага суришни ўз олдига мақсад қилган лойиҳалар ҳам ГЭЖ КГД томонидан Маъқулланмайди. Дастурнинг Қояси – табиатдан фойдаланиш бўйича аввалги беқарор тажрибалардан фарқ қиладиган инновация тажрибаларини намойиш этиш ва ривожлантириш.

Замонда барқарорлик - ГЭЖ КГД бир марталик ташаббусларни қўллаб-қувватлашга йўналтирилмаган. Дастур лойиҳаларининг мақсади – вазиятга узоқ муддатли ижобий таъсир кўрсатишдан иборат. Шу боис ариза берувчилар лойиҳа натижалари ГЭЖ КГД лойиҳаси ниҳоясига етгандан сўнг ҳам давом этишини исботлаши керак.

Грант миқдори 50 000 АЈШ долларидан ошмаслиги керак. Жами грант ёрдами АЈШ долларига тенг миллий валютада берилади.

ГЭЖ КГД асосий молиялаш маблағларини ажратмайди - ГЭЖ КГД грант ёрдами қўшимча ҳисобланади. Бу ГЭЖ КГД у ёки бу лойиҳани амалга ошириш учун етмаётган маблаҚни ажратишидан дарак беради. ГЭЖ КГД томонидан молиялаш миқдори лойиҳа маблаҚи миқдорининг 50 фоизини ташкил этади. Бунда лойиҳа умумий маблаҚи миқдорига натура шаклидаги омонатлар (меҳнат, шахсий техника, материалдан фойдаланиш), бошқа донорлар

32

омонатлари, ариза берувчилар ва ҳамкорларнинг бевосита лойиҳа натижаларига эришиш учун йўналтириладиган маблағлари киритилиши мумкин.

Јатъий мониторинг ва ҳисобдорлик - ГЭЖ КГД ёрдами қатъий равишда ГЭЖ КГД мақсадларига йўналтирилиши лозим. ГЭЖ КГД маблағларидан мақсадли фойдаланишни таъминлаш учун ГЭЖ КГД лойиҳасини амалга оширадиган жамоа лойиҳа бажарилишини доимий назорат қилиб боради. Грант маблағлари аввалги транш лойиҳа ҳужжатида қайд этилган мақсад ва вазифалар учун сарфлангани тасдиқлангандан сўнг траншлар орқали йўналтирилади.

Ошкоралик – Ўзбекистонда ГЭЖ КГД фаолиятининг очиқлиги асосий тамойил ҳисобланади. Жараёнлар, лойиҳаларни кўриб чиқиш орқали ўтказиш босқичлари, уларни амалга ошириш турли каналлар орқали ёритилади. КГДнинг www.sgp.uz веб-сайти Ўзбекистонда ГЭЖ КГД фаолиятини ёритишнинг асосий воситаси саналади. ГЭЖ КГД ни амалга оширишда бошқа коммуникация воситаларидан ҳам фойдланилади.

Дастур ишлашининг миллий тамойиллари120. ГЭЖ КГД фаолиятининг глобал тамойилларидан ташқари Ўзбекистон учун мамлакат ГЭЖ нинг 4-операция босқичидан амал қилиши лозим бўлган қўшимча тамойиллар, шунингдек, дастурнинг бевосита таъсирига эришиш учун қабул қилинган тамойиллар ҳам мавжуд. Бундай тамойиллар қуйидагилар:

МаблаҚларни ГЭЖнинг тегишли соҳалари бўйича тақсимлаш - ГЭЖ КГД маблаҚининг ярми (50%) ГЭЖнинг 4-операция босқичида Ер шарида Иқлим ўзгаришини юмшатиш ва олдини олишга олиб келадиган лойиҳаларга йўналтирилиши даркор. Иккинчи ярми мазкур стратегияда белгиланган бошқа соҳаларга йўналтирилади. Агар лойиҳа соҳалараро ҳисобланса, лойиҳа маблағлари мавзуга оид тегишли соҳаларга тенг миқдорда йўналтирилади. Масалан, лойиҳа асосан Иқлим тизими учун фойдага эришиш ва биохилма-хилликни асраб-авайлашга йўналтирилган бўлса, бу лойиҳа учун мўлжалланган маблаҚлар ГЭЖ КГДнинг ушбу икки соҳаси бюджетидан ажратилади.

“Маҳаллий аҳолининг Атроф-муҳитмуаммоларини ҳал этиш борасидаги салоҳияти ошди” 5-натижа учун бюджет дастур йиллик бюджети умумий миқдорининг 20 фоизидан ошмаслиги лозим.

Лойиҳани тайёрлаш бўйича грант маблағи грант умумий маблаҚига киради – Лойиҳани ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун унчалик кўп маблағ талаб этилмаса, бу маблағ ҳам грант умумий миқдорига киради. Масалан, КГД лойиҳасини ишлаб чиқиш учун ариза берувчи 1000 доллар сўраса, асосий лойиҳа учун асосий грант маблаҚи 49000 АЈШ долларидан ошмаслиги керак.

5000 доллардан ортиқ грант фаолияти текширилган, обрўли, ўз ваколати бўйича ишларни сифатли бажариш тажрибасига эга ташкилотларга берилади, холос. Ариза берувчининг бошқа лойиҳаларни амалга ошириш тажрибаси Маъқулланади ва кўриб чиқиш босқичида қўшимча омил бўлиб ҳизмат қилади.

Битта ариза берувчидан келиб тушадиган ҳам қандай ариза аввалги лойиҳа ишлари муваффақиятли бажарилган (баҳолаш якунлари бўйича) ва ҳисобдорлик ҳамда режаларда бирон-бир қонунбузарликлар бўлмаган тақдирда кўриб чиқиш учун қабул қилинади.

Тажрибани оммалаштириш бўйича лойиҳалар фақат аввал синаб кўрилган ёндашувлар учунгина қабул қилиниши мумкин.

33

Лойиҳалар муддати – 24 ойдан ошмаслиги керак.

5.2. Ўзбекистонда ГЭЖ КГД лойиҳаларини амалга ошириш тартиблари121. Ўзбекистонда ГЭЖ КГДнинг ҳам бир лойиҳаси бир хил ишлаб чиқиш, лойиҳа аризасини топшириш, кўриб чиқиш, амалга ошириш ва якунлаш жараёнларидан ўтиши лозим. Лойиҳаларнинг бирортаси ҳам қайд этилган жараёнлардан истисно қилинмайди.Лойиҳани ишлаб чиқиш122. Лойиҳа бенефицар (фойда олувчи) томонидан ёки бинефицар учун бошқа ҳам қандай нодавлат нотижорат ташкилот томонидан ишлаб чиқилиши мумкин. Бенефицарийнинг (манфаати учун лойиҳа ишлаб чиқилаётган ҳамжамият) лойиҳани ишлаб чиқишда албатта иштирок этиши шарт.123. Бўлажак ишлаб чиқувчилар ГЭЖ КГД га ариза қабул қилиш бўйича танлов эълон қилингач, лойиҳа ва лойиҳа аризасини ишлаб чиқишга киришиши мумкин. Танлов ГЭЖ КГД сайти ҳамда оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади.124. Лойиҳани ишлаб чиқиш жараёнида лойиҳаловчилар лойиҳа жавоб бериши керак бўлган икки мезонни ҳисобга олишлари керак:

(а) Лойиҳа мазкур стратегияда қайд этилган ва 110-бандда назарда тутилган мавзуларнинг бирида ишлаб чиқилиши зарур, шунингдек, мазкур стратегиянинг 115-116-бандларида ифода этилган интеграциялашган саволларни қамраб олиши лозим.

(b) Лойиҳа 121-122-бандларида кўрсатилган ГЭЖ КГД тамойилларига жавоб бериши керак. Ушбу тамойиллар лойиҳавий буюртмани кўриб чиқиш жараёнида лойиҳани танлаш мезонига айланади.

125. Лойиҳани ишлаб чиқишда потенциал ташкилот-буюртмачи (келгусида матн бўйича «буюртмачи») мазкур стратегияда кўрсатилган 2-иловадаги лойиҳавий буюртма шаклига риоя қилиши зарур. Ушбу шакл потенциал буюртмачиларга қулайлик яратиш мақсадида дастурни амалга ошириш жараёнида такомиллаштирилиши ва унга аниқлик киритилиши мумкин. Шунинг учун буюртмачи ўзига қулай бўлиши учун лойиҳавий буюртманинг янада «янгироқ» шакли мавжудлигини текшириб кўриши лозим. Шунга қарамасдан, агар буюртмачи лойиҳавий буюртмани эски шакли бўйича ишлаб чиққанда ҳам бундай лойиҳавий буюртма кўриб чиқилиши учун қабул қилинади.126. Ўзбекистонда ГЭЖ КГД ни амалга оширувчи жамоа, айнан Миллий мувофиқлаштирувчи ва ГЭЖ КГД Ассистенти сифатли лойиҳавий буюртмаларни ишлаб чиқилишига ҳам томонлама кўмаклашиши керак. Шу боис буюртмачилар лойиҳавий буюртмани ишлаб чиқиш бўйича турли саволлар билан юқорида вайд этиб ўтилган шахсларга мурожаат қилишлари мумкин. Ишлаб чиқишга кўмаклашиш дегани, бу лойиҳавий буюртма ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчиси ёки ассистенти томонидан ёзилади дегани эмас. Лойиҳаловчи лойиҳавий буюртма ёзилиши ва тайёрланишига мустақил равишда жавоб беради. Лойиҳани ишлаб чиқиш масалалари юзасидан ГЭЖ КГД ни амалга оширувчи жамоанинг кўмаги лойиҳавий буюртма мақулланади ва грант ёрдами кўрсатилади дегани эмас.127. Агар потенциал буюртмачига лойиҳани сифатли ишлаб чиқиш учун маълумотларни аниқлаш, техник экспертларни жалб қилиш, жамоада ёки бошқа жалб қилинган томонларда консультация ўтказиш мақсадида катта миқдорда бўлмаган маблаҚлар талаб этилса, ГЭЖ КГД лойиҳани ишлаб чиқиш учун грант шаклида ёрдам кўрсатиши мумкин. Лойиҳани ишлаб чиқиш учун буюртма шакли мазкур стратегиянинг 3-иловасида тақдим этилган.

34

128. Лойиҳани ишлаб чиқиш учун грант миқдори қуйидагилардан ошмаслиги лозим:

100 доллардан – умумий қиймати 2000 долларгача бўлган лойиҳаларни ишлаб чиқиш учун;

500 доллар – умумий қиймати 10000 долларгача бўлган лойиҳаларни ишлаб чиқиш учун;

1000 доллар – умумий қиймати 10,000 доллардан зиёд лойиҳаларни ишлаб чиқиш учун.

129. Лойиҳани ишлаб чиқиш учун грант давомийлиги 6 ойдан ошмаслиги лозим. Битта буюртмачи бир хил ёки ўхшаш лойиҳани ишлаб чиқиш учун икки марта грант олиши мумкин эмас. Лойиҳани ишлаб чиқиш грантидан фойдаланиш учун буюртмачи ГЭЖ КГД нинг бошқа грантларига мўлжалланган тартибга мувофиқ ҳисобот бериши керак.130. Лойиҳани ишлаб чиқишда потенциал буюртмачи ГЭЖ КГД маблағлари буюртмачи томонидан мавжуд қарздорликларни қоплашга ва солиқларни тўлашга сарфланиши мумкин эмаслигини ҳисобга олиши зарур. Агар маҳаллий жамоатчилик ташкилоти (маҳалла, уй-жой мулкдорлари ширкати, қишлоқ фуқаролар йиғини) буюртмачи сифатида иштирок этса, бу ҳолда лойиҳаларга мазкур ташкилот ходимлари учун иш ҳақи тўлаш киритилиши мумкин эмас. Агар бенефициар лойиҳани ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун ишлар пудратчиси ёки фасилитатори сифатида иштирок этаётган бошқа ННТ ни жалб этса, унда лойиҳа бюджетига ННТ ходимларига иш ҳақи ҳамажатлари киритилиши мумкин. ¥ар қандай ҳолда ҳам иш ҳақи ва бошқа ташкилий харажатларнинг умумий миқдори лойиҳа умумий қийматининг 20% дан ошмаслиги лозим.131. Моддий улуш суммасини ҳисоблаганда лойиҳа ишлаб чиқарувчилар лойиҳа натижаларига эришиш учун фойдаланиладиган меҳнат, қўлланиладиган техника ва материаллар ижараси учун сарф-ҳамажатларни амалдаги нархларга мос равишда кўрсатишлари зарур. Агар ГЭЖ КГД ни амалга оширувчи жамоа томонидан моддий улуш миқдори сохта, ошириб юборилган кўрсаткичлар билан кўрсатилганлигини аниқласалар, бу ҳолда лойиҳавий буюртмани кўриб чиқишга рад жавоби берилишига олиб келиши мумкин, бу ҳақда буюртмачи ёзма равишда хабардор қилинади. Лойиҳавий буюртмани тақдим этиш132. Юқорида қайд этилганидек, буюртма фақат рўйхатдан ўтган нодавлат, нотижорат ташкилоти томонидан тақдим этилиши мумкин. Нодавлат ташкилотининг таърифи 35-бандда келтирилган. Шу билан бирга лойиҳа манфаатдор шахслар гуруҳи томонидан ҳам ишлаб чиқилиши мумкин. Лекин лойиҳавий Қоя Маъқулланган тақдирда, ташаббускор гуруҳ амалдаги миллий қонунчиликка мувофиқ нодавлат, нотижорат ташкилоти сифатида рўйхатдан ўтиши зарур.133. ГЭЖ КГД нинг шакли бўйича тўлдирилган лойиҳавий буюртма Ўзбекистондаги ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчиси манзилига юборилади. Лойиҳавий буюртма илова хатига бириктирилиши керак. Лойиҳавий буюртма тўлиқ тўлдирилиши шарт, бу ўринда талаб этилаётган бандлар ҳам назарда тутилади, ва албатта, босма ҳарфлар билан ёзилиши лозим. Лойиҳавий буюртма электрон почта, факс ёки почта орқали юборилиши керак. ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчи ва ассистентининг барча манзиллари мазкур стратегиянинг 4-иловасида келтирилган. Лойиҳавий буюртма юборилганидан сўнг жўнатиш вақтида йўқолмаслигини олдини олиш мақсадида унинг қабул қилиб олинганлигига ишонч ҳосил қилиш

35

зарур. Жамоа таркиби ўзгарган ҳолда янги манзиллар дастурнинг веб-сайтида келтирилади.134. Ўзбекистонда ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчиси лойиҳавий буюртмаларни қабул қилишда аризаларни дастлабки саралаш босқичидан ўтказади ва лойиҳавий буюртма олинган вақтдан 15 иш кунидан кечикмаган ҳолда унинг ГЭЖ КГД талабларига мослиги ёки тўғри келмаслиги ҳақида ёзма хулоса беради.135. ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчининг ижобий ёзма хулосасини олгандан сўнг буюртмачи лойиҳавий буюртмани ГЭЖ КГД Миллий Мувофиқлаштирувчи қўмитаси (ММҚ) мажлисида Миллий Мувофиқлаштирувчи тақдим этишига ишонч билдирганлиги ҳақида имкон қадар ёзма равишда хабардор қилиши лозим ёки ММҚ мажлисига лойиҳани тақдим этиш учун буюртмачининг шахсий вакилини юбориш ниятида эканлиги тўғрисида маълум қилиш зарур. ММҚ мажлисларини ўтказиш муддатлари ҳақида қўшимча равишда хабар берилади. Лойиҳавий буюртмани ГЭЖ КГД ММҚ мажлисида тақдим этиш мақсадида ташриф буюрадиган буюртмачи шахсий вакилининг йўл, турар-жой ва шу каби бошқа ҳамажатлари Дастур маблағлари ҳисобидан қопланмайди.136. ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчисидан салбий ёзма хулоса ёки саволлар ва/ёки танқидий фикр билдирилган ҳолда, буюртмачи қуйидагиларга ҳақли:

ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчиси саволлари ва танқидий фикрлари билан танишиб чиқиб, унга қайта таҳрир қилинган лойиҳавий буюртмани такроран кўриб чиқиш учун юбориш;

Миллий мувофиқлаштирувчи саволлари ва танқидий фикрлари билан танишиб чиқиб, ММҚ мажлисида кўриб чиқилиши учун тақдим этиш мақсадида қайта таҳрир қилинган лойиҳавий буюртмани юбориш;

Миллий мувофиқлаштирувчининг танқидий фикр ва мулоҳаза, шарҳларига қўшилмаслик ва ММҚ томонидан кўриб чиқилиши учун тақдим этиш мақсадида лойиҳавий буюртмани Миллий мувофиқлаштирувчига юбориш;

Миллий мувофиқлаштирувчи танқидий фикрлари ва шарҳларига қўшилмаслик ва унга ММҚ мажлисида лойиҳавий буюртмани шахсий вакил тақдим этиши тўғрисида билдирган ҳолда лойиҳавий буюртмани юбориш;

137. ГЭЖ КГД ММҚга кўриб чиқилиши учун буюртмачи томонидан лойиҳавий буюртманинг қайси вариантини танлаши ҳақида аризачи ёзма рпвишда ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчисига хабар бериши лозим.Лойиҳавий буюртмани кўриб чиқиш138. Лойиҳавий буюртмани қўллаб-қувватлаш тўғрисидаги қарорни қабул қилиш ГЭЖ КГД Миллий Мувофиқлаштирувчи қўмитаси (ММҚ) нинг тегишли муҳокамасидан сўнг қабул қилинади. Лойиҳавий буюртмалар ММҚ томонидан кўриб чиқилиши учун ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчисига тақдим этилади. 139. ММҚ мажлислари қабул қилинган регламентга асосан ўтказилади (мазкур стратегиянинг 5-иловаси). Лойиҳавий буюртмалар ММҚ га муҳокама олдидан 1 ойдан кечикмаган муддатда тақдим этилиши зарур. Бу муддат ММҚнинг барча аъзолари томонидан лойиҳавий буюртмани батафсил кўриб чиқилиши учун керак.140. ¥ар қандай лойиҳавий буюртма ММҚнинг барча аъзолари томонидан кўриб чиқилади. Лойиҳавий буюртмани кўриб чиқиш жараёнида ММҚнинг ҳам бир аъзоси мазкур стратегиядаги 6-иловада кўрсатилган баҳолаш шаклини тўлдирадилар.

36

Ушбу шакл дастур амалга оширилиши давомида ўзгариши ёки такомиллаштирилиши мумкин. Лойиҳавий буюртмани баҳолашнинг ушбу шакли ҳам бир алоҳида лойиҳа бўйича қарор қабул қилиш жараёнларини ҳужжатлаштириш учун зарур. Бу қарор қабул қилиш жараёнининг ошкоралиги ва холисоналигини таъминлаш учун керак.141. ММҚнинг ҳам бир аъзоси лойиҳавий буюртмани кўриб чиққанидан сўнг ҳам бир алоҳида лойиҳавий буюртма бўйича қарор қабул қилиш ММҚ мажлисида ёки электрон почта воситасида қабул қилинган регламентга кўра масофавий овоз бериш орқали амалга оширилади. ММҚ лойиҳавий буюртма кўриб чиқилганидан сўнг қуйидаги қарорларни қабул қилиши мумкин:

лойиҳавий буюртмани Маъқуллаш ва ГЭЖ КГД томонидан лойиҳага грант ажратилишини Маъқуллаш;

лойиҳавий буюртмани лойиҳа бажарилиши давомида буюртмачи томонидан инобатга олиниши зарур бўлган кичик тузатиш ва шарҳларни киритиш билан Маъқуллаш;

лойиҳа муваффақиятли амалга оширилишида муҳим аҳамиятга эга бўлган фикр-мулоҳаза ва шарҳларни бериш ҳамда мазкур лойиҳавий буюртма бўйича қарор қабул қилишни таклиф этилган фикр/шарҳ-саволларга буюртмачи жавоб бергунга қадар қолдириш;

лойиҳавий таклифни рад этиш.142. ММҚнинг ҳам бир лойиҳавий буюртма бўйича ҳам қандай қарори далилларга асосланган ва расмийлаштирилган бўлиши зарур. Ҳар бир буюртмачига бундай қарор қабул қилинганлиги сабаби кўрсатилган ҳолда ёзма билдирги юборилади.Лойиҳани амалга ошириш 143. Лойиҳавий буюртмани Маъқуллаш тўғрисидаги қарорни қабул қилгандан сўнг лойиҳани амалга ошириш жараёни бошланади. Буюртмачи лойиҳанинг ММҚ томонидан Маъқулланган лойиҳавий буюртмага асосан лойиҳа бажарилиши юзасидан тўлиқ масъулдир. 144. ГЭЖ КГД томонидан Маъқулланган лойиҳанинг қўшимча молиялаштирлиши қисмлар (траншлар) бўйича лойиҳавий буюртмада Маъқулланган молиялаштириш схемасига мувофиқ амалга оширилади. ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчиси буюртмачилар лойиҳалари бажарилиши юзасидан мониторинг ўтказиш учун масъул ҳисобланади. Лойиҳани амалга оширишнинг мониторинг ва ҳисобдорлиги Миллий мувофиқлаштирувчи вазифаларининг асосий қисми бўлиб, умуман Дастурнинг муваффақиятли кечишининг пойдеворидир. Сифатли мониторинг ўтказишнинг аҳамиятлилиги муносабати билан буюртмачиларга мазкур дастурий стратегиянинг 7-иловасидаги лойиҳа бўйича мониторинг ва ҳисобдорлик стратегияси билан танишиб чиқиш қатъий равишда тавсия этилади. 145. Лойиҳанинг олдинги қисми муваффақиятли бажарилганлиги тасдиқланганидан сўнг ГЭЖ КГД Маъқулланган лойиҳа бюджетининг қолган қисмини ажратади.146. Миллий мувофиқлаштирувчи амалга оширилаётган лойиҳа Маъқулланган лойиҳавий буюртмага мос эмаслигини ёки ГЭЖ КГД маблағлари мақсадли равишда фойдаланмаётганлиги ҳоллари мавжудлигини аниқласа, у лойиҳа бажарилишини тўхтатишга ҳақлидир. ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчининг аниқланган бузилишлар ва/ёки амалга оширилаётган лойиҳа Маъқулланган лойиҳавий буюртмага мос эмаслиги тўғрисидаги расмийлаштирилган рапорти дастурнинг ММҚга лойиҳани тўхтатиш тўғрисидаги қарорни қабул қилиш учун тақдим этилади. Бундан ташқари, жиддий бузилиш ҳоллари аниқланган тақдирда, ГЭЖ

37

КГД ўз маблағларини амалдаги миллий қонунчиликка мувофиқ қайтариш бўйича юридик жараёнини бошлаш ҳуқуқига эга.Лойиҳани якунлаш 147. Лойиҳани якунлашнинг асосий вазифаси лойиҳа амалга оширилиши давомида тўпланган барча билим ва сабоқларни бирлаштиришдан иборат. Лойиҳанинг барча тадбирлари мантиқий тугаганидан сўнг, буюртмачи ГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчиси билан ҳамкорликда лойиҳа натижаларини баҳолайдилар ва лойиҳа якунланиши ҳақидаги ҳисоботни тайёрлайдилар. Лойиҳанинг барча қизиқарли жиҳатлари, ижобий ва салбий сабоқлари, олинган билимлар келгусида Ўзбекистондаги бошқа жамоалар ва манфаатдор ҳамкор ташкилотлар орасида оммалаштириш мақсадида расмийлаштирилиши лозим. Табиатдан фойдаланиш бўйича энг илғор тажрибаларни айнан баҳолаш ва оммалаштириш орқали ГЭЖ КГД Атроф-муҳитсоҳасида вазиятни яхшилашга янада чуқурроқ таъсир кўрсатишга эришишга интилади.148. Лойиҳани якунлаш натижаларини ҳужжатлаштириш нафақат келгусида лойиҳани оммалаштириш, балки лойиҳа ҳақидаги маълумотларни сақлаш ва ГЭЖ КГДга кўмак олиш учун мурожаат этадиган буюртмачи-ташкилотларга ишончли муҳит яратиш мақсадида зарур бўлади.149. Миллий мувофиқлаштирувчи ММҚ аъзоларига лойиҳа якунланиши тўғрисида ҳисобот беради.

5.3. ГЭЖ КГД амалга оширилишининг бошқарув доираси 150. ГЭЖ КГД мақсадларига эришишда ташкилий ва бошқарув салоҳияти муҳим аҳамият касб этади. ГЭЖ КГДни бошқариш бир неча даражада амалга оширилади:

Миллий мувофиқлаштирувчининг ижро даражаси; ММҚ бошқарув даражаси; Нью-Йоркдаги ГЭЖ КГДнинг Марказий Бошқарув Дастури жамоасининг

маслаҳатлашув ва мувофиқлаштирув даражаси; БМТ РД Ўзбекистондаги доимий вакилининг кузатув даражаси.

Миллий мувофиқлаштирувчи151. Миллий мувофиқлаштирувчи (ММ) ГЭЖ КГДнинг дастурий портфели бошқарувига ва миллий дастурий стратегия бажарилишига жавоб беради. Миллий мувофиқлаштирувчи вазифаларининг асосий қисми дастурий портфелни умуман КГД ва алоҳида лойиҳалар даражасида ишлаб чиқиш ва бажаришга баҚишланган. Миллий мувофиқлаштирувчи фаолиятининг мақсади мамлакатда ГЭЖ КГДни муваффақиятли амалга оширилишига барча шароитлар яратишдан иборат. ММ мавжуд ва потенциал донорлар билан мунтазам равишда ГЭЖ КГД учун қўшимча ресурсларни жалб қилиш мақсадида ишчи учрашувлар ва маслаҳатлашувларни ўтказади. Бундан ташқари, ММ вазифаларининг муҳим жиҳатларига ГЭЖ КГД нинг олинган билим ва тажрибаларини бошқариш ҳамда уларни барча манфаатдор томонлар ўртасида тарқатиш жараёни киради. Миллий мувофиқлаштирувчи вазифаларининг батафсил тавсифи мазкур стратегиянинг 8-иловасида келтирилган.

Миллий Мувофиқлаштирувчи Јўмита152. Миллий Мувофиқлаштирувчи Јўмита дастурнинг ўзига хос Директорлар Кенгаши вазифасини бажаради. Ушбу қўмита ГЭЖ КГД фаолиятига умумий раҳбарлик қилиш, лойиҳавий буюртмаларни Маъқуллаш ёки рад этиш тўғрисида қарор қабул қилиш, ГЭЖ КГД фаолиятини ҳам томонлама қўллаб-қувватлаш ҳамда

38

умуман Дастурнинг муваффақиятли амалга оширилишини мониторинг қилиш билан шуғулланади. Миллий Мувофиқлаштирувчи Јўмитага аъзо бўлиш бўйича техник вазифа мазкур стратегиянинг 9-иловасида келтирилган.

ГЭЖ КГДнинг Нью-Йоркдаги штаб-квартираси153. ГЭЖ КГД Штаб-квартираси Нью-Йоркда жойлашган бўлиб, Дастурнинг глобал бошқарувини амалга оширади. ГЭЖ КГД штаб-квартирасидаги Марказий Бошқарув Дастурий гуруҳ (МБДГ) глобал миқёсда маслаҳат бериш, ГЭЖнинг қабул қилинган дастурий устуворликларига мувофиқ ГЭЖ КГДни мувофиқлаштириш, мамлакатларнинг дастурий стратегияларини кўриб чиқиш билан шуғулланади. Мамлакатдаги ГЭЖ КГД МК МБДГ га ярим йиллик ва йиллик ҳисобот беради.154. ГЭЖ КГД ташкилий ва молиявий кўмак кўрсатади. БМТ РД нинг Ўзбекистондаги Доимий вакили 155. ГЭЖ КГД БМТ Ривожланиш Дастури томонидан ГЭЖ нинг учта ижрочи агентликлари, яъни Жаҳон банки, ЮНЕП ва БМТРД лари номидан бажарилади. БМТРД нинг мамлакатдаги Доимий вакили ГЭЖ КГД нинг бажарилишини кузатади. Айнан Доимий вакил ММҚ аъзоларини тайинлайди ва бўшатади, ММҚ томонидан тасдиқланган грант шартномаларини имзолайди ва ММҚ мажлисларида ex-officio вазифасини бажаради. Доимий вакил лойиҳалар муҳокамасида иштирок этмаган вақтда ва айрим ҳоллар бўйича низоли масалалар ёки тушунмовчиликлар юзага келганда, унинг фикри ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади.

39

1-илова: 4-чи амалиёт бюджет даврида (2007-2010) ГЭЖ фаолиятининг стратегик устуворликлари

Strategic long-term Objectives

Strategic Programs for GEF-4

BIODIVERSITY 1: To catalyze sustainability of protected area (PA) systems

1. Sustainable financing of PA systems at tҳe national level 2. Increasing representation of effectively managed marine PA areas in PA systems 3. Strengtҳening terrestrial PA networks

2: To mainstream biodiversity in production landscapes/seascapes and sectors

4. Strengtҳening tҳe policy and regulatory framework for mainstreaming biodiversity 5. Fostering markets for biodiversity goods and services

3: To safeguard biodiversity

6. Building capacity for tҳe implementation of tҳe Cartagena Protocol on Biosafety 7. Prevention, control and management of invasive alien species

4: To build capacity on access and benefit sҳaring

8. Building capacity on access and benefit sҳaring

CLIMATE CҲANGE 1: To promote energy-efficient tecҳnologies and practices in tҳe appliance and building sectors

1. Promoting energy efficiency in residential and commercial buildings

2: To promote energy-efficient tecҳnologies and practices in industrial production and manufacturing processes

2. Promoting energy efficiency in tҳe industrial sector

3: To improve tҳe efficiency and performance of existing power plants

(strategic objective not pursued directly in GEF-4)

4: To promote on-grid renewable energy

3. Promoting market approacҳes for renewable energy

5: To promote tҳe use of renewable energy for tҳe provision of rural energy services (off-grid)

(strategic objective not pursued directly in GEF-4)

6: To support new low-GҲG emitting energy tecҳnologies

4. Promoting sustainable energy production from biomass

7: To facilitate market transformation for sustainable mobility in urban areas leading to reduced GҲG emissions

5. Promoting sustainable innovative systems for urban transport

7 bis: To reduce GҲG emissions from land use,

6. Promoting tҳe reduction of GҲG emissions from land use, land use cҳange and forestry

40

land use cҳange and forestry 8: To support pilot and demonstration projects for adaptation to climate cҳange

(Reference is made to tҳe SPA, SCCF and LDCF, and to tҳe principle of GEF-wide climate proofing described in Annex 2)

INTERNATIONAL WATERS 1: To foster international, multi-state cooperation on priority transboundary water concerns 2: To catalyze transboundary action addressing water concerns

1. Restoring and sustaining coastal and marine fisҳ stocks and associated biological diversity 2. Reducing nutrient over-enricҳment and oxygen depletion from land-based pollution of coastal waters in LMEs consistent witҳ tҳe GPA 3. Balancing overuse and conflicting uses of water resources in transboundary surface and groundwater basins 4. Reducing persistent toxic substances and adaptive management of waters witҳ melting ice

LAND DEGRADATION 1: To develop an enabling environment tҳat will place Sustainable Land Management (SLM) in tҳe mainstream of development policy and practices at tҳe regional, national, and local levels 2: To upscale SLM investments tҳat generate mutual benefits for tҳe global environment and local liveliҳoods

1. Supporting sustainable agriculture and rangeland management 2. Supporting sustainable forest management in production landscapes 3. Investing in innovative approacҳes in SLM

POPs 1: To reduce and eliminate production, use and releases of POPs

1. Strengtҳening capacity for NIP (National Implementation Plan) development and implementation 2. Partnering in investments for NIP implementation 3. Partnering in tҳe demonstration of feasible, innovative tecҳnologies and best practices for POPs reduction

ODS 1: To pҳase out production and consumption of ODS

1. Pҳasing out ҲCFC and strengtҳening of capacities and institutions

SOUND CҲEMICALS MANGEMENT 1: To promote sound management of cҳemicals for tҳe protection of ҳuman ҳealtҳ and tҳe global environment

1. Integrating sound cҳemicals management in GEF projects 2. Articulating tҳe cҳemicals related interventions supported by tҳe GEF witҳin countries’ frameworks for cҳemicals management

SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT

41

1: To protect globally significant forest biodiversity 2: To promote sustainable management and use of forest resources

1. Sustainable financing of protected area systems at national level (same as BD#1) 2. Strengtҳening terrestrial protected area networks (same as BD#3) 3. Forest conservation as a means to protect carbon stocks and avoid CO2 emissions (cross-cutting BD/LD) 4. Strengtҳening tҳe policy and regulatory framework for mainstreaming biodiversity (same as BD#4) 5. Fostering markets for biodiversity goods and services (same as BD#5) 6. Promoting sustainable energy production from biomass (same as CC#4) 7. Supporting sustainable forest management in productive landscapes (same as LD#2)

Strategic long-term Objectives

Strategic Programs for GEF-4

BIODIVERSITY 1: To catalyze sustainability of protected area (PA) systems

1. Sustainable financing of PA systems at tҳe national level 2. Increasing representation of effectively managed marine PA areas in PA systems 3. Strengtҳening terrestrial PA networks

2: To mainstream biodiversity in production landscapes/seascapes and sectors

4. Strengtҳening tҳe policy and regulatory framework for mainstreaming biodiversity 5. Fostering markets for biodiversity goods and services

3: To safeguard biodiversity

6. Building capacity for tҳe implementation of tҳe Cartagena Protocol on Biosafety 7. Prevention, control and management of invasive alien species

4: To build capacity on access and benefit sҳaring

8. Building capacity on access and benefit sҳaring

CLIMATE CҲANGE 1: To promote energy-efficient tecҳnologies and practices in tҳe appliance and building sectors

1. Promoting energy efficiency in residential and commercial buildings

2: To promote energy-efficient tecҳnologies and

2. Promoting energy efficiency in tҳe industrial sector

42

practices in industrial production and manufacturing processes 3: To improve tҳe efficiency and performance of existing power plants

(strategic objective not pursued directly in GEF-4)

4: To promote on-grid renewable energy

3. Promoting market approacҳes for renewable energy

5: To promote tҳe use of renewable energy for tҳe provision of rural energy services (off-grid)

(strategic objective not pursued directly in GEF-4)

6: To support new low-GҲG emitting energy tecҳnologies

4. Promoting sustainable energy production from biomass

7: To facilitate market transformation for sustainable mobility in urban areas leading to reduced GҲG emissions

5. Promoting sustainable innovative systems for urban transport

7 bis: To reduce GҲG emissions from land use, land use cҳange and forestry

6. Promoting tҳe reduction of GҲG emissions from land use, land use cҳange and forestry

8: To support pilot and demonstration projects for adaptation to climate cҳange

(Reference is made to tҳe SPA, SCCF and LDCF, and to tҳe principle of GEF-wide climate proofing described in Annex 2)

INTERNATIONAL WATERS 1: To foster international, multi-state cooperation on priority transboundary water concerns 2: To catalyze transboundary action addressing water concerns

1. Restoring and sustaining coastal and marine fisҳ stocks and associated biological diversity 2. Reducing nutrient over-enricҳment and oxygen depletion from land-based pollution of coastal waters in LMEs consistent witҳ tҳe GPA 3. Balancing overuse and conflicting uses of water resources in transboundary surface and groundwater basins 4. Reducing persistent toxic substances and adaptive management of waters witҳ melting ice

LAND DEGRADATION 1: To develop an enabling environment tҳat will place Sustainable Land Management (SLM) in tҳe mainstream of development policy and practices at tҳe regional, national, and local levels 2: To upscale SLM investments tҳat generate

1. Supporting sustainable agriculture and rangeland management 2. Supporting sustainable forest management in production landscapes

43

mutual benefits for tҳe global environment and local liveliҳoods

3. Investing in innovative approacҳes in SLM

POPs 1: To reduce and eliminate production, use and releases of POPs

1. Strengtҳening capacity for NIP (National Implementation Plan) development and implementation 2. Partnering in investments for NIP implementation 3. Partnering in tҳe demonstration of feasible, innovative tecҳnologies and best practices for POPs reduction

ODS 1: To pҳase out production and consumption of ODS

1. Pҳasing out ҲCFC and strengtҳening of capacities and institutions

SOUND CҲEMICALS MANGEMENT 1: To promote sound management of cҳemicals for tҳe protection of ҳuman ҳealtҳ and tҳe global environment

1. Integrating sound cҳemicals management in GEF projects 2. Articulating tҳe cҳemicals related interventions supported by tҳe GEF witҳin countries’ frameworks for cҳemicals management

SUSTAINABLE FOREST MANAGEMENT 1: To protect globally significant forest biodiversity 2: To promote sustainable management and use of forest resources

1. Sustainable financing of protected area systems at national level (same as BD#1) 2. Strengtҳening terrestrial protected area networks (same as BD#3) 3. Forest conservation as a means to protect carbon stocks and avoid CO2 emissions (cross-cutting BD/LD) 4. Strengtҳening tҳe policy and regulatory framework for mainstreaming biodiversity (same as BD#4) 5. Fostering markets for biodiversity goods and services (same as BD#5) 6. Promoting sustainable energy production from biomass (same as CC#4) 7. Supporting sustainable forest management in productive landscapes (same as LD#2)

44

2-илова: Лойиҳавий буюртма шакли

Глобал экологик ЖамғармасиКичик грантлар дастурида (ГЭЖ КГД)

иштирок этиш бўйича буюртма

1. Лойиҳа ҳақидаги қисқача маълумотБ уюртмачи-ташкилот ҳақидаги маълумот Ташкилот номи: _________________________________________________Почта манзили: _________________________________________________Телефонлари: _________________________________________________Факс: _________________________________________________Электрон почта/веб-сайтманзили:

_________________________________________________

Ташкилот раҳбарининг ФИО,лавозими:

__________________________________________________________________________________________________

Лойиҳа бўйича масъулшахслар:

_________________________________________________

Контакт телефонлари: _________________________________________________

Лойиҳа ҳақидаги маълумот Лойиҳа номи: ________________________________________________Лойиҳанинг мавзувий устуворликлари

био хилма-хиллик Иқлим ўзгариши Иқлим ўзгаришига мослашиш ерлар деградацияси салоҳият ошиши аралаш

Лойиҳадан кутилаётган натижалар:

1 натижа: Экотизим ва муҳим биологик турлар яшовчи жойларга маҳаллий аҳоли томонидан ўтказилаётган тазъйиқ қисқарган

2 натижа: Маҳаллий аҳоли томонидан энергия фойдаланилгани натижасида атмосферага чиқаётган газ чиқиндилари қисқарган

3 натижа: аҳолининг Иқлим ўзгаришига 45

кўпроқ моил бўлган гуруҳи келгусидаги оқибатларга тайёрланган

4 натижа: қишлоқ жойларидаги илгари деградация бўлган ерлар сақлаш ва барқарор фойдаланиш учун қайта тикланган

5 натижа: маҳаллий аҳолининг Атроф-муҳитмуаммоларини ҳал қилиш борасидаги салоҳияти ошган

Лойиҳа вазифалари: 1.1 вазифа: Јишлоқ хўжалиги экинлари ва бошқа шу мақсадда фойдаланадиган майдонларнинг Ўзбекистондаги қўриқланадиган табиий ҳудудлари ва муҳим биологик турлар яшаш жойларига (МБТЯЖ) тарқалишини олдини олиш

1.2 вазифа: деградацияланган экотизимларни, шунингдек, био хилма-хиллик натижасида юзага келадиган вазифа ва ҳизматларни қайта тиклаш ва ривожлантириш

1.3 вазифа: мавжуд био хилма-хиллик табиий ҳудудлари ҳамда био хилма-хиллик маҳсулотлари ва ҳизматларига тазйиқни камайтирувчи турли хўжалик фаолиятни ривожлантириш

2.1. вазифа: маҳаллий аҳоли томонидан энергиядан фойдаланишнинг оқилона энергиядан фойдаланиш амалиёт/ёндашувларни намоён этиш ва тарқатиш

2.2. вазифа: маҳаллий аҳолининг зарур эҳтиёжларини қондириш учун энергия ишлаб чиқаришга муқобил амалиёт/ёндашувларни намоён этиш ва тарқатиш

3.1 вазифа: Иқлим ўзгаришининг салбий оқибатларини бартараф этиш ёки ижобий оқибатларидан имкон қадар кўпроқ фойда олиш мақсадида маҳаллий аҳолининг ўзгараётган Иқлим шароитлари борасидага билим ва кўникмаларини оширишга оид амалиёт/ёндашувларни намоён этиш ва оммалаштириш

4.1 вазифа: агроэкотизим ҳолатини тиклашга кўмаклашувчи барқарор суғориладиган деҳқончилик

46

тажрибасини намоён этиш ва оммалаштириш

4.2. вазифа: яйловлар, ем ишлаб чиқариш ва/ёки наслчилик чорвачиликни қўллаш амалиётини яхшилаш

5.1. вазифа: аҳолининг бу борадаги умумий хабардорлиги, билими, тушунчаси ва кўникмаларини ошириш натижасида ГЭЖнинг мавзувий соҳаларида КГД натижаларига эришиш ва вазифаларни самарали бажариш

Лойиҳани амалга ошириш манзили:

________________________________________________

Лойиҳани амалга оширишни бошлашнингтахминий муддатлари (кун/ой/йил):

__/__ /200_

Лойиҳанинг давомийлиги(кун/ой/йил):

___/____/20____дан __/__/20__гача___ой

Лойиҳа нинг молиялаштирилиши: ГЭЖ КГД дан сўралаётган маблаҚ:

_________

Лойиҳага ажратилаётганбошқа молиялаштириш манбалар суммаси:

_________

Лойиҳанинг умумий қиймати: ___________Илгари олинган грантлар (миқдори,мақсади, донор, олинган вақт):

________________________________________________

2. Лойиҳа дизайниЛойиҳанинг қисқача тавсифи

Контекстнинг қисқача тавсифи

Муаммо ва унинг сабаблари тавсифи

Лойиҳа қандай қилиб муаммо сабабларини бартараф этади: лойиҳанинг мақсади, вазифалари ва тадбирлари

Лойиҳа амалга оширилганидан сўнг кутилаётган натижалар47

Лойиҳада иштирок этадиган барча иштирокчилар ва уларнинг лойиҳа доирасидаги вазифаларининг таърифи

Лойиҳа бўйича ишлар амалга оширилишининг кетма-кетлиги/жадвалининг таърифи

Лойиҳа натижаларининг барқарорлигига қандай эришилади экологик барқарорлик иқтисодий барқарорлик институционал барқарорлик ижтимоий барқарорлик

Лойиҳа фаолиятини ахборот жиҳатдан ёритилиши режаси

Лойиҳани амалга оширишдаги хавфлар

Јўшимча маълумотлар Лойиҳа қандай глобал экологик манфаатларга олиб келади? Лойиҳа қай тарзда маҳаллий аҳоли фаровонлигига таъсир қилади? Јандай тарзда гендер тенглиги таъминланади? Лойиҳа қандай қилиб ижтимоий экологик онг шаклланишига таъсир қилади? ГЭЖнинг бошқа лойиҳалари билан алоқа мавжудми? Лойиҳанинг такрорланиш, кўпайиш салоҳияти қай даражада юқори?3. Лойиҳанинг молиялаштирилиши

ГЭЖнинг қўшимча молиялаштирилишиЛойиҳа бюджети

Асосий молиялаштиришнинг таърифи: манбаълар, миқдори лойиҳанинг аниқ тадбирлари бўйича лойиҳа суммасининг маблаҚ ва

манбалар кўрсатилган ҳолда бўлинишининг таърифи грантнинг сўралаётган траншларга бўлиниши, грант молиялаштиришнинг

ҳам бир алоҳида транши нимага сарфланаётганлигининг таърифи4. Лойиҳа мониторинги

Лойиҳанинг мантиқий матрицаси

Стратегия Индикатор Базавий йўналиш

Индикатор мақсади

Јачонги ҳолатга кўра

Лойиҳа мақсади:

48

1 вазифа

2 вазифа

* вазифаЛойиҳа мониторинги режаси

5. Буюртма-аризага тақдим этиладиган мажбурий иловалар(a) Ташкилот Устави ва рўйхатдан ўтганлиги тўғрисидаги гувоҳнома нусхаси;(b) музокаралар давомида буюртмачи-ташкилот номидан қарор қабул қилишга

ҳуқуқ берувчи ҳужжат;(c) лойиҳа амалга оширилишига жалб қилинган раҳбар ва масъул шахсларнинг

паспорт нусхалари;(d) буюртмачи-ташкилот муайян ҳудудда фаолият юритишига ҳуқуқ берувчи

ҳужжат;(e) лойиҳавий объектнинг аниқ кўрсатилган мўлжаллари билан харита-схемаси;(f) буюртмачи-ташкилотнинг ўтган йил бўйича йиллик молиявий ҳисоботи;(g) бошқа ҳамкорлар ва донорлар билан ҳамкорлик тўғрисидаги битим-хатлар;(h) лойиҳа ўтказилиши мўлжалланаётган жойдан фотосуратлар;(i) буюртмачи-ташкилот ихтиёрига кўра вазиятни янада яхшироқ тасаввур

қилишга ва/ёки буюртмачи-ташкилотни таърифлашга кўмаклашувчи бошқа ҳужжатлар.

49

3 илова: Лойиҳани ишлаб чиқариш учун грант олишга буюртма шакли

50

4 илова: ГЭЖ КГД жамоаси рўйхати ва алоқа учун маълумотлари

1. Алексей ВолковГЭЖ КГД Миллий мувофиқлаштирувчисител: (998 71) 120 34 50, 120 34 62 (бевосита уланиш учун)уяли тел: (998 97) 336 62 41 (МТС компанияси)факс: (998 71) 120 34 85электрон почта: alexey.volkov@undp.org Почта манзили: Тошкент, 100029, Ўзбекистон, Тарас Шевченко кўчаси,4, БМТРДвеб-сайт: ҳttp://www.sgp.uz

2. Нодира МуҳаммадқуловаГЭЖ КГД Ассистентител: (998 71) 120 34 50, 120 61 67уяли тел: (998 97) 410 95 60 (МТС компанияси)факс: (998 71) 120 34 85электрон почта: nodira.mukҳammadkulova@undp.orgПочта манзили: Тошкент, 100029, Ўзбекистон, Тарас Шевченко кўчаси, 4, БМТРДвеб-сайт: ҳttp://www.sgp.uz

51

5-Илова: Миллий Мувофиқлаштириш Јўмитаси ишининг регламенти

Тасдиқлайман _______________ГЭЖ КГД ММҚ Амалдаги Раиси

Жаноб С.Сангинов ______ апрель 2008 й.

Ўзбекистон Республикасида Глобал Экология Фонди Кичик Грантлар Дастури (ГЭЖ КГД)

Миллий Мувофиқлаштириш ЈўмитасинингИШ РЕГЛАМЕНТИ

1. Умумий қоидалар1.%2%. Миллий Мувофиқлаштириш Јўмитаси (ММҚ) Ўзбекистонда Дастур

фаолияти муваффақиятли мониторингни ўтказувчи ва баҳо берувчи ГЭЖ КГД стратегик бошқарувининг марказий элементи (бундан кейин матнда "Дастур") элементи ва таркиб ҳисобланади.

1.2. ММҚ ўз ичига маҳаллий ННТ, ҳукумат, академик доиралар, БМТТД, шунингдек, бошқа донорлар, хусусий сектор вакилларини, туб кичик халқлар ва ОАВ вакилларини ўз ичига олиши лозим. Бунда ММҚ вакилларининг мутлақ кўпчилиги ноҳукумат секторидан бўлиши керак.

1.3. ММҚ ўз ишини ошкоралик фуқаролик жамияти, маҳаллий ҳамжамиятлар вакиллари ва ташкилотларини ГЭЖ КГД да иштирок этишга кенг жалб этиш асосида ташкил этади.

1.4. ММҚ ўз ишида ГЭЖ КГД нинг асосий тамойилига - маҳаллий ҳамжамиятлар ва фуқаролик жамиятининг Атроф-муҳитмуаммоларини ҳал этишдаги иштироки орқали экологик манфаатларга эришишга амал қилади. ММҚ таркибидаги ноҳукумат секторнинг кўпчилиги ГЭЖ КГД доирасида қарорлар қабул қилинишида марказлашмаган ёндашув тамойилини акс эттиради.

2. ММҚнинг асосий вазифалари

ММҚ нинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат:2.1. ГЭЖ КГД нинг Ўзбекистондаги миллий дастур стратегиясини ишлаб чиқиш ва

Маъқуллаш, у ГЭЖ КГД нинг мамлакатдаги фаолиятининг барча жиҳатларини баён этувчи асосий ҳужжат ҳисобланади.

2.2. КГД манфаатларини миллий даражада илгари суриш ва ҳимоялашни таъминлаш, шунингдек, ГЭЖ КГД нинг мамлакатдаги фаолияти ҳақида ахборотни тарқатиш.

52

2.3. ГЭЖ КГД Миллий Мувофиқлаштирувчиси орқали, ГЭЖ КГД томонидан белгиланган мезонлар ва процедураларга кўра грант олиш учун бериладиган таклиф этиладиган лойиҳа таклифлари ва мувофиқлигини ҳамда уларни амалга оширишнинг реал имкониятларини кўриб чиқиш ва баҳолаш.

2.4. Ўзбекистондаги ГЭЖ КГД орқали молиялаш учун лойиҳани Маъқуллаш, қайта ишлаш ёки рад этиш бўйича қарорни қабул қилиш.

2.5. Дастур бажарилиши мониторингини ўтказиш ва баҳолашни амалга ошириш.

3. ММҚ га аъзолик шартлари3.1. ММҚ таркиби БМТТД Доимий Вакили таклифи бўйича шаклланади. ММҚ

таркиби ротация асосида шаклланади ва ҳам икки йилда янгиланади. ММҚ шахсий таркиби БМТТД нинг Ўзбекистондаги Доимий Вакили томонидан тасдиқланади.

3.2. Агар аъзолардан бири тўла муддатни тугаллай олмаса, янги аъзо БМТТД Доимий Вакили томонидан ёхуд аввалги аъзо муддатини тугаллаш учун, ёхуд тўла муддатга вазифани бажариш учун тайинланиши мумкин.

3.3. БМТТД Доимий Вакили ёки унинг вакили ММҚ аъзоси ex officio вазифасини бажаради.

3.4. ММҚга аъзолик қандайдир бериладиган ёки делегация этиладиган нарса деб қаралмаслиги керак. Јўмита аъзолари қарорлар қабул қилинишида давомийликни ва изчилликни сақлаш мақсадида ўз вазифаларини мустақил равишда амалга оширишлари лозим.

3.5. Агар ММҚ аъзоси ММҚ лойиҳа таклифлари кўриб чиқилишининг камида уч циклида иштирок этмаётган бўлса, унда БМТТД Доимий Вакили томонидан бундай аъзонинг аъзолиги тўхтатилиб, ММҚ нинг янги аъзоси тайинланиши мумкин.

4. ММҚ ишининг умумий тартиби:4.1. ММҚ Ўзбекистондаги ГЭЖ КГД орқали молиялаш учун лойиҳани Маъқуллаш,

қайта ишлаш ёки рад этиш бўйича қарор қабул қилиш учун 3 ойда камида 1 марта йиҚилишни ўтказади. ЙиҚилиш ўтказилиши ҳақидаги ёзма билдирув ММҚ аъзоларига режалаштирилаётган учрашувдан камида 5 иш куни олдин юборилади.

4.2. ММҚ нинг навбатдаги йиҚилиши Миллий Мувофиқлаштирувчи томонидан КГД мезонлари ва талабларига мувофиқ бўлган камида 5 та лойиҳа аризаси мавжуд бўлган чоҚда ёки умумий суммаси камида 10.000 АЈШ долларини ташкил этувчи мақбул лойиҳа аризалари мавжудлигида чақирилади.

4.3. Ҳар бир йиҚилиш охирида ММҚ ўз аъзолари орасидан умумий овоз бериш йўли орқали ММҚ нинг кейинги йиҚилиши охирига қадар ваколатлар муддатига эга бўлган Раисни белгилайди. На БМТТД Доимий Вакили, на КГД Миллий мувофиқлаштирувчиси ММҚ Раиси вазифасини бажара олмайди.

4.4. Мавсумий ёки намунавий бўлмаган лойиҳа таклифини кўриб чиқиш зарурати вужудга келган чоҚда Ўзбекистондаги КГД Миллий Мувофиқлаштирувчиси ММҚ нинг навбатдан ташқари йиҚилишини чақириш ҳуқуқига эга, у бу ҳақда ММҚ аъзоларига режалаштираётган учрашувдан камида 5 иш куни илгари ёзма билдирувни жўнатиши лозим.

4.5. Дастур фаолияти билан боғлиқ бўлган бошқа кечиктириб бўлмайдиган масалаларни кўриб чиқиш учун БМТТД Доимий Вакили, ММҚ раиси КГД Миллий мувофиқлаштирувчиси ёки қўмита аъзолари ташаббуси билан навбатдан

53

ташқари йиҚилиш чақирилиши мумкин. ММҚ нинг режалаштирилаётган навбатдан ташқари йиҚилиш ҳақидаги ёзма билдирув ташаббускор томонидан ММҚ нинг барча аъзоларига учрашув санасидан камида 5 иш куни илгари юборилади.

4.6. ММҚ қарори шунингдек, электрон почта орқали муҳокама этиш ва овоз бериш орқали ҳам қабул қилиниши мумкин.

4.7. ММҚ нинг камида 7 аъзоси овозини олган барча қарорлар ММҚ томонидан қабул қилинган деб ҳисобланади. ММҚ қарори узил-кесил ҳисобланиб, у фақат БМТТД Доимий Вакили томонидангина Маъқулланиши лозим.

4.8. ММҚ Раиси ММҚ барча йиҚилишларини ўтказиш модератори ҳисобланади. Раис шунингдек, ММҚ кейинги йиҚилишини ўтказишга тайёргарлик кўришда кўмаклашади.

4.9. ГЭЖ КГД ва СОМРАСТ лойиҳалари Миллий мувофиқлаштирувчиси ММҚ Котиби вазифасини бажаради ва ММҚ мунозараларида ex officio иштирокчи сифатида қатнашади, лекин лойиҳа таклифларини кўриш жараёнида овоз бериш ҳуқуқига эга бўлмайди.5. Лойиҳа буюртмаларини кўриб чиқиш тартиби ва

қарорлар қабул қилиш5.1. Ташкилот-буюртмачилардан тушган лойиҳа аризалари йиҚилади ва ГЭЖ КГД

Миллий Мувофиқлаштирувчиси томонидан дастлабки саралашдан ўтади. Миллий Мувофиқлаштирувчи лойиҳа аризаларни ММҚ аъзоларининг кўриб чиқиши учун тақдим этиб, тушган аризалар бўйича қарор қабул қилиш учун ММҚ мажлисини ўтказишнинг дастлабки муддатини тайинлайди.

5.2. Одатда ММҚнинг навбатдаги йиҚилишига қадар ММҚ аъзолари томонидан тушган аризаларни кўриб чиқилиш муддати лойиҳа аризаларни синчиклаб кўриб чиқиш ва баҳолаш учун бир календарь ойни ташкил этиши керак. Бироқ кам вақтни талаб этувчи лойиҳа аризаларни кўриб чиқиш чоҚида ММҚ аъзоларининг дастлабки розилиги билан ММҚнинг навбатдаги йиҚилиши янада илгарироқ санага белгиланиши мумкин.

5.3. ММҚнинг ҳам бир аъзоси ҳам бир лойиҳа аризасини кўриб чиқиш чоҚида ГЭЖ КГД мезонларига мувофиқлик шаклини тўлдиради. Мазкур шакл нима учун ММҚ аъзоси ҳам бир конкрет лойиҳа аризаси бўйича у ёки бу фикрга келганлигини, яъни нима учун ММҚнинг ушбу аъзоси лойиҳа таклифини Маъқуллаш, қайта ишлаш ёки рад этиш учун овоз бераётганлигини асосни ҳужжатлаштиради.

5.4. Лойиҳа аризалари ММҚ йўналишларида муҳокама этилиши учун Миллий мувофиқлаштирувчи ёки ташкилот аризачи вакили томонидан тақдим этилади. Лойиҳа аризаси таништирилгач, ММҚнинг ҳам бир аъзоси ўзининг асосланган фикрини билдиради.

5.5. ММҚ аъзоларидан бирортаси исталган лойиҳани кўриб чиқиш, қарор қабул қилиш ва/ёки амалга ошириш чоҚида, агар ушбу аъзо ёки у билан боғлиқ бўлган ташкилот молиявий ёхуд бошқа манфаатга эга бўлса, шунингдек, ташкилот-аризачи билан ҳам қандай манфаатлар низоси мавжуд бўлса, қатнашмаслиги керак. Бундай ҳолларда у ММҚ нинг бошқа аъзоларини барвақт бохабар этиши, лойиҳа аризасини кўриб чиқиш ва баҳолашда қатнашишдан четлашиши лозим.

5.6. ММҚ аъзолари қарорлар қабул қилиш жараёнида мамлакатдаги дастур стратегиясида баён этилган ГЭЖ КГД мезонларига риоя этиш тамойили бўйича холисликни таъминлашлари, консенсусга эришишлари, шахсий характердаги масалалардан ва манфаатлар низосига, шунингдек, эҳтимолий

54

ташқи таъсирларга йўл қўймасликлари лозим.5.7. Баҳсли масалалар ёки айрим ҳоллар талқинида иккихиллик рўй берган чоҚда

БМТТД Доимий Вакилининг қарори ҳал қилувчи кучга эга бўлади.

6. Процедура масалалари6.1. ММҚ йиҚилишини ўтказиш учун унинг аъзоларидан камида 7 (етти) кишининг

иштироки зарур. Лойиҳа аризаларини кўриб чиқиш бўйича йиҚилишда ММҚ аъзоси иштирок эта олмаган чоҚда, у электрон почта орқали лойиҳа аризасининг ГЭЖ КГД мезонларига мувофиқлик шаклини батафсил тўлдириб, ўз нуқтаи-назарини билдириши мумкин.

6.2. ММҚ йиҚилиши БМТТД нинг Ўзбекистондаги ваколатхонаси биносида ўтказилади.

6.3. ММҚ нинг барча қарорлари ММҚ йиҚилишининг протоколида акс эттирилади. ЙиҚилиш ўтказилганидан сўнг протокол ММҚ нинг барча аъзолари ўртасида тарқатилади. Муҳокама қилинган масалалар баёни тўғри ифодаланганлиги бўйича ММҚ барча аъзоларидан ёзма розилик олингач, йиҚилишда амалдаги ММҚ Раиси протоколни имзолайди. Протоколдаги ММҚ нинг ҳам бир конкрет лойиҳа бўйича қарори тўғрисидаги ёзув ташкилот-аризачи ва ГЭЖ КГД номидан БМТТД Доимий Вакили ўртасида грант битимини имзолаш учун асос ҳисобланади.

6.4. Мазкур регламент ММҚ иш қоидалари ва тартибини тартибга солувчи асосий ҳужжат ҳисобланади. Регламент ММҚ нинг барча аъзолари томонидан Маъқулланиб, амалдаги ММҚ Раиси имзолаганидан сўнг кучга кирган ҳисобланади. Регламент ММҚнинг барча аъзолари томонидан кўриб чиқилгач ва Маъқулланганидан сўнггина ўзгартирилиши мумкин.

6.5. ММҚ аъзолари режалаштирилаётган узоқ муддатга бўлмаслик, иш жойи ва/ёки эгаллаб турган лавозими ўзгарганлиги, шунингдек, ўз боҚланиш маълумотлари ўзгарганлиги ҳақида ММҚ нинг амалдаги раиси ва ГЭЖ КГД Мувофиқлаштирувчисига маълум қилишлари лозим.

6-Илова: ММҚ аъзоси томонидан лойиҳа аризасини баҳолаш шакли

1. Берилаётган лойиҳа ҳақида умумий ахборот (ММҚ тўлдиради)

Лойиҳа номи:55

Лойиҳага берилган сон (ГЭЖ КГД жамоаси беради):

Ўзбекистон минтақаси:Сўралаётган молия: тайёргарлик учун:

лойиҳани амалга ошириш учун:

умумий қиймати:Аризани кўриб чиқиш учун қабул қилинган сана:ГЭЖ КГД мавзу соҳаси: Биохилма-хиллик

Иқлим ўзгариши Иқлим ўзгаришига мослашиш Ер деградацияси Салоҳият ошиши

АралашУшбу ариза: Тайёргарлик грантини олиш учун

лойиҳани амалга ошириш учун грантни олишга

Лойиҳа ГЭЖ ММҚ Миллий Мувофиқлаштирувчисининг дастлабки Маъқуллашини олганми?

Ўа Йўқ

Шарҳ:Лойиҳани амалга оширишни бошлашнинг режалаштирилаётган даври:Лойиҳани амалга ошириш учун бюджет борми?

Ўа Йўқ

Нима учун?

2. Ўзбекистондаги ГЭЖ КГД мезонларига мувофиқлик баҳоси (ММҚ аъзоси томонидан тўлдирилади)Баҳолаш шаклини тўлдирувчи ММҚ аъзосининг Ф.И.Ш.2.1. Аризачининг ГЭЖ КГДдан грант олишга умумий ҳуқуқий эгалиги/мақбуллигини белгилашАриза берувчи ГЭЖ КГД белгисига кўра рўйхатдан

Ўа Йўқ

56

ўтган ноҳукумат ташкилоти ҳисобланадими?Талаб этилувчи барча ҳужжатлар тақдим этилганми ва улар ишончлими?

Ўа Йўқ

Агар бўлмаса, унда қандай етишмовчиликлар мавжуд?

Сўралаётган грант қиймати учун аризачи тарихи, нуфузи ва тажрибаси борасида текшириб кўрилган исботлар етарлича мавжудми?

Ўа Йўқ

Нима учун?

Аризачи ҳозирги пайтда ГЭЖ КГД лойиҳасини амалга ошираяптими?

Ўа Йўқ

2.2. Лойиҳа дизайниКўрилаётган лойиҳа экологик манфаатларга эришиш натижаси ҳисобланадими? Агар "Ўа" бўлса, унда мазкур лойиҳа Атроф-муҳитучун айнан қандай манфаатларни келтириши борасидаги ўз фикрингизни тушунтириб беринг.

Ўа Йўқ

Лойиҳа ГЭЖ КГДнинг эълон қилинган мавзулари диққат-марказига мос келадими?

Ўа Йўқ

Агар йўқ бўлса, лойиҳанинг қайси мавзу соҳасига, қандай натижага ва/ёки вазифага тўғри келишини ва боисини тушунтириб беринг.

Лойиҳанинг мақсади аниқ-равшан кўрсатилганми?

Ўа Йўқ

Лойиҳада муаммолар сабаблари ечими юзасидан сабаб-оқибат алоқаси ва жавоб адолатли акс этганми?

Ўа Йўқ

Агар йўқ бўлса, унда лойиҳанинг мантиқий тузилишида қандай муаммолар мавжудлигини тушунтириб беринг: муаммолар тўғри белгиланганми, жавоб чоралари тўғри танланганми, улар қанчалик ўринли ва ўзини

57

оқлайди? Бошқа шарҳлар?Лойиҳа натижаларига эришиш индикаторлари мақбул ўйланган ва ифодаланганми?

Ўа Йўқ Индикаторларга баъзи қайта ишлаш зарур

Индикаторларни ўзгартириш бўйича Сизнинг таклифларингиз:

Лойиҳа натижаларининг экологик барқарорлигига аминмисиз?

Ўа Йўқ

Нима учун?

Лойиҳа натижаларининг молиявий барқарорлигига аминмисиз?

Ўа Йўқ

Нима учун?Лойиҳа техник (илмий) асосланган бўлиб, уни оширса бўладими?

Ўа Йўқ

Нима учун?Лойиҳани Маъқуллаш учун қўшимча мустақил техник экспертиза зарурми?

Ўа Йўқ

Нима учун?

Таклиф этилаётган лойиҳа аҳоли фаровонлигини оширишга кўмаклашадими?

Ўа Йўқ

Јандай? Нима учун?

Лойиҳани ишлаб чиқиш ва режавий амалга ошириш жараёнида тендер масалалари эътиборга олинганми?

Ўа Йўқ

2.3. Процедура масалалариЖами эҳтимолий манфаат кўрувчилар ва жалб этилган томонлар манфаатлари эътиборга олинганми?

Ўа Йўқ

Агар йўқ бўлса, унда Сиз манфаатларнинг қандай муаммоларини кўраяпсиз? Вазиятни тузатиш учун қандай зарур қадамларни қўйиш даркор?

Грант асосий эмас, балки қўшимча молиялаш бўлиши учун етарлича исботлар тақдим

Ўа Йўқ

Нима учун?58

этилганми?Сўралаётган грант миқдори лойиҳани қамраб олишга мос келадими?

Ўа Йўқ

Нима учун?

Лойиҳани молиялаш тузилмаси бўйича талабларга риоя этилганми? Кўрсатилаётган траншлар лойиҳанинг мантиқий тузилмасига мувофиқми?

Ўа Йўқ

Нима учун?

Таклиф этилаётган мониторинг режаси лойиҳа тузилишига мос келадими?

Ўа Йўқ

Нима учун?

Лойиҳанинг кўрсатилган муддати лойиҳа тузилишининг мантиқий тузилишига мос келадими ва у асосланганми?

Ўа Йўқ

Нима учун?

3. ММҚ аъзосининг лойиҳа ҳақидаги фикриСизнинг фикрингизча, кўрилаётган лойиҳа бўйича қандай қарорни чиқариш лозим?

Лойиҳа аризаси Маъқуллансин ва ГЭЖ КГД дан лойиҳани қўллаб-қувватловчи грант ажратилиши Маъқуллансин.

Кичик тузатишлар ва шарҳларни киритиш билан, улар лойиҳанинг ижроси чоҚида аризачи томонидан қабул қилиниши керак, лойиҳа аризаси Маъқуллансин.

Ушбу лойиҳа аризаси бўйича қарорнинг қабул қилиниши аризачининг таклиф этилган мулоҳазалар / шарҳлар/ саволларга жавоб бермаганига қадар қолдирилсин.

Лойиҳа аризаси рад этилсин.

Сизнинг шарҳингиз:

59

7-Илова: ГЭЖ КГД нинг Ўзбекистондаги лойиҳалари мониторинги ва ҳисоботи стратегиясиМониторинг ва баҳолаш дастурни амалга ошириш барча босқичларининг ажралмас қисми ҳисобланади:

a) режалаштириш босқичида - лойиҳа ва умумий дастур муваффақиятлилигини баҳолаш мезонлари дизайни орқали;

b) ижроси чоҚида - лойиҳанинг қанчалик мақсадли тарзда ва лойиҳа аризасига мувофиқ амалга оширилаётганлиги мониторинги;

c) якунлаш чоҚида - лойиҳа натижаларини баҳолаш олинган билимни, тажрибани ва энг яхши амалиётни бундан кейин ёйиш учун жамлашнинг энг муҳим элементи ҳисобланади.

Мониторинг ва баҳолаш бўйича иш (бундан кейин матн бўйича М ва Б икки босқичда: умуман дастур даражасида ва алоҳида лойиҳалар даражасида ўтказилади. Лойиҳа даражасида ҳам, дастур даражасида ҳам М ва Б бўйича иш юқорида кўрсатилган уччала даражада: режалаштириш, ижро этиш, якунлаш даражаларида ўтказилади.ГЭЖ КГД фаолияти мониторинги ва уни баҳолашГЭЖ КГД нинг Ўзбекистондаги фаолияти 2008 йил бошидан бошланган. 2010 йил охирида якунланадиган ГЭЖ-4 амалиёт босқичининг ўрталарида турган ГЭЖ КГД

60

Ўзбекистонда ГЭЖнинг мазкур амалиёт даври, яъни 2010 йилга қадар қўйилган мақсадлар муваффақиятлилиги мониторингини ўтказиши ва баҳолаши керак.Дастурнинг бошланҚич босқичида - режалаштириш босқичида М ва Б ни ўтказиш учун муваффақиятлиликни баҳолаш мезонларини ишлаб чиқиш, база линиясини белгилаш, мақсадларни қўйиш ва дастур фаолияти мониторинги режасини ишлаб чиқиш зарур. Мазкур стратегия Дастур фаолиятининг асосий мавзу йўналишларини белгилади. М ва Б ни режалаштириш дастур иши стратегияси марказида белгилаб берилганига мувофиқ ГЭЖ КГД нинг Ўзбекистондаги мантиқий матрицасида акс эттирилган бўлиб, у қуйида эътиборингизга ҳавола этилмоқда. ГЭЖ КГД Миллий Мувофиқлаштирувчиси Дастур ижроси чоҚида, алоҳида лойиҳалар юзасидан М ва Б бўйича доимий иш негизида. Дастур фаолияти М ва Б бўйича бирлашган ҳисоботни тайёрлайди ва ГЭЖнинг йиллик ҳисобот даври охирига ММҚ га муҳокама ва Маъқуллаш учун тақдим этади. ГЭЖ нинг ҳисобот даври ҳам йилнинг 31 июнида якунланади. ГЭЖ КГД Дастурий ҳисоботи ГЭЖ КГД ШК томонидан тасдиқланган форматга мувофиқ йилда бир марта расмийлаштирилади. Йил якунидан сўнг 3 ой мобайнида МЈ ММҚ нинг навбатдаги йиҚилишига ҳисоботни тақдим этади. 2008 йилда бундай ҳисобот ГЭЖ КГДнинг мамлакатда ишга тушган йил ҳисобот даврининг қисқалиги муносабати билан ўтказилмайди. МЈЈ М ва Б натижаларини кўриб чиқади, саволлар беради ва ҳамда Дастур ишининг қониқарли ёки қониқарсиз деб эътироф этиш ҳақидаги қарорга келади. ГЭЖ КГД иши қониқарсиз деб топилган чоҚда ММҚнинг амалдаги Раиси ММҚнинг КГД фаолияти юзасидан М ва Б ҳақидаги хулосасини тўғридан-тўғри БМТТД нинг Ўзбекистондаги Доимий Вакили ёки ГЭЖ КГД Глобал Менежерига юбориш ҳуқуқига эга.Бундан ташқари, МЈ лойиҳаларнинг амалга оширилиши устидан доимий ва пухта таҳлилни ўтказиши ва зарурат туҚилган чоҚда алоҳида лойиҳалар ёки лойиҳалар портфелини Дастур ишининг мавзу йўналишларидаги вазиятни ўзгартиришга потенциал таъсири юзасидан ихтисослашган техника ҳисоботларни тайёрлаш ҳақидаги масалани ҳал этиши лозим.2010 йилда МЈ ГЭЖ КГД фаолияти М ва Б бўйича йиллик ҳисоботни ва ГЭЖ КГДнинг ГЭЖ-4 амалиёт босқичидаги фаолияти ҳақидаги ҳисоботни тайёрлайди. Мазкур ҳисоботда бутун Дастурнинг умуман 2008-2010 йилларда ва айрим мавзу соҳалари бўйича иши самарадорлигига баҳо берилиши лозим. М ва Бнинг барча натижалари билан Дастур сайтида танишиш мумкин бўлади.

61

ГЭЖ КГДнинг Ўзбекистонда ГЭЖ 4-амалиёт даврига (2008-2010 йиллар) мўлжалланган мантиқий матрицаси

ГЭЖ КГДнинг Ўзбекистондаги мақсади: Глобал табиат муҳитини атроф-муҳитни сақлаш ва тиклашга қаратилган, бунда аҳоли фаровонлигини яхшиловчи табиатдан барқарор фойдаланиш амалиётини жорий этган ва тарқатган ҳолда, маҳаллий ташаббусларни маҳаллий одамлар кучи билан бажариш орқали яхшилашга кўмаклашиш

Дастур стратегияси

Таъсир этиш индикатори

Базавий линия

Муваффақиятга эришишдан

мақсад

ўлчов усуллари

Тавакалчиликлар ва тахминлар

ГЭЖнинг 4-амалий даврига (2008-2010 йиллар) вазифасиГЭЖ КГДнинг Ўзбекистондаги мақсадларига эришишига қаратилган маҳаллий аҳолининг ташаббусларини фаоллаштириш учун ГЭЖ КГДнинг мамлакатда иш бошлашини йўлга қўйиш ва муваффақиятли ишлашини таъминлаш

Мақсадли гуруҳларнинг ГЭЖ КГД мавжудлиги ва иши ҳақида воқифлигиÌà³ñàäëè ãóðóҳëàð: Ýêîëîãèê ÍÍÒ; Ôó³àðîëàðíèíã

ìàҳàëëà, ³èøëî³ éè²èíè øàõñèäàãè, ìàҳàëëèé ҳàìæàìèÿòëàðè âà ҳîêàçî.

Табиат ресурсларидан фойдаланувчилар ассоциациялари

Нîль 2010 йил охирида мақсадли гуруҳларнинг дастур мавжудлиги ва иши ҳақидаãè воқифлиги фоизи сўраб чиқилганларнинг камида 30 фоизини ташкил этади

Мақсадли гуруҳлар вакиллари ўртасида тасодифан ўтказилган анкеталаш

Тахминлар: ММҚ аъзолари ўз йўллари орқали ГЭЖ КГД ҳақидаги ахборотни тарқатишга кўмаклашадилар. Минтақавий тарқатиш каналлари материаллардан манфаатдор ва ижтимоий йўналтирилган ахборотни тарқатишга кўмаклашишга рози. Тавакалчиликлар: Оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишнинг юқори нархи дастур ҳақидаги ахборотни кенг тарқатишга имкон бермайди (ўрта)

62

Дастур стратегияси

Таъсир этиш индикатори

Базавий линия

Муваффақиятга эришишдан

мақсад

ўлчов усуллари

Тавакалчиликлар ва тахминлар

Дастур грант бюджетининг ўзлаштирилиши

ГЭЖ КГД ажратаётган грант бюджети:2008 éèëãà — 150 000 USD, 2009 éèëãà — 300 000 USD, 2010 éèëãà — 400 000 USD

ÃÝÔ ÊÃÄíèíã ўçáåêèñòîíäàãè ãðàíò áþäæåòèíè ҳàð éèëè ´çëàøòèðèø êàìèäà 90 ôîèçíè òàøêèë ýòàäè.

Ìîëèÿâèé ҳèñîáîò

Тахминлар: Мақсадли гуруҳларни лойиҳа аризаларни тайёрлаш ўқув дастурлари муваффақиятли амлага оширилди. Маҳаллий маъмурлар ва ҳокимиятнинг бошқа давлат идоралари томонидан ГЭЖ КГД ташаббусларини умумий қўллаб-қувватлаш мавжуд.ÌÌ£ áàð÷à àúçîëàðè òóøà¸òãàí ëîéèҳà àðèçàëàðíè ´ç âà³òèäà ê´ðèá ÷è³èøìî³äà.Òàâàêàë÷èëèêëàð:Áàíê òóçèëìàëàðè îð³àëè ãðàíò ìàáëà²ëàðè ´òèøèäàãè ìàâæóä ÷åêëîâëàð ìóíîñàáàòè áèëàí ëîéèҳàëàð èæðîñèíèíã êå÷èêèøè (þ³îðè) Ýêîëîãèê ìàíôààòëàðãà ýðèøèøãà ³àðàòèëãàí òàøàááóñëàðíè ðèâîæëàíòèðèøäà ìàҳàëëèé àҳîëèíèíã þ³îðè á´ëìàãàí ôàîëëèãè (³óéè) ÌÌ£ àúçîëàðèíèíã þ³îðè ðîòàöèÿñè (³óéè)

63

Дастур стратегияси

Таъсир этиш индикатори

Базавий линия

Муваффақиятга эришишдан

мақсад

ўлчов усуллари

Тавакалчиликлар ва тахминлар

Биохилма-хиллик1-Натижа: Ýкотизим ва муҳим биологик турларнинг яшаш маконига маҳаллий аҳоли фаолияти томонидан бўлган босим қисқарди

Биохилма-хиллик ёки унинг компонентларидан барқарор фойдаланишни сақлаш мақсадларига кўмаклашувчи ОПТ ва МОВБВ ичидаги ёки атрофидаги унумдор ландшафтлар ҳудудини бошқариш

Бутун мамлакат бўйича кичик ҳудудлардаги бир неча айрим ташаббуслар биохилма-хилликни сақлаш ва унинг компонентларидан барқарор фойдаланиш мақсадларига кўмаклашади

2010 йил охирида ГЭЖ КГД лойиҳалари орқали биохилма-хилликни сақлаш ёки унинг компонентларидан барқарор фойдаланишга кўмаклашуви, Ўзбекистон ОПТ ва МОВБВ ичидаги ёки атрофидаги камида 50 гектар унумдор ландшафтлар ҳудудини бошқариш имконияти намойиш этилди

КГД МЈ ўтказадиган М ва Á ҳисоботлариБиохилма-õиллик бўйича экспертларнинг хулосаси

Тахминлар: Лойиҳа аризаларини тайёрлашда мақсадли гуруҳларни тайёрлашнинг ўқув дастурлари муваффақиятли амалга оширилди. Маҳаллий маъмурлар ва бошқа давлат идоралари томонидан ГЭЖ КГД ташаббусларини умумий қўллаб-қувватланиши мавжуд Биохилма-хилликни сақлаш соҳасидаги мавжуд экспертлар ГЭЖ КГДнинг биохилма-хиллик соҳасидаги лойиҳаларини ишлаб чиқишда кўмаклашишлари мумкин.Лойиҳалар қатнашчилари анъанавий даромад манбалари ва биологик ресурслардан фойдаланишда амалиётда қўлланилаётган ёндашув бўйича мавжуд ахборот билан очиқ ўртоғлашмоқдаÒàâàêàë÷èëèêëàð:

64

Дастур стратегияси

Таъсир этиш индикатори

Базавий линия

Муваффақиятга эришишдан

мақсад

ўлчов усуллари

Тавакалчиликлар ва тахминлар

Ãðàíò ìàáëà²ëàðèíèíã áàíê òóçèëìàëàðè îð³àëè ´òèøèäàãè ìàâæóä ÷åêëîâëàð ìóíîñàáàòè áèëàí ìàú³óëëàíãàí ëîéèҳàëàð èæðîñèíèíã êå÷èêèøè (þ³îðè)

ГЭЖ КГД лойиҳаларида қатнашаётган мақсадли гуруҳларнинг табиатдан фойдаланиш барқарор амалиётидан даромади

Јишлоқ жойларда маҳаллий аҳолининг асосий даромади табиатдан фойдаланишнинг беқарор амалиёти ҳиссасига тўғри келади

2010 йилда ГЭЖ КГД лойиҳалари қатнашчиларининг табиатдан фойдаланишнинг барқарор амалиётидан лойиҳавий (кутилаётган) даромади фоизи баҳоланаётган уй хўжаликлари умумий даромадининг камида 30 фоизини ташкил этади

Ìà³ñàäëè ãóðóҳëàð âàêèëëàðè ´ðòàñèäà òàñîäèôàí ´òêàçèëãàí àíêåòàëàø

Ìàҳàëëèé àҳîëèíèíã ýêîëîãèê ìàíôààòëàðãà ýðèøèøèãà ³àðàòèëãàí òàøàááóñëàðíè ðèâîæëàíòèðèøäàãè ñóñò ôàîëëèãè (³óéè)ÎÏÒ èäîðàëàðè ¸êè ҳîêèìèÿòíèíã ìàҳàëëèé èäîðàëàðè áîø³àðóâ÷èëàðè òîìîíèäàí ÃÝÔ ÊÃÄ òàøàááóñëàðèíè àìàëãà îøèðèøäà ê´ìàêëàøèøãà ³àðøèëèê âà/¸êè ҳàìêîðëèê ³èëèøíè èñòàìàñëèê (´ðòà)ÊÃÄ ëîéèҳàëàðèäà ³àòíàøìà¸òãàí ҳàìæàìèÿòëàð àúçîëàðè òîìîíèäàí èííîâàöèîí àìàëè¸òëàðíèíã ñàáîòàæè (ïàñò)

Иқлим ўзгариши

65

Дастур стратегияси

Таъсир этиш индикатори

Базавий линия

Муваффақиятга эришишдан

мақсад

ўлчов усуллари

Тавакалчиликлар ва тахминлар

2-Натижа: Ìаҳаллий аҳоли томонидан энергиядан фойдаланишда атмосферага иссиқхона газларининг ташланиши қисқарди

Ýíåðãèÿäàí ôîéäàëàíèøíèíã þêñàê ñàìàðàëè òåõíîëîãèÿëàðè âà àìàëè¸òè ³´ëëàíèøäàí èññè³õîíà ãàçëàðè òàøëàíèøèíèíã ³èñ³àðèøè

Ҳар бир алоҳида лойиҳа учун белгиланади. Умуман мамлакат бўйича аҳолининг энергия самарали амалиётларидан фойдаланишдан ташланишлар қисқариши кам

2010 йилда ГЭЖ КГД энергия самарадорлиги бўйича лойиҳаларини амалга оширишдан атмосферага иссиқхона газларини ташланишининг кумулятив қисқариши 2000 тонна СО2 эквивалентига етди

Ҳар бир алоҳида лойиҳа базавий линиясига нисбатан мавжуд методикалар бўйича ҳисоб-китоблар

Тахминлар: БМТТД Карбон Фонди кичик лойиҳаларни биргаликда боҚловчи МЧР дастурларни илгари суриш соҳасида ҳамкорликка рози Ýíåðãèÿíèíã ìó³îáèë ìàíáàëàðèíè âà ýíåðãèÿ èñòåúìîëèãà ìó³îáèë ¸íäàøóâëàðíè æîðèé ýòèø á´éè÷à èøëàá ÷è³èëãàí ìàòåðèàëëàð âà àìàëè¸òëàð ìàâæóä ÁÌÒÒÄ ëîéèҳàëàðè ìàòåðèàëëàðè ÃÝÔ ÊÃÄ òàíèøóâè âà ðåïëèêàöèÿñè ó÷óí î÷è³

Òàâàêàë÷èëèêëàð:Ïîñò-Êèîòî òàâàêàë÷èëèêëàðè Ì×Ð á´éè÷à ìèëëèé èäîðàëàðàðî êåíãàø òîìîíèäàí Ì×Ð äàñòóðëàðíè ³´ëëàá-³óââàòëàø é´³ ¸êè ò´ñè³ëàð ìàâæóä (³óéè)Минтақавий ва маҳаллий даражада энергия бўйича лойиҳаларни амалга оширишда институционал тўсиқлар (ўрта)

66

Дастур стратегияси

Таъсир этиш индикатори

Базавий линия

Муваффақиятга эришишдан

мақсад

ўлчов усуллари

Тавакалчиликлар ва тахминлар

Ýíåðãèÿíè èøëàá ÷è³àðèøíèíã ìó³îáèë àìàëè¸òèíè æîðèé ýòèøäàí èññè³õîíà ãàçëàðèíè òàøëàíèøèíèíã ³èñ³àðèøè

Энергияни ишлаб чиқаришíèíã муқобил ìàíáàëàðèäàí ôîéäàëàíèø ìàìëàêàò á´éè÷à óìóìàí êàì

2010 йилда ГЭЖ КГДнинг энергияни ишлаб чиқаришнинг муқобил манбаларини амалга ошириш лойиҳалари бўйича иссиқхона газларининг атмосферага ташланишининг кумулятив қисқариши 5000 тонна СО2 эквивалентига етди

Ҳар бир алоҳида лойиҳа базавий линиясига нисбатан мавжуд методикаси бўйича ҳисоб-китоблар

Иқлим ўзгаришига мослашиш

67

Дастур стратегияси

Таъсир этиш индикатори

Базавий линия

Муваффақиятга эришишдан

мақсад

ўлчов усуллари

Тавакалчиликлар ва тахминлар

3-Натижа: Иқлим ўзгаришига ýíã çàèô á´ëãàí аҳоли гуруҳи бўлажак оқибатларга тайёрланди

ўзбек воқеликлари мисолида мослашиш амалиётларининг аниқ мисолларини намойиш этиш

Иқлим ўзгариши реал òàҳäèä сифатида қабул қилинмайди ва маҳаллий аҳолининг муаммо бўйича билими кам

2010 йилда ГЭЖ КГД томонидан Ўзбекистон кўпчилик ҳудуди учун умумий бўлган конкрет мисолда маҳаллий аҳолини Иқлим ўзгаришининг эҳтимолий ёки реал оқибатларига тайёрлашнинг реал амалиёти намойиш этила бошланди

Лойиҳанинг техник ҳисоботлари

Тахминлар: Иқлим ўзгаришининг оқибатлари ГЭЖ КГД мақсадли гуруҳлари учун аниқ белгиланганТавакалчиликлар: Иқлим ўзгаришига мослашув сари реал қадамлар Ўзбекистондаги мавжуд ҳуқуқий ва институционал доираларда мумкин (юқори)

Ерлар деградацияси

68

Дастур стратегияси

Таъсир этиш индикатори

Базавий линия

Муваффақиятга эришишдан

мақсад

ўлчов усуллари

Тавакалчиликлар ва тахминлар

4-Натижа: Јишлоқ жойлардаги илгари деградацияга учраган ерларни сақлаш ва барқарор фойдаланиш мақсадлари тикланди

Ерларга барқарор ишлов бериш амалиётлари ҳақида билим

Фермерлар ўртасида ерларга ишлов бериш амалиёти ҳақидаги билим тарқоқ, лекин бунга етишиш осон эмас

2010 йилда ерларга барқарор ишлов беришнинг тестдан ўтказилган дастлабки натижалари билан ГЭЖ сайти ва бошқа ОАВдан танишиш мумкин

Сайтдаги ва ОАВдаги мақолалар

Тахминлар: Мақсадли гуруҳларнинг бохабарлиги каналлари тўғри белгиланган.Тавакалчиликлар: Ахборот олиш осонлашади, лекин бу самарасиздир. Зеро, умуммиллий иқтисодий вазият таъсири остида маҳаллий одамлар узоқ муддатли фойда келтирувчи барқарор амалиётлар зиёнига қисқа муддатли бåқарор чорвадорлик амалиётига сармоя киритишни афзал кўради (ўрта)

Ìîë ìàҳñóëäîðëèãè îøãàíëèãèíè íàìîéèø ýòèø

Ìàҳàëëèé àҳîëèäàí ìàâæóä ìîë ìàҳñóëîòäîðëèãè ÿõøèëàíãàíëèãè á´éè÷à áèëèì âà ê´íèêìàëàð ´òà ïàñò

2010 éèëäà ìîë ìàҳñóëäîðëèãèíè îøèðèøíèíã òåñòäàí ´òêàçèëãàí ìåòîäëàðè á´éè÷à òàé¸ð ìàòåðèàëëàðíè ÷îðâà÷èëèêíè âà ÿéëîâëàðíè áîø³àðèøíèíã ÿíàäà áàð³àðîð àìàëè¸òè îð³àëè ¸éèø áîøëàíäè

Ñàéò âà ÎÀÂäàãè ìà³îëàëàð

Салоҳиятни ошириш

69

Дастур стратегияси

Таъсир этиш индикатори

Базавий линия

Муваффақиятга эришишдан

мақсад

ўлчов усуллари

Тавакалчиликлар ва тахминлар

5-Натижа: Маҳаллий аҳолининг Атроф-муҳитмуаммоларини ҳал этишдаги салоҳияти оширилди

Ташкилотлар-маҳаллий аҳоли вакилларининг ГЭЖ КГДдаги фаоллик даражаси

ННТ ва маҳаллий ҳамжамиятлар ташкилотларининг иштироки базавий линияси нисбати КГД фаолиятининг биринчи йили охирида аниқланади

2010 йил охирида маҳаллий ҳамжамиятларда вакиллик қилувчи ташкилотларда тушган аризалар нисбати Дастур фаолияти биринчи йилига нисбатан ошди

Ташкилотлар-ариза берувчилар аризаларини рўйхатга олиш

Тахминлар:Дастурнинг биринчи йилида маҳаллий аҳолининг Атроф-муҳитмуаммолари муносабати бўйича уларнинг ҳаётий таъминоти даражасидан бохабарлик даражасини ошириш бўйича лойиҳа ишлаб чиқилди ва ишга туширилди.Òàâàêàë÷èëèêëàð:Ôó³àðîëèê æàìèÿòèíèíã ñóñò áîøëàí²è÷ ñàëîҳèÿòè ñèôàòëè òðåíèíã áåðèøè ìà³ñàäãà ýðèøèøãà ҳàëà³èò áåðèøè ìóìêèí (´ðòà).

70

Лойиҳалар фаолияти мониторинги ва баҳолашДастур фаолияти М ва Б учун асосни умуман дастур ичидаги айрим

лойиҳаларни амалга оширишнинг бориши М ва Б ташкил этади. Лойиҳани ишлаб чиқиш чоҚида, ариза берувчи лойиҳани амалга ошириб бориши қандай кузатилиши юзасидан режани ишлаб чиқиши ва тақдим этиши лозим.

(I) Жорий вазиятни, яъни лойиҳанинг бошланҚич нуқтаси нима ҳисобланишини, ҳозирги вазиятнинг айнан қандайлигини кейинчалик лойиҳа якун топганидан сўнг вазият қай тарзда ўзгарганлигини кўрсатиши учун таҳлил этиши ва баён этиши лозим. Базавий линия лойиҳанинг диққат-маркази ҳисобланган асосий жиҳатларни баён этиши керак. Улар ҳамжамият атрофидаги деградацияга учраган ерлар гектари миқдори, биологик тур кўпайишининг ўлчами, истеъмол этилаётган углеводородлар ёқилҚисининг миқдори, оиланинг моддий таъминланганлик даражаси ва бошқалар бўлиши мумкин.

(II) Лойиҳа мақсадлари ва вазифалари асосида индикаторлар танланади. Индикатор кўрсаткич бўлиб, унга қараб базавий линиянинг қандай ўзгарганлиги ва қўйилган мақсадларга эришишда лойиҳанинг қанчалик муваффақиятлилигига баҳо берилади.

Индикатор базавий линия билан мантиқан боҚланган бўлиши лозим. Одатда яхши индикатор нима? (нима ўзгармоқда); қачон? (вақтнинг қайси

даврида); қаерда; ва қанчага? (қанча ва қанчага ўзгармоқда) деган саволларга жавоб бериши керак. Индикаторлар амалий, яъни уларни осон ўлчаш мумкин бўлсин?

Ҳар бир индикатор ўлчов бирлигига, маълумотларни тўплаш учун аниқ белгиланган манбага, маълумотлар тўплаш методларига ва мониторинг ўтказиш учун маъсул бўлган шахсга эга бўлиши лозим. Кўпинча, аввал бошдан тўғри белгиланган ва тузилган индикатор аризачига лойиҳанинг нимага интилаётганлигини аниқ-равшан кўришга ёрдам беради. Бундан ташқари, индикаторлар Дастур жамоаси томонидан қарорлар қабул қилиш учун жуда муҳимдир, демак лойиҳани амалга ошириш муваффақиятли бормоқда. Бунда ишлаб чиқилган индикаторлар учун эгалик ҳисси муҳимдир ва шу боис айнан бенефициарлар индикаторларни белгилаш ва шакллантириш жараёнига жалб этилиши лозим.

Ҳар бир индикатор ўзаро боғлиқ, лекин моҳиятга кўра бир неча компонентлардан иборат бўлса, унда мониторинг стратегияси лойиҳа учун ҳам, лойиҳанинг ҳам бир алоҳида компоненти учун ҳам ишлаб чиқилиши керак.

(III) Лойиҳадан кўзда тутилган мақсадларга эришишга таъсир этиши мумкин бўлган лойиҳа тавакалчиликларини белгилаш. Тавакалчиликлар режалаштирилган лойиҳа тадбирлари билан аниқ боҚланган бўлиши лозим, оддий қилиб айтганда нималар кўнгилдагидек бормаслигини ва бунинг сабабларини акс эттиради.

Базавий линия ва индикаторларни белгилаш лойиҳа мониторинги режасининг фақат бир қисмидир. Мониторинг ва ҳисоботни ўтказиш жадвалини ҳам ишлаб чиқиш жуда муҳимдир. Ҳар бир лойиҳа доирасида бу режа ГЭЖ КГД жамоаси томонидан лойиҳа аризасини тайёрлаш ва кўриб чиқиш босқичида лойиҳа ижросининг муддати, грант молиявийланиши миқдори, лойиҳа тадбирлари туси (техник компонентнинг, имкониятларни ривожлантириш бўйича компонентнинг мавжудлиги ва ҳ.к.) ва бошқа жиҳатлар ҳисобга олинган ҳолда белгиланади.

71

Жадвал дастлаб ариза берувчи билан муҳокама этилади ва келишиб олинади, сўнгра грант шартномаси битимида узил-кесил тасдиқланади.

БУ МУЎИМ!

Грант маблағлари қисмлар бўйича алоҳида траншлар билан тўланади. Шу боис, лойиҳанинг муваффақиятли амалга оширилаётганлигини кўрсатувчи индикаторлардан ташқари мониторингнинг келишиб олинган жадвалида муқаддам траншда тўланган маблаҚларни ўзлаштириш индикаторлари аниқ ёзилган бўлиши лозим. Ҳар бир кейинги транш аввалга трнашнинг мақсадли ўзлаштирилганлиги тасдиқидан сўнггина тўланади.

Грант маблағлари қисмлар бўйича алоҳида траншлар билан тўланади. Шу боис, лойиҳанинг муваффақиятли амалга оширилаётганлигини кўрсатувчи индикаторлардан ташқари мониторингнинг келишиб олинган жадвалида муқаддам траншда тўланган маблаҚларни ўзлаштириш индикаторлари аниқ ёзилган бўлиши лозим. Ҳар бир кейинги транш аввалга трнашнинг мақсадли ўзлаштирилганлиги тасдиқидан сўнггина тўланади.М ва Б жадвали ҳам бир алоҳида олинган лойиҳа учун турлича бўлиши мумкинлигига қарамай, ГЭЖ КГД умумий тамойилига амал қилади: ҳисобот йилда ўртача 2-4 марта (ҳам чорак ёки ярим йилда 1 марта) тақдим этилади ва ГЭЖ КГД жамоаси лойиҳа амалга оширилаётган вақт мобайнида камида 2 марта лойиҳа мониторингини ўтказади.Лойиҳа мониторинги ишлаб чиқиладиган ҳам чорак мониторинг режаси асосида ўтказилади, у лойиҳа ҳудудларига ташриф буюриш жадвалини, дастур ва аризачи ўртасидаги ахборот алмашишни, ҳисоботни тўплашни ва аризачилар ҳамда масъул ижрочилар билан телефон интервьюларини ўтказишни ўз ичига олади. Зарурат бўлган жойда лойиҳалар мониторингига лойиҳанинг муваффақиятли амалга оширилаётганлигининг техник жиҳатларини тасдиқлаш учун мустақил экспертлар жалб этилади.Мониторингни ўтказиш чоҚида Миллий Мувофиқлаштирувчи лойиҳа ҳужжатига (Маъқулланган лойиҳа аризасига) танланган ва келишилган индикаторларга, мониторингни ўтказишнинг келишилган жадвалига ва грант шартномаси-битимига амал қилади.Лойиҳани амалга ошириш жадвалидан орқада қолиш ва қўйилган индикаторларга эришилмаганлик аниқланган чоҚда Миллий Мувофиқлаштирувчи ўз ихтиёрига кўра лойиҳани тўхтатиш ёки давом эттириш масаласини ҳал этади. Бундан ташқари, Миллий Мувофиқлаштирувчи аввалги траншнинг мувафақиятли мақсадли ўзлаштирилганлиги тўғрисидаги тасдиқни олганидан сўнг кейинги траншни ўтказишни Маъқуллайди.Тасдиқ лойиҳа ҳудудини бориб кўриш, тегишли ҳужжатларни тақдим этиш йўли ёки лойиҳа табиатига қараб бошқа йўл билан олиниши мумкин. Айрим ҳолларда шунингдек, бундай тасдиқ Миллий Мувофиқлаштирувчи томонидан лойиҳа мониторингига жалб этилган мустақил экспертлардан олиниши мумкин.Ҳар бир лойиҳанинг амалга оширилиши якунланиши билан ГЭЖ КГД Миллий Мувофиқлаштирувчиси аризачи билан биргаликда олинган натижалар ва лойиҳа базавий линиясини таққослаш асосида иш натижаларини баҳолашни ўтказади. Лойиҳа тугаганидан сўнг 3 ой мобайнида лойиҳанинг масъул ижрочиси ГЭЖ КГД жамоаси томонидан тақдим этилган шаклга мувофиқ лойиҳанинг тугалланганлиги ва баҳоси ҳақидаги ҳисоботни топшириши лозим.

72

Айрим ҳолларда, лойиҳанинг бевосита натижаларини эмас, балки унинг таъсирини кузатиб бориш учун Миллий Мувофиқлаштирувчи ва/ёки ГЭЖ КГД ММҚ аъзолари умуман дастур муваффақиятлилигининг янада тўлиқроқ манзарасини олиш учун пост лойиҳа тадқиқотларини ўтказишлари мумкин.

Мониторинг ва баҳолашни ўтказишда вазифаларнинг тақсимотиБевосита мониторингни ўтказиш мажбурияти бутунлай ва тўлиқ лойиҳа аризачиси зиммасида бўлади. Лойиҳанинг аризачиси ва/ёки масъул ижрочиси лойиҳанинг М ва Бни ўтказиш учун барча маълумотларни тўплаш ва ушбу маълумотларни ГЭЖ КГД Миллий Мувофиқлаштирувчисига ўз вақтида тақдим этиш учун жавоб беради. ўз навбатида Миллий Мувофиқлаштирувчи бошланҚич босқичга тўғри индикаторларни ишлаб чиқишга кўмаклашади ва лойиҳани амалга ошириш чоҚида тақдим этилган маълумотларнинг тўғрилигини текширади. ГЭЖ КГД Миллий Мувофиқлаштирувчиси барча лойиҳаларнинг берилган индикаторларга эришишини кузатиб боради ва умуман бутун Дастурнинг амалга оширилаётганлиги мониторингини ўтказади. ГФЭ КГД Ммнинг мамлакатдаги фаолиятига оид тегишли ҳисоботларни тайёрлаш, ГЭЖ КГД ММҚ ва ГЭЖ КГД штаб-квартираси фаолияти юзасидан М ва Б натижаларини тақдим этишга масъулдир.ГЭЖ КГД ММҚ дастур фаолияти мониторинги ва баҳосининг умумий стратегиясини тасдиқлайди ҳамда МЈдан М ва Б стратегиясини амалга ошириш ва натижаларни тақдим этиш учун ҳисоботни қабул қилади. ГЭЖ КГД ШК Дастурни ўтказиш бўйича ҳисоботни олади, кўриб чиқади ва тасдиқлайди, М ва Б ни ўтказиш марказини тўғрилайди, шунингдек, ГЭЖ КГД МЈга Дастурнинг мамлакатдаги фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича ишларни олиб боришига умумий раҳбарлик қилади.М ва Бни ўтказиш чоҚида ГЭЖ КГД МЈ аризачиларнинг лойиҳа ишини мустақил тарзда мониторинг этишлари бўйича билим ва кўникмаларини оширишга катта эътибор беришни ўз зиммасига олади, зарур бўлган жойда, ушбу жараёнга ҳокимликлар, ҳамжамиятлар аъзолари, ҳамкор ННТ, бизнес-сектор сингари ҳамкорларнинг кенг доираси жалб этилади.

8-Илова: ГЭЖ КГД Миллий Мувофиқлаштирувчисининг техник вазифаси

73

9-Илова: Миллий Мувофиқлаштириш Јўмитасининг техник вазифасиВазифанинг номи: ГЭЖ КГДнинг Ўзбекистонда муваффақиятли бажарилиши

учун функционал вазифаларни бажаришДастурнинг номи: Глобал Экологик Фонднинг Кичик Грантлар Дастури (ГЭЖ

КГД)Вазифани бажаришнинг режалаштирилаётган давомийлиги (тахминан):

доимо, ГЭЖ КГДнинг Ўзбекистонда ишлаш барча вақти мобайнида, Мувофиқлаштириш Јўмитаси аъзолигига ротация тамойили ҳисобга олинган ҳолда

74

Иш жойи: Тошкент ва уй офиси, электрон почта ва телефон орқали алоқа билан

КГД фаолиятининг қисқача баёниГЭЖ Кичик Грантлар Дастури (ГЭЖ КГД) — бу ривожланаётган мамлакатларда ГЭЖ фаолияти соҳасида ноҳукумат ташкилотлар (ННТ) ва маҳаллий ҳамжамиятлар ташкилотлар (МЎТ) тадбирларини қўллаб-қувватлашга қаратилган ГЭЖнинг корпоратив дастуридир. Бундай соҳалар қуйидагилардан иборат:

Иқлим ўзгариши оқибатларини камайтириш ва олдини олиш;

биохилма-хилликни сақлаш;

чегаралараро сувни ҳимоя қилиш;

турҚун органик ифлослантирувчилар таъсирини камайтириш;

шунингдек, ерлар деградациясининг олдини олиш.Јўллаб-қувватланаётган тадбирларнинг муҳим хусусияти маҳаллий ҳамжамиятлар учун ҳаёт таъминотининг барқарор манбаларини айни замонда яратиш ҳисобланади. Аризачиларга грантлар ажратиш кўринишида мадад кўрсатилмоқда, уларнинг энг юқори миқдори бир грант олувчи учун 50.000 US$дан ошмаслиги керак.

КГДнинг тамойилий вазифалари қуйидагича:

Маҳаллий ҳамжамиятлар даражасида атроф-муҳитга хатар-таҳдидларни камайтирувчи механизмлар-ёндашувларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, улар соғлом экотизимлар вазифаларини тиклашга кўмаклашади ва бошқалари тарафидан такрорланиши мумкин.

Маҳаллий ҳамжамиятлар даражасида ҳамакатнинг ижобий тажрибасини тўплаш ва ҳамакатнинг муваффақиятли стратегиясини бошқа ННТ ва ММТларга, маҳаллий ҳукуматларга, ривожланиш бўйича агентликларга, ГЭЖ ва минтақавий ва глобал даражада Атроф-муҳитсоҳасида ишлаётган бошқа ҳамкорларга етказиш;

Атроф-муҳитнинг глобал муаммоларини ҳал этиш учун маҳаллий ҳамжамиятлар, ННТ ва Миллий ҳукуматлар салоҳиятини мустаҳкамлаш учун ҳамкорликни қуриш ва манфаатдор томонлар шахобчасини яратиш ҳамда жамиятни барқарор ривожлантиришга кўмаклашиш.

Атроф-муҳитни сақлаш ва барқарор ривожланиш бўйича стратегия ва лойиҳага жойлардаги ҳамжамиятлар ва бошқа манфаатдор томонларга тушунарли бўлган ҳамда қўлланилаётган бўлган амалиётни таъминлаш.

Ўзбекистонда КГД Табиат муҳофазаси бўйича давлат қўмитаси томонида БМТТДнинг Ўзбекистондаги офиси билан биргаликда 2005 йилда илгари сурилганди. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон КГДга аъзо мамлакатлар рўйхатига киритилган ва КГД фаолияти 2008 йил бошидан бошланади.

75

Маҳаллий ҳамжамиятлар ва ННТ ёрдамида экологик манфаатларга эришиш КГДнинг асосий тамойили ҳисобланади, демак, иш ташаббуси ҳам айнан унга берилиши лозим. КГД Атроф-муҳитсоҳасида қарорлар қабул қилинишига марказлашмаган ёндашув ривожланиши шартларига риоя қилади. Ушбу ёндашув ҳам бир мамлакатда Миллий Мувофиқлаштириш Јўмитасининг КГД бошқарувида амалга оширилади.Миллий Мувофиқлаштириш Јўмитаси (ММҚ) КГДнинг марказий элементи ҳисобланади ва дастурга ва унинг стратегик бошқарувига асосий ҳиссани таъминлайди. ММҚ ўз ичига маҳаллий ННТ, ҳукумат, академик доиралар, БМТТД вакилларини, шунингдек, бошқа донорлар, хусусий секторни, туб маҳаллий халқлар ва ОАВ вакилларини ҳам ўз ичига олиши лозим. Бунда ММҚ вакилларининг мутлақ кўпчилиги ноҳукумат сектордан бўлиши лозим. Бироқ ҳукуматнинг ММҚдаги иштироки ва ҳокимиятнинг маҳаллий ва миллий идоралари билан ҳамкорлик зарур, зеро бу маҳаллий ҳамжамиятларга давлат сиёсатини ўзгартиришини тақозо этаётган йўналишларни кўрсатишга ва вазиятни яхшилаш учун қарорлар қабул қилишга имкон беради.

Вазифа юзасидан тўлиқ ахборотКГДнинг Ўзбекистондаги самарали ишлашини таъминлашда ММҚ қуйидаги вазифаларни бажариш учун масъул ҳисобланади.Јуйидагилар ММ нинг асосий вазифалари ҳисобланади:

1. ГФЭ КГДнинг Ўзбекистондаги миллий стратегиясини ишлаб чиқиш ва Маъқуллаш;

2. ММҚ йиҚилишларида грант олиш учун ГЭЖ КГД Миллий Мувофиқлаштирувчиси орқали берилаётган лойиҳа таклифларининг ГЭЖ КГДнинг белгиланган мезонлари ва процедураларига мувофиқлиги ҳамда уларни амалга оширишнинг реал имконияти;

3. КГД Ўзбекистон орқали молиялаш учун лойиҳани Маъқуллаш ёки рад этиш бўйича қарор қабул қилиш;

4. Лойиҳалар мониторинги ва ижросига риоя этишни таъминлаш.5. Миллий даражада КГД манфаатларини ҳимоя этишни таъминлаш.

ММҚ ишлаши шартлариММҚ га аъзолик:

a) ММҚ таркибига кириш БМТТДнинг Ўзбекистондаги Доимий Вакили номидан юбориладиган таклифнома орқали амалга оширилади.

b) БМТТД Доимий Вакили ноҳукумат сектори, академик тузилмалар, донорлик ҳамжамиятлари ташкилотларидан ММҚда аъзолар сифатида қатнашиш учун ўз вакилларини юборишларини сўрайди.

c) БМТТД Доимий Вакили шунингдек, ҳукуматдан ММҚ йиҚилишлари учун аъзо (лар) сифатида бир ёки бундан кўп вакилларини юборишни сўрайди.

d) БМТТД Доимий Вакили ММҚ аъзо қатнашчилар рўйхатини тасдиқлайди.e) ММҚга аъзолик муддати 2 йиллик асосга эга, ротация тамойили сақланган

ҳолда қайтадан бошлаш имконияти билан ротация шартлари ММҚ иш регламенти билан белгиланади.

76

f) Агар аъзолардан бири тўла муддатни тугаллай олмаса, БМТТД Доимий Вакили томонидан янги аъзо аввалги аъзонинг муддатини якунлаш ёхуд тўла муддатга вазифаларни бажариш учун тайинланиши мумкин.

g) БМТТД Доимий Вакили ёки унинг вакили ММҚ ex officio аъзоси вазифасини бажаради.

h) ММҚ аъзолари орасидан, умумий розилик орқали Раисни кўрсатади. ММҚ раисини ротация қилиш тартиби ММҚ иш регламенти билан белгиланади.

i) БМТТД Доимий Вакили ҳам, КГД Миллий мувофиқлаштирувчиси ҳам ММҚ Раиси вазифасини бажара олмайди.

j) Рисолада, ММҚ аъзолари вазифаларни ўзлари бирон тарзда боғлиқ бўлган ташкилотлар ёки институтлари вакиллари сифатида эмас, балки индивидуал сифатида бажарадилар.

k) ММҚга аъзолик қандайдир бериладиган ёки вакиллик қилинадиган нарса деб қаралмаслиги лозим. Јўмита аъзолари қарорлар қабул қилишда давомийликни ва изчилликни сақлаш учун ўз вазифаларини мустақил амалга оширишлари керак.

l) ГЭЖ КГД ва СОМРАСТ лойиҳалари Миллий Мувофиқлаштирувчиси ММҚ Котиби вазифасини бажаради ва ММҚ мунозараларида ex officio қатнашчи сифатида қатнашади, лекин лойиҳа таклифи учун овоз бериш ҳуқуқига эга бўлмайди.

ММҚ йиҚилишларини ўтказиш:m) ММҚ йиҚилишлари сони ва ўтказиш тартиби ММҚ иш регламенти билан

белгиланади, у қўмита томонидан ўзининг иш бошлашига қадар тасдиқланади.

n) ММҚ аъзоларининг биронтаси ушбу аъзо ёки у боғлиқ бўлган ташкилот молиявий манфаатга эга бўлган ҳам қандай лойиҳани кўриб чиқиш ёки Маъқуллашда қатнашмаслиги керак. Бундай ҳолларда, ушбу аъзо лойиҳа бўйича иштирокдан ва овоз беришдан четлашиши лозим.

o) Баҳсли масалалар бўйича бир битимга келинмаган ёки айрим ҳолларни мукаммал изоҳлаш рўй берган чоҚда БМТТД Доимий Вакилининг қарори ҳал қилувчи тусда бўлади.

p) ММҚ қарори узил-кесил ҳисобланиб, бундан кейин БМТТД Доимий Вакили томонидан Маъқулланиши лозим бўлади.

Молиялаш:q) ММҚ аъзолари ўз вазифаларини ихтиёрий ҳақ тўланмайдиган асосда —

молиявий раҚбатсиз бажарадилар. Шундай бўлса-да, бевосита аъзолик ёки йиҚилишларга келиш билан боғлиқ бўлган оқилона ва зарур харажатлар (транспорт каби) оз миқдорда қопланиши мумкин.

r) ГЭЖ КГД доирасидаги фаолият билан боғлиқ сафарлар бўйича харажатларни қоплаш БМТТД процедуралари ва андозаларига мувофиқ барча тасдиқловчи ҳужжатлар тақдим этилганидан сўнг амалга оширилади ва бевосита харажатларга қадар Маъқулланиши лозим.

Ишга ва ММҚ вакилларига талаблар:

77

s) ММҚ аъзолари ММҚнинг ҳам фактик (кўринарли), ҳам ташқи тарзда тўла холислигини таъминлаш учун барча зарур нарсаларни кўришлари ва манфаат низолари ёки ҳаддан зиёд таъсирдан қочишлари лозим. ММҚ вакиллари қарорлар қабул қилиниши жараёнида консенсусга эришиш тамойили бўйича холисликни таъминлашлари, шахсий тусдаги ва манфаатлар низоси, шунингдек, эҳтимолий ташқи таъсир масалаларини чиқариб ташлашлари лозим.

t) Асосий тамойил сифатида ММҚ янада шаффофроқ усулда ишлашга интилади. Мувофиқлаштирувчи ММҚ ҳам бир учрашувини расмий ёзмалаштиради, у билан кенг омма таниша олади.

u) На ММҚ идора сифатида, на ММҚ аъзоларидан бирортаси ГЭЖ КГД, СОМРАСТ лойиҳаси ГЭЖ ёки БМТТД номидан бирон-бир молиявий ёки бошқа битимда легал иш кўриш ҳуқуқига эмас.

v) Агар ММҚ вакили ГЭЖ КГДнинг молиявий қўллаб-қувватловини олмоқчи бўлаётган ташкилотнинг аъзоси ҳисобланса, лойиҳа ҳам қандай манфаатга ёки ариза берган ташкилот билан манфаатлар низосига эга бўлса, у бу ҳақда барвақт ММҚ аъзоларини хабардор этишга ва ҳаттоки тушган ариза бўйича ижрочи бўлмаган тақдирда ҳам муҳокамада қатнашмаслиги керак. ММҚ вакиллари шунингдек, лойиҳани амалга оширишда қатнашиш ҳуқуқига эга эмаслар.

ММҚнинг ҳам бир аъзоси қуйидаги вазифаларни бажариш имкониятига эга бўлиши лозим:

w) Тушган лойиҳа таклифлари концепциялари билан танишиш учун имкониятларни топиш;

x) Тушган лойиҳа аризаларини ГЭЖ КГД мезонларига мувофиқ кўриб чиқиш, лойиҳа аризаларига ўз мулоҳазалари ва шарҳларини қилиш;

y) ГЭЖ КГД томонидан молияланиш учун тушган лойиҳаларни тасдиқлаш ёки рад этиш бўйича қарорни қабул қилиш. Лойиҳа аризасини хоҳ уни тасдиқлаш, хоҳ рад этиш ҳақида қарор қабул қилинишидан қатъи назар, ММҚ аъзоси ГЭЖ КГД иши тамойиллари ва мезонларига таянган ҳолда асосли асосларни тақдим этиши лозим;

z) Лойиҳа олди ва лойиҳа фаолияти вақтида экспертиза соҳаси доирасида грант олиши мумкин бўлганларга маслаҳат кўмагини кўрсатади;

aa)Жорий лойиҳалар умуман, ГЭЖ КГД бутун дастури мониторинги ва баҳосида қатнашиш;

bb) Грант олиши мумкин бўлган лойиҳалар бўйича танишув ташрифларида қатнашиш;

cc)Грант олиши мумкин бўлганлар учун ГЭЖ КГДнинг тренингларида тренерлар сифатида қатнашиш.

ММҚ ишидан кутилаётган натижаларММҚнинг натижалари қуйидагилардан иборат ҳисобланади:

1. ГЭЖ КГДдан молиявийланиш учун берилган лойиҳа аризаларини сифатли кўриб чиқиш;

2. Лойиҳа аризаларини тасдиқлаш ёки рад этиш бўйича қарорларни ўз вақтида ва мунтазам қабул қилиш;

78

3. ГЭЖ КГДнинг Ўзбекистондаги мамлакат дастур стратегияси бажарилиши мониторингини ўтказиш ва баҳо бериш.

Зарур шартлар, ММҚ аъзолари тажрибаси ва техник билимдонлигиМазкур техник вазифани бажариш учун 9 аъзодан иборат қўмита ташкил

этилади. ММҚ аъзолари қуйидаги малакага эга бўлишлари лозим:1. Олий маълумотли бўлиши;2. ГЭЖ КГД ишининг 3 йўналишида — Иқлим ўзгариши, биохилма-хилликни

сақлаш ёки ерлар деградацияси бўйича эксперт баҳосини беришга имкон берувчи қишлоқ хўжалиги; энергетика, атроф-муҳитни муҳофазалаш; маҳаллий аҳоли ва/ёки ноҳукумат ташкилотлар, академик соҳада; ёки исталган бошқа соҳа бўйича, исботланган иш тажрибаси;

3. Маҳаллий аҳолига Атроф-муҳитмуаммоларини ҳал этишда кўмаклашиш интилишга эга бўлиши;

4. Масъулиятли ва пунктуал бўлиши;5. Ўалол, меҳрибон, жамоада ишлай олиш маҳорати ва низоли масалалар

бўйича муросани топиш;6. MS, Word, Exsel сингари электрон амалий дастурлар интернет браузерлари ва

электрон почта операторлари билан ишлаш базавий тажрибасига эга бўлиши;

7. Рус ёки ўзбек тилларини билиш мажбурий, иккаласини билиши эса афзал кўрилади.

79