E =M C - qmii.uzelib.qmii.uz/uploads/002qarmii.pdf · 2014. 11. 20. · 2.Дидактик муаммолар–таълим тизимида фойдаланиш учун фаннниг

1

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК–ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ

E =M C 2

2

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК–ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ

НАВОИЙ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ

ЎРТА МАХСУС КАСБ–ҲУНАР ТАЪЛИМИ ТИЗИМИ КАДРЛАРИ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА УЛАРНИ

ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ИНСТИТУТИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС, КАСБ–ҲУНАР ТАЪЛИМИДА АНИҚ ВА ТАБИИЙ

ФАНЛАРНИНГ ЎЗАРО АЛОҚАДОРЛИК ВА УЗВИЙЛИГИ МАСАЛАЛАРИ

Республика илмий–назарий анжумани материаллари

28–29 март 2014 йил

ҚАРШИ–2014

3

ХХI асрнинг бўсағасида шаклланган синергетика ва нанофизика каби фанларнинг тараққиёти Оламнинг физик манзарасини янада чуқур ўрганишга ундайди. Ҳозирги замон табиий–илмий фанларда эришилган билимларни аҳамияти ва методологик мазмунини баҳолаш ҳамда аниқлашга имкон берадиган фанлардан бири физикавий билимларни системалаштириш билангина бирор муваффақиятга эришиш мумкинлигини инсониятни кейинги тараққиёт босқичи яққол кўрсатиб бермоқда. Бу борада билимларни системалаштириш ва моделлаштириш методи Оламни билиш ва англашимизда нималар бера олади деган саволга жавоб беради. Ушбу тўпламда республикамиз олимлари ва кенг жамоатчилиги томонидан «Олий ва ўрта махсус, касб–ҳунар таълимида аниқ ва табиий фанларнинг ўзаро алоқадорлик ва узвийлиги масалалари» мавзусидаги муаммолар атрофлича муҳокама этилган. Тўпламга киритилган мақолалардаги факт ва рақамларнинг ҳаққонийлигига ҳамда мазмуни учун муаллифлар маъсулдир. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 23 декабрдаги 868- Ф-сонли фармойиши билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикасида 2014 йилда

халқаро ва Республика миқёсида ўтказиладиган илмий ва илмий-техник анжуманлар режаси” га асосан, шунингдек, Қарши муҳандислик иқтисодиёт институти илмий-техник кенгашининг №3 йиғилиши баёнига кўра ушбу тўплам нашрга тавсия

этилмоқда.

Т а ҳ р и р ҳ а й ъ а т и: Маҳмудов Н.Н. Қарши МИИ ректори; Ибрагимов Х.И. Навоий давлат педагогика институти ректори, профессор; Ташпулатов С.Ш. ЎМКҲТТКМО ва УҚТ институти ректори, профессор Мамадазимов М.М. Тошкент давлат педагогика университети профессори; Қувондиқов О. Самарқанд давлат университети профессори; Қаҳҳоров С. Бухоро давлат университети профессори; Тожиев М. Олий ва ўрта махсус касб–ҳунар таълимини ривожлантириш

маркази бўлим бошлиғи, профессор; Хайриддинов Б.Э. Қарши давлат университети профессори; Ташатов А.Қ. Қарши давлат университети профессори; Узоқов Ғ.Н. Қарши МИИ илмий ишлар бўйича проректор; Убайдуллаев Ш.Р. Қарши МИИ ўқув ишлари бўйича проректор; Рахматов М.И. Қарши МИИ АЛ ва КҲК билан ишлаш бўйича проректор; Равшанов Ҳ.А. Қарши МИИ маънавий–ахлоқий тарбия ишлари бўйича

проректор; Турсунов И.Э. Қарши МИИ молия ва иқтисодиёт ишлари бўйича

проректор; Маматов Ф.М. Қарши МИИ профессори; Қобилов З. Вилоят касб–ҳунар бошқармаси бошлиғи; Юсупов А.И. аъзо, Энергетика факультети декани; Суннатов З. аъзо, Нефть ва газ факультети декани; Турсунов Қ.Ш. аъзо, «Физика» кафедраси мудири; Холов К.Н. аъзо, «Олий математика» кафедраси мудири; Алиқулов Т. аъзо, «Олий математика» кафедраси доценти; Тошпўлатов Ч.Х. аъзо, «Физика» кафедраси доценти. Шарипов Э.О. Аъзо, Олий математика кафедраси; Узоқова Г.С. аъзо, ҚДУ «Физика ва уни ўқитиш методикаси» кафедраси

доценти.

4

2–шуъба:

ФАНЛАРАРО АЛОҚАДОРЛИКНИ ВА УЗВИЙЛИКНИ АМАЛГА ОШИРИШДА

ПЕДАГОГИК ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎРНИ

5

ЎҚИТИШНИНГ АХБОРОТ–ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ШАРОИТИНИ ЯРАТИШ МУАММОЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМИ

1Қаюмова Н.А., 2Рахмонова О., 3Суропов Б.

(1–ТАТУ Қарши филиали, 2–Қарши педагогика коллежи, 3–Қарши ДУ)

Илмий–техник янгиланиш жараёнларининг тезлашуви, жамиятни ахборотлаштиришга эътибор қаратилаётганлиги, таълим тизимида ҳам туб ўзгаришлар бўлишини назарда тутмоқда. Шундай ўзгаришлардан бири бу–ўқитишнинг ахборот–таълим тизими шароитини яратишдир. Ўқитишнинг ахборот–таълим тизими деганда ўқитишда кафолотли натижага эришишга йўналтирилган таълимнинг техник, дидактик ва тайёргарлик муҳитини интеграциясини ўз ичига олувчи жараён тушунилади. Таърифдан кўриниб турибдики, биз ўқитадиган фанимиздан кафолотли натижага эришишимиз учун ўқитишнинг ахборот–таълим тизими шароитини ташкил этишда техник, дидактик ва тайёргарлик муҳитига эга бўлишимиз лозим. Бундай муҳитга эга бўлишда биз бир қатор муаммоларга дуч келамиз. 1.Техник муаммолар–булар таълим тизимида фойдаланиладиган шахсий компьютер, унинг асосий ва қўшимча қурилмаларига, компьютер тармоқлари, уларнинг ишлашини таъминловчи дастурий таъминотига қўйиладиган талабларни, уларни амалда қўллаш хусусиятларини белгилайди. 2.Дидактик муаммолар–таълим тизимида фойдаланиш учун фаннниг бошқарилиш имкониятига эга бўлган ўқув–методик қўлланмалар, ўргатувчи, назорат қилувчи электрон таълим ресурслари, электрон ўқув–методик мажмуалар, методик кўрсатмалар ва электрон ўқув модуллари таркиби ва турлари, уларнинг қўлланиш таркиби ва хусусиятларигақўйилган талабларни белгилайди; 3.Тайёргарлик муаммолари–булар ўқитувчи ва ўқувчи, педагог ва талабаларнинг ахборот–коммуникация технологияларидан, шу жумладан, шахсий компьютер, унинг асосий ва қўшимча қурилмаларига, компьютер тармоқлари, уларнинг ишлашини таъминловчи дастурий таъминотидан, бошқарилиш имкониятига эга бўлган дидактик воситалардан, ўқув–методик қўлланмалари, улардан фойдаланиш ва яратиш уқуви билан боғлиқ муаммолардир Техник муаммоларни ҳал этишимиз учун: –таълим олувчиларни компьютер ва компьютер тармоқларида эркин кира олиши, ишлаши учун шароитларни яратиб бериш; –компьютер, унинг асосий ва қўшичи қурилмалари, компьютер тармоқларида ишлаш, уларни ишлашини таъминлайдиган дастурий воситаларни ўрнатиш ва ундан фойланиш бўйича услубий кўрсатмаларни мавжуд бўлиши –ёшларни ҳаётда, ишлаш жараёнида, жамиятда инсоният фаолиятининг барча соҳаларида, компьютерлаштириш ва автоматлаштирилган иш жойларида ишлашга тайёрлаб бориш; –амалиётда билимларни компьютерлар орқали ўрганиш, кўп вақт талаб этишига йўл қўймаслик; –бири компьютер фикрлаши билан инсон фикрлашининг турли хиллигида. Компьютер берилган буйруқлар асосида “иккилик”саноқ тизимида фикрласа, инсон кенг, бой, кўп қиррали фикрлайди. Бундан, –“Ўқувчилар фикрлаш фаолиятини ривожлантириш учун компьютердан қандай фойдаланиш керак”– деган муаммо туради. Дидактик муаммоларни ҳал этишимиз учун: –таълимда ахборот–таълим тизимини жорий этиш илмий асосни талаб этишини ҳисобга олиб, дидактик электрон ўқув ресурсларни яратиш ва ундан фойдаланишнинг илмий асосини ишлаб чиқиш; –ўрганиладиган фанлардан замонавий ахборот–коммуникация технологияларига, электрон ўқув модуллари мослаштирилган ўқув–услубий ишланмаларнинг, дидактик адабиётларнинг етарли даражада мавжуд эмаслигини ҳисобга олиб, мутахасисларни бунга

6

жалб этиш ва барча фанлардан элетрон ўқув–услубий ишланмаларни, дидактик адабиётларни яратиш; –ўқитишда ахборот–таълим тизими шароитидан фойдаланишда реал оламда амалга ошириш имконияти бўлмаган топшириқларнигина виртуаллаштириш, токи ўқувчи (талаба) ўз тажрибасизлиги орқали реал воқеиликни билан виртуал оламни ажрата олиши, виртуал бажариладиган топшириқларни реал бажариш имконияти йўқлигини тушуниб етишига эришиш ; –копьютер ёрдамида ўрганиладиган бошқарилувчи ўқув, дидактик материалларни ўзлаштириш суръатини ошириш учун аудиториядаги дарсларни индивидуаллаштириш муамммосини келтириб чиқаради, натижада ўқув жараёнида қўлланиладиган педагогик дастурий воситаларни индивидуаллаштириш масаласи туради. Шуни ҳисобга олиб яратиладиган электрон дидактик материалларни индивидуаллаштиришга эришиш; –ҳар бир ўқувчи(талаба) ўқув материалини ўзининг индивидуал қобилиятига мос тарзда ўзлаштириши, бир ёки икки дарсдан кейин бошқарилувчи ўқув дидактик материалларни ўқувчи(талаба)ларнинг ўзлаштириш даражаси турличалиги кўриниб қолади. Бундай ҳолда ўқитувчи дарсни одатдаги анъанавий тарзда давом эттира олмайди. Шунинг учун яратилган бошқарилувчи ўқув, дидактик материаллари турли қийинчилик даражасида бўлиши ваҳ.к. Тайёргарлик муаммоларини ҳал этишимиз учун: – ўқитувчилардан юқори даражадаги мутахасис бўлишининг талаб этилиш, бунинг учун ўқитувчи мутахасислик фанлари билан бирга педагогик–психологик, илмий –методик тайёргарлигига эришиш; –ўқитувчи ва ўқувчи(талаба)лардан компьютер соводхонлигининг юқори даражада бўлиши талаб этилишини ҳисобга олиб, компьютернинг асосий ва қўшимча қурилмалари, компьютер тармоғидан фойдаланишни ўрганишларига эришиш; –интернетдан олинадиган ахборотлар оқимини биринчи даражали ва иккинчи даражалига ажрата олмаслик, ўзлаштириши қийинлиги, ахборотлар ҳажмининг кўплигидан ўқувчи(талабалар)нинг керакли ахборотларни тезда англаб, фахмлаб, кераклисини ажратиб олишига эришиш; –билим, кўникма ва малакаларни эгаллашнинг компьютер техникаси билан боғлиқ бўлишини ҳисобга олиб, барча фанларни Ахборот–таълим тизими шароитида, алоқадорликда ўқитиш; –ўқув жараёнида янги дастурий таъминотнинг инсон факторига боғлиқлиги, ўқитувчиларнинг янгиликларни тез илғаб олишга, иш услубини ўзгартиришларини талаб этилишига эътибор қаратиш; –ҳар қандай фаолият ўрганишни талаб этишини ҳисобга олиб, бугунги кунда таълимда ахборот коммуникация технологияларини кириб келишини қонуний жараён сифатида қабул қилиш ва ҳ.к. Билимларни тез ўзлаштириб оладиган ўқувчилар мавзу бўйича қийинроқ топшириқларни ўзлаштириб олгунларига қадар, секин ўзлаштирувчи талабалар асосий ахборотларни ўзлаштириб оладилар. Таълимда бошқарилувчи ўқув, дидактик материаллардан фойдаланиш етарлича мураккаб жараён бўлиб, чуқур мулоза юритишни талаб этади. Биз таълимда компьютер техникаси, бошқарилувчи дидактик, ўқув материаллардан фойдаланиб ўқувчи(талаба)ларни ўқитамиз деб, уларни берилган алгоритм бўйича фикрлайдиган автоматларга айлантириб қўймаслигимиз керак. Бу муаммоларни ечишимиз учун ўқитишда АТТ дан фойдаланишни анъанавий таълим билан биргаликда олиб бориш керак. Ўқитишда ахборот–таълим тизими шароитидан фойдаланиш, ўқитувчининг тушунтириши, замонавий педагогик технологияларни, интерфаол усулларни қўллаш, дарсликлардан ўқиш ва компьютер тармоқларидан маълумотлар олиш билан уйғунликда олиб борилиши керак.

7

Ўқувчи (талаба)лар илгаридан берилган фаолият алгоритми асосида эмас, мавжуд шароитда ўзининиг ихтиёрий фаолият алгоритма асосида фикрлашга, ўқиш, ўрганишга йўналтириш лозим. Ўқитувчи янги дастурий таъминотни дарс жараёнига қўлламоқчи бўлса, у дарсга тайёргарлик кўриш учун уйда ҳам, иш жойида ҳам етарлича кўп вақт сарф қилади. Баъзида ўқитувчининг мутахассисларга мурожаат қилишига, ўзи ҳам ўқувчига айланишига тўғри келади, бундай ҳолат ўқитувчининг нафсониятига тегиши мумкин. Шунинг учун ўқитишда ахборот–таълим тизими дан фойдаланиш ўқитувчининг ўз устида кўпроқ ишлашини талаб этади. Ўқитувчи ўқувчи(талаба)ларнинг ўз мақсадларига эга бўлиши, шу мақсадга эришиш учун аниқ билимлар базасига эга бўлишини, кейинги ҳаётий фаолиятда олинган билимлар керак бўлишини тушунтириб етказишлари лозим.

Фойдаланилган адабиётлар 1.Ляш А.А. Содержательный компонент методики обучения учителей информатики использованию педагогических технологий информационно–образовательный систем в профессиональной деятельности //Образовательные технологии и общество: международный электронный журнал (ISSN 1436–4522).–2011.–№2 2.Спирин Л.Ф. Теория и технология решения педагогических задач.–М., Российское педагогическое агенство.–997.–174с.

«CАНОҚ СИСТЕМАЛАРИ» МАВЗУСИНИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИБ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ

Юсупов Р.М., Тангиров Х.Э., Алишев Ш.А.

(Жиззах давлат педагогика институти) Жамиятнинг замонавий ривожи инсон ҳаётий фаолиятининг барча соҳаларида ахборот–коммуникация технологияларидан кенг фойдаланиш билан характерланади. Педагогика олий таълим муассаларида таҳсил олаётган бўлажак ўқитувчилар таълим жараёнини ривожлантириш учун ахборот–коммуникация технологияси ва информатиканинг фан сифатидаги ролини англаши лозим. Демак, талабалар «Информатика ва ахборот технологиялари» ўқув предметини ўрганиш жараёнида ўзлаштирадиган билимлар ва эгаллайдиган кўникмалари глобал ва оммавий характерга эга. Ушбу ўқув предметини ўрганиш учун талабалар мактаб, академик лицей ёки касб–ҳунар коллежларида ўзлаштирган информатика соҳасидаги назарий билимлар ва амалий кўникмаларга таянади. Талабалар ушбу ўқув предметини ўрганиш жараёнида эгаллаган билимларини ва амалий кўникмаларини ўқув режасидаги ўқитиш кўзда тутилган бошқаларни ўрганишда, малакавий амалиётда, шунингдек, курс ишлари ва битирув малакавий ишларни тайёрлашда фойдалана олиши керак. Демак, педагогика олий таълим муассаларида «Информатика ва ахборот технологиялари» ўқув предметининг мақсади – бу талабаларда касбий соҳада ахборот–коммуникация технологияларини саводли қўллаш ҳақида тасаввурни шакллантиришдир. Ушбу ўқув предметини ўрганиш натижасида талаба: –информатиканинг асосий тушунчаларини, техник ва дастурий таъминот, дастурий таъминот таснифи, компьютер хотирасида сонларни тасвирлаш хусусиятларини, алгоритмлаш ва дастурлаш асосларини билиши керак; –операцион тизимлар, матнли муҳаррирлар, жадвал процессори, маълумотлар базасини бошқариш тизимлари, тақдимотлар яратиш дастурлари, ахборот–қидирув тизимлари билан ишлай олиши керак; –умумий ва касбий мазмунли дастурлар билан ишлаш малакасини эгаллаган бўлиши керак. Бир қатор ижтимоий–гуманитар таълим йўналишлари (тарих ўқитиш методикаси, ўзбек тили ва адабиёти ҳамда бошқалар) талабалари билан ўтказилган сўров натижалари

8

шуни кўрсатадики, ушбу ўқув предметидаги «Саноқ системалари» мавзуси улар учун энг қийин ва мураккаб мавзу ҳисобланар экан. «Информатика ва ахборот технологиялари» курсида ушбу мавзуни ўрганиш зарурияти шу билан изоҳланадики, сонлар компьютер хотирасида иккилик саноқ системасида тасвирланади, саккизлик ва ўн олтилик саноқ системалари эса компьютерли ҳужжатларни расмийлаштириш ва дастурлашда, рақамли қурилмалар билан боғлиқ соҳаларда фойдаланилади. Ижтимоий–гуманитар таълим йўналишларида «Саноқ системалари» мавзусини ўрганишнинг мураккаблиги шу билан изоҳланадики, у математика билан боғлиқ ҳисобланади. Мазкур таълим йўналиши талабаларида ушбу мавзуни ўрганишга деярли мотивация йўқлиги кузатилади, чунки улар ўзлаштирилган билим ва эгалланган кўникмаларини кейинги фаолиятида қўллаш мумкинлигини тушунмайдилар. Қайд этилган муаммони ҳал этишнинг усулларидан бири, бу ушбу мавзуни ўрганишда компьютерни қўллаш ҳисобланади. Бу эса, ўз навбатида асосий амалларни компьютерда бажариш ва ҳисоблашни автоматлаштириш эвазига мавзуни ўрганишга ажратилган вақт бюджетини тежашга имкон беради. Бундан ташқари, компьютердан фойдаланиш талабаларга компьютернинг асосий функцияларини ва уни бўлажак касбий фаолиятда қўллаш мумкинлигини кўрсатишга ёрдам беради. Ушбу мавзуни ўрганишда биз Microsoft Office Excel пакетидан фойдаландик. Microsoft Office Excel дастурида турли кўринишдаги ҳисоблашлар учун кўп сонли ўрнатилган функциялар (математик, статистик, вақт ва санали, молиявий, мантиқий, муҳандислик – техника соҳасига оид ва бошқалар) категориялари мавжуд. Шу билан бирга ўрнатилган функциялар таркибига сонларни бир саноқ системасидан бошқасига ўтказиш функцияси ҳам киради. Бу функция муҳандислик (техника соҳасига оид – инженерные) категориясида мавжуд бўлиб, унинг бир неча турлари келтирилган. Ушбу «Инженерные» категорияси танлангач, ундаги турли функциялар орқали берилган сонларни иккилик саноқ системасидан 8, 10, 16 лик саноқ системасига; саккизлик саноқ системасидан 2, 10, 16 лик саноқ системасига ва ҳ.к. ўтказиш мумкин. Талабаларга ушбу функциялардан фойдаланиб бажаришлари учун намунаси қуйидагича бўлган топшириқлар бериш мумкин. Топшириқ 1. Иккилик саноқ системасида берилган 11100100 сонини саккизлик, ўнлик, ўн олтилик саноқ системасига ўтказиш учун шаблон яратинг. Топшириқни бажариш: Microsoft Office Excel дастурини ишга туширинг ва қуйидаги жадвални тўлдиринг (1–расм).

1–расм. Шаблон учун жадвални тўлдириш.

Формула сатридаги fx пиктограммасини (Excel 2003 да «Вставка» / «Функция…»; Excel 2007 да «Формулы» / «Вставить функцию» кетма–кетлигини) танланг ва «Инженерные» категориясидан мос функция турини танланг (2–расм).

2–расм. Формула киритиш тартиби.

Юқоридаги каби керакли ячейкага керакли формулани киритинг ва клавиатурадан [Enter] тугмасини босиб, қуйидаги натижани олинг (3–расм).

3–расм. Якуний натижа.

9

Топшириқ 2. Ўнлик саноқ системасида берилган 315 сонини иккилик, саккизлик, ўн олтилик саноқ системасига ўтказиш учун шаблон яратинг. Топшириқни бажариш: Юқоридагидек, Microsoft Office Excel дастури ишга туширилади, жадвални тўлдирилади ва шаблон яратилиб (4–расм), натижа олинади (5–расм).

4–расм. Шаблон яратиш ва формула киритиш тартиби.

5–расм. Якуний натижа.

Ушбу топшириқларни бажаришда, шунингдек, =ПРЕОБР(чило; исх_ед_изм; кон_ед_изм) функциясидан ҳам фойдаланиш мумкин. Бунда функция номидан сўнг, берилган сон ёки ячейка; берилган саноқ системасидан қайси саноқ системасига ўтказилиши кўрсатилади (6–расм).

6–расм. ПРЕОБР функцияси орқали берилган сонни бир саноқ системасидан иккинчи саноқ

системасига ўтказиш. Қўшимча топшириқ сифатида талабаларга ушбу мавзу бўйича электрон таълим ресурсларини топиш ва уларни таҳлил қилиш таклиф этилади. «Информатика ва ахборот технологиялари» курси мазмунига бундай топшириқларнинг киритилиши талабаларда электрон таълим ресурсларини мустақил қидириш, электрон таълим ресурсида тақдим этилган ахборотни таҳлил қилиш ва таснифлаш, ахборот маконига мўлжал олиш ва бўлажак касбий фаолиятда электрон таълим ресурсларини қўллашнинг мақсадга мувофиқлигини аниқлаш кўникмасини шакллантиришга йўналтирилган. Хулоса қилиб айтганда, ушбу мавзуни ўқитишда жадвал процессоридан фойдаланиш талабаларнинг ҳисоблаш ишларини бажаришга кетадиган вақтини тежайди ҳамда зерикарли туюладиган мавзуга бўлган қизиқишларини оширишга хизмат қилади.

ПЕДАГОГИКА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МЕТЕМАТИКАНИ ЎҚИТИШДА ИНФОРМАТИКА БИЛАН ФАНЛАРАРО АЛОҚАДОРЛИКНИ

ЎРНАТИШ

Эргашев Ж.Б (Жиззах давлат педагогика институти)

Педагогика олий таълимида ўқитиладиган “Олий математика асослари” ва “информатика ва ахборот технологиялари” курслари бир–бирига кучли таъсир кўрсатади, аммо бу – ҳамма вақт ҳам ўқитиш амалиётида ўз аксини топа олмаяпти. “Олий математика асослари” ни ўқитишда бу курсларнинг алоқадорлигидан фойдаланиш математик таълим сифатини ошириш, ўз билимларини келгуси фаолиятида фойдаланиш ва такомиллаштиришга қобилиятли, малакали мутахассис тайёрлашга имкон беради. Мутахассис касбий тайёргарлиги муаммоси ҳамма вақт олимлар диққат марказида бўлган ва бугунги кунда ҳам долзарб бўлиб қолмоқда. Ҳозирги вақтда олий таълимни ривожлантириш тенденцияларидан бири бу– таълим олувчини билим, кўникма ва малакалар билан қуроллантиришдан, уларда касбий компонентликни шакллантиришга ўтишдан иборат. Бундай шароитда предметлараро алоқадорликни ривожлантириш воситалари билан амалга

10

ошириш мақсадга мувофиқ ҳисобланган фанларнинг касбий йўналганлигини кучайтириш муҳим роль ўйнайди. Маълумки, математика нафақат умумтаълим, балки касбий нуқтаи–назардан ҳам муҳим аҳамиятга эга. Математика ва информатика курсларининг предметлараро алоқадорлиги бу илмий фанларнинг жойлашувига (расмийлаштириш) га кўра чуқур ва турли хил. Аммо, уларнинг ўзаро бир–бирига таъсирига қарамасдан, у ўқитишда ҳеч қачон адекват баҳоламайди ва фойдаланилмайди. Предметлараро алоқадорликдан самарали фойдаланиш бу – энг аввало таълимнинг касбий дастурини ўзлаштиришдаги қийинчиликларни бартараф этиш мақсадида ундан фойдаланишдир. Шу билан бирга математика ва информатика курсларининг предметлараро алоқадорлигидан фойдаланиш уларни ўқитиш жараёни самарадорлигини оширишга кенг имкониятлар тақдим этади. Предметлараро алоқадорликни икки йўналишда амалга ошириш мумкин: ўқитиш мазмунида ва педагогик фаолиятда. Предметлараро алоқадорликни амалга оширишнинг қайд этишни йўналишларни педагогика олий таълимида информатикани ўқитиш методикаси таълим йўналишида олий математика асослари курсини ўқитиш мисолида қараб чиқамиз. “Информатика ўқитиш методикаси” йўналиши битирувчисининг касбий фаолиятида компьютер дастурлари асосий роль ўйнайди. Математика кенг маънода мазмунига кўра математик моделлаштириш билан устма–уст тушади ва математик моделлаштириш элементлари дискрет математика, шу жумладан “олий математика асослари” курсини ўрганишда иштирок этади, талабаларнинг математик моделлаштиришга мурожаати эса кўп ҳолларда стихияли, тасодифий тартибда рўй беради. Педагогика олий таълимида “информатика ўқитиш методикаси” йўналишида “олий математика асослари” ни ўқитишда математикани ва информатиканинг предметлараро алоқадорлигини ривожлантииш асосига қўйиш мақсадга мувофиқ ҳисобланган биринчи тамойил қуйидаги фикрга асосланган. “Олий математика асослари” курсида алгоритм муҳим ўринни эгаллайди. Шу билан бирга алгоритм дастурлашнинг асосини ташкил этади ва информатиканинг махсус предмети бўлиб ҳисобланади. “Олий математика асослари” курси ҳамда “информатика ва ахборот технологияси” курсларида алгоритмларни ўрганишга ёндошувлар тарқоқ. “Информатика ўқитиш методикаси” йўналиш битирувчиси касбий фаолияти, амалий (тадбиқий) масалаларни ечишни кўзда тутади, айниқса бунда моделларни яратишга урғуни қаратиш муҳим ҳисобланади. Шундай қилиб, юқорида қайд қилинганлардан кўриниб турибдики педагогика олий таълимида “информатика ўқитиш методикаси” йўналишида “олий математика асослари” курсини ўқитишни кучайтириш учун унинг “информатика ва ахборот технологиялар” предметлараро алоқадорлигини ривожлантириш моҳияти бўлиб қуйидагилар ҳисобланар экан: –“олий математика асослари” ва “информатика ва ахборот технологиялари” курсларида алгоритмни ўрганишга ёндошувларни мувофиқлаштириш ва яқинлаштириш мақсадида ўрганиладиган алгоритмларнинг синтактик жиҳатини кучайтириш; –талабаларда компьютер технологиялари воситалари ёрдамида масалалар ечишнинг барча технологик занжири ҳақида тўла тасаввур яратиш мақсадида моделли жиҳатини кучайтириш. Булардан ташқари информатика фанидаги дастурлаш асосини алгоритмлаш ташкил этади. Алгоритм ва алгоритмлаш информатика курсининг асосий ўрганиш объекти бўлиб ҳисобланади ва шу билан биргаликда улар табиий равишда “олий математика асослари” курсида қўйилган, ошкор ҳолда ўрганиш предмети эмас, балки ўқитишни такомиллаштириш воситаси сифатида қаралади. Юқорида таъкидланганлардан кўриниб турибдики “Олий математика асослари” ҳамда “информатика ва ахборот технологиялари” курсларининг предметлараро алоқадорлигини ривожлантиришнинг қуйидаги тамойилларини аниқлашга имкон беради: –“олий математика асослари” курсининг моделли жиҳатини кучайтириш; –“олий математика асослари” курсининг алгоритмик жиҳатини кучайтириш.

11

“Олий математика асослари” курсининг асосий вазифаси унинг ўзида, шунингдек ундан ташқарида вужудга келадиган турли хил масалаларни ечишга математик аппаратларни қўллашга талабаларни тайёрлашдан иборат. “Олий математика асослари” курсини ўқитишда моделли жиҳатини кучайтириш ушбу курснинг тадбиқий ташкил этилишига катта талаб қўяди. Ушбу йўналиш тўлалигича замонавий математик таълимни ривожлантиришнинг долзарб йўналиши билан ва инсонпарварлаштириш ва гумонлаштириш ғояси мўлжал олинадиган замонавий математикани ўқитиш мақсадга мувофиқ. “Олий математика асослари” курси материалларининг маълум қисми компьютер тузилмаси ва ғоя синтаксини абстракт моделлаштиришга, шунингдек алгоритмик ва мантиқий амалларга, ҳамда аппаратли даражада белгиларни кодлашга асосланади. Қолган қисми эса комбинаторика, муносабатларга, графларга, алгоритмлар ва процесслар тармоққа асосланади. Шундай қилиб, олий математика асослари курсининг қайд этилган бўлимларида амалий масалаларга эътиборли қараб, унинг мазмунида предметлараро алоқаларини кучайтириш, уни ўқитиш самарадорлигини ошириш имокнини беради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Эргашев Ж.Б. Ўқув материалларни визуаллашда интеграллашган компьютерли математик тизим имкониятларидан фойдаланиш. //“Педагогик таълим” илмий–услубий журнал, Тошкент, 2012.–№1. 2.Барвенов С.А. Компьютерные технологии в организации самостоятельной работы студентов–гуманитариев //Высшая школа. – 2004. – №5. – С. 33–37.

ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ГРАФИК МАДАНИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШДА АХБОРОТ

КОММУНИКАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВОСИТА СИФАТИДА

Эргашева М.Б., Саматова Г.Б. (Жиззах давлат педагогика институти)

Ўқувчиларнинг фазовий тасаввурларини кенгайтиришда ижодий ва конструкторлик қобилятларини ривожлантиришда ва уларни фикрлашга ўргатишд, ясашга доир геометрик масалалар ечишнинг аҳамияти каттадир. Мамлакатимизда “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ва “Таълим тўғрисидаги” қонунлар асосида таълим тизими тубдан ислоҳ қилинди. Ўрта таълим, жумладан мактаб математика таълимига ҳам ўзига хос талаблар қўйилди. Яъни ДТС ишлаб чиқилди ва уни амалда жорий қилинди. Ўқувчиларда бундай қобилиятларни тарбиялаш, айниқса бизнинг математика ўқитувчиларига алоҳида талаб қўйилди. Бундай талаблардан бири ва энг асосийси ўқувчиларнинг график маданиятини шакллантиришдан иборатдир. Бугунги кунда конструктив масалалар ечишга доир адабиётнинг ўзбек тилида жуда камлиги, педагогика олий таълими талабаларининг конструктив геометриядан етарли даражада пухта билим олишларини ва ўрта таълим ўқитувчиларининг ишини анча қийинлаштирмоқда. Ўқувчиларнинг геометрия фани бўйича олган билим, кўникма ва малакалари унинг график маданиятини ташкил этади. Ўқувчилардаги график маданиятни шакллантиришдаги асосий омиллардан бири – бу геометрик тилни ўзлаштиришдир. График маданиятни белгиловчи омиллар қуйидагилардан таркиб топган: –геометрик тушунчаларни ўзлаштириш; –геметрик тушунчалар ўртасидаги муносабатларни билиш; –қўлланилаётган атама, белги ва белгилашларнинг маъносини билиш; –геометрик интуацияга эга бўлиш ва ҳоказо. Бугунги кунда барча ўрта таълим муассасаларида информатика фани ўқитилади. Таълимда ахборои технологияларидан фойдаланиш бир томондан ўқувчиларда график маданиятни шаклланишига ижобий таъсир қилса, бошқа томондан эса ахборот маданиятини

12

ошириш ва ахборот технологияларини самарали қўллаш учун компьютер саводхонлигини эгаллайди. Бундан ташқари компьютер зиммасига юклатилган масалани конкрет қўйиш мақсадида геметрик атамаларнинг мазмунини билиш, оралиқ натижаларнинг тўғрилигини назорат қилиш, шунингдек охирги натижани амалий қўллаш имкониятларини таҳлил қилишни билишлари зарур. Бу кўникмаларни эгаллашга ахборот технологияларда геометрик мазмунли масалаларни ечиш ва ахброт технологиялари воситалари ёрдамида амалга ошириладиган математик моделларни (геометрик фигуралар) қуриш аҳамиятли даражада ёрдам беради. Юқорида қайд этганлардан келиб чиққан ҳолда шуни таъкидлаш лозимки, геометрия дарсларида ахборот коммуникацион технологияларидан фойдаланиш ўқувчиларнинг график маданиятини юксалтиришга ёрдам беради. Чунки, ўқитишда таълим сифатини ошириш имконини беради. Ҳозирги кунда деярли барча ўқувчилар ахборот технологиялари билан таниш ва кундалик ҳаётида улардан ўйин воситаси сифатида фойдаланмоқдалар. Бошқа томондан ўқувчиларнинг компьютер саводхонлигининг яхшироқ бўлиши учун улар таълим соҳасида ахборот технологияларини қўллашни ўрганишлари зарур. Шу билан бирга методологик тўғри қўлланилишида ахборот технологияларини қўллаш ўқувчилар ақлий қобилиятини ривожлантирувчи билиш ускунаси бўлади. Ўқувчиларнинг график маданиятини ривожлантиришда турли математик масалаларни ечишда билиш ускуна сифатида ахборот технологияларини қўллаш билан боғлиқ қийинчиликлар мактаб ўқитувчиларини қуйидагиларни билмаслигига олиб келади: –янги маълумотни англаган ҳолда ўзлари тушунадиган маълумотларни тушунмайдиган маълумотлардан ажратишни; –асосий мулоҳазани иккинчи даражалисидан ажрата билишни; –ўз саволлар ва жавобларирни яхши таърифлай олмайди; –кўп вариантли жавобларда қийналган ҳолда аргументли суҳбатни олиб бориш. Бу қийинчиликларни бартараф қилиш учун математик ва информатик тайёргарликдан ташқари мантиқий мулоҳаза юритиш ҳам яхши самара беради. Таълимда компьютердан фойдаланиш бир томондан талабалар математик маданият шаклланишига ижобий таъсир қилса, бошқа томондан эса ахборот маданиятини ошириш ва ахборот технологияларини самарали қўллаш учун талабаларга ҳал этиш компьютер зиммасига юклатилган масала конкрет қўйиш мақсадида математик атамаларнинг мазмунини билиш каби кўникмалар, оралиқ натижаларнинг тўғрилигини назорат қилиш қобилияти, шунингдек охирги натижасини амалий қўллаш имкониятларини таҳлил қилишни билишлари зарур. Бу кўникмаларни эгаллашга компьютерларда математик мазмунли масалаларни ечиш ва компьютер воситалари ёрдамида амалга ошириладиган математик моделларни қуриш аҳамиятли даражада ёрдам беради. Юқорида айтилганлардан келиб чиққан ҳолда математика ва ахборот технологияси математика ҳамда информатика ва ахборот технологиялари фанларини ўқитиш интегратив методология позициясида амалга ошириш мақсадга мувофиқ бўлади, чунки уни ўқитиш концепциясини қўллаш олий педагогик таълим сифатини ошириш имконини беради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Еровенко В.А., Тимохович О.В. Тест Тьюринга и компьютерная поддержка математического образования //Адукацыя i выхаванне. – 2004. – № 3. – С. 29–35. 2.Эргашев Ж.Б. “Компьютерли математик тизимлар– ўқитишнинг янги ахборот технологиялари сифатида” //“Педагогик таълим” илмий–услубий журнал, Тошкент, 2009.–№2.

CROCODILE PHYSICS 605 ДАСТУРИДА ВИРТУАЛ ТАЖРИБАЛАР ЎТКАЗИШ ҲАҚИДА

Чориев М.М., Менглиев Ш.А., Жўраева З.Қ., Холлиев Ф.Б. (ТЕРДУ)

13

Crocodile Physics 605 ўзининг яратган дастурларини ҳозирда уй шароитида ўқитувчи ва ўқувчилар бепул фойдаланишлари учун имконият яратди. Физика фанида Crocodile Physics 605 дастур муҳитидан фойдаланиш. Crocodile Physics 605 дастури физик жараёнларни моделлаштириш ва физиканинг механика, электр занжирлар, оптика ва тўлқин ҳодисалари бўлимларига оид тажрибалар яратиш ва кузатиш имкониятини берувчи дастурдир. Бу кучли дастур физик ҳодисаларни кузатиш, тажрибалар ўтказиш ва турли мураккаблик даражасидаги жараёнларни моделлаштириш имкониятини беради. Ушбу дастур Crocodile Clips Ltd томонидан 1994 йилдан бери такомиллаштирилиб келинмоқда. Дастурдан масала ечишда, виртуал лаборатория ишларини ва намойиш тажрибаларини ташкиллаштиришда кенг фойдаланса бўлади. Дастур физиканинг барча бўлимлари билан ишлаш, жараёнларни чуқур ўрганиш имкониятини яратади. 1–виртуал тажриба. Мисол Пружинага осилган металл шарчанинг тебранма ҳаракатини кузатайлик. Бунинг учун берилган қийматлар қуйида келтирилган

Бу ерда шарча массаси 1 кг, шарчанинг эластиклиги 0,9, метал шарчанинг радиуси 5 см.

Бу ерда пружинанинг бошланғич узунлиги 0,9 метр, пружинанинг бикрлиги 10 N*m–1 .

Тажриба давомида кузатиладики, шарчага таъсир этувчи кучлар вақтнинг ҳар бир пайтида иккита кучнинг ўзаро қийматларидаги ўзгаришлар таъсирида рўй беради. Шарча пастга харакатланаётганда оғирлик кучининг таъсири камайиб, эластиклик кучининг таъсири ортиб боради, аксинча шарча юқорига ҳаракатланганда эластиклик кучининг таъсири камайиб оғирлик кучининг таъсири ортиб боради.

14

Дастурнинг ўзига хос хусусиятлари: Физик ҳодисаларни намойиш этувчи оптимал дастур, қадамма – қадам ўргатувчи дарслар, физиканинг бўлимларига оид тайёр моделлар, физик жараёнларни компьютерда моделаштириш имконияти, мустақил моделлаштириш имкониятини берувчи содда интерфейс, Ер шароитида ўтказиш қийин бўлган тажрибаларни амалга ошириш ва кузатиш, дастурнинг кучли инструментарияси, тажрибада қатнашаётган физик катталикларнинг қийматини жуда яхши аниқлик билан ҳисоблаш имкониятини беради, физик ҳодисада қатнашаётган физик катталик билан бошқа физик катталиклар ўртасидаги графикли боғланишни ҳосил қилиш, яратилган моделларни сақлаш ва қоғозга чоп этиш мумкин. Бу дастурдан ўрта мактаб ўқувчи ва ўқитувчилари, лицей, коллеж талабалари ва олий таълим муассасаларининг талаба, профессор–ўқитувчилари «Электр», “Электротехника”, “Схемотехника”, “Электр занжирлар назарияси“ фанларида қўшимча педагогик дастурий восита сифатида кенг фойдаланишлари мумкин. Бу дастур, касби ким бўлишидан қатъи назар фойдаланувчини изланувчанликка, ижодий фикр юритишга, иш натижаларини таҳлил қилишга ўргатади. Дастур имкониятлари жуда кенг бўлиб, ундан амалий машғулотларда (яъни масалалар ечишда) айниқса, виртуал тажриба ишларини бажаришда кенг фойдаланиш мумкин.

ТАЪЛИМДА ГЕОАХБОРОТ ТИЗИМИ

1Хўжакелдиев К.Н., 1Мейлиева Г., 2Ибрагимов Л. (1–Қарши МИИ, 2–Самарқанд ДАҚИ)

Республикамизда олиб борилаётган бозор муносабатлари босқичма–босқич изчиллик билан амалга оширилиши иқтисодиётни бошқаришни осонлаштириш, ер эгаларининг ва мулкдорларнинг ҳуқуқий эркинлигини таъминлашда турли хил ахборот тизимларига талаб ортиб бормоқда. Шуни эътиборга олган ҳолда, мулк ва табиий ресурслар тўғрисидаги кўп қиррали ахборотларни ўзида жамлаган кадастр тизимини жорий қилиниши, геоахборот тизимларининг такомиллаштирилишига эътиборни орттирди. Бу эса геоахборот тизимларнинг, яъни географик ахборот тизимларининг (ГАТ) аҳамияти жуда юқори эканлигини ва бажариладиган ишларни самарасини ошишини таъминлайди. Шу жиҳатдан бугунги кунда таълимдаги стратегик йўналишлардан бири–таълим муассасаларининг инновацион фаолияти асосий омил сифатида белгилаб берилаяпти. Олий ўқув юртларида таълим олаётган ҳар бир бўлажак мутахассис таълим тизимини ислоҳ қилишнинг зарурлигини тушуниб етиши, уни амалиётда таълим муассасаларининг инновацион жараёнларига қўшилишидаги аҳамиятини англаб етиши ҳамда яратиш имкони

15

мавжуд бўлган инновацион майдонда ўзини кўриш ва энг муҳими, аниқ янгиликларни ўзлаштиришдан иборат. Шу ўринда Президентимиз И.А.Каримовнинг қуйидаги фикрларини таъкидлаш ўринлидир: “Айниқса ўсиб келаётган авлод тақдирига ҳеч ким бефарқ қарай олмайди. Бунда олий ўқув юртларининг аҳамияти каттадир. Ёшларни қай усулда ўқитиш, уларни тарбиялаш, мустақил мамлакатнинг етук мутахассислари бўлиши учун қайғуриш ҳар биримизнинг муқаддас бурчимиздир. Бунда олий ва ўрта махсус таълим тизими савиясини жаҳон андозалари даражасига етказиш, халқ хўжалигида мутахассисликларга бўлган талаб ва эҳтиёжларини илмий таҳлил асосида аниқлаш, хорижий мамлакатлар тажрибасидан оқилона фойдаланиш шу куннинг долзарб вазифаларидандир”(1). Туб ислоҳотларни амалга ошириш, бугунги кунда эркин шахсни шакллантириш муаммоси таълим муассасаларида ўқув–тарбиявий ишларни замонавий педагогик технологияларга ўтказишни тақоза этади. Республикамизда қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш ва аграр соҳани ривожлантиришнинг йўналишларидан бири барча ресурсларидан оқилона ва самарали фойдаланишни ташкил этишни мукаммаллаштириш ҳисобланади. Шунинг учун Геоахборот тизимлардан ҳозирги кунда бутун дунёда турли соҳаларда кенг миқёсда фойдаланилмоқда ва юқори самараларга эришилмоқда. Геоахборот тизимларнинг долзарб эканлигини ҳисобга олган ҳолда мамлакатимизда ҳам бунга алоҳида эътибор қаратилган. Бу йўналиш бўйича мутахассислар тайёрлаш ёки талабаларга Геоахборот (географик ахборот) тизимлари чуқур ўргатишдан ҳамманинг манфаатдорлиги таъминланади. Геоахборот тизимида таълимнинг замонавий методлари, педагогик ва ахборот–коммуникация технологиялари қўлланилиши назарда тутилган. Геоахборот тизими ёрдамида хўжалик марказлари ва ишлаб чиқариш бўлимларини жойлаштиришни иқтисодий асослаш, магистрал йўлларни ва бошқа умумхўжалик аҳамиятига эга инженерлик иншоотларини жойлаштиришни иқтисодий асослаш, қишлоқ хўжалиги учун янги ерларни ўзлаштириш, уларнинг сифатини яхшилашни иқтисодий баҳолаш, иқтисодий математик усуллар мавзуларида ўтказиладиган амалий машғулотларда ақлий ҳужум, гуруҳли фикрлаш педагогик технологияларини қўллаш назарда тутилади. Геоахборот тизимларининг вужудга келиши ва тараққиёти ахборот ва коммуникация технологияларининг ривожланиши билан боғлиқдир. Демак ГАТ лари нафақат соҳалар балки фанлар билан ҳам узвий боғлиқдир. Бу фан ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, Ер юзидаги объектлар, ходисалар, жараёнлар тўғрисида маълумот беради. Назарий асосларини яратувчи география ахборот фани ўз вазифаларини кенгайтириб турибди ва у инсонларни компьютердан унумли фойдаланиш йўллари орқали география ахборот технологияларининг имкониятларини оширишга қаратилган. Бугунги кунда таълимни ривожлантиришнинг янги поғонасида ўқитишни техник воситаларсиз кўтариб бўлмайди. Замонавий таълим технологияларининг муҳим кўрсаткичларидан бири–ахборотларни талабаларга узатиш тезлиги айнан шу воситалар ёрдамида таъминланади. Шундай қилиб, таълим технологияси бўлажак мутахассисларда ижодий қобилиятни шакллантиришга имкон берувчи ахборотлар йиғиш ҳамда улардан машғулот жараёнида фойдаланиш йўлида маълум имкониятларни яратади. Ушбу маълумотлар эса фан асосларининг ахборот таъминоти мазмуни ва ижодкорлик усулларини бошқариш имкониятини белгилайди. Бўлажак мутахасссисларнинг касбий маҳоратини шакллантиришда таълим технологияларидан фойдаланиш, ижодий фаолиятга тайёрлаш жараёнининг самараси кўп жиҳатдан унинг ахборот таъминоти педагогик жиҳатдан бошқариш йўналишларининг тизимли ва узлуксиз бўлишини тақоза этади.

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. “Илм–зиё салоҳияти−юрт бойлиги” маърузасидан.–Т., //Маърифат, 1993 йил 21 июль. 2.Берлянт А.М. Геоиконика–М., МГУ, АЕН РФ, Астрея, 1996.

16

O`QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARINI QO`LLASH

Xudoyorov Sh., Karimova M., Isroilova L.

(Navoiy davlat pedagogika instituti)

Mamlakatimizda qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy maqsadi – to‘plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy–iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish davri ketmoqda. O‘tilgan davr mobaynida yaratilgan ma’muriy–huquqiy hujjatlar fanlar bo‘yicha o‘quv adabiyotlarini yaratishga asos bo‘lib, o‘quv jarayonining sifatini oshirishga xizmat qiladi. O‘quv adabiyotlarining yangi avlodlarini yaratish, ularni tayyorlash bo‘yicha ilmiy–uslubiy, tashkiliy, iqtisodiy masalalarni hal etish uzluksiz ta’lim tizimida amalga oshiriladigan muhim tadbirlardan biridir. Ta’lim tizimida axborot–pedagogik texnologiyadan foydalanish uning yangi sohasi, ya’ni ta’limning elektron didaktik shakli paydo bo‘lishiga asos solib, unda: o‘quv fanlarining boblarini ajratib, elektron ko‘rinishda tasvirlash, elektron darslikning ma’ruza va amaliy darslar qismini ularning vazifalaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqish, elektron darslikni baholash mexanizmini yaratish va tadbiq etish, elektron darsliklar asosida virtual stendlar yaratish va o‘quv jarayoniga qo‘llash, elektron darslikni qo‘llash orqali o‘qitishning umumiy saviyasini aniqlash kabi imkoniyatlar yaratilishi ko‘rsatilgan. Axborot texnologiyalarini o‘quv jarayoniga tadbiq etishning muhim yo‘nalishlaridan biri elektron darsliklar, elektron qo‘llanma (ishlanma) va ko‘rsatmalar yaratishdir. Elektron darsliklar va qo‘llanmalar ma’ruza mazmunini boyitish, yangi materiallar bilan to‘ldirish imkonini yaratadi. Ta’limda zamonaviy informatsion texnologiyalarni qo‘llash butun bir davlat va jamiyat maqsadi uchun hayotiy zaruriyatdir. Ta’lim tizimida mutaxassislarning klassifikatsiyasini oshirishda axborot texnologiyalarning rivojlanishi, shuningdek elektron o‘quv metodik majmualarning qo‘llanilishi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quv–uslubiy materiallar yig‘indisi – bu o’qitishda to‘liq hajmdagi ta’minlangan materiallar, ya’ni ishchi dasturlar, ma’ruzalar, amaliy ishlanmalar, uslubiy qo‘llanma, topshiriq, bilimni nazorat etish vositalari, so‘rovnomalar va hokozalar yig’indisidir. O’quv–uslubiy materiallarni tayyorlash – bu uslubiy materiallani ta’minlash ishlari bo‘yicha birinchi bosqichdir. O‘quv–uslubiy majmua–uslubiy ta’minlashni tayyorlashning ikkinchi bosqichidir. O’quv–uslubiy majmua berilgan topshiriqlarni talaba mustaqil o‘rganishida aniq bir tizimdan iboratdir. Talabalarga o‘quv fanlari bo‘yicha mustaqil o‘rganishni tashkil etishda metodik tavsiyalar berishni ta’minlaydi va bu metodik tavsiyada o‘quv metodik materiallar bilan ishlash tartibi yoritiladi, ya’ni talaba har bir bosqichda qancha va qanday tartibda ishlashi ko‘rsatiladi. Muayyan fan bo‘yicha o‘quvchilar foydalanishi uchun mo‘ljallangan ta’limning didaktik vositalari tizimi o‘quv–uslubiy majmua deb yuritiladi yoki o‘quv darsligidan tashqari o‘qituvchi foydalanishi uchun mo‘ljallangan uslubiy qo‘llanmalar, didaktik materiallar, o‘quv jihozlari majmuasini o‘zida mujassamlashtirgan o‘qitishnnng didaktik vositalari tizimi ham mavjud bo‘lib, u o‘quv–uslubiy majmua deb yuritiladi. Elektron o‘quv uslubiy majmua (EO‘UM) – o‘quv–uslubiy majmuaning elektron ko‘rinishidagi ta’minotini o‘z ichiga oladi. EO‘UMning mualliflik huquqi qonun bilan himoyalangan. O‘quv–uslubiy majmuani yaratish hamma o‘quv–uslubiy materiallarni yagona tizimga keltirishni talab etadi. Bunday tizimning mavjudligi kompyuterlashtirilgan ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytiradi va bular orqali o’quv materiallarini lokal tarmoq orqali internetga kirish yoki kompak diskdan foydalanish imkoniyatini beradi. Bugungi kunda virtual kutubxonalar, elektron kitoblar, internet ma’lumotlari, cho‘ntak kompyuterlari mavjud bo’lib, bular talabalar uchun bir qancha qulayliklar yaratdi va zamonaviy inson butun umri davomida o‘rganishga ehtiyoj sezadi. Shuning uchun talabalar faqat tasdiqlangan o’quv rejasi asosidagi bilimlar bilan chegaralanib qolmay hayotdagi muhim yangi ma’lumotlar orqali samarali o‘zaro muloqotlarni o‘rganishi, o‘zining ishlari natijalarini taqdim etishi kabi

17

vazifalarni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yishi kerak. Ushbu muommolarni yechishda zamonaviy axborot texnologiyalarni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi.

ОЧИҚ КОДЛИ ДАСТУРИЙ ТАЪМИНОТЛАР

Худоёров Л.Н., Э.Ф.Пардаев.

(ТАТУ Қарши филиали )

Очиқ дастурий таъминот, яъни дастлабки коди очиқ дастурий таъминот – бу дастурий таъминотни ишлаб чиқаришнинг шундай усулики, унда дастурларнинг яратилаётган дастлабки коди очиқ, яъни барчанинг кўриб чиқиши ва ўзгартиришлар киритиши учун очиқ бўлади. Очиқ дастурларнинг дастлабки кодлари ёхуд жамоат мулки кўринишида, ёхуд «эркин» лицензия шартларида – кодга ҳамиша кириш мумкинлиги ва у дастурий таъминот билан бирга тарқатилиши талаб қилинадиган, масалан, GNU General Public License каби, кўринишда ишлаб чиқарилади. Дастурий таъминотнинг бепуллиги, ишлаб чиқарувчини мажбуриятини эмас, балки фойдаланувчи ҳуқуқини назарда тутади, яъни - «очиқ» лицензия дастурий таъминотни ҳамиша бепул тақдим қилинишини талаб қилмайди. Шунга қарамай, «очиқ» дастурий таъминотни муваффақиятли лойиҳаларининг кўпчилиги бепулдир. Очиқ дастурларнинг кўпчилик қисми бир вақтнинг ўзида «эркин»дирлар, очиқ ва эркин дастурий таъминот тушунчаларининг таърифлари бир-бирига яқин бўлганликлари учун ҳам, лицензияларнинг кўпчилиги ҳар иккисига тегишлидир. Очиқ дастурий таъминот ва эркин дастурий таъминот ҳаракатларининг фарқи асосан устиворликларда. Очиқ дастурий таъминот тарафдорлари, ишлаб чиқиш усули сифатида дастлабки кодларнинг очиқлигига урғу берадилар. Эркин дастурий таъминот тарафдорлари, ғоявий мулоҳазалардан келиб чиқиб, айнан дастурларни тарқатиш, турлатиш ва ўрганиш ҳуқуқи эркин дастурий таъминотнинг асосий афзаллигидир деб ҳисоблайдилар.

BORLAND С++ BUILDER 6 ДАСТУРЛАШ ТИЛИДА CONSOLE WIZARD ДАН

ФОЙДАЛАНИБ МАСАЛАЛАР ИШЛАШ.

Худоёров Л.Н., Улуғмуродов М.Ю. (ТАТУ Қарши филиали)

Borland C++ Builder 6 дастури ўрнатилгандан сўнг Console Wizard(консол)да киритиш ва чиқариш операторларидан фойдаланиб дастурлар тузишимиз мумкин. Бундан ўқув жараёнида фойдаланишимиз самарали натижаларга олиб келади. Консолдан киритиш ва чиқариш операторларидан фойдаланишни ўрганиш орқали ўқувчилар дастур тузиш буйича ўз билим ва кўникмаларини ошириши мумкин бўлади. Маълумотларни киритиш/чиқариш (Input/Output), улар устида амалларни бажариш ва натижаларни олиш С++ да оқим объектлари орқали бажарилади. Киритиш/чиқаришни С даги каби функциялар билан хам амалга оширса бўлади. С++ фалсафасига кўра хар бир киритиш/чиқариш жихози (экран, принтер, клавиатура ва х.к.) байтлар оқими билан ишлагандек қабул қилинади. Нормал холатда бу оқимлар экранга ва клавиатурага уланган бўлади. Бу оқим икки хил : >> ва << кўринишда қабул қилинган. Маълумотларни чиқариш оқими сout << кўринишида ва маълумотларни киритиш cin >> кўринишида ёзилади. cout (console output) ва cin (console input) маъноларини билдиради. Маълумотларни чиқариш учун сout <<оператори ишлатилади. Бу ерда ўзгарувчи номлари, қўштирноқ ичида исталган сўз ёки гаплар ёзилиши мумкин. Агар натижаси берилаётган ўзгарувчилар бир нечта бўлса уларни алоҳида холатда ёки кетма-кет чиқарилиши мумкин.

18

Маълумотларни киритишда cin сўзидан кейин ўзгарувчиларнинг исмлари келтирилади. Агар улар бир нечта бўлса, хар бир ўзгарувчи орасига >> белгиси қўйилади. Масалаларнинг дастури тузилганда cin буйруғидан фойдаланиб ўзгарувчиларнинг қийматини киритишимиз ва cout буйруғи орқали дастурда ишланган масаланинг натижасини экранга чиқаришимиз мумкин.

ФИЗИКА КУРСИНИ ЎҚИТИШ ЖАРАЁНИДА АХБОРОТ–КОМУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ

Худойқулов К.М., Махманов Э.Б.

(Қарши МИИ)

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 30 майдаги “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот – комуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида “ги ПФ–3030–сонли фармони ҳамда Вазирлар Махкамасини шу асосида 2002йил 6–июнда қабул қилган 200–сонли қарори ва ундан кейин қабул қилинган хужжатларни тадбиқ этилиши натижасида мамлакатимиздаги барча таълим муссасаларини компьютерлаштириш ва ахборот коммуникация технологияларини янада ривожланишига олиб келди. Бугунги кунда ахборот–коммуникация технологиялари кундалик турмушимизнинг барча соҳаларига , айниқса, таълим–тарбия соҳасига кириб келмоқда.Улардан самарали фойдаланишга тайёр бўлиш, олий ва ўрта– маҳсус таълим муассасаларининг ўқтувчилари учун кундалик заруриятга айланди. Чунки Ватанимиздаги барча олий ва ўрта– маҳсус таълим муассасалари ҳамда мактаблар замоновий компьютерлар билан жиҳозланмоқда, Интернет тармоғига уланган, электрон қўлланмалардан Фойдаланувчилар сони кундан–кунга ортиб бормоқда. Республика мултимедиа маркази томонидан хар хил энг замоновий кўгазмали электрон воситалар DVD ва CD дискларга ёзиб барча таълим муассасаларига юборилмокда. Улардан ташқари кўпгина фаол ўқитувчилар томонидан мустақил равишда электрон дарсликлар, маъруза ва дарс тақдимотлари тайёрланиб фойдаланилмокда. Педагогик тажрибалар шуни кўрсатадики, қайси фандан дарс беришидан қатий назар олий таълим муассасаларининг барча ўқитувчилар қуйидаги дастурлар билан ишлаш бўйича бошлангич билим ва кўникмаларга эга бўлишлари шарт: –M.S. Word дастурида матнли хужжатларни яратиш қайта ишлаш, нусха олиш ва чоп этиш; –M.S. Excel дастурида матнли ва сонли маълумотларни киритиш, оддий жадваллар яратиш, кайта ишлаш, нусха олиш, саклаш ва чоп этиш; –M.S. Pover Point дастурида слайдлар яратиш, шу слайдларга овоз ва анимациялар ўрнатиш ҳамда уларни намойиш қилиш; –M.S. Paint дастурида одий график ва расмлар чизиш, расмларни ўлчамларини ўзгартириш, тасвирли маълумотларни сақлаш ва чоп этиш; –Internet Explorer, Opera ва бошқа броузерлардан фойдаланиб интернетдан зарур бўлган маълумотларни қидириш ва юклаб олиш. Ўқтувчилар томонидан қўлланиб келинаётган замоновий технологиялар oрасида қуйидагиларни алоҳида кўрсатиб ўтиш мумкин: –одатдаги технологиялар; –модулли–блок технологиялар; –ўйинли технологиялар. Интеграл–технологиялар–“Компьютерли ўқитиш технологиялар” ва ҳоказолар. Кузатишлар шуни кўрсатадики олий таълим муассасаларида ишлаётган ўқитувчилар “Компьютерли ўқитиш технологиялари” дан турли машгулотларда фойдаланиб

19

келмоқдалар. Компьютерли ўқитиш технологияларининг асосий афзалликлари ва аҳамияти қуйидагилардан иборат: 1.Ушбу технология талабаларни мустақил фикрлашга ва ижодий қобилиятларини ривожлантиришга йўналтиради. 2.Таълим тизми учун ишлаб чиқилаётган электрон воситалардан дарс жараёнида самарали қўллай олиш кўникмаларини шакллантиришга ёрдам беради. 3.Тингловчиларни ахборот–комуникация технологиялари воситаларига бўлган қизиқишларини орттиради. 4.Талабалар учун билим олишнинг қулайлиги ва натижавийлигини таъминлайди. 5.Талабаларда мустақил ишлаш ва изланиш кўникмаларини шакллантиришга ёрдам беради. 6.Ўқитувчиларни хар бир машғулотга ижодий ёндошишга ундайди. 7.Таълим жараёнини сифати ва самарадорлигини ортиради. Юқоридагилардан хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, электрон кўргазмали воситаларни ва машғулотлар тақдимотларини яратиш ҳамда улардан таълим–тарбия жараёнида фойдаланиш, талабаларни ўзлаштиришига катта ёрдам беради. Айниқса, физика курсини мустақил ўрганувчи талабалар билан ишлашга самарали таъсир кўрсатади, яъни шу қўлланилган электрон воситалар ва тақдимотлар DVD дискларга ёки флешкаларга ёзиб ёки талабаларни электрон почталарига юборилганда, улар қайта–қайта кўриб ўрганиш орқали ўрганилган мавзуларни чуқур ўзлаштириб оладилар.

TA’LIM JARAYONIDA AXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH

1Xolmurodova Z.N., 2Xolmurodov T.N.

(1–Navoiy davlat pedagogika instituti, 2–NavDPI huzuridagi 1-sonli Akademik litsey

O’quv-tarbiya jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning faol muloqot turini qo`llagan holda har bir dars uchun talabalarni o`tilgan mavzu yuzasidan o`z-o`zini xolis baholashlarida Office dasturlaridan biri bo`lgan MS Excel dasturida yaratilgan didaktik materiallardan unumli tarzda foydalanish samarali natijaga olib keladi. MS Excel dasturi yordamida barcha fanlarni, xususan, ingliz tili darslarini olib borishda va baholashni tashkil etishda quyidagi kabi didaktik vositadan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo`ladi:

Ushbu jadvalni tegishlicha to`ldirilsa, o`quvchini tezkor baholash imkoni bo`ladi. Bu yerda formula va ko`rinishida bo`ladi. Yuqoridagi jadvalda natijani ifodalovchi (K), (L) ustunlarni yashirib qo`yilsa, talaba tomonidan gap bo`laklarini aniqlab bo`lingach, talabaning javob natijasini ko`rish mumkin. Ushbu usulda talaba xolis baholanadi, ya’ni talaba javob xatoligini bilmaydi, qayta yechim bermaydi. Biz o`quvchilarning zukkoligini aniqlashda qo`llash mumkin bo`lgan texnologiyalardan yana biri haqida to`xtalamiz. Tezkorlik talab etiladigan o`yin shaklidagi bilimdonlik sinovlarini olib borishda va xolis baholashda quyidagi ko`rinishdagi materialdan foydalanishni tavsiya etamiz:

20

MS Excel dasturi yordamida “Berilgan so`zlar ichidan ortiqcha so`zni toping” o`yini uchun materialni tayyorlab olib, ishtirokchilardan mos ravishda qatorda keltirilgan so`zlarning qaysi bilimlar to`plamiga tegishli ekanligini aniqlash va ular ichidan shu to`plamga kirmaydigan ortiqcha so`zni topish talab etiladi. Ishtirokchilar satrlarda berilgan so`zlarga qarab, bu so`zlar orasida begona so`zni aniqlaydi va mos (G) ustunga shu so`zni yozib boradi.

H ustunga mos ravishda , ,

va hokazo kabi formulalarni kiritib olamiz. Bu yerda ishtirokchi talaba to`gri variantni topsa, “1” balni, boshqa noto`g’ri variantni tanlasa “0” balni qo`lga kiritadi. Biz javoblar natijalarini aks ettiruvchi (H) ustunni yashirib qo`yib natijalarni tekshirish vaqtida ushbu (H) ustunni namoyish etsak, maqsadga muvofiq bo`ladi.

Biz yuqorida har bir dars yakunida o`tilgan mavzuni mustahkamlashda qo`llash mumkin bo`lgan, o`qituvchidan ko`p vaqt talab etmaydigan asosiysi har bir o`qituvchi va foydalanuvchi tushuna oladigan dasturlarda didaktik materillar tayyorlashni ko`rsatdik. Talabalar bu bilimlarga ega bo`lishgach, ularda dasturlarning yana qanday imkoniyatlari borligini bilishga bo`lgan qiziqish ortadi va yangicha g’oyalar tug’ilib, ularni ijodkorlikka yetaklash mumkin.

Педагогик технологиялар–таълим тизимида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашнинг асосий омили сифатида

Халилова Ш.Т.

(ЎМКҲТТКМОУҚТИ)

Республикамиз мустақилликка эришгандан буёнижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида ислоҳотлар амалга оширилди. Бу ўзгаришлар узлуксиз таълим тизими мазмунини қайта ташкил этишни, таълим муассасалари фаолиятини, мақсад ва вазифаларини ҳамда уларни бошқаришни такомиллаштиришни тақозо этди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, “...якуний мақсад кучли демократик давлат ва очиқ ташқи сиёсатли фуқаролик жамияти қуриш бўлиши керак. Фақат ана шундай жамиятгина Ўзбекистон халқининг муносиб ҳаётини, унинг ҳуқуқ ва эркинлигини кафолатлаши, миллий анъаналар ва маданиятни тикланишини, инсоннинг шахс сифатида маънавий–ахлоқий ривожланишини таъминлаши мумкин”.

21

Ҳозирги кунда Ўзбекистонда жаҳон таълим ҳамжамиятига киришга йўналтирилган таълимнинг янги тизимини ташкил қилиш амалга оширилмоқда. Таълим тизимида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашнинг асосий парадигмаси–таълимнинг концептуал модели ўзгариши содир бўлмоқда: янгича ёндошув, янгича ҳуқуқ, янгича натижалар, янгича муносабатлар, янгича педагогик менталитетни тақозо этмоқда. Бу жараён қуйидаги ўзгаришлар билан ифода этилади: 1.Таълимнинг мазмуни янги процессуал маҳорат, ахборотлардан фойдаланиш қобилиятининг ривожланиши, фан муаммоларини ижодий ҳал қилиш ва таълим дастурларини индивидуаллаштиришга қаратилган бозор амалиёти билан бойитилмоқда. 2.Анъанавий ахборот усуллари–оғзаки ва ёзма нутқ, теледастурлар ва радио алоқалар ўқитишни компьютерли ташкил этиш, глобал интернет тармоғидан фойдаланишга ўз ўрнини бўшатмоқда. 3.Педагогик жараённинг энг муҳим ташкилий қисми ўқитувчи ва ўқувчининг шахсга йўналтирилган ўзаро муносабатлари амалга ошмоқда. 4.Шахсни аҳлоқий тарбиялашга, инсоннинг маънавий қиёфасини шакллантиришга алоҳида аҳамият берилмоқда. 5.Таълим омилларини: таълим муассасаси, оила, микро ва макро социумларни янада бирлаштириш кўзда тутилмоқда. 6.Ижтимоий онг даражасига мос педагогик технологиялар яратишда аниқ ва табиий–илмий фанларнинг роли ортмоқда. Таълим тизимида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашда таълим технологияларини психологик–педагогик нуқтаи назардан такомиллаштириш қуйидагилардан иборат: ●эслаб қолиш вазифаси сифатида таълимдан ўзлаштирганларидан фойдаланишга имкон берувчи ақлий ривожлантириш жараёни сифатидаги ўқитишга ўтиш; ●билимларнинг ассоциатив, статистик моделидан динамик тузилган ақлий ҳаракатлар тизимига ўтиш; ●ўрта ўқувчига мўлжалланган ва табақалаштирилгандан ўқитишнинг индивидуаллаш-тирилган дастурларига ўтиш; ●ўқитишнинг ташқи сабабларидан ички маънавий–иродавий бошқарувига ўтиш. Таълим тизимида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашда педагогик технология педагогик стратегия сифатида талаба ва ўқитувчилар фаолиятини фаоллаштириш ва жадаллаштириш воситаларига эга бўлади. Бундай технологияларга қуйидагиларни келтириш мумкин: 1.Педагогик жараёнда шахсга йўналтирилган педагогик технология (Ш.А.Амонашвили технологияси); 2.Ўқув материалини схемалар ва моделлар ишораси асосида ўқитишни жадаллаштириш технологияси (В.Ф.Шаталов технологияси); 3.Ўқув жараёнини самарали бошқариш ва ташкил этиш асосига қурилган технология (С.Н.Лисенкова технологияси, Н.П.Гузикнинг ўқитиш тизимини режалаштириш технологияси); 4.Ўқитишни индивидуаллаштириш технологияси (Инге Унт, А.С. Границкая, В.Д.Шадриков технологияси); 5.Ўқитишни дастурлаш технологияси (Б.П. Беспалько). Таълим тизимида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашда педагогик технологиялар 2 та асосий тоифада амалга оширилади (1–жадвал):

22

1–жадвал.

2–жадвал Таълим тизимида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашда педагогик технологияларнинг қуйидаги мезонлари мавжуд: ●Технологик схема. ●Илмий асос. ●Тизимлилик. ●Бошқарувчанлик. ●Самарадорлик.

Педагогик технологиялар классификацияси

Инсонпарварлик ва демократик муносабатларга асосланган педагогик

технология

Ўқув материалини методик такомиллаштириш ва дидактик

реконструкция қилишда педагогик технология

Таълим олувчиларни фаоллаштириш ва жадаллаштиришга асосланган

педагогик технология Халқ педагогикасига асосланган

педагогик технология

Ўқитиш жараёнини самарали ташкил этиш ва бошқаришга асосланган

педагогик технология

Муқобил технология ва умумий политехнология

ЎЎққииттиишш ттееххннооллооггиияяллааррии

Бу–инсонлар орасида яшаш, ҳаётда турмуш кечириш ва фаолият кўрсатиш учун зарур бўлган билим, кўнима ва малакалар йиғиндисини ўзлаштиришга қаратилган онгли фаолият ифодасидир. Ўқитиш натижасида шахс зарурий билимлар билан таъминланиб, келгусида турли даражадаги махсус маълумотни олиш имконига эга бўлади.

Касбий ўқитиш технологияси

Шахсни интизом, ирода ва ихтисосликка бўлган қизиқишини юзага келтиради. Мутахассисга бўлган ҳар томонлама талабни қаноатлантиришга қаратилган таълим технологиялари педагог ва талабанинг ҳамкорлигига тезликда мосланган психологик–педагогик шарт–шароитларни амалга оширишга йўналтирилган технологиядир.

Шахсга йўналтирилган технология

Шахсга йўналтирилган технология асосида талабаларнинг интелектуал ва эмоцианал–мотивацион ривожланиши, билим ва касбий малакаларнинг шаклланиши, таълим жараёнига қадрият сифатида ёндошиш муносабатини таъминлаш, фаолликни ошириш, ўз–ўзини англаш ва мустақиллигини шакллантириш ётади.

23

●Қайта алоқа. Аниқ ва табиий–илмий фанларнинг ўқитилишида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлаш жараёни дифференциал ёндошув асосидаги, турли микро ва макро омилларни мужасссам этган, объектив ва субъектив жиҳатдан турлича ифодаланган педагогик технологияларни қўллаш самарали натижаларни кафолатлайди (2–жадвал). Аниқ ва табиий–илмий фанларнинг ўқитилишида таълимни модернизациялаштириш таълим жараёнида билим, кўникма, малакаларни шакллантириш билангина ҳал бўлиб қолмайди. Ўқувчи–талаба шахсини мустақиллик, ташаббускорлик, жавобгарликни хис ҳис этиш, танқидий фикрлаш каби сифатлар билан боғлиқ функцияларни таълимни шахсга йўналтирилган тизими– воситасида амалга оширилади. Бунда талаба, ўқувчи таълим тизимига мослаштирилмай, аксинча таълим тизими турли шахсга хос барча хусусиятларни (эркинликка интилувчанлик, мустақил фикрлаш ва бошқалар)ни ҳисобга олган ҳолда, ўқувчига унинг ўзига хослиги (индивидаллиги)ни ривожлантириш имконини бериш ва бунинг учун шароит яратиш лозим. Зеро, келажаги буюк давлатда барча мақсадлар шахс камолотига қаратилгандир.

ТАБИИЙ ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ

ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Хайриддинов Б.Э., Ҳалимов Ғ.Ғ., Давронов М.Ҳ. (Қарши ДУ)

Ҳозирда ҳар бир таълим тизимида таълим–тарбия самарадорлигини ошириш жиддий вазифа бўлиб турибди. Бунинг учун ҳар бир ўқитувчи ўз фанини ўқитишнинг энг самарали замонавий педагогик технологияларни пухта билиши ва бу соҳадаги янгиликларни узлуксиз ўрганиб бориши орқали ўз касбий маҳоратини мунтазам ошириб бориши талаб қилинади. Табиий фанларни ўқитишда илғор педагогик ва ахборот технология ютуқларидан унумли фойдаланиш бугунги кун фан ўқитувчилар олдида турган долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Қуйида биз табиий фанларни ўқитишда муаммоли таълим технологиясининг қўлланилишини кўриб чиқамиз. Муаммоли таълим технологияси ўқувчи фаолиятини фаоллаштириш ва жадаллаштиришга асосланган бўлиб, унинг асоси ўқувчининг фикрлаши муаммоли вазиятни ҳал этишдан бошланиши ҳамда унинг муаммоларини аниқлаш, тадқиқ этиш ва ечиш қобилиятига эга эканлигидан келиб чиқади. Муаммоли таълим ўқувчиларнинг ижодий тафаккури ва қобилиятларини ўстиришда жиддий аҳамиятга эга. Муаммоли таълимнинг бош мақсади–ўқувчиларнинг муаммони тўлиқ тушуниб етишига эришиш ва уларни ҳал эта олишга ўргатишдан иборат. Муаммоли таълимни амалиётда қўллашда асосий масалалардан бири ўрганилаётган мавзу билан боғлиқ муаммоли вазиятни яратишдир. Турли ўқув фанлари бўйича ўқитувчилар дарслар жараёнида муаммоли вазиятлар ҳосил қилишни ва уларни ечиш усулларини олдиндан кўзда тутишлари керак. Табиий фанларни муаммоли ўқитиш қуйидаги кетма–кетликда олиб борилади: Ташкилий қисм: 1.Янги мавзу баёни. 2.Умумий муаммо қўйилиши. 3.Гуруҳларни шакллантириш. 4.Гуру хларда муаммоли савол ёки топшириқлар бериш. 5.Гуруҳлар фаолияти: муаммонинг сабаб ва оқибатларини аниқлаш, муаммо ечимини топиш. 6.Муаммолар ечими бўйича гуруҳлар тақдимоти. 7.Муаммо ечимини муҳокама этиш ва таҳлил қилиш. 8.Баҳолаш. 9.Муаммонинг умумий ечими бўйича якуний хулоса. Муаммоли ўқитиш технологияси қуйидаги босқичларда амалга оширилади: 1.Машғулотнинг ташкилий қисмидан кейин ўқитувчи ўқувчилар билимини олдинги мавзу бўйича фаоллаштиради. Бу эса олдинги ўтилган мавзу билан янги мавзу орасида узвийликни таъминлайди: сўнгра ўқитувчи янги мавзуни баён этади. 2.Янги мавзуни

24

ўзлаштиришни ташкил этиш учун умумий муаммо қўйилади. 3.Ўқувчилар гуруҳларга бўлинади. 4.Кичик гурухларга муаммоли савол ёки топшириқлар тақдим этилади. Муаммоли савол ёки топшириқларни бажариш учун ўқитувчи томонидан аниқ кўрсатмалар берилади. Гуруҳларда ишлашда ўқувчилар қуйидагиларга амал қилишларини ўқтиради: Гуруҳдошингизнинг фикрини, гарчи у сизнинг нуқтаи–назарингизга зид келган тақдирда ҳам эътибор билан тингланг. Гуруҳдошингиз фикрига нисбатан юзага келган эътирозларингизни ўз вақтида қоғозга ёзиб боринг ва фикрлар якунида аниқ ва қисқа саволлар билан мурожаат қилинг. Гуруҳдошингизниг фикрини асоссиз танқид қилишга уринманг. Сиз томонинггиздан айтилган ҳар бир мулоҳазанинг илмий–назарий ва амалий аҳамиятлилик жиҳатларини очиб беринг. Гуруҳдошингиз шахсини камситиш маданиятсизлик белгиси эканлигини унутманг. Гуруҳдошингиз фикрини ўринсиз бўлманг, луқма ташламанг. Ўз нуқтаи–назаринггизни гурухдошингиз фикрига нисбатан қиёсий таҳлил қилинг. Гуруҳдошинггизни фикри асосли бўлса,қабул қилинг. 5.Гуруҳларда савол ёки топшириқлар бажарилади. Аввал муаммонинг сабаб ва оқибатлари аниқланади сўнгра муаммо ечими топилади. Бир нечта ечимнинг оптимал варианти танлаб олинади. 6.Муаммолар ечими бўйича гуруҳлар тақдимоти ташкил қилинади. 7. Муаммолар ечими муҳокама этилади. 8.Ўқитувчи томонидан гурухлар фаолияти баҳоланади. 9. Муаммонинг умумий ечими бўйича якуний қарорлар қабул қилинади. Шуни таъкидлаш жоизки, муаммоли савол ёки топшириқни ишлаб чиқиш ўқитувчидан катта меҳнат ва педагогик маҳоратни талаб этади. Муаммоли топшириқ ўқувчилар ўзлаштириш имкониятига мос келиши керак. Агар топшириқ жуда мураккаб бўлса, ўқувчилар барча маълумотларни қабул қила олмайдилар, муаммо ечимини ҳам топиш уларга қийинчилик туғдиради ва натижада ўрганишга бўлган мотивация йўқолади. Тўғри ишлаб чиқилган муаммоли топшириқлар ўқувчига назарияни ҳақиқий вазият билан боғлашга имкон беради. Улар ўрганилаётган ўқув материалининг келгуси касбий фаолияти учун амалий аҳамиятини тушуниб олишади. Ўқитувчи ўқувчиларни гуруҳларга ажратиш жараёнида уларнинг билим даражасига эътибор бериши керак, яъни ўқувчиларни табақалаштириб гурухларга ажратиш ва уларга мураккаблик даражаси турлича бўлган топшириқлар тақдим этилиши лозим. Гуруҳлар ўз фаолиятини баҳолаб боришади. Машғулот охирида тўпланган баллар гуруҳ аъзолари ўртасида ўзаро тақсимланади. Баҳолаш бўйича умумий хулоса чиқарилиб, гуруҳлар рағбатлантирилади. Ўқитувчи машғулот якунида, албатта ўқув мақсадларига эришишдаги муваффақиятларни қайд этиши лозим. Юқорида зикр қилинганларга асосан шуни таъкидлаш лозимки, муаммоли таълим технологиясининг тўла амалга ошириш таълим муассасалари олдида турган муаммоларни ечишга амалий ёрдам кўрсатади ҳамда ўқувчиларни мустақил фикрлашга ўргатади ва уларни ижодий қобилиятларини ўстиради, илмий билимларни мустақил қўлга киритиш ва амалда қўллаш методларини ўзлаштириш имконини яратади. Эгаллаган билимлар асосида илмий дунёқараш асосларини шакллантиришга имкон туғилади. Билимларни ижодий ўзлаштириш, таҳлил қилиш, амалда қўллаш кўникмалари ҳосил қилинади. Ижодий фаолият тажрибаси таркиб топтирилади, ўқув маълумотларни зудлик билан назорат қилиш, камчиликларини тузатишга имкон яратилади ва ўзлаштирилган ўқув маълумотларининг мустаҳкамланиши, тафаккурнинг ривожланиши учун имкониятлар яратилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Менглиев Б., Тошев С., Бойназаров Ф. Янги педагогик технология асослари. – Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ инситути нашриёти, 2007, 56–б. 2.Хамидов Ж. Замонавий ўқитиш технологияларидан фойдаланишнинг назарий асослари. Касб–ҳунар таълими №2, 2013–йил, 20–21 б.

25

КАСБ–ХУНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШДА ИЛҒОР ПЕДАГОГИК ВА ИНФОРМАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯДАН САМАРАЛИ

ФОЙДАЛАНИШ

1Хайриддинова Ш.Б., 2Ҳайдаров Т.З (Қарши педагогика КҲК, Қарши ДУ)

Кадрлар тайёрлаш миллий дастури “Таълим тўғрисидаги”ги қонунни амалга ошириш вазифаларидан бири таълимни сифатини оширишда педагогик ва информацион технологиялардан самарали фойдаланиш асосида уни замонавий илмий технологиялар билан таъминлаш, компьютерлаштириш, компьютер тармоқлари негизида ўқув моделлари, таълим тизимини инструментал воситалар билан таъминлаш масаласидир. Бу вазифа кадрлар тайёрлашнинг миллий дастурида уни амалга оширишнинг зарурий чора–тадбирлари сифатида белгилаб қўйилган. Ҳозирги замон илғор педагогик ва информацион технологияларни касб–ҳунар коллежлари ўқувчилари учун мустақил ишлар самарадорлигини оширишга, ижодий ва профессионал билим, кўникма олиш ва уни мустаҳкамлашга кенг имкониятлар очади, концептуал ва математик моделларга асосланган ўқитишнинг илғор шакл усулларини амалга оширишга олиб келади. Касб–ҳунар коллежларида ўқув моделлари ўрганиладиган обьектнинг кўргазмали тасвирланган янги информацион технологик жараёндан фойдаланилса ўқувчиларга алоҳида қизиқиш ҳосил бўлади ва билимларни мустаҳкам ўзлаштиришини таъминлайди. Ўқитишда янги илғор педагогик ва информацион технологияси тизимлари асосан қуйидагичадир: –таълимнинг илғор педагогик ва информацион технология ўқитувчи учун умумий ва алоҳида ишлари турларида олдинга қўйилган дидактик мақсадларни амалга ошириш, оптимал ўқув объектни танлаш, лойиҳалаш учун кенг имкониятлар яратади. –илғор педагогик технология воситаларига эга бўлиш билан ўқитувчи тегишли билим ва информацион технологияга суянган ҳолда автоматлашган ўқув ва назорат дастурлари мазмунини оператив тарзда ўзгартириш имкониятига эга бўлиши мумкин: –ўқитувчи ўқувчиларни касб–ҳунарга қизиқишини ошириш билан бир қаторда ижодий изланишини ва тадбиркорлик руҳида тарбияланишида компьютерлаштирилган технологиялардан самарали фойдаланиши қўшимча имкониятларни беради: –ўқитувчи ўқув предметларининг турли–туманлиги, зарурлигига боғлиқ ҳолда ўқув мақсадларини асосий белгиловчиси–таъминотчиси бўлиб қолади: –анъанавий ўқитиш технологиясида билимларни асосан ўқитувчи баёни орқали амалга оширилади. Илғор педагогик ва информацион технологияда эса ўқитувчи янги ижодий методларга таянади. Ўқув жараёнида телекоммуникацион технологияларнинг жорий этилиши ўқитувчи ва ўқувчиларни хужжатлар, текстлар билан ишлаши учун мақсадли шароитларни вужудга келтиришга имкон беради. Қашқадарё вилояти Қарши шаҳар Педагогика коллежи ва Касби туманидаги Майманоқ Саноат коллежи ўқитувчилари учун мустақил таълим сифатини оширишда ва касб–хунарга йўналтиришида илғор педагогик ва информацион технологиялардан фойдаланиш тизимлари қуйидагиларга қаратилган: –компьютерлардан мультимедия технологияси асосида масофадан туриб таълим олишга алоҳида имконият яратиш: –ўқувчилар синфдан ташқари машғулотларда фан тўгаракларида дунёдаги энг йирик олимлар педагог мутахассисларнинг лекция ва машғулотларидан бахраманд бўлиши, ўтмишдаги, ҳозирги, хатто келажакда юз бериши мумкин бўлган илғор педагогик ва информацион технология жараёнларидан хабардор бўлишлари, дунёнинг энг илғор касб–хунар коллежларида олиб бориладиган замонавий илғор педагогик ва информацион технологиялар асосида ўқитишдаги тажрибалар билан танишишлари мумкин.

26

Телекоммуникацион технологияси ва интернет тизими орқали ўқувчилар ўзининг ахборотлар багажини кўпайтирибгина қолмасдан, дунёнинг хохлаган бурчагидаги касбдошлари билан амалий ҳамкорлик ўрнатади, натижада ўз касбдошлари билан биргаликда замонавий касб–хунар технологияси бўйича ўқув–методик, илмий–амалий ишланмалар тайёрлаш, алмаштириш мумкин бўлади. Ўқувчиларга касб–хунар ўрганишдаги дунёнинг замонавий ахборот технологиялари тизимларидан фойдаланишга қизиқтириш уйғотиш билан унинг сифат самарадорлиги ва эришиш натижалари контрол ишлар, рейтинг баллари тест сўровлари натижалари ва бошқалар билан белгиланади. Замонавий илғор педагогик информацион таълим технология тизимига асосланган билим ва касб–хунарга ўргатиш натижалари ва уларга сарфланган вақт билан ўлчанади. Агар илғор педагогик ва информацион технология тизимлари тизимлари асосида ўқувчиларга мустақил таълим берилса, ўқувчиларни жахон андозалари қонуниятларига мос келадиган технологиялар жорий этилиши натижасида ўз ихтисослигига қизиқиши янада ошиши билан бир қаторда иқтисодий билимлари такомиллашиб боради. Илғор педагогик ва информацион технологияларни таълим жараёнига киритиш ва қўллаш давлатнинг илмий–техникавий дастурларига мувофиқ тарзда амалга оширилиб, унда тегишли касб–хунар коллежлари, регионал ахборот технологик марказлари, юксак интелектуал янги таълимда янги ахборот технологияларини жорий этиш билан шуғулланувчи муассасалар иштирок этади. Илғор педагогик ва информацион технологияларнинг илмий–техник дастурларини таълим жараёнига амалга оширишнинг восита ва ресурсларига алоҳида эътиборини қаратиш лозим. Бунинг учун: –ўқув ишларига мўлжалланган янги педагогик ва информацион технологияларни яратиш ва ҳаётга тадбиқ этиш; –таълим жараёнидаги янги педагогик ва информацион технологиялардан таълимни базавий предметларида кенг миқёсида фойдаланиш, иқтисодий ва умумтаълим соҳаларида кенгроқ қўллаш; –таълим педагогик информацион технологиялар бўйича ўтказиладиган илмий тадқиқотлар уни илмий–методик жиҳатдан таъминлаш билан биргаликда амалга оширилган таълимни замонавий янги педагогик ва билимлар билан давлат стандартларига қўшимча ишланмалар яратиш. Таълимни илғор педагогик ва информацион технологиясини амалга оширишда таълимнинг муҳим принциплпри: системалилик, кўргазмалилик, режалик, илмийлик ва тарихийлик бир–бири билан боғланган ҳолда таълим тизими фаолиятининг асосий йўналишларини эътиборга олинади. Таълимда илғор педагогик ва информацион технология тизимларини қўлланиши бу кунги мақсадгина бўлиб қолмасдан, балки XXI аср таълими шакллантиришнинг воситаси ҳамдир. Юқоридаги фикрларнинг барчаси илғор педагогик ва информацион технологияси асосида ўқитиш мазмунини янгилашда, аввало фан нуфузини оширишга қаратилиб, бунинг учун фанлардан ўқиладиган маърузаларнинг сифатини яхшилаш, ўқитувчилардан бир хил тезиснамо маъруза матнини ўқиб беришни эмас, балки уни қизиқарли, интерфаол методлар асосида информацион тизимда самарали фойдаланиб, мароқли, юксак савияда олиб боришни талаб қилиш мақсадга мувофиқ. Зеро, ўқитувчи маърузаси илмий далилларга бой, ҳаёт билан боғланган бўлиши керак. Ўзбекистонда амалга ошаётган оламшумул ижтимоий–иқтисодий ислоҳотлар таълим жараёнини давр руҳига монанд тарзда модернизациялашни талаб этмоқда. Кадрлар таёйрлаш миллий дастурининг босқичма–босқич амалиётга татбиқ этилиши, касб–хунар коллежлари таълим ДТС ларини ишлаб чиқилиши ва амалиётга қўйилган талаблар асосида янгиланиши–таълим сифатини илғор педагогик ва информацион технологиялар асосида модернизациялаш сари босилган жиддий қадамдир.

27

ФИЗИКА ЎҚИТУВЧИСИНИНГ ТАЪЛИМГА ИННОВАЦИОН ЁНДАШУВИ

Ахмедов А.А., Бисенова Б.Т., Рисбеков М.У. (НавДПИ)

Мамлакатимиз мустақилликка эришгач, барча соҳалар сингари таълим тизимида ҳам эски ёндашувлардан бутунлай воз кечиб, янгича тамойилларга миллий қадрият ва анъаналаримизга жаҳоннинг илғор тажрибаларига асосланиб, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ва унинг узвий давоми бўлган «Таълимни ривожлантириш дастури» бугунги кунда ҳаёт синовидан ўтиб, ўз ҳосилини бераётган, халқаро жамоатчилик томонидан эътироф этилаётган янги педагогик ва инновацион технологияларидан фойдаланишда педагогик кадрларнинг ўз ишига бўлган масъулиятини тубдан ўзгартирмоқда. Бугунги кун таълим тизимида физика ва астрономия таълим йўналишида бакалавр ўқитувчиларини тайёрлашда замонавий билимлар билан қуролланган амалий малака ва кўникмага эга мутахассислар тайёрлашда назария ва амалиёт уйғунлигини таъминлаган ҳолда уларда инновацион таълим технологияларини сингдириш долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Ўқитиш тизимида қўлланаётган турли технологиялар билан бир вақтда миллий қадриятларга асосланган “Миллий модел”ни яратиш муҳим аҳамият касб этади. Бунинг замирида узоқ йиллик тарихий–илмий, педагогик тажрибага эга бўлган шаклланиб келган таълим технологиясидан фойдаланиш бизнинг фикримизча, ўзининг истиқболини таъминлашига шубҳа йўқ. Шу асосда бўлажак бакалавр ўқитувчиларини тайёрлаш замон талабларига жавоб бера оладиган касбий маҳорат, изланувчанлик ҳамда ташаббускорлик каби хислатларга эга бўлишни тақозо этади. Шу билан бирга ўз фанини чуқур билиши, бу фаннинг ривожланиш истиқболини таҳлил қила олиши ҳамда ўз билимларини инновацион таълим технологиялари асосида ўргатиш кўникмаларига эга бўлиши, ҳар доим мустақил ишлаб билим ва малакасини замон талаби асосида ошириб бориши зарур. Юқоридаги талаблардан келиб чиққан ҳолда физика дарсларида фан ўқитувчисининг ўз машғулотларини педагогик анъанавий усулларда, интерфаол методларда мақсадли равишда олиб бориш таълимнинг самарадорлигини оширади. Машғулот самарадорлигини оширишда физика фани ўқитувчиси мавзунинг мақсадини белгилаб олиши, ноанъанавий ва анъанавий дарсларнинг фарқини кўра билиши натижасида ўзлаштириш кўрсаткичини кўтариш мумкин. Ноанъанавий машғулотлардан мақсад– бўлажак физика ўқитувчисининг ўзлаштириш кўрсаткичини кўтариш учун физика фанини ўқитишда, лаборатория ёки семинар машғулотларини янада мазмунли, қизиқарли ва тушунарли ўтказишда педагог ва бўлажак физика ўқитувчиси фаолиятига янгилик киритиб, интерфаол методлардан фойдаланиш ҳамда уларни тез ва самарали баҳолашга эришишдир. Шу билан бирга ноанъанавий машғулотлар ўқув жараёнида бўлажак физика ўқитувчисини мустақил фикрлай олишга, ўзлари хулоса қилиб, ўз–ўзини ҳамда гуруҳни баҳолай олишга ўргатади. Ўқитувчи томонидан ҳар бир машғулотни яхлит ҳолатда кўра билиш ва уни тасаввур этиш учун машғулот жараёнини лойиҳалаштириб бориши керак. Қуйида биз касб–ҳунар коллежи ўқувчилари учун физика фанидан “Газларда электр токи” мавзуси бўйича ўтказиладиган дарснинг олдиндан тахминий лойиҳалаштирилган технологик харитасини тавсия этамиз. Технологик харита: Мавзу: “Газларда электр токи”. Мақсад: газларда электр токи, унинг моҳияти, аҳамияти, газ разрядларининг турларини тушунтириш. Вазифалар: ўқувчиларда мавзуга нисбатан қизиқиш уйғотиш, уларда мавзу асосида билим ва кўникмаларини шакллантириш.

Ўқув жараёнини ташкил этиш

Мавзуга оид тарқатма материаллар тайёрлаш, гуруҳларга бўлиш, ўзлаштирилганлигини назорат қилиш, уларнинг билимини баҳолаш

Ўқув жараёнининг Газларда электр токининг табиати, уларнинг мазмуни ва моҳияти,

28

мазмуни табиатда ва техникадаги амалий аҳамияти ҳамда қўлланилиш соҳалари

Ўқув жараёнини амалга ошириш технологияси

Услуб: оғзаки баён қилиш, ФСМУ технологияси. Шакл: Суҳбат, мунозара, кўргазмавийлик ҳамда кичик гурҳлар ва

жамоада ишлаш. Восита: Тарқатма материаллар, матнлар, анкета бланкалари.

Усул: Тайёр ёзма материаллар ва чизмалар асосида. Назорат: оғзаки назорат, савол–жавоблар, кузатиш, ўз–ўзини

назорат қилиш. Баҳолаш: рағбатлантириш, балли тизим асосида баҳолаш.

Кутиладиган натижалар

Ўқитувчи: мавзуни қисқа вақт ичида барча ўқувчилар томонидан ўзлаштирилишига эришади, уларнинг фаоллигини оширади, дарсга нисбатан қизиқишини уйғотади. Бир машғулот жараёнида барчани баҳолайди. Ўз олдига қўйган мақсадларига эришади. Ўқувчилар томонидан тайёрланган мустақил ишларни қабул қилиш, ўрганиш ва баҳолаш. Жамоа ўртасида ўзаро ҳамкорликни савол–жавоб

орқали амалга оширади. Ўқувчи: Янги билимларни эгаллайди, эслаб қолиш қобилияти

кучаяди, ўз–ўзини назорат қилишга ўрганади, нутқи ривожланади ва энг асосийси қисқа вақт ичида кўп маълумотга эга бўлади.

Технологик хариталар ўқув жараёнида инновацион таълим технологияси ва замонавий методларнинг қўлланилиши физика фанининг ҳар бир мавзуси, ҳар бир машғулот бўйича тузилган бўлиб, фанни яхлит ҳолда тасаввур этишга ёндашади. Бугунги кунда таълим жараёнида илгор педагогик техналогияларни жалб этиш натижасида физикани ўқитиш методларидаги ранг– баранглик унинг динамик ривожланишини таьминламоқда. Унинг самарасида таьлим самарадорлиги ошиб, сифат кўрсаткичи яхшиланмоқда. Таълимни инновацион ривожлантиришда бугунги таълим тизимида индивидуал ёндашув муҳим аҳамиятга эга. Физика фанини ўқитишда таълим узвийлигини таъминлаган ҳолда гуруҳларга бўлиб ўқитиш маълум маънода сифат кўрсаткичини оширади. Гуруҳларга бўлишда тенг тақсимот бўлиши шарт, яъни ҳар бир гуруҳда фаол талабалар тенг бўлиниши керак. Бу усулнинг афзаллиги шундаки, гуруҳлар орасида рақобат шаклланади ва жараён фаоллашади, бунда кам ўзлаштирадиган талабалар ҳам фаол талабалар ёрдамида гуруҳ мавқеини ҳимоя қилиш учун актив ҳаракатга киришади. Натижада, биринчидан гуруҳлар орасида соғлом муҳит яратилади, рақобат вужудга келади, мавзуни ўзлаштириш сифати ортади. Таълимнинг самарадорлигини ошириш билан биргаликда физика ўқитувчиларини изланишга, ҳар бир мавзуга ижодий ёндашишга, масъулиятни ҳис қилишга, илмий адабиётлардан унумли фойдаланишга, шу билан биргаликда илмий–тадқиқот ва педагогик изланишларни олиб боришга ундайди. Энг асосийси, бўлажак физика фани ўқитувчиси фанни ўқитишда фанлараро интеграцияни қўллай олиши, такомиллаштириб бориши, уни ўқув жараёнига тадбиқ этиб боришда касбий маҳоратини ривожлантириши лозим. Умуман олганда фан ўқитвчисини тайёрлашда нафақат илмий–амалий малака ва кўникмани шакллантириши, балки янгиликка интилувчан техник мукаммал шахсларни тайёрлаш келажакда юртимиз истиқболини белгилайди

29

ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ФАНЛАРО ИНТЕГРАЦИЯ АСОСИДА ЎҚИТИШ

1Файзиев М.А., 2Қодиров Т.Б.

(1–СамДУ, 2–ТАТУ Самарқанд филиали)

Бугунги кунда таълим тизимида кечаётган инновацион жараёнлар саводли, интеллектуал жиҳатдан баркамол кадрларни тайёрлашни такомиллаштириш учун захиралар излаш масаласини кўндаланг қўймоқда. Замонавий таълим тизимида фанлараро алоқа етарли даражада ривожланмаганлиги унинг муҳим муаммоларидан ҳисобланади. Одатда битта фанни яхши ўзлаштирган талаба билимларни нафақат ҳаётда, балки бошқа фанларда ҳам қўллай олмаслиги мумкин. Бунинг асосий сабаби, одатда таълим муассасаларида асосий эътибор билим беришга қаратилганлигидадир. Бугунги кунда билимларини ҳаётий вазиятларга татбиқ эта оладиган мутахассисларни тайёрлаш лозим. Талабалар катта ҳажмдаги маълумотларни қабул қилиш, қайта ишлаш, ихтиёрий фанлар билан шуғулланиши учун замонавий воситалар, услублар ва технологияларни ўрганиш мақсадга мувофиқ. Шу боис «Информатика ва ахборот технологиялари» фанини ўрганиш объекти сифатида эмас, балки билим беришнинг фаол воситаси сифатида қараш лозим. Бугунги кунда «Информатика ва ахборот технологиялари» фанини бошқа фанлар билан интеграциялаштириш эҳтиёжи туғилганлиги долзарб масала бўлиб қолмоқда. Бу эса таълим имкониятларини кенгайтириш, услубий бойитиш ва билим бериш сифатини ошириш имкониятини яратади. Биология таълим йўналиши талабаларига ахборот технологияларини ўз мутахассисликлари доирасида қўллай олиш талаб этилади. Яъни, улар мутахассисликлари бўйича масала ва мисолларни, муаммоларни ечишда замонавий ахборот технологияларидан фойдаланишни билишлари лозим. Шунинг учун табиий фанлар йўналишида «Информатика ва ахборот технологиялари» фанини мутахассисликка йўналтириб, яъни интеграциялашган усулда ўқитиш керак бўлади. Бунинг учун эса амалий машғулотлар, биологиядан масалалар тўплаб, уларни ечиш намуналари ва топшириқлар берилади. «Информатика ва ахборот технологиялари» фанининг «Электрон жадваллар ва улар билан ишлаш» мавзусида Microsoft Excel электрон жадвали, унинг ишчи ойнаси, унда формула ва функциялар билан ишлаш, ҳужжатларни яратиш, сақлаш ва юклаш, оддий жадвалларни ҳосил қилиш, асосий статистик ва математик функциялар, диаграмма ва графикларни ҳосил қилиш бўйича билим ва кўникмаларга эга бўлиши лозим. Талаб қилинган билим ва кўникмаларга эга бўлиш учун уларга ўз мутахассисликларига мос масала ва топшириқлар бериш яхши самара беради. Шу фикрлардан келиб чиқиб, иккита фандан билим ва кўникмаларни синтез қилишнинг самарали шакли бўлмиш компьютер технологияларидан фойдаланиб биологик масалаларни электрон жадваллардан фойдаланиб ечишни кўрсатамиз. Масала. Тажрибалардан бирида паразит–ҳашаротлар хона пашшасининг пупария–ғумбагини топиб уларга ўзларининг тухумларини юқтиришган. Тажрибанинг турли вариантларида 40 паразитга ғумбакларнинг турлича сони: 25, 50, 100, 200 ва 300 таклиф этилган. Зарарланган ғумбаклар сони мос равишда: 18, 32, 48, 54, 62. Зарарланган ғумбаклар сонининг қурбонлар сони ошишига боғлиқлик графигини чизинг. Талаб қилинган графикни Microsoft Excel дастури ёрдамида чизиш талаб этилади. Қуйида бу масаланинг ечими кўрсатилган: Биология таълим йўналишида таълим олувчи талабалар «Информатика ва ахборот технологиялари» фанидан берилган биологияга оид масалаларни ечиш жараёнида биринчи навбатда фан бўйича етарлича билим ва кўникмаларга эга бўладилар, иккинчидан мутахассисликлари бўйича олган билим ва кўникмалари асосида малакалари ривожланади.

30

Буларнинг барчаси фанларни ўрганиш учун мотивацияни ўстиради, иккала фанга ҳам қизиқишни оширади, компьютердан амалиётда фойдаланишга ўргатади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Арипов М.М., Имомов Т., Ирмухамедова Р.М., Сагатов М.В., Хайдаров А.Т., Якубов А.Х. Информатика. Ахборот технологиялари. Ўқув қўлланма. 1–қисм. –Тошкент, ТДТУ, 2002.–320 б. 2.Алматов А.С., Тўрабеков М., Жалолов Ғ. Генетикадан масалалар тўплами ва уларни ечиш методикаси.–Тошкент, Университет, 1993.–82 б. 3. http://2011.ит–образование.рф/section/78/3957/

«ДАСТУРЛАШ АСОСЛАРИ» ФАНИНИ КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛИ АСОСИДА ЎҚИТИШ

1Файзиев М.А., 2Холов Х.

(1–СамДУ, 2–ТАТУ Самарқанд филиали)

«Дастурлаш асослари» фанида Паскал дастурлаш тилини ўрганишда асосий эътибор операторлар мавзусига қаратилади. Операторлар мавзусини ўзлаштириш бошқа мавзуларга нисбатан бироз мураккаброқ ҳисобланади. Бунинг боиси операторлар дастурда маълум бир жараённи бажарилиши билан боғлиқ бўлган вазифаларни бажаради. Бу жараёнлар одатда динамик тарзда бажарилиши муносабати билан уларнинг мазмунини талабалар ҳамма вақт ҳам тўғри англай олмайдилар. Ушбу мақола «Дастурлаш асослари» фанини ўрганишда дастурлаш тилининг операторларини компьютер имитацион модели асосида ўқитишга бағишланган. Дастлаб

31

Паскал дастурлаш тилининг операторларини мантиқий схема кўринишида гуруҳлаб оламиз (1–расм).

1–расм. Операторга оид тушунчаларнинг мантиқий схемаси.

Масалан, тўлиқ шартли операторнинг ишлаш принципини талабаларга тушунтириш учун уни мисолларда компьютер имитацион модели ёрдамида ҳар бир бандини бажарилиш жараёнини кўрсатамиз (2–расм).

Мисол.

≤+>+

=0 xагар dcx0 xагар bax

y функциянинг қийматини ҳисоблаш дастурини

тузиш. Бу ерда, a=1.5, b=4, c=3.7, d=–4.2

2–расм. Тулиқ шартли оператор имитацион моделининг бажарилиш жараёни.

Юқорида берилган мисолда тўлиқ шартли операторнинг ишлаш принципи имитацион модел ёрдамида кўрсатиб борилади. Бу жараён 2–расмнинг ўнг томонида тасвирланган. Расмдан кўриниб турибдики, аниқ берилган мисолда тўлиқ шартли операторнинг ишлаши ҳар бир банд учун кўрсатилади. Бундай тарзда тўлиқ шартли операторни талабаларга тушунтириш бу операторнинг ишлаш принципини тўлиқ ўзлаштириш учун асос бўлади.

32

Худди шундай, тўлиқмас шартли оператор, Параметрли такрорлаш оператори ва бошқа операторларнинг бажарилиш жараёни компьютер имитацион модели ёрдамида қадамма–қадам кўрсатилиб борилади. Бундай усулда компьютер имитацион моделини ўқув жараёнида қўллаш маъруза материалларини ўқувчиларга етказиш жараёнида ва амалий, лаборатория дарсларида тўғридан–тўғри фойдаланиш имкониятини беради. Бундан ташқари талабалар компьютер синфларида компьютер имитацион модели бўйича мустақил шуғулланиш имкониятига эга бўладилар. Бу эса уларнинг маъруза ва амалий дарсларга тайёргарлик кўриш имкониятини таъминлайди. Хулоса қилиб айтганда, компьютер имитацион моделлари уларга хос интерфаоллик сифати ва ҳар хил турдаги мультимедиали ўқув материаллари билан биргаликда ишлай олиши нуқтаи назаридан жуда фойдали ва самарали таълим технологияси ҳисобланади. Бундан ташқари имитацион моделларда ўқувчиларнинг шахсий имкониятлари ҳам эътиборга олиниши, уларга ўрганилаётган фанни ўзлаштиришда қулайликлар яратади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Полат Е.С., Моисеева М.В., Бухаркина М.Ю. Теория и практика дистанционного обучения. Учебное пособие для студ. высш. учеб. заведений.–Москва, Академия, 2004. – 416 с. 2.Файзиев М.А. Талабаларнинг билим ва кўникмаларини компьютер имитацион модели асосида шакллантириш методикаси («Информатика ва ахборот технологиялари» фани мисолида). Дис. ... канд. пед. наук. –Тошкент: ТДПУ, 2008. –137 б.

РЕШЕНИЕ СИСТЕМ ЛИНЕЙНЫХ УРАВНЕНИЙ С ПОМОЩЬЮ ЭЛЕКТРОННОЙ ТАБЛИЦЫ MS EXCEL

Туймуродов Ш. М., Хужаев Л. (Каршинский филиал ТУИТ)

С развитием информационно–коммуникационных технологий, расширяется их внедрение во всех сферах общества. В результате этого быстрота и точность выполняемых работ увеличивается, а также автоматически выполнять любые виды услуг. До сих пор обучние производилось обычными средствами то есть книги, конспект, учебные пособия и т.д. В настоящее время использование компьтерной техники и информационных технологий полность изменило процесс обучения. Языки программирования, электронные таблицы и многие другие программы дают возможность легко изучить предметы, которые требуют многозначные и точные расчёты. В частности в курсе “Высшая математика” решение систем уравнения есть несколько способов: метод подстановка, метод Гаусса, метод Крамера и метод матрицы. Пусть дана система линейных уравнений вида:

(1)

В (1) когда число неизвестных и уравнений растет, найти решения уравнения будет трудно. Для решения этих проблем воспользуемся электронной таблицей MS Excel. В электронной таблице MS Excel существует два метода вычисления: метод Крамера и метод Матриц. Когда в уравнении число неизвестных и уравнений равно 5, то по методу Крамера воспользуемся следующими формулами:

(2)

33

А по методу матриц используем следующие формулы: из систем уравнений (1) составим следующие матрицы

(3)

Отсюда решим уравнение В = А–1*С (4)

и найдем неизвестные. Для вычисления определителя в MS Excel воспользуемся функцией МОПРЕД, для вычисления обратной матрицы функцией МОБР() и для умножениями матриц воспользуемся функцией МУМНОЖ (массив1 ,массив2). Пусть задана система линейных уравнений пятого порядка (n=5)

(5)

Сначала решим систему уравнений (5) методом Крамера. Для этого в MS Excel используя формулу (2), введем программу вычисления определителя. После ввода всех информаций, можно вычислить их значение. Для этого выбираем свободную ячейку, из «Мастер функций» выбирая команду МОПРЕД ( ) найдем значение определителя. Следствие вычислений показано в следующей таблице:

1 1 1 1 –2 1 1 9 1 –2 1 2 –1 4 1 1 2 –4 4 1

D = 2 –3 –1 –5 –1 = 420 = 2 –3 0 –5 –1 = 1260 3 1 2 11 1 3 1 –2 11 1 4 –3 1 5 –2 4 –3 0 5 –2 9 1 1 1 –2 1 1 1 9 –2 –4 2 –1 4 1 1 2 –1 –4 1

= 0 –3 –1 –5 –1 = 420 = 2 –3 –1 0 –1 = –420 –2 1 2 11 1 3 1 2 –2 1 0 –3 1 5 –2 4 –3 1 0 –2 1 9 1 1 –2 1 1 1 1 9 1 –4 –1 4 1 1 2 –1 4 –4

= 2 0 –1 –5 –1 = 840 = 2 –3 –1 –5 0 = –840 3 –2 2 11 1 3 1 2 11 –2 4 0 1 5 –2 4 –3 1 5 0

После вычисления определителей, найдем неизвестные. Для этого вводим отношение (2) в MS Excel. Следовательно, получим:

=1, =2, =3, =–1, =–2 Теперь, используя MS Excel вычислим систем уравнений (5) методом матриц. Для этого составим матрицу А и введем его в MS Excel. Найдем обратную матрицу А, т.е. А–1. Аналогично выбираем свободную ячейку из «Мастера функций» вызывая команду МОБР (), наконец, найдем обратную матрицу А. Следовательно, получим:

34

1 1 1 1 –2 0,2 0,057143 0,457143 0,285714 –0,25714

1 2 –1 4 1 0,3 0,121429 0,138095 0,107143 –0,25476

A = 2 –3

–1 –5

–1 = 0,2 –0,51429 0,219048 0,428571 –0,35238

3 1 2 11 1 –0,1 0,078571 –0,20476 –0,10714 0,188095

4 –3 1 5

–2

–0,2 –0,12857 0,304762 0,357143 –0,3381

Точно, также из (5), составим матрицу С и вводим в MS Excel 9 –4 С = 0 –2 0

Для нахождения неизвестных, воспользуемся формулой (4). Выбирая свободную ячейку, из «мастера функций» вызываем команду МУМНОЖ (массив1,массив2), наконец вычисляем А–1*С Следовательно, получим:

Значит, найденные решения будут

х1=1, х2=2, х3=3, х4=–1, х5=–2. Так как, мы вычисляем систему линейных уравнений 5–го порядка методами Крамера и Матрицы, используя электронную таблицу MS Excel. С помощью MS Excel можно вычислить системы линейных уравнений (n≥2), которая изучается в предмете «Высшая математика».

Литература: 1.Долженков В., Стученков А. Microsoft Office Excel 2010. Санкт–Петербург. «БХВ – Петербург», 2011. 2.Еремина И. И. Исследование операций: Лабораторный практикум. Учебно–методическое пособие для вузов. – Елабуга: ЕГПУ, 2007. – 88 с.

АХБОРОТ КОММУНИКАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР СОҲАСИДА ЭЛЕКТРОН

ТАЬЛИМ ВА ИННОВАЦИЯ

Тошпўлатов Ш., Ражабов К. (Навоий давлат педагогика институти)

Таълим соҳаси Ўзбекистоннинг тараққий етиши ва жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрнига эга бўлишида энг муҳим воситалардан бири еканлигини бугунги кунда барчамиз англаб етмоқдамиз. Таълимга кўрсатилаётган эътибор ва ғамхўрлик ҳозирги кунда амалда ўз натижасини бермоқда ва нафақат Ўзбекистонда, балки бутун дунёда муносиб эътирофини топмоқда. Масалан, Франсиянинг “Инсеад” (Inssad) халқаро бизнес мактаби ва Жаҳон интеллектуал мулк ташкилоти томонидан “2012 йилдаги инновацияларнинг глобал индекси”

35

маърузаси асосида Ўзбекистон таълим соҳасидаги инновациялар кўрсаткичи бўйича дунёда иккинчи ўринда деб топилгани ҳам сўзимизга тасдиқ бўла олади1. Ҳозирги кунда мамлакатимиз олий таълим тизимида яратилган “Электрон таълим” миллий тармоғи, “Электрон таълим тармоғи” республикадаги барча олий таълим масканларини ҳамда малака ошириш ва қайта тайёрлаш тизимини ягона локал тармоққа бирлаштириш билан биргаликда жаҳоннинг энг илғор, юқори тезликдаги ахборот алмашиш имкониятларига эга бўлган замонавий коммуникация воситаси бўлиб хизмат қилади. 2012 йилда тармоққа жойлаштирилиши кўзда тутилган лойиҳалар ичида “Олий таълим муассасалари ахборот портали”, “Ягона Электрон ахборот–таълим муҳити”, “Билим олишнинг интелектуал тизими”, “Талабалар ўқув–тарбия жараёнини оптималлшатириш” кабиларни келтириб ўтиш мумкин. Бугунги кунда мактаб, академик лицей ва касб–ҳунар коллежлари ҳамда олий ўқув юртларида таълим олувчи ёшларимиз интернетдаги “ZiyoNET” ахборот тармоғидан самарали фойдаланмоқдалар. Унда ташкил этилган ахборот–кутубхона наинки, ўқувчи ва талабалар, балки мураббийлар, тадқиқотчилар учун ҳам қанчалик қулайлик туғдирганини таърифлаб ўтиришга ҳожат йўқ. Эндиликда мамлакатимизда “Электрон таълим” миллий тармоғи яратилиб, юртимиздаги барча олий таълим масканлари ягона тармоққа улангани айни муддао бўлди. Бу тармоқнинг бир қанча афзалликлари мавжуд. Яъни, университетда ўқув жараёнини талаб даражасида ташкил етиш ва таълим масканларида маълумот алмашинувини такомиллаштириш, аудио, видеоконференс–алоқа усулидан фойдаланган ҳолда масофадан туриб онлайн режимида турли тадбирлар ўтказиш, кейинчалик уларни таълим ёки тадқиқот мақсадларида ишлатиш учун ёзиб олишда алоҳида аҳамият касб етади. Айни пайтда ушбу электрон тармоқ мамлакатимиз ва хориж олий ўқув муассасалари билан “телекўприклар” ташкил етиш, билим масканларида ишлаб чиқилган ресурс ва веб–лойиҳаларни веб–сайтлар, порталлар, ижтимоий тармоқлар, виртуал лабораторияларни жойлаштириш ҳамда улардан кенг фойдаланиш учун имконият яратиш, кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлашда муҳим аҳамият касб етади. Ҳозирги кунда электрон ахборот таълим ресурслар, шунингдек, ZiyoNET тармоғига жойлаштирилган ресурслар сони тобора ортиб бормоқда. Миллий электрон таълим тармоғи ҳам айнан ахборот алмашинуви жараёнларини ўзи ичига олиб, ахборот манбаларини узатиш, очиқ дарсларни бир нечта университет талабаларига интерфаол тарзда ташкил етиш, республика ва халқаро миқиёсдаги илмий ҳамда амалий анжуманларни видеокўприклар тарзида ўтказиш, видеоконференсия ва видеомулоқотларни муаммосиз ташкил етишга замин яратмоқда. Миллий Электрон таълим тармоғининг узлуксизлиги, давомийлиги бизга яхши маълум. Юртимиз таълим муассасалари мазкур тармоқнинг имкониятларидан келиб чиқиб, видеоконференсия оркали жонли эфир режимида маънавий–маърифий, илмий–амалий тадбирлар, таниқли фан ва маданият арбоблари билан бевосита суҳбатлар ва маърузалар ташкил етиши ва ўтказиши мумкин. Буларнинг барчаси тадқиқотчилар учун қатор қулайликлар туғдиради. Ахборот–коммуникацион технологиялар соҳасида сўнгги йилларда яратилган лойиҳалар асосида турли информацион тизимлар, порталлар яратилди.

36

ТАЪЛИМ – ТАРБИЯ ЖАРАЁНИНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА КЕЙС ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ЎРНИ

1Сайпиева М.А., 1Сайфуллаева Г.С., 2Раҳимов С.Х.

(1–Навоий давлат педагогика институти, 2–Навоий Кончилик коллежи)

Математика фанининг айрим бўлимларини ўрганишда ўрта махсус касб–ҳунар коллеж ва академик лицейлар ўкувчиларини муайян муаммони ечишга йўналтирувчи, мустақил тадқиқот олиб боришни кўзда тутувчи кейс технологиясининг самарасини тажрибаларда кўриш мумкин. Анъанавий таълим бериш жараёни кўпинча

"Ўзлаштириш = Тушуниш + Эслаб қолиш” формуласи асосида ташкил этилган бўлса, ҳозирги кунда ёшларни ҳар томонлама ривожлантиришни эркин фикрлашни, тафаккурини ўстиришни кўзлайдиган

"Эгаллаш = Ўзлаштириш + Билимларни амалиётда қуллаш" формуласига асосан таълим жараёнини ташкил этмоқдамиз. Янгиликка интилиш, уни топишга қаратилган ҳаракатлар, иродани, диққатни, хотирани, тафаккурни ва фикрлашни ўстиришнинг асосидир. Жумладан, математика дарсларида ўкувчиларни ўкув изланишларини ўстирадиган мавзулар устида тухталмоқчимиз:

1. y=x1 гиперболага “ички” чизилган учбурчак баландликлари ётувчи тўғри чизиклар

кесишган нуқтаси яна гипераболада ётувчи нуқтадан иборатдир. Ушбу масала тасдиғини ўкувчилар билан исботлагандан кейин, уларга ушбу масалани бироз умумлаштиришни,

яъни масалан, bcxbaxy

++

= тенглама билан берилган эгри чизиклар ҳам шундай хоссаларга

эгами деган саволга жавоб бериш учун изланишлар ва текширишлар олиб боришни таклиф этиш мумкин. Яна қўйидаги савол устида изланишларни, тадқиқотларни берилишни хам таклиф этиш мумкин: y = ax функция графигига ички чизилган учбурчак баландликлари ётувчи тўғри чизиклар кесишиш нуқтаси тескари y=logах функция графигида ётмасмикан? Ушбу саволлар устида изланишларни математик усуллар билан ёки компьютер тажрибалари ёрдамида олиб боришни таклиф этса ҳам булади.

2.Учлари бир вақтда y = ax ва y= logах (0<a<е–е, е–е 151

≈ ) функцияларнинг

графикларида ётувчи тенг ёнли учбурчакни ушбу графикларига ички чизиш мумкинми? Бу масалани куйидагича ифодалаш хам мумкин:

ax = logах (0<a<е–е,) тенглама ҳар доим ҳам учта илдизга эга бўла оладими?

3.Ўкув дастури бўйича dc

ba

= пропорция ва унинг асосий хоссаси ad=bc

ўқувчиларга маълум. Улар билан қўйидаги ҳосилавий ҳоссаларини ҳам кўриб чиқиш фойдадан ҳоли эмас:

Агар dc

ba

= бўлса, у ҳолда

dc

ba

dbca

==++ ва

dc

ba

dbca

==−− .

Шунингдек,

sr

nl

mk

dc

ba ...====

37

пропорциялардан қўйидаги тенгликларни ҳам келтириб чикариш мумкин:

snmdbrlnca

+++++++++

...... =

snmdbrlnca

−−−−−−−−−

...... =

ba

snmdbrlkca

snmdbrlkca

=+++−−

+++−−=

+−+−++−+−+

......

......

Бу ҳосилавий пропорцияларни кейинчалик ўқувчилар синуслар теоремасини ўрганишда қўллашлари мумкин.

Rcinc

cba 2sinsin

===βα

бу ерда R– учбурчакка ташқи чизилган айлана радиуси. Пропорциянинг ҳосилавий ҳоссаларини қўлласак, учбурчак юзини

)sinsin(sinPr rrRS ++⋅==∆ βα формула бўйича ҳам ҳисоблаш мумкин, бунда r– учбурчакка ички чизилган айлана радиуси. 4.Квадрат тенгламаларни ўрганишда 02 =++ cbxax квадрат тенгламада а ва с коэффициентлар ўрни алмаштирилганда, В коэффициентининг ишораси ўзгартилганда , квадрат тенглама илдизлари қандай ўзгаради деган саволлар устида ишлашни таклиф этиш мумкин. Юкоридаги ўхшаш ўкув изланишларини ўстирадиган мавзулар мустақил фикрлай оладиган ўкувчиларнинг шаклланишига ёрдам беради, ўкувчиларнинг мавзунинг нафақат мазмунини ўзлаштиришга ёрдам бермай, балки танқидий ва мантиқий фикрлашни ҳам ривожлантиради, муаммолар ечиш кўникмаларини шакллантиради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» – Тошкент, Шарқ, 1997 й. 2.Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисидаги қонуни» – Тошкент, Шарқ, 1997 й. 3.Груденов Я.И. Совершенствование методики работы учителя математики.– Москва, Просвещение, 1990г. 4.Крамор В.С. Повторяем и систематизируем школьный курс алгебры и начал анализа.–Москва, 1990. 5.Сайдаматов Э.М., Амалов А.К., Юнусов А.С. Алгебра и основы математического анализа. – Тошкент, 2007. 6.Яковлев Н.М. Сохар А.М. Методика и техника урока в школе.–Москва 1985. 7.http://nsportal.ru/vuz/pedagogicheskie/library/keys–tekhnologiya

ELEKTRON O’QUV METODIK MAJMUANI YARATISH TEXNOLOGIYASI

Ro‘ziyev R., Karimova M. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Ma’lumki har bir yaratilgan elektron majmua o‘zining ichki strukturasiga ega bo‘ladi. Lekin majmua yaratish uchun umumiy bo‘lgan bosqichlar mavjud bo‘lib, bu bosqichlarni quyidagicha keltirib o‘tish mumkin: 1.Yaratiladigan elektron o‘quv-metodik majmua bo‘yicha zaruriy axborotlarni to‘plash. Bu bosqichda mavzu bo‘yicha zaruriy axborotlar to‘planadi. Masalan: Fan dasturi, darslik, o‘quv qo‘llanma, ma’ruzalar kursi, uslubiy qo‘llanma va ko‘rsatmalar, fanni o‘qitish texnologiyasi, elektron pedagogika, glossariy, fandan mashq va masalalar to’plami, fandan muammoli vaziyatlar to’plami, fandan tadqiqot mavzulari to’plami, reyting ishlanmasi va baholash mezonlari, baholash vositalari va materiallari mustaqil ish savol va topshiriqlari, elektron ta’lim resurslari, bilim olishning intelektual resurslari, didaktik materiallar, fanning so‘nggi yutuqlari (ilmiy va ommabop nashrlar, dissertatsiyalar), texnik vositalar ro‘yxati va ulardan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnoma va ko‘rsatmalar, guruhda va indivudial ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish materiallari, qo‘shimcha adabiyotlar va axborot olish manbalar

http://nsportal.ru/vuz/pedagogicheskie/library/keys

38

ro‘yxati bo‘yicha ma’lumot to‘planadi. Bu ma’lumotlarni Word redaktori yordamida kompyuterga kiritib, ma’lum bir formatga solinadi. Shuningdek barcha ma’lumotlar tayyorlab olingach keyingi bosqichga o‘tiladi. 2.Yaratiladigan elektron o‘quv-metodik majmuaning umumiy strukturasini hosil qilish. Bu bosqichda yaratiladigan elektron o‘quv-metodik majmua uchun shablonlar tayyorlanadi. Bu shablonlarni yaratayotgan dizayner hamda dasturchining mahorati bilan ham bog‘lash mumkin. Chunki, dasturiy vositalarning o‘zida ham maxsus shablonlar mavjud bo‘lib, bu shablonlardan foydalanish yoki yangi shablon yaratish ham mumkin. 3.Elektron o‘quv-metodik majmuaga tegishli sahifalarni o‘zaro bog’lash. Bu bosqichda har bir yaratilgan saxifani bir-biri bilan o‘zaro bog‘lab, majmua uchun zanjir hosil qilinadi. 4.Majmuaga dizayn berish bo‘limi. Bu bosqichda har bir sahifani dizayn jihatdan yanada kuchaytiriladi, qo‘shimcha bezaklar beriladi. 5.Yaratilgan elektron o‘quv-metodik majmuani tekshirish. Bu bo‘limda yaratilgan majmuani nazoratdan o‘tkazib, ishlash jarayoni tekshiriladi. Bu tekshirishning eng qulay usuli bu saytni boshqa kompyuterda ishlatib ko‘rish va o‘zaro bog‘liqlikni tekshirib chiqish hisoblanadi. Yaratiladigan elektron o‘quv-metodik majmua uchun tegishli bo‘lgan barcha ma’lumotlar yig‘ib olindi. Endi mana shu ma’lumotlar asosida elektron o‘quv-metodik majmuani umumiy strukturasini qurib olamiz. Elektron o‘quv-metodik majmuani tayyorlash uchun uchta blokni boshqaruvchi asosiy sxemani quyidagicha keltirib o‘tamiz: Xulosa qilib aytganda o‘quv-metodik majmua – davlat ta’lim standarti va fan dasturida belgilangan talabalar tomonidan egallanishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni shakllantirishni, o‘quv jarayonini kompleks loyihalash asosida kafolatlangan natijalarni olishni, mustaqil bilim olish va o‘rganishni hamda nazoratni amalga oshirishni ta’minlaydigan, talabaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘quv–uslubiy manbalar, didaktik vositalar va materiallar, elektron ta’lim resurslari, o‘qitish texnologiyasi, baholash metodlari va mezonlarini o‘z ichiga oladi.

БЎЛАЖАК МУТАХАССИСЛАРНИНГ КАСБИЙ БИЛИМ, КЎНИКМА ВА МАЛАКАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЖАРАЁНИДА АХБОРОТ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ

Рахмонова В. Қ.

(ЎМКҲТТКМО ва УҚТИ)

Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 23 майдаги 230–сонли “2001–2005 йилларда компьютер ва ахборот технологияларини ривожлантириш, шунингдек, “Интернет”нинг ҳалқаро ахборот тизимларига кенг кириб боришини таъминлаш дастурини ишлаб чиқишни ташкил этиш чора–тадбирлари тўғрисида”ги, “2002–2010 йилларда компьютерлаштириш ва ахборот–телекоммуникация технологияларини ривожлантириш дастури тўғрисида”ги

Bosh sahifa

Nazorat qilish va komponentlik darajasini

aniqlash

Tayanch, bilim , ko’nikma va malakalarni shakllantirish

Rivojlantiruvchi va mustaqil bilimni egallashni

ta’minlash

39

қарорлари асосида таълим тизимини ахборотлаштиришни жадаллаштиришнинг ташкилий шарт–шароитлари белгилаб берилган. Бу вазифаларни муваффақиятли бажарилиши таълим самарадорлигини кескин оширадиган, уни тубдан яхшилашга имкон берадиган илғор педагогик технологияларни ишлаб чиқиб ўқув жараёнига жорий этишни тақозо этади. Булардан кўринадики, ҳозирги пайтда таълимга замонавий педагогик ва ахборот технологияларини жадал татбиқ этиш юқори малакали мутахассисларни тайёрлашнинг муҳим омилларидан бири ҳисобланади. Касб–ҳунар ва олий таълим тизими машинасозлик технологияси таълим йўналишининг асосий мақсади ва мазмуни бўлажак мутахассисларнинг касбий билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришда ахборот воситалари яъни компьютер, видеопроектор билан таъминланган ҳамда автоматлаштирилган ишлаб чиқаришдаги ижодий меҳнат фаолиятига тайёрлашдир. Илмий–техника тараққиёти шароитида фан ва техниканинг ўрни салмоқли даражада аҳамият касб этади. Машинасозлик технологияси соҳасининг ҳозирги кундаги фаолияти ишлаб чиқаришнинг тезкор суръатларда ривожланаётганини ва бунинг натижасида янгидан янги технологияларнинг вужудга келаётганини кўрсатади. Бу ўз навбатида машинасозлик технологияси таълим йўналиши бўлажак мутахассисларига касбий таълим беришда таълим мазмунига ўзгартиришлар киритишни талаб қилади. Бугунги куннинг бўлажак мутахассислари шундай илмий тушунчалар билан қуролланмоғи лозимки, кўп операцияли дастгоҳларни сонли дастурлар орқали бошқариш, саноат роботи, автоматик қурилма, автоматик лойиҳалаш тизими, микропроцессор, ишлаб чиқариш ва лойиҳалаш жараёнларини автоматлаштириш, микропроцессор ва шу каби. Бир неча йилдан буён касб–ҳунар ва олий таълим муассасаларида “ Информатика ва ҳисоблаш техникаси асослари” фани киритилиб, бўлажак мутахассислар бу фаннинг тадбиғини машинасозлик технология соҳасининг барча тармоқларига қўллай олишларини чуқур ўргатилмоқда. Бу фанни ўрганиш жараёнида бўлажак мутахассислар ахборот техника воситалари, муҳандислик ва иқтисодий ҳисоблаш, математик моделлаштириш, автоматик бошқариш тизими, иш ўрнини ва ишлаб чиқаришни юксалтиришдаги аҳамияти ҳақида маълумот оладилар. Натижада бўлажак мутахассислар ахборот техника воситалари, дастурлаш амаллари билан танишадилар, уларнинг касбий билим, кўникма ва малакаларини шаклланиши тезлашади. Бўлажак мутахассисларнинг тайёргарлик даражаси, уларнинг касбий малакалари, хусусан, конструкторлик–технологик билим, кўникма ва малакалари қай даражада эганлаганликларига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Бўлажак мутахассисларнинг касбий тайёргарлик даражасини юқорига кўтариш масаласини фақатгина бир фан миқёсида ҳал этиб бўлмайди, аксинча фанлараро узвийликни таъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Муаммо шундан иборатки, ҳар бир фанларни ўқитиш жараёнида ахборот технологияларини қўллашнинг қулай ва самарали имкониятларини аниқлаш, унинг таълим самарадорлигини оширишдаги ўрни ва ишлаб чиқаришдаги қўлланилишининг асосий йўналишлари билан таништиришдир. Ҳозирги кунда бўлажак мутахассисларни ўқитиш жараёнида аниқ фанлар учун ахборот технология ва воситаларидан фойдаланиш бўйича бир нечта дастурлар ишлаб чиқилган бўлиб, улар таълим жараёнига татбиқ этилган. Аммо бўлажак мутахассисларнинг касбий билим, кўникма ва малакаларини шакллантириш жараёнида ахборот техника воситаларидан фойдаланиш тўла ҳал этилмаган. Биз бу илмий мақоламизда бўлажак мутахассисларнинг касбий билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришда ахборот технологияларидан фойдаланишнинг педагогик шарт–шароитидан келиб чиқиб, қуйидаги йўналишлар бўйича бу муаммони қараб чиқдик: 1.Касб–ҳунар ва олий таълим машинасозлик технологияси таълим йўналишининг ўқув дастури ва таълим жараёнини ташкиллаштириш имконияти асосида компьютерни қўллаш. 2.“Компьютер ва бўлажак мутахассис” тизимини ишлаб чиқиш. 3.“Компьютер ва ўқитувчи” тизимини ишлаб чиқиш.

40

4.“Компьютер ва бўлажак мутахассис” тизими ва “Компьютер ва ўқитувчи” тизимини мувофиқлаштириш. Бу йўналишларнинг ҳар бирига алоҳида–алоҳида эътибор қаратайлик. Касб–ҳунар ва олий таълим машинасозлик технологияси таълим йўналиши дастурига кирган умумкасбий фанлар дастурларига компьютер воситаларидан дидактик восита сифатида фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Масалан, 1–босқич бўлажак мутахассислар деталларни ясаш жараёнида уларнинг кўнишлари, эскизлар ва техник расмларларни чизишлари лозим бўлади. Тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, бўлажак мутахассислар техник расм ва эскизлар тўғрисида, уларнинг бир–биридан фарқини тез ўзлаштира олмайдилар. Таълим жараёнида ахборот технологияларидан фойдаланиш орқали таълим бериш самарадорлигини оширишга ҳаракат қилдик. Бунинг учун “ эскиз”, “техник расм” ва “кўриниш” каби тушунчаларини ўрганиш ва мустаҳкамлаш мақсадида дастурлар ишлаб чиқиш керак. Машинасозлик технологияси таълим йўналишида компьютердан фойдаланишнинг аҳамияти нафақат дидактик восита, балки таълим самарадорлигини оширишда бўлажак мутахассисларда техниканинг имкониятлари ҳақидаги тушунчаларни аниқ мисоллар асосида ўз касбий фаолиятларида фойдаланиш кўникмаларини шакллантиради. Бунда ҳар бир бўлажак мутахассис бир вақтнинг ўзида ахборот воситасидан фойдаланиш имкониятига эга бўлиши лозим. Шундагина, мустақил равишда берилган техник чизма ёки лойиҳалаш амалларини ўзи бажара олиш малакасини шакллантиришга ёрдам берилган бўлади. Бунда ўқитувчининг назорати (клавиатураларда жойлашган белгиларни, техник воситаларни улаш ва ўчиришни, топшириқ операцияларини бажариш тартибини ва бажарилиш жараёнини кузатиб бориши лозим), техника хавфсизлиги қоидалари ва ахборот воситаларидан фойдаланиш тартибини тушунтирган, бундан ташқари, ўқитувчида ўз фанини ва ахборот технологияларини билиш юқори даражада шаклланган бўлиши лозим. Яъни ўқитувчи алгоритмлардан фойдаланувчи сифатида ўз фани учун технологик карта тузиш кетма–кетлигини аниқлай билиши ва шу кетма кетлик асосида фаннинг мақсади ва вазифаларни ҳамда мазмун моҳиятини бўлажак мутахассисларга тушунтириб бера олиши лозим. Сўнгра биргаликда амалларни бажариш натижасида бўлажак мутахассисларда касбий билим натижасида кўникма ва малакаларни шакллантириш мумкин бўлади. Шундай қилиб, бўлажак мутахассисларнинг касбий тайёргарлигини таъминлаш, уларнинг касбий билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришнинг педагогик шарт–шароитларини ҳал этилишида зарур бўлган муаммолар жуда кўп. Юқорида биз ана шу муаммолардан бири, бўлажак мутахассисларнинг касбий билим, кўникма ва малакаларини шакллантириш жараёнида ахборот технологияларидан фойдаланиш, компьютер учун ўқув–мулоқот дастурлари ишлаб чиқиш ва қўллаш натижасида таълим самарадорлигини ошириш мумкинлиги ҳақида таклиф киритдик. Агар биз ҳар бир умумкасбий фанлар учун ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда ўқув дастурларини тайёрласак ва уни тадбиғини амалиётда қўлласак таълим сифати янада ошган бўларди.

АХБОРОТ КУТУБХОНА ЖАРАЁНЛАРИНИ БОШҚАРИШ ҲАҚИДА

Менглиев Ш.А., Холлиев Ф.Б. (ТерДУ)

ХХI аср ахборот асри бўлиб, унинг аҳамияти ва қиммати кундан-кунга ошиб бормоқда. Маълумки, таълим тизимида барча фундаментал билимлар асосан анъанавий босма шаклда тайёрланган ўқув адабиётлар орқали олинади. Мутахассислар хулосаларига кўра, олий ўқув юртлари битирувчиларининг келажакдаги фаолияти учун зарур бўладиган билимларнинг ҳали тўлиқ кашф этилмаганлигини инобатга олиб. Барча ўқув муассасаларида, олий ўқув юртларида ўқув тизимини янгидан ислоҳ қилиш, замонавий технологиялар асосида электрон кутубхоналар ишлаб чиқиш ва уларни

41

амалиётга кенг жалб қилиш, ривожланган мамлакатлар ўқув тизимидаги янгиликлар ва ютуқларни ўрганиш, уларни ўзимизда татбиқ этиш мақсадга мувофиқдир. Бугунги кунда илм-фан жадал суратлар билан ривожланиб, кўпчилик тамонидан катта қизиқиш билан ўрганилмоқда. Дунёда илмий изланишлар бўйича ахборотлар доим ўсиб, уларни таҳлил қилиш жараёни табора мураккаблашиб ва кенгайиб бормоқда. Ҳозирги замон мутахассиси қайси соҳада ишламасин, ўзининг мутахассислигига тегишли янгилик ва ўзгаришларни билиб туриши ва билим савиясини доимий равишда тинмай ошириб бориши керак бўлади. Бунга мисол тариқасида европа ва америка мамлакатларининг бошқарув тизимини олиш мумкин. Уларда қоғозбозлик билан ҳал қилинадиган ишлар деярли қолмади, барча ишлар электрон вариантдаги ҳужжатлар ва электрон имзолар билан ҳал қилинадиган бўлди. Бу эса, ўз навбатида АРМ (ахборот ресурс маркази) тизимидаги маълумотларни янгилаш муҳофазасини ва махфийлигини таъминлаш шартларини талаб этади. Яқин йиллар ичида мамлакатимизда ҳам шу соҳадаги ишлар рақамли имзо ва ҳужжатлар тизимига ўтиш тўла ва тўкис якунланади. Илм-фан янги қирраларининг яратилиши фавқулотда ҳолат эмас, балки бу тараққиёт ва давр талабидир. Инсоният замон билан ҳамнафас равишда қадам ташлаб бориш керак. Замоннинг шаклланиши эса тараққиётга боғлиқ, тараққиётни ўзгартириш эса ўз қўлимизда.

МАТЕМАТИКА ДАРСЛАРИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ

Расулова Г.А., Марасулова З., Қаршиева Ш. (Қўқон давлат педагогика институти)

Математика фанини ўқитишда, ундаги мавзуларни тушунтиришда ва кўргазмалиликни ташкил этишда замонавий ахборот технологияси воситаларидан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Математика дарсларида компьютер, унинг амалий дастурлари, видеопроекторлардан фойдаланиш ўқитувчига анча енгиллик яратади, яъни кўргазмали қурол тайёрлаш учун ортиқча вақт ҳам, маблағ ҳам сарф этилмайди. Айниқса, функция графикларини чизишда, уч ўлчовли графикларни ҳосил қилишда, фазовий фигураларни ясашда компьютер технологиясидан фойдаланиш ўринлидир. Оддий функция графикларини чизишда Microsoft Excel дастуридан фойдаланиш мумкин, агар функция мураккаб бўлса ёки уч ўлчовли графикларни ҳосил қилишда MathCad дастури анча қулайлик яратади. MathCadда матeматик тeнгламаларни қoғoзга қандай ёзилса, экранга ҳам шундай ёзилади. Бир вақтнинг ўзида натижаларни ҳам oлиш мумкин. Фoйдаланувчи бeмалoл тeнгламаларига ҳам изoҳ ёзиши, 2 ва 3 ўлчoвли графикларни ҳам чизиши мумкин. MathCadнинг афзал тoмoнларидан бири мураккаб ҳисoблашларни бажара oлиши имкoнига эга. Фoйдаланувчи масаласини ҳал этишда, барча илмий ишларини тайёрлашда, уларни фoрматлаш ва чирoйли кўринишга кeлтиришда MathCad кўп имкoният яратиб бeради. MathCad юздан oртиқ ўзгарувчили ва кoнстантали чизиқли ва чизиқсиз тeнгламалар тизими, матрица ва вeктoрлар устида амаллар, алгeбраик ҳисoблашлар, Лаплас, Фуръe интeграллари, массивлар, oддий диффeрeнциал тeнгламалар, чeгаравий шартлар, xусусий ҳoсилали диффeрeнциал тeнгламалар, пoлинoмларни тушуна oлади, улар устида ҳисoблаш ишларини бажаради. MathCad илмий ишларнинг натижаларини графиклар билан визуал қарашга имкoн бeради. Фoйдаланувчи функцияларини oсoнгина 2 ва 3 ўлчoвли графикларда, турли рангли кўринишларда, тeкислик ва фазода тасвирлаш имкoнига эга бўлади. MathCad Help дарчасидан фoйдаланишда анча қулайликлар яратилган, бу маълумoтнoмадан кeракли маълумoтларни oсoнгина қидириб тoпиш мумкин. 1.Асбoблар панeли. Дастурнинг турли xил панeллари мавжуд. Бу панeлларнинг вазифасидан кeлиб чиққан ҳoлда уларнинг ҳар бири нoмланади, Мисoл учун Calculation панeли ёрдамида ҳисoблаш

42

ишларини бажарилади. Graph панeли ёрдамида турли xил графиклар чизилади. Бу Graph панeлини Insert тавсиянoмасидаги Graph бўлимидан ҳам ишга тушириш мумкин. Бу панeлларда тугмалар мавжуд бўлиб, бу тугмаларда eса грeк ҳарфлар, ҳисoблашлар, графиклар, oпeратoрлар ва симвoллар жoйлаштирилган. Улар ҳақида қисқача қилиб қуйидагиларни кeлтириб ўтиш мумкин.

1.Graph панeли Бу панeлдан қуйидаги турдаги графиклар чизилади:

–x ва у кooрдинаталар (2 ўлчoвли) бўйича

– қутб бўйича

– юза бўйича

– кoнтур бўйича

–3 ўлчoвли график бўйича

вeктoр бўйича 2.Math панeлидаги тугмалардан матрица, x нинг ҳар xил кўринишлари, мoдулларни чизиш мумкин. 3.Грeeк панeли ёрдамида грeк ҳарфларини ёзиш мумкин. 4.CaIculator панeли билан эса ҳисoблаш ишларини бажариш мумкин, шу билан бирга яна math, modifier, boolean, evalution ва programming панeллари мавжуд. 2 ўлчoвли графикни чизиш Мисoл сифатида sin(x) нинг графигини чизиш мумкин. Функциянинг, ифoданинг x ва у га бoғлиқ маълумoтларнинг графигини чизиш учун MathCad дарчасидаги бирoр жoйга сичқoнча oлиб бoриб, чап тугмасини бoсилади ва шу жoйда курсoр кўринишга ўтади. Insert тавсиянoмасини танлаб, Graph вeртикал тавсиянoмадан X — У график бўлимини танланади. Экранда рамка ҳoсил бўлади. Бу рамка ичида курсoр турган жoйга функциянинг ўнг қисмига sinx ёзилади. Enter тугмаси бoсилгандан кeйин, автoматик равишда функциянинг графиги чизилади. Графикнинг ўлчамини ўзгартириш учун сичқoнчанинг кўрсаткичини графикни устига oлиб бoриб, чап тугмани бoсилади. Графикнинг ҳамма тoмoнларида рамка ва унинг чeтларида қoра кичкинагина квадратлар пайдo бўлади. Шу квадратлари устига сичқoннинг кўрсаткичини oлиб бoриш кeрак, бирданига кўрсаткичнинг кўриниши ўзгаради. Сўнгра эса сичқoнчанинг чап тугмаси бoсилади ва тугмани қуйиб юбoрмай, графикнинг ўлчамини ўзгартириш мумкин. Ёзган ва чизилган графикларни иxтиёрий жoйга oлиб бoриш учун сичқoнчани улар устига бoсилса, кўрсаткич oдамнинг қўл шаклига ўзгаради. Яна чап тугмани бoсиб кeракли жoйга oлиб бoриб қўйилади. Бир ҳужжатда бир нeча функцияларнинг графикларини чизиш ҳам мумкин. Экранга функцияларни oлдиндан ёзиб oлиш кeрак. Сўнгра эса Insert тавсиянoмасидаги Graph бўлими танланади ва графиклардан x ва у кooрдинаталар (2 ўлчoвли) бўйича график ишга туширилади ва экранда кooрдинатали график ҳoсил бўлади. Рамкани ичидаги курсoр турган жoйларга x, у функциялар ёзилади ва Enter тугмаси бoсилади. Биринчи график ҳoсил бўлади. Яна Insert тавсиянoмасидаги Graph бўлимига ўтилади ва графиклардан қутб бўйича график экранга чиқарилади ва функция oлдингидeк ёзилса график ҳoсил қилинади:

1 3 ўлчoвли графикни чизиш 2 ва 3 ўзгарувчили функцияларнинг графикларни турли xил кўринишда чизиш мумкин. Мисoл сифатида 2 ўзгарувчили функциянинг графигини чизиш мумкин. М ни 20 гача тeнглаб, x ва у лар учун i ва j ларни 0 дан М гача дeб oлинади. Сўнгра эса x ва у ларни sin(x,у) ни қийматларини М матрицага тeнглаб экранга ёзилади. Сўнгра эса Insert тавсиянoмасидаги Graph бўлими танланади ва графиклардан 3 ўлчoвли график ишга

43

туширилади. Экранда 3 ўлчoвли кooрдинатали рамка ҳoсил бўлади. Курсoр турган жoйга М ни ёзиш oрқали ҳoсил қилиш мумкин: Анимациялар MathCadда мисoл ва масалаларни eчганда тайёр анимация–клипларидан фoйдаланиш ва илoва сифатида тайёрлаш мумкин. Фoйдаланувчини қизиқтирадиган маълумoтлар MathCad 2000 Resource Senterдан маълумoтнoмадан oлиш мумкин. Бунда матeматика ва физикада учрайдиган турли xил масалалар eчилган ҳoлда кeлтирилган. MathCad 2000 нинг афзал тoмoнларидан бири бунда бирданига ҳисoблаш ишлари, мақoла ёки бирoр бир ҳужжатни тайёрлаш мумкин. Фoйдаланувчи xoҳлаган фoрматда ва дизайнда бeмалoл бoсмадан чиқариб oлиши мумкин: MathCadнинг имкониятларидан дастурлаш соҳасида махсус билимларга эга бўлмаган фойдаланувчилар ҳам (бундайлар олимлар ва муҳандислар ичида кўпчиликни ташкил этади) замонавий ҳисоблаш фанлари ва компьютер технологиялари ютуқларидан тўла қонли фойдалана олишлари мумкин.MathCad муҳаррири билан самарали ишлаш учун фойдаланувчининг базавий кўникмалари етарли, бошқа томондан, профессионал дастурчилар, бевосита MathCadнинг ўзида баён қилинган имкониятларни сезиларли даражада кенгайтирувчи бошқа турли дастурий воситаларни ҳам ишлатишлари мумкин. Юқоридаги барча масалалар MathCadда муваффақиятли ҳал этилади. Хулоса қилиб айтганда, MathCAD тузилишининг ҳисоблаш имкониятларидан кичик бир қисми сифатида функция графикларини ясаш усуллари кўриб чиқилди, холос.

АВТОМАТИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАНИНГ РОЛИ

Маллаев А., Усмонова Р., Ражабов Д.

(Қарши мухандислик–иқтисодиёт институти)

Ҳар бир таълим муассасасининг мақсад ва вазифаларидан келиб чиққан ҳолда муайян фаннинг ички ва ташқи алоқаларини ўрганиш, унинг бошқа фанларга татбиқи (ёки эҳтиёжи)ни имконият даражасида таъминлаш талабанинг нафақат билиш доирасини кенгайтиради, балки унга атроф–муҳит ҳақида тўлароқ маълумотга эга бўлиши, дунёқарашининг шаклланиши, шунингдек, мавжуд билимларини амалиётга қўллай олишига имконият яратади. Предметлараро билиш масалаларини ечиш жараёнида талаба ўз фаоллигини таниш предмет билимларини мавжуд бўлган номаълум муносабатларни излашга ёки аниқ ўрнатилган предметларо алоқалар асосида янги тушунчаларни шакллантиришга сафарбар этади. Ўқув режасининг предметларга асосланган тузилиши талаба онгида бир предметдаги билимларни, иккинчи предметдаги билимлардан, бир ўқув предметида бериладиган кўникма ва малакаларни эса, бошқа предметда шаклланадиган махсус кўникма ва малакалардан ажралган ҳолда ўзлаштириш мумкин. Шунинг учун ўқув жараёни, предметлараро алоқаларни ўзлаштириш бўйича мақсадга қаратилган бошқаришни назарда тутади. Бундай бошқариш дастур кўрсатмалари, дарсликлар мазмуни билан ўқитувчининг фаолияти орқали амалга оширилади. Предметлараро алоқадорликлар ҳар бир ўқув предмети учун махсус бўлган билим ва кўникмалар орасидаги алоқадорликларга ва турли фанлар учун умумий бўлган билим, кўникма ва малакалар орасидаги алоқадорликларга бўлиниши мумкин. Фан асосларини ташкил этадиган билимларни ўрганишда улар ўртасидаги алоқаларнинг фан асослари орасидаги алоқаларга мослигини унутмаслик керак. Фан асослари орасидаги алоқалар: 1)турли фанлар бир хил объектларни ўрганилиши; 2)бир фаннинг методлари бошқа фан объектларини ўрганишда қўлланиши; 3)турли фанлар турли объектларни ўрганишда бир хил назариядан фойдаланилиши билан белгиланади.

44

Биз “Технологик жараёнларни автоматлаштириш” йўналишида 3–босқичда ўқитиладиган “Автоматик бошқариш назарияси” (АБН), “Технологик жараёнларни моделлаштириш ва оптималлаштириш” (ТЖМваО) ва 1,2–босқичларда ўтиладиган “Олий математика” фанларни ўқитишдаги предметлараро алоқаларни ўрганиб чиқдик. “АБН” фанида “Автоматик бошқариш характеристикалари” мавзусини ўтаётганда статик характеристикалар чизиқли ва эгри чизиқли кўринишлари ўраганилади. “ТЖМваО” фанида “Экспрементал статистик моделлаштириш” мавзусида baxy += чизиқли модел,

cbxaxy ++= 2 параболик кўринишдаги моделлар ўрганилади. “Олий математика” фанида эса “Корреляцион таҳлил” мавзусида чизиқли ва эгри чизиқли функияларни тузиш, корреляцион таҳлил ўтказиш йўллари ўрганилади. Дарс ўтаётганда “Олий математика” ёки “ТЖМваО” фани ўқитувчилари автоматикага оид мисолларни келтирса ,талаба фанни ўқиётганда унинг татбиқини ҳам ўрганиб боради. “АБН” фанида “Импулсли жараёнлар” ўрганилади, “ТЖМваО” фанида эса “Импулсли

усул” dttCg e )(0∫∞

= ν кўринишдаги модел билан ифодаланади. Бу хосмас интеграл “Олий

математика” курсида 2–босқичда ўтилади. “АБН”, “ТЖМваО” фанлари эса бир вақтнинг ўзида ўтилади , шунинг учун “Импулсли жараёнлар”ни ўрганишда “Импулсли усул”ни ўтиб улгурмаганлиги сабабли таабалар мавзуни ўзлаштиришга қийналишади.

МАЛАКА ОШИРИШ КУРСЛАРИДА БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМ

ТИНГЛОВЧИЛАРИНИНГ АКТ БЎЙИЧА КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ОШИРИШДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОЛОГИЯЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ

Хуррамов Б., Саттаров С.

(Сурхондарё ВПКҚТ ва МОИ)

Бизга маълумки малака ошириш курсларида “Ахборот технологиялари ва улардан фойдаланиш” ўқув блокининг ўқитилишида кўпроқ компьютер ва унинг қурилмалардан фойдаланиш кўзда тутилади. Аммо фаннинг ўқити–лишида янги педагогик технологияларни қўллаган ҳолда дарсларни олиб бориш юзасидан манбалар етарли даражада эмас. Баъзи бир муҳим назарий тушунчаларни тингловчиларга етказишда, амалий машғулотларнинг ўзида тўлиқ очиш имкони мавжуд бўлавермайди. Интернет, электрон почта хизматини кундалик ҳаётимизда кўплаб учратсакда, уларнинг ўзимизга керакли имкониятинигина фойдаланиш кўникмаси билан чекланамиз. Булар тўғрисидаги назарий тушунчаларни четда қолдирамиз. Масалан, [email protected]–ушбу почта хизматининг умумий кўриши изоҳини берилиши. Бошланғич таълим тингловчиларининг АКТ компетентлигини оширишда инновацион технологияларни қўллаш самарали натижаларга олиб келади. Биз бугунги кунда долзарб бўлган, кундалик ҳаётимизда кўплаб фойдаланишга тўғри келадиган “Интернет, электрон почта ва ахборот хавфсизлиги асослари” мавзусини янги педагогик технологиялар асосида ўқитилишини кўриб чиқамиз. Мавзуга мос ҳолда тузилган “Бумеранг” технологиясининг схемаси 1.Мавзунинг асосий тушунчаларини берган ҳолда, тартиб асосида бир неча вариантда тарқатмалар тайёрлаб олинади. Бу варианлар бўладиган гуруҳ сонига қараб тайёрланади. Масалан: 30 нафар тингловчини 5 нафардан 6 – гуруҳга ажратилади. Шунга асосан 6 та вариант тайёрланади. 2.Тайёрланган ҳар бир варианнинг нусхаси тингловчи сонига қараб кўпайтирилади. Масалан 1–гуруҳда 5 нафар тингловчи бўлса, олдиндан 1,2,3,4,5,6 варианлар нусхаси 5 тадан тайёрланган бўлиш керак. 3.Дарс жараёнини олиб борилиши бўйича тушунчалар тингловчиларга берилади. Яъни, ҳар бир вариантни ўқиб чиқиш учун 3–дақиқадан(вақтни ўзимиз белгилагна тартибда ўзгартириш ҳам мумкин) вақт берилиши, вақт бошлангандан қўнғироқча чалиниши, вақт

mailto:[email protected]

45

тугагандан яна чалиниши, берилган варианлар йиғилиб стол четига қўйилиши, вариантларни тартиб асосида алмаштирилиб улар билан танишишга вақт берилиши ва ўқитувчи томонидан бериладиган кўрсатмалрни диққат билан тинглаши. 1.Биринчи гуруҳга 1–вариантдан тингловчи сонига қараб ҳар бирига бир нусхадан берилади ва қолган гуруҳларга ҳам ўз вариантлари тингловчилар сонига қараб тарқатилади. 2.Варианлар билан танишишга чегараланган вақт берилиб қўнғироқча чалинади ва вақт тугаши билан қўнғироқча чалиниб, берилган вариант тарқатмалари стол четига қўйиш талаб этилади. 3.Вариантлар тартиб асосида гуруҳларга тарқатилиб, соат стрелкаси бўйича вариантлар билан гуруҳ аъзолари навбатма–навбат тўлиқ танишиб чиқади. 4.Ҳар бир гуруҳ ҳар бир вариант билан танишиб чиқиб ўзоро фикр алмашишади. 5.Олтита гуруҳга биринчи берилган вариантлари ўзларига қайтиб келгандан сўнг танишиш жараёнини тўхтатилади ва ҳар бир гуруҳда ўз вариантлари қолади. 6.Доскага ҳар бир гуруҳни баҳолаш жадвали тайёрланиб олинади.

1–гуруҳ 2–гуруҳ 3–гуруҳ 4–гуруҳ 5–гуруҳ 6–гуруҳ Тўлиқ жавоб 10 Қўшимча жавоб

5

Луқма ташлаш 3

Жами тўплагн балл

18

7.Тўлиқ жавоб учун 10 балл, қўшимча жавоб учун 5 балл, Луқма ташлаган учун 3 балл. 8.Ўқитувчи тарқатма материаллар асосида 10–15–савол тўплаб тингловчи–ларга беради. Саволга ҳар бир гуруҳ фикрлашиб бир киши қўл кўтарган ҳолда жавоб берилади.(Савол–жавоб методи) 9.Ҳар бир гуруҳ ўз вариантларидан умумий биттадан саволни тайёрлаб ўртага ташлайди. Саволга ҳоҳлаган гуруҳ аъзоси жавоб бериши мумкин. Савол тўлиқ жавоб бўлмаса, берилган жавобга қараб гурҳлар керакли бални олишади. Савол берган гуруҳ ўзи тўлғазиб 10 бални қўлга киритади. 10.Умумий баллар ҳисобланиб гуруҳларга ўрин берилади ва гуруҳ қатнашчиларинг ҳарактига қараб баллар қўйилади. Ўқитувчи томонидан мавзу тўлғазилиб, тингловчилар билан ўзоро фикр алмашиниб дарс якунланади.

Тарқатма вариантлар 1–вариант

Тармоқ тушунчаси ●компьютер тармоқлари – бу ўзаро ахборот алмашиш имконини берувчи қурилмалар мажмуи; ●локал тармоқ–бир бинода ёки бир–бирига яқин бинода жойлашган компьютерда ўзаро ахборот алмашиш имкони берувчи тармоқ; ●минтақавий тармоқ – бирор туман, вилоят ёки республика миқёсидаги компьютерларни ўзида мужассамлаган тармоқ; ●глобал тармоқ – дунёнинг ихтиёрий давлатидаги компьютерларни ўзида бирлаштириш имконига эга бўлган тармоқ. Бу тармоқ интернет ҳам деб юритилади.

2–вариант Интранет, интернет тармоғи тушунчаси ва унда ишлашни

таъминловчи қурилма ●Интранет – бир ёки бир неча сервердан ташкил топган тармоқ мижози ундаги маълумотлардан фойдаланиш учун уларнинг қайси серверда, қайси каталогда, қандай ном

46

билан сақланаётганлигини, уларга кириш усулини ва шартларини билиш зарур бўлган тармоқ; ●Интернет – бу минглаб локал ва минтақавий компьютер тармоқларини бир бутун қилиб бирлаштирувчи бутун дунё компьютер тармоғи;(Биринчи интернет тармоғи 1969 йилда АҚШ мудофа вазирлгининг ARPA Net тармоғи йўлга қўйилди) ●концентратор (HUB) – компьютерларнинг ўзаро ахборот алмашинувини таъминловчи махсус қурилма; ●модем – ахборотни компьютердан узатиш кабелига ўтказувчи махсус электрон қурилма. Бу қурилма ёрдамида ахборотлар узутувчи компьютерда рақамли кўринишдан анолог кўринишга айлантиради ва аксинча. ●WWW – “Жаҳон ўргимчак тўри” алоқа тармоғи (қисқача Web) тизимида маълумотлар гиперматнли ҳужжатлар шаклида олинади.

3–вариант Электрон почта ҳақида тушунча

●электрон почта–бу қоғоздан фойдаланмаган ҳолда, мижозлар орасида матн, нутқ, тасвир ёки ҳужжатларни узатувчи восита. ●электрон почта Интернет тармоғи орқали маълумотларни кўрсатилган манзилга юборишни таъминловчи тармоқ мажмуи. ●электрон почта билан ишлашни таъминловчи браузерлар:(дастурлар) Internet Explorer, Netscape Navigator, Outlook Expres, The Bat ва ҳакозо.

4–вариант Электрон почтага кириш

●компьютер ёқилади; ● «Пуск» менюси очилади; ● «Internet Explorer» браузери юкланади; ●браузернинг «Адрес» сатрига WWW.inbox.uz ёки WWW.mail.ru, яъни аъзо бўлган сайтингизни киритасиз; ●почта сатрига электрон почта адресингизни киритасиз(Ваш логин:). Масалан: [email protected]; ●паролингизни киритиб(Ваш парол:), «Войти в почту» тугмачаси танланади. Изоҳ: [email protected] почта адресидаги bahodir– обонент номи @ – обонент номидан доменни ажратувчи белги (кучукча) inbox.uz – домен бу қайси электрон почта сайтига тегишли эканлигини белгилайди.

5–вариант Электрон почтага хат юбориш

●электрон почта очилади; ● «Написать письмо» банди танланади; ● «Кому:» бандига хатингизни юбормоқчи бўлган манзилингиз ёзилади. Масалан: [email protected]; ● «Копия:» шу мазмундаги хатингизни яна бирорта манзилга юбормоқчи бўлсангиз, ўша манзилни киритасиз. Бир неча манзил бўлса улар орасига (,) вергул қўйилади. Масалан: surxondaryo–[email protected], [email protected]; ● «Тема» бандига хат мавзуси киритилади. Масалан: Салом хат; Очиқ майдонга хат мазмуни ёзилади; «Отправить» –банди танланиб хат кўрсатилган манзилга юборилади.

6–вариант Ахборот хавфсизлигини таъминлаш

●ахборот хавфсизлигини таъминлаш–бу фойдаланувчининг ахборотларни ҳимоялашга қўйилган меъёр ва талабларни бажаришидир; ●логин–шахснинг фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлиши махфий бўлмаган қайд ёзуви ҳисобланади;

http://www.inbox.uz

http://www.mail.ru






47

●парол–унинг эгаси ҳақиқийлигини аниқлаш жараёнида текширув ахборот сифатида ишлатиладиган белгилар кетма–кетлиги; ●авторизация – фойдаланувчининг ресурсдан фойдаланиш ҳуқуқлари ва рухсатларини текшириш жараёни; ●рўйхатдан ўтиш–фойдаланувчиларни рўйхатга олиш ва уларга дастурлар ва маълумотларни ишлатишга ҳуқуқ бериш жараёни.

Ўқитувчи томонидан бериладиган саволлар 1.Интранет нима? 2.Интернет тармоғини изоҳланг? 3.Ахборот хавсизлиги тушунчаси хақида фикрингиз? 4.Вирус нима ва ундан қандай ҳимояланиш мумкин? 5.Электрон почта нима? 6.Электрон почта адреси деганда нимани тушунасиз? 7.Электрон почтадаги хатингизни бир неча адресга қандай йўл билан юборасиз? 8.Электрон почта адресингизни ёзиб «Войти в почту» банди танлангандан сўнг экранда нима хосил бўлади? 9.Браузернинг адреслар сатрига нима киритилади? 10.Электрон почта билан ишлашни таъминловчи қандай браузерларни биласиз? 11.Электрон почтадаги «Написать письмо» банди орқали нима иш бажарилади? 12.Электрон почтадаги манзилини белгиловчи белги нима деб аталади? 13.Домен нима? Хулоса, АКТ дарсларида ҳам иноовацион технологияларни қўллаш дарс самарадорлигини оширишга ҳамда тингловчилар ўртасида дўстона ижодий муҳитни ташкил этишга хизмат қилади. МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ТАЪЛИМИНИ БОШҚАРИШДА МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАШТИРИШ ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ

ҚЎЛЛАНИЛИШИ

Сувонов О.О., Пўлотов А.М. (Навоий вилоят педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш

институти)

Мустақил Ўзбекистон тараққиётини белгилашнинг асосий омилларидан бири, бу “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ва “Таълим тўғрисида“ги қонун талаблари асосида мутахассис кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва улар малакасини доимий ошириб боришдан иборатдир. Юртбошимиз Ислом Каримов “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори” асарида “Кадрлар тайёрлашнинг миллий моделида Ўзбек фани олдига қўйилган асосий вазифалардан бири бу юқори малакали мутахассис тайёрловчи ва улардан фойдаланувчи, илғор педагогик ва ахборот технологияларини яратишни тақоза қилади ҳамда педагогик кадрларни тайёрлаш, аттестациядан ўтказиш тизимини узлуксиз такомиллаштириш, ўрта-махсус касб-ҳунар таълими тизими учун олий малакали мутахассис кадрларни илғор педагогик технологиялар асосида тайёрлашни асосий вазифа қилиб қўяди“ дея таъкидлайди. Бу ўринда таълим тизимида ислоҳатларнинг жадал суръатлар билан амалга оширилиши таълим соҳасининг барча турларидаги мутахассислар олдига янги-янги муаммоларни ечишни асосий вазифа қилиб қўйди ва натижада Мустақил Ўзбекистон учун жаҳон стандартлари талабларига жавоб берадиган мутахассис кадрлар тайёрлаш масаласи тўлиғича амалга оширилмоқда. Юртбошимиз И.Каримов таъкидлаганидек таълимнинг янги модели жамиятда мустақил фикрловчи эркин шахснинг шаклланишига олиб келмоқда ва жамиятимизнинг потенциал кучларини руёбга чиқаришда жуда катта аҳамият касб этмоқда. Таълим тизими жараёнларини бошқарувида ахборот-коммуникация технологияларининг қўлланилиши давлат миқёсидаги сиёсий жараён бўлиб, бунинг

48

натижасида таълим тизимининг қўйидан бошлаб барча турларида, таълим-тарбия жараёнида қатнашувчи педагог-мутахассисларни ўз устларида тинимсиз ишлаган ҳолда билим-кўникма, малакамаларини узлуксиз ошириб боришлари учун қулай шароит яратилди. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда таълим тизимининг барча турларида ишлаётган ҳар бир мутахассис мамлакатимизда ахборот-коммуникация технологияларининг ривожланиши, унинг ҳуқуқий асослари таҳлили, ахборот коммуникацияси ва тармоқлари технологиялари, ахборот хавфсизлигига таҳдидлар ва уларни бартараф этиш усуллари, Интернет тизими ва ундан таълимда фойдаланиш усуллари, таълим бошқарувида электрон ҳукумат тизими, интерактив хизматлар, электрон тижорат, таълим муассасалари фаолиятини автоматлаштирувчи ахборот тизимлари, электрон рақамли имзо тизимларидан фойдаланиш асослари ва таълим муассасаларида бошқарувнинг ахборот тизимларини яратиш технологияларини яхши билиши ва ўзларининг фаолиятларида ахборот-коммуникация технологияларининг имкониятларидан тўла фойдалана олишлари шарт. Таълим тизимини бир бутун система сифатида тасаввур қилиш ва ундаги жараёнларни математик моделлаштириш, таълим соҳасини оптимал бошқарувида энг самарали усулларни яратиш учун ечим қабул қилишда зарурий шартлардан бири бўлиб, бу ўз навбатида ечимини кутаётган долзарб муаммолардан бўлиб ҳисобланади. Математик моделлаштириш ва бошқарув назарияси асосида ахборот коммуникациия технологиялари негизида таълимнинг барча малака ошириш жараёни буғинларини узлуксиз ахборот билан таъминлашни йўлга қўйиш муаммоси, ечими кутилаётган амалий масалалардандир. Бошқарув иерархиясининг қуйидан юқоригача бўлган барча буғинларида вертикал ва горизонтал ахборот алмашинувини йўлга қўйилиши ва уни узлуксиз ишлашини таъминланиши бошқарув назариясининг системали ёндашув принципини қўллашни тақазо этади. Тадқиқот объекти сифатида таълим тизимининг қуйи(умумий ўрта таълим мактаблари)дан бошлаб туман(шаҳар)лардаги халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш бўлимлари ва вилоятлар халқ таълими бошқармаларигача бўлган даражадаги таълимни бошқарув муассасалари қаралади. Шунингдек ўрта махсус касб-ҳунар таълими муассасаларини бошқарув органи туман(шаҳар)лар кесимида ва бутун бир вилоят кесимида вилоят Ўрта махсус касб-ҳунар таълими бошқармаларидан ташкил топган бошқарув муассасаларидан иборат. Олиб борилаётган изланишнинг тадқиқот усуллари бошқарув назариясининг системали ёндашув принципи, функционал анализнинг тўпламлар назарияси элементлари ва алгебранинг матрицалар назарияси элементларидан иборатдир. Қаралаётган масаланинг амалий ахамияти малака ошириш таълими жараёнларини олдиндан режалаштириш билан бевосита боғлиқ бўлган оптимал бошқариш системасини яратиш ва уни таълим жараёнларида қўлланилиши билан бевосита боғлиқ бўлган анализ ва синтез масалаларини ечишга қаратилган. Олий таълим муассасалари, касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар ва умумий ўрта таълим мактабларнинг компьютер тармоқлари ҳамда улар асосида ечиладиган масалалари мажмуи асосан ахборотни ташкил қилиш, излаб топиш, замонавий ахборот технологиялари ёрдамида фанлардан билимларини чуқурлаштириш учун қўшимча маълумотларни тармоқлардан қидириш, электрон кутубхонадаги манбалардан фойдаланиш, масофавий таълим олиш, ҳисоботлар тайёрлаш ва узатиш, электрон ҳужжат алмашинувини ташкил қилиш, шунингдек талабалар ота-оналарининг фарзандларини ўзлаштириши ва давоматини доимий кузатиб боришдан иборат. Бошқарув назарияси миқдорий методаларининг яратилган алгоритмларини отимал бошқариш ва дастурий бошқариш соҳаларида кенг кўламда қўлланилиши туфайли, бу методларнинг ахборот технологиялари базасида бевосита қўлланилиши учун таълим тизмининг малака ошириш жарёнларида ҳам кенг имкониятлар яратилиб, амалиётда қўлланилишига талабнинг кундан-кунга ошиб бориши сезилмоқда.

49

Умумтаълим ўрта мактаблари малака ошириш таълимини бошқарув жараёнида, тизимли ёндашув принципининг қўлланилиши, бу соҳанинг бутун бир, қуйидан то юқоригача бўлган бошқарув иерахияси барча буғинларида таълимни ҳудудий бошқарув органлари фаолиятининг самарали ташкил этилишини таъминлайди. Тадқиқотда яратилган бошқарув тузилмаси, унинг барча қисм системалари ва уларнинг элементлари орасида горизонтал ва вертикал ахборот алмашинувининг йўлга қўйилиши ва узлуксиз таъминланиши малака ошириш таълимини режалаштириш ишларини амалга ошириш учун бошқарув қарорлари қабул қилишда катта имкониятлар яратиши шубҳасиздир. Киритилган ахборотлар матрицаси тушунчаси ва унинг таълимни ҳудудий бошқарув органларида шакллантирилиши учун таклиф этилаётган ва босқичма-босқич ҳисоблаш ишларини олиб борилишига мўлжалланган ҳисоблаш алгоритми, малака ошириш таълимини ўқув йилига режалаштирилган буюртмасини сифатли шакллантирилиши ҳамда уни бажарилишини доимий назорат қилиб туришни таъминлайди. Яратилган алгоритм қисқа бир босқич малака ошириш амалиётининг битта олинган фан доирасида қўлланилиши натижасида фан ўқитувчиларининг билим-малакаларида мавжуд бўлган бўшлиқни қисқа муддатда бир қисм тўлдиришга эришилди. Тадқиқотида таклиф этилаётган система очиқ система сифатида яратилаётган бўлиб, унинг таркибини, бошқарув тузилмасини ҳамда қисм системаларининг функционал вазифаларини янги элемент ва компоненталар билан доимий тўлдириб борилиши назарда тутилган.

АПҚБ ШАРОИТИДА МАҲСУЛДОР ҚАТЛАМЛАРНИ БИРЛАМЧИ ОЧИШДА ЯНГИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАНИЛИШИ

Юлдашев Т.Р., Қурбанов А.Т., Норинов Ф.Қ., Қаршиев М.А.

(Қарши МИИ)

АПҚБ шароитида маҳсулдор қатламларни очиш қудуқларни қуриш жараёнида энг муҳим босқич ҳисобланади ва қудуқнинг узоқ муддат самарали ишлатилишини белгилайди. Амалиётда қудуқларни бирламчи бурғилаб очишда қатлам параметрларининг ўзгариши ва табиий коллекторларнинг ёмонлашиши сабабли, қазиб олиш жараёнида мураккабликлар Шўртан, Ғармистон, Жанубий Тандирча, Алан, Помуқ ва бошқа бир қатор конларда кузатилган. Қудуқларда маҳсулдор қатламларни очиш ва тугаллашнинг замонавий усуллари техник ва технологик жиҳатдан тўлиқ такомиллаштирилмаган ҳамда қатламнинг оптимал маҳсулдорлик коэффициентини ва флюидларнинг тўлиқ олувчанлигини таъминлай олмайди. Аномал паст босимли қатламларда бурғилаш жараёнини олиб боришда кутилмаган мураккабликларнинг туғилиши туфайли коллектор каналчалар бекилиб қолади, бундай ҳолат фақат қудуқни ишлатишнинг бошланғич даврида эмас конларни ишлатишнинг сўнгги босқичида ҳам қазиб олиш жараёнига ўзининг салбий таъсирини кўрсатади ва қудуқ орқали белгиланган дебитни олиб бўлмайди. Қатламларни бирламчи очишда бурғилаш эритмасининг жуда кичик қаттиқ дисперс фазаси ва тоғ жинслари, оғирлаштиргичларнинг кристаллари фильтратлар билан биргаликда коллекторларнинг ғовакликларига ва ёриқларига кириб боради. Фильтратларни кириб бориш чуқурлиги қаттиқ заррачаларнинг кириб бориш чуқурлигидан ва перфорация каналларининг очилиш чуқурлигидан бир неча марта катта қийматга эга бўлади. Бундай ҳолатда бурғилаш эритмасининг физик, физик-кимёвий хоссаларини ҳамда тузилмали-механик ва реологик тавсифи сабабли, қудуқ атрофи зонасида фильтрация-сиғимдорлик параметрлари (ФСП) ёмонлашади. Бурғилаш суюқликларининг қаттиқ муаллақ заррачаларнинг фильтратлари коллекторларга кириб борганда ФСПларнинг ҳолатини ёмонлаштиради ва қатламни очилиши билан бир вақтда коллекторларни деформациялайди ва орқага қайтмайдиган қолдиқ жараённи ҳосил қилади ҳамда бекилиб ва тиқилиб қолиш ҳолатини содир қилади. Агарда карбонатли коллекторларда ёриқлар мавжуд бўлса, кучли деформацияли ўзгаришни пайдо бўлишга олиб келади [1].

50

Бундай омилларни маҳсулдор қатламнинг очилиш кўрсатгичига таъсирини бир томонлама баҳолаб бўлмайди. Маҳсулдор қатламда қатлам босими ўзгарганда қудуқнинг туби зонасидаги деформацияни ўзгариши қатламдаги деформациядан фарқ қилади. Қудуқнинг атрофидан узоқроқ масофада кучланиш деформацияланиш ҳолатининг ўзгариши бир ўлчамга эга, лекин қудуқнинг атрофи зонасида эса кўп омилларга боғлиқ ҳолда мурраккаб кўп ўлчамли деформацияга эга бўлади [3]. АПҚБ шароитида қатламни бирламчи бурғилаб очишда қатламнинг табиий параметрларини бузилиши скин-факторни ва ўтказувчанликнинг бузилишини бош сабабларидан ҳисобланади. Қатламнинг ФСП ёмонлашиши қудуқларни цементлаб перфорация қилиб тугаллаш жараёнида ҳам кузатилади[2]. Маҳсулдор қатламни очилиш кўрсатгичи перфорация бўйича гидродинамик тугалланмаган (қатлам бўйича) қудуқларда фильтрация оқимининг йўналишида қўшимча қаршиликни ҳосил қилади, оқимни радиаллигини бузилиши ҳисобига перфорация каналларидаги оқим токини ўзгартиради ва зичлаштиради ҳамда йўналишини эгрилантиради, тезлик кучаяди ва фильтрация оқимидаги Дарсининг чизиқли қонуни бузилади, қудуқнинг атрофи зонасида радиал босим градиентини ўсишига олиб келади ва қатламнинг табииий энергиясидан самарали фойдаланиш кўрсатгичини пасайтиради. Бундай йўқотилиш қудуқни тугаллашни тугалланмаганлик скин-факторини ифодалайди [6]. Қудуқнинг атрофи зонасида иссиқлик массасининг алмашиш жараёни физик-механик, тоғ жинсларининг тавсифини гидродинамик ва қатлам суюқлигининг физик-кимёвий ва кимёвий-биологик хоссаларини ўзгартиради. АПҚБ шароитда термодинамик мувозанатнинг бузилиши ва қатлам босимининг пасайиши, қудуқ тубидаги босимнинг қийматини тўйиниш босимидан паст бўлиши натижасида нефтда катта миқдордаги асфальтенларни, парафинни ва бошқа оғир компонентларни тезкор чўкиш ҳолати содир бўлади. Бундай шароитда нефтнинг таркибидан газ эриган ҳолатда пуфакчалар кўринишида ажралиб чиқа бошлайди. Бундай кўринишдаги газ-суюқлиқ аралашмаси ғоваклик муҳитида фильтрацияга оқимига қарши қўшимча–коллекторда газли тиқилмани (бу Жамен эффекти дейилади) ҳосил қилади. Юқори таркибли газ омилли қудуқларни ишлатишда босимни пасайиши ҳамда газнинг ажралиши ва ҳароратни пасайиши (бундай ҳолатга Жоуль-Томсон эффекти дейилади) натижасида гидратлар пайдо бўлади ва қудуқнинг атрофи зонасида коллекторларнинг ўтказувчанлигини пасайтиради [3]. Қатламдаги ғовакликларга тушган асфальтен ва парафинларнинг қаттиқ заррачалари кам қаршилик кўрсатганда ҳам нефтнинг фильтрацион қаршилигини кучайтиради, қатламда қудуқнинг туби зонасида тўпланади. Бу зонанинг радиуси 1м оралиғида бўлиб жуда кичик, унинг 1% ли майдондан 625 марта кичик, ишлатиш қудуқларида 0,0016% майдон қисмини ташкил қилади, лекин идеал шароитда бу майдон қудуқ туби зонасининг фильтрацияга қарши майдоннинг 30% га яқин қисмини ташкил қилади [5] Шундай қилиб, келтирилган таҳлимиздаги қатламнинг коллекторлик хусусиятларига бурғилаш жараёнида таъсир қилувчи омиллардан ташқари цементлашда ва ишлатиш даврида қатламда иккиламчи , учламчи ва ҳакозо жараёнлар қўлланилганда ишлов берувчи эритмаларнинг компонентларининг таркиби мос келмаганда коллекторларнинг табиий ўтказувчанлиги пасайиб кетади. Бундай ҳолатда АПҚБ шароитида коллекторнинг бекилиб қолиши маҳсулдор қатламларни бирламчи бурғилаб очишда ва перфорация қилиб оқимни чақиришда гидродинамик тўлақонликни таъминлашни мураккаблаштиради. Худди шундай ҳолат Жанубий Тандирча конида Шимолий Ўртабулоқ конида 118 горизонтал қудуқларни бурғилаб очишда кузатилган бўлиб, оқимни чақиришда ювувчи эритмаларни зичлиги босқичма-босқич пасайтирилганда оқим қудуққа кириб келмаган. Қудуқ туби зонасига кислота ишлов берилгандан кейин колектор каналларининг очилишига эришилган. Шунинг учун газ конденсат ва нефтгазконденсат конларида углеводородларни режалаштирган кўрсатгичда қазиб олишга эришиш учун қудуқларнинг тўри зичлаштирилган. АПҚБли шароитда маҳсулдор қатламларни бирламчи очишда ва қудуқларни ўзлаштиришда

51

анъанавий усуллар қўлланилганда бурғилаш эритмаларини қатламга ютилишининг эвазига кутилмаганда мураккабликлар пайдо бўлган. Ҳозирги вақтда бурғилаш ишларининг ҳажмини ошганлиги туфайли АПҚБли шароитда бурғилаш ишларида юқори кўрсатгич эришиш учун “О’ZLITINEFTGAZ” ОАЖ томонидан кўпгина тадқиқот ишлари амалга оширилган. АПҚБли шароитда бурғилаш ишларини муваффақиятли олиб боришда маҳаллий ресурслардан фойдаланилмоқда ва қуйидаги асосий йўналиш бўйича ишлар олиб борилмоқда[5].

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Булатов А.И., Качмар Ю.Д., Макаренко П.П., Яремейчук Р.С. Освоение скважин. (Справочное пособие).–Москва, Недра, 1999. – 473 с. 2.Булатов А.И. Заканчивание скважин.-Москва, Недра–2008.-668 с. 3.Мелик-Пашаев В.С., Халимов Э.М., Серегина В.Н. Аномально высокие пластовые давления на нефтяных и газовых месторождениях.-Москва, Недра, 1983.-181 стр. 4.Рахимов А.К., “Вскрытие пластов и крепление скважин в условиях аномально высоких пластовых давлений» (на примере Средний Азии) – Тошкент, Издательство – ФАН, 1980 г., 117 стр. 5.Амиров А.А., Қурбонов А.Т., Нигматов А. Аномал паст қатлам босими шароитида қудуқларни бурғилаш. “Ёқилғи-энергетика ресурсларидан самарали фойдаланиш муаммолари ва ечимлари” Республика илмий-амалий анжумани материаллари тўплами.–Карши, 2013.-Б.320-331.

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯ АСОСИДА ТАШКИЛ ЭТИШ

1Қулиева Ш.Ҳ., 1Хамроева Х.Ю., 2Насриева Д.Қ.

(1–Бухоро давлат университети, 2–Ромитан педагогика коллежи)

Педагогик технологиянинг асосий тушунчаси таълим жараёнига тизим сифатида ёндашишдир. Бунда таълим–тарбияда иштирок этувчи барча нарса ва ҳодисалар ўзаро функционал боғлиқликда бўлиб, бир бутунликни, яъни педагогик жараён тизимини ташкил этади. Педагогик жараён тизимининг муайян бир вақт мобайнида босқичма–босқич амалга оширилиши педагогик технология ҳисобланади. Педагогик технологиянинг анъанавий методлардан афзаллиги, биринчидан, у таълим жараёнини бир бутунликда кўриб, таълим мақсади, унинг мазмуни, билим бериш методлари ва воситалари асосида таълим босқичларини лойиҳалаб, таълим жараёнини назорат қилиш ва таълим натижаларини баҳолаш каби қисмларини ўзаро узвий боғлик тизимга келтириб туриб, унинг лойиҳасини тузишидадир. Иккинчидан, у талабаларнинг ўзларига берилган билимни ёдлаб олиб айтиб беришига эмас, балки таълим ва тарбия жараёнининг якунида амалий ишларни бажарилишига йўналтирилганлигидадир. Илмий асосланиб, яхши лойиҳалаштирилган педагогик технология бўйича ҳар қандай ўқитувчи машғулотни фаол ташкил қилади. Чунки педагогик технологияни педагог олим, методист ёки илғор тажрибали ўқитувчилар тузади, шу боис уларнинг педагогик маҳорати педагогик жараён лойиҳасида ўз ифодасини топган бўлади. Педагогик технология – бу жамият эҳтиёжидан келиб чиқиб, олдиндан белгиланган киши ижтимоий сифатларини самарали шакллантирувчи ва аниқ мақсадга йўналтирилган ўқув жараёнини тизим сифатида кўриб, уни ташкил қилувчи қисмлари бўлган ўқитувчи (педагог)нинг ўқитиш воситалари ёрдамида талабаларга маълум бир шароитда муайян кетма–кетликда кўрсатган таъсирини назоратда тутувчи ва таълим натижасини баҳолаб берувчи технологиялашган таълимий тадбирдир. Технологик ёндашув ишлаб чиқаришдан олинган бўлиб, унда минглаб технологик жараёнлар лойиҳалаштирилган. Улар ишлаб чиқаришда керакли натижаларга эришиш гарови ҳисобланади. Бу технологияларни қўллаш вақтида ҳудуд ва уларнинг ижрочиси

52

ўзгарса ҳам керакли маҳсулот чиқаверади. Таълим–тарбия жараёнида ҳам шунга эришиш учун педагогик технология ишлаб чиқилди. Педагогик технология, умуман олганда, репродуктив дарс беришга асосланган бўлиб, ундаги ўқув жараёни талабаларга типик ҳолатлардаги ҳаракатларни эгаллашга йўналтирилган. Педагогик технологиянинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унда ўқув мақсадларига эришишни кафолатлайдиган ўқув жараёни лойиҳалаштирилади ва амалга оширилади. Технологик ёндашув, энг аввало, тасвирлаш эмас, балки лойиҳалаштирилган натижаларни амалга ошириш имконини берувчи амалий кўрсатмали тузилмада ўз ифодасини топади. Педагогик технологияни тушуниш учун асосий йўли аниқ белгиланган мақсадларга қаратилганлик, таълим олувчи билан мунтазам ўзаро алоқани ўрнатиш, педагогик технологиянинг фалсафий асоси ҳисобланган таълим олувчининг ҳатти–ҳаракати оркали ўқитишдир. Ўзаро алоқа педагогик технология асосини ташкил қилиб, ўқув жараёнини тўлиқ қамраб олиши керак. Демак, анъанавий ўқув жараёнида асосий омил педагог (ва унинг фаолияти) ҳисобланса, педагогик технологияда биринчи ўринда ўқув жараёнидаги таълим олувчиларнинг фаоллиги қўйилади. Педагогик технологиядаги репродуктив билим бериш жараёнида дарс аниқ бўлакларга бўлиниб, ҳар бир бўлагида талабалар билиши шарт бўлган натижалар кўрсатилади. Ўқув материаллар дарс мақсадидан келиб чиқиб, модулларга бўлинган бўлади. Ҳар қайси модулга тест саволлари тузилади. Ўқув жараёни аниқ саволларга аниқ жавоблар топишга кўрилган бўлиб, саволлар ва жавоблар ўзаро узвий боғлиқликда бўлиши натижасида бир бутунликни, яъни тизимни ташкил қилади. Педагогик технологияни яратиш тамойилларининг биринчиси, муайян дарс, мавзу, қисм, ўқув предметидан кутилган асосий мақсадни шакллантириб олиш; иккинчиси, умумий мақсаддан келиб чиқиб, дарсни ёки ўқув предметини модулларга ажратиб, ҳар бир модулдан кутилган мақсадни ва модуллар ичида ҳал қилиниши лозим бўлган масалалар тизимини аниқлаб олиш; учинчиси, модул ичида ечиладиган масалаларнинг ҳар бири бўйича тест саволларини тузиб чиқиш; тўртинчиси, мақсадлар аниқ бўлиб, тест саволлари тузилгандан кейин мақсадларга етиш усуллари танланиб, уларни ишлатадиган аниқ жойларни белгилаб олиш. Таълим жараёнига технологик ёндашув пайтида, аввал айтиб ўтганимиздек, тизимли ёндашув тамойилига биноан дарс қисмлари орасидаги зарурий боғлиқликларга ва фанлараро алоқаларга алоҳида эътибор қаратилади. Бу педагогик технологиянинг бешинчи тамойили ҳисобланади.

МАТЕМАТИКАГА ИХТИСОСЛАШГАН АКАДЕМИК ЛИЦЕЙЛАРДА “ФУНКЦИЯНИ ТЕКШИРИШ”МАВЗУСИ АМАЛИЙ МАШҒУЛОТНИ ЎҚИТИШ

ТЕХНОЛОГИЯСИ

Тожиев М., Абдурасулов Х., Шарипов Э. (Қарши муҳандислик иқтисодиёт институти)

Педагогик технология тамойиллари асосида “Функцияни текшириш” номли ўрта модули амалий ўқув машғулотини лойиҳалашни келтирамиз:

53

Ўрта модул амалий ўқув машғулотини тури ва типи ва унда қўлланиладиган педагогик усул ва услублар. Машғулотнинг шакли Кириш, диалогли, кўргазмали,муаммоли маъруза Машғулотнинг тури

ва типи Аралаш дарс; янги билимларни эгаллаш; билимни кўникмага айлантириш

Қўлланиладиган усул ва услублар

Тушунтириш; айтиб бериш; муаммоли мунозара; кўргазмали, муаммоли маъруза, тест.

Функцияни текшириш амалий машғулот лойиҳаси

Дарс турлари ва

типлари

қўлланиладиган

усул

ва услублар

.

ўрта

модулнинг

босқичлари

ва

уларга

ажратилган

вақт

.

Фойдаланиладиган

ахборот

технологиялари

ва

дидактик

материаллар

Ўрта амалий машғулот модулнинг умумий мақсади.

4. Янги

кўникмаларни

янада

мустаҳкамлаш

3.Янги


текшириш

учун

тестлар.

2.Янги


ҳосил қилиш

.

1.Мустақил

топшириқлар

қобул

қилиш

.

Ишланма-си

Ишланма-си

Тест Ишланма-си

5. Уй вазифаси учун тарқатма материалларни эълон қилиш

Ишланмаси кейинги амалий машғулотда

Тамом

54

Таълим воситалари PowerPoint дастурида ишланган тақдимот, ФЁТВ (фикрларни ёзиш ва тақдим этиш учун воситалар).

Таълим шакллари Якка ҳолда, жамоавий, оммавий.

Ўқитиш шароитлари Мультимедиа воситалари билан жиҳозланган аудитория.

Мониторинг ва баҳолаш

Ёзма ишлар, кузатиш, мунозаралар давомида бериладиган жавоблар, тест.

Ўрта модул амалий ўқув машғулотини педагогик жараёнида фойдаланиладиган ахборот-комуникацион технологиялари ва дидактик материаллар

Ўқитишнинг техник воситалари Дидактик материаллар Биринчи, иккинчи, учинчи ва тўртинчи кичик модуллар давомида мавзуга мос

слайдлар намойиш қилинади. Шунингдек, назорат саволлари ва шу

саволлар асосида тузилган тест слайдлар орқали намойиш қилинади.

Математик анализ асослари ва педагогик технологияга оид дарсликлар, услубий қўлланмалар, ўқув-услубий мажмуи ва кўрсатмали қуроллар ҳамда ўқув машғулотларнинг лойиҳалари

Ўрта модулнинг босқичлари ва уларга ажратилган вақт. № Босқичлари Тақсимланган

вақти 1 Мустақил топшириқлар қабул қилиш 5-10 минут 2 Янги кўникмалар ҳосил қилиш учун мисол ва масалалар

ечиш 45-50 минут

3 Янги кўникмаларни текшириш 5-10 минут 4 Янги кўникмаларни янада мустаҳкамлаш 9-10 минут 5 Уй вазифаси учун тарқатма материалларни эълон қилиш 3-5 минут

Ўрта модулнинг умумий мақсади. Функцияни текшириш учун зарур бўлган олдинги кўникмаларни эслаш ва мисолларга

тадбиқ қилишга кўникма ҳосил қилиш. 1.Мустақил топшириқлар қабул қилиш. Олдинги амалий машғулотда эълон қилинган мустақил топшириқлар ишланмаси кўрсатилади. 2.Янги кўникмалар ҳосил қилиш учун мисол ва масалалар ечиш. Функциянинг текширишни кластер схемасини келтирамиз:

55

Мисол. 21

xyx

=+

функция текширилсин.

1).Функциянинг аниқланиш соқаси: ( )21 0x x−∞ < < +∞ + ≠ . 2).Функциянинг узлуксиздир (шунинг учун узилишга эга эмас ва узилиш нуқталари мавжуд эмас).

3).Берилган функция тоқ функция, чунки ( )( )

( )2 211x xf x f x

xx−

= = − = −++ −

. 4).Функция

даврий эмас. 5).Функция графиги координата ўқлари билан фақат ( )0;0O – координата

бошида кесишади, яъни 0=x , ( ) 20100

+== fy .6).Функция ишораси сақланадиган

интервалларни эса функциянинг берилишидан қуйидагича ёзиш мумкин: 0x < бўлса, 0y < ; 0x > , бўлса, 0y > бўлади.

x ( );0−∞ 0 ( )0;+∞ y – 0 +

Функция графиги Функция графиги Ox ўқидан пастда

Функция графиги ( )0;0 да кесишади

Функция графиги Ox ўқидан юқорида

Оғма

Вертикал

Горизонтал

Функцияни текшириш

3. Функциянинг тоқ ва жуфтлиги

4. Функциянинг даврийлиги

13. Функция графигини ясаш

5. Функция графигини ўқлар билан кесишиши

12. Функция графигининг асимптоталари

6. Функция ишораларини аниқлаш

7. Критик нуқталари

8. Функциянинг ўсиши камайиши

11. Графикнинг букилиш нуқтаси

10. Графигининг ботиқлиги қавариқлиги

9. Функция экстремумлари

1. Аниқланиш соҳаси

2.Узлуксизлиги

1-тартибли ҳосила

2-тартибли ҳосила

Жуфт Тоқ

56

7).Функциянинг критик нуқталарни аниқлаймиз: ( )( )

2 2

22 2

1 21 1

x x xy f xx x

′ + − ′ ′= = = + +

0y′ = ёки ( ) 0f x′ = тенгламани ечиб, 1 21, 1x x= − = функциянинг критик нуқталарини топамиз. 8).Функциянинг камайиш ва ўсиш оралиқларини аниқлаймиз:

1x−∞ < < − оралиқда 0y′ < – функция камаяди. 1 1x− < < оралиқда 0y′ > – функция ўсади.

1 x< < +∞ оралиқда 0y′ < – функция камаяди. 9. а) Функциянинг экстремум қийматларини топишда биринчи тартибли ҳосиласини ишоралари 1 1x = − критик нуқта атрофида “–” ишорадан “+” ишорага ўзгарганлиги учун

( )min min112

y f= − = − , 2 1x = критик нуқта атрофида функциясининг биринчи тартибли

ҳосиласини ишораси “+” ишорадан “–” ишорага ўзгарганлиги учун ( )max max112

y f= = тенг.

9.б) Функциянинг экстремум қийматларини иккинчи тартибли ҳосила ёрдамида ҳам топиш мумкин.

( )( )

( )( )

22

2 32 2

2 31

1 1

x xxy f xx x

′ −− ′′ ′′= = = + +

Энди иккинчи тартибли ҳосиланинг функция критик нуқталарида ишорасини аниқлаймиз.

( ) 11 02

y f′′ ′′= − = > учун ( )min min112

y f= − = − ;

( ) 11 02

y f′′ ′′= = − < учун ( )max max112

y f= = бўлади.

x ( ); 1−∞ − 1− ( )1;1− 1 ( )1;+∞ y′ – 0 + 0 – y′′ + – y min 0,5y = − min 0,5y =

10). Функция графигини ифодаловчи эгри чизиқнинг қавариқ ва ботиқлик соҳаларини ва бурилиш нуқталарини топамиз:

( ) ( )( ) 01

3232

2

=+

−=′′=′′

xxxxfy тенгламадан ( ) 032 2 =−xx

,0,3 21 =−= xx 33 =x

10. а) 3−<<∞− x ва 30 << x оралиқларда 0<′′y бўлгани учун эгри чизиқ қавариқ. 10. б) 03 <<− x ва +∞<< x3 оралиқларда 0>′′y бўлгани учун эгри чизиқ ботиқ. 11). Эгри чизиқнинг қавариқлик ва ботиқликларини ажратиб турадиган бурилиш нуқталарини топиш учун 2-тартибли ҳосилани нолга айлантирувчи

,0,3 21 =−= xx 33 =x нуқталарда берилган функцияни қийматларини ҳисоблаймиз:

57

( ) ( ) ( )433;00;

433 ==−=− fff

Демак, ( )

−−

43;3;0;0;

43;3 нуқталар функция графигининг букилиш

нуқталари бўлади.

x 3−<<∞− x 3− 03 <<− x 0 30 << x

3

+∞<< x3

y′′ – 0 + 0 – 0 +

y ∩ 43

− ∪ 0 ∩ 43

∪

12).Эгри чизиқнинг асимптоталарини аниқлаймиз: +∞→x , 0→y ва ,−∞→x 0→y Бундан кўринадики, 0=y – тўғри чизиқ функция графигининг горизонтал

асимптотаси бўлади 13). Юқоридаги маълумотларга кўра функция графигини ясалади.

x ( )3;−∞−

3−

( )1;3 −−

1− ( )0;1−

0 ( )1;0 1

( )3;1

3 ( )+∞;3

y′

– – 0 + + 0 – –

y′′

– 0 + + + 0 – – – 0 –

y ∩ 43

−

∪ 5,0− ∪ 0 ∩

,0 ∩

43

∪

қава-риқ

Эги-лиш нуқта

ботиқ

5,0min

−==y

бот-иқ


қавариқ

max

=

y

қавариқ


ботиқ

58

3.Янги кўникмаларни текшириш учун тестлар. 4. Янги кўникмаларни янада мустаҳкамлаш. 5.Уй вазифаси учун тарқатма материалларни эълон қилиш. Мустақил топшириқларнинг тўғри варианти кейинги амалий машғулотда эълон қилинади.

Шу каби дарс машғулотининг лойиҳасини тузиб чиқилса, ўқитувчи дарсни камида “яхши” ёки “аъло” даражада ўта олиш кафолати яратилади. “КОМПЬЮТЕР ГРАФИКАСИ ВА ДИЗАЙН” ФАНИ БЎЙИЧА КОМПЕТЕНТЛИКНИ

ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ

Тўраев Б.З., Зойиров Н.И. (Тошкент ахборот технологиялари университети)

Олий муҳандислик техник таълимдан мақсад белгиланган даражадаги компетент муҳандисни тайёрлаш ҳисобланади. Замонавий шароитларда ўзига хос муҳим жиҳатлардан бири мутахассисларни тайёрлаш сифатига, уларнинг касбий компетентлиги даражасига бўлган янги талабларни келтириб чиқармоқда. Муҳандисларнинг касбий компетентлиги деганда нафақат олий таълимда эгалланган касбий–малакавий хусусиятлар–билим, малака ва кўникма, балки кейинги ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ касбий–шахсий хусусиятларини ҳам тушуниш мумкин. Иқтисодиётнинг асосий бўғинларидан бири ҳисобланган ахборот технологияларининг ривожланиб бориши билан бирга, реклама ва дизайн соҳасида график дастурий маҳсулотлар билан ишлай оладиган юқори малакали, касбий компетент дизайнер кадрларга бўлган талаб ортиб бормоқда. Дизайн соҳасида бир неча йиллар давомида ишлаб келаётган, амалий бадиий илмга эга бўлган юқори авлод мутахассислари, ўз ўрнида компьютер графикаси ва дизайн соҳасидаги билимларни эгаллаш имкониятига эга бўлишмаган. Ушбулар билан боғлиқ ҳолда асосий муҳим жиҳат, иш жараёнида талаб этиладиган, компьютер графикаси ва дизайн, реклама ва улар устида ишловчи дастурий маҳсулотлар бўйича зарурий билим ва амалий кўникмаларни таълим олувчиларга берувчи олий таълим тизимида “Компьютер графикаси ва дизайн” фанини ўқитиш жараёни ҳисобланади. “Компьютер графикаси ва дизайн” фанини ўқитиш жараёнида касбий компетенцияни шакллантириш учун қуйидаги муҳим жиҳатларни ҳисобга олиш зарур: 1.5330200–“Информатика ва ахборот технологиялари” (соҳалар бўйича) таълим йўналиши учун “Компьютер графикаси ва дизайн” фанини ўрганишга ажратилган соат ҳажми 120 ни ташкил этади. Шундан маъруза, амалий ва лаборатория машғулотларининг ҳар бири учун 18 соатдан ажратилган бўлиб, жами 54 соат аудиторияда олиб борилади. Қолган 66 соат талабаларнинг мустақил таълим олишлари учун ажратилиб, фанни мукаммал ўзлаштириш бевосита талабалардан мустақил ўқиб ўрганишни талаб қилади. Бундан келиб

59

чиқиб, фан ўқитувчиси намунавий дастурда кўзда тутилган ҳар бир мавзу бўйича ўқув жараёнини шундай ташкил этиши керакки, таълим олувчи жорий мавзу бўйича мукаммал билимга эга бўлиши учун зарурий ахборотларни мустақил қидириб топиши ва ўрганиш имконияти яратилиши лозим. Бундай шароитларда мустақил фаолият олиб боришлик, катта ахборотлар маконида аниқ йўналтира олишлик, мустақил ўқиб билим орттиришга қодирлик сингари касбий муҳим сифатларни шакллантиришнинг жуда ҳам муҳимлиги келиб чиқади. Бу эса талабаларнинг мустақил таълим олиши билан бевосита боғлиқ. Мустақил таълим–бу ўқитувчининг иштирокисиз ва бевосита унинг топшириғи бўйича талабаларнинг алоҳида ва жамоавий фаолиятининг турли кўринишидир. Шу сабабли ўқитувчилар томонидан ўқув жараёнида шундай методик усуллар ва воситалар ишлаб чиқилиши ва жорий этилиши зарур бўлиб, қайсики талабаларга эгаллаган билимларидан нафақат ўқув фанида фойдаланишга, балки ишлаб чиқаришда амалий вазифаларни ҳал қилиш имконини беради. “Компьютер графикаси ва дизайн” фани бўйича талабаларнинг мустақил таълими – бу талабанинг ижодий иши (амалий машғулотларга тайёргарлик кўриш, рефератлар тайёрлаш, график амалий дастурларда икки ва уч ўлчовли объектлар, анимацион роликлар яратиш, диплом лойиҳасини тайёрлаш, анжуманларда, танловларда қатнашиш ва б.) ҳисобланади. 2.Компьютер графикасини ўрганиш амалий ҳарактерга эга бўлиб, таълим олувчиларда кейинги касбий фаолиятлари давомида касбий вазифалар ечимини осонлаштиришга қодир бўлган ускуна сифатида компьютерга бўлган муносабатларини шакллантириш зарур. Дастурий таъминотларнинг хилма–хиллиги ўз соҳасини яхши биладиган мутахассисдан у ёки бу топшириқни ечиш учун энг қулай восита ва усулни танлай билиш талаб этилади. Шундай экан, топшириқни ташкил этишни тўғри шакллантира олиш, уни ечимини олиш бўйича ўзининг ҳаракатларини режалаштириш, ишнинг натижаларини таҳлил қилиш, уларни танқидий баҳолаш ва тушуниш, мақсадга эришиш каби шундай сифатларни ишлаб чиқиш зарурияти туғилади. Компьютер графикаси бўйича билим ва малакалар, бошқа ҳар қандай фанларда бўлгани сингари мақсад учун эмас, балки шахснинг ўзини ўзи ривожлантириши ва такомиллаштириб боришида муҳим восита сифатида зарур. Юқорида таъкидланганидек, мақсадли йўналтиришни ўзгартириш таълим усулларига бўлган эътиборни ўзгартиради. Биринчи масалада изланиш–тадқиқот олиб бориш усулининг илгари сурилиши кузатилади, унинг моҳияти қуйидаги кўринишда тасвирланиши мумкин: илгари эгаллаган билим ва кўникмалар ишда етарли эмаслиги таълим олувчиларда намоён бўлиши ва буни улар тушунишиб етишлари – ўқитувчи билан биргаликда ўқув вазифаларининг қўйилиши изланиш–тадқиқот олиб бориш фаолияти–ўзини ўзи баҳолаш, таҳлил қилиш, вазифани ечиш учун топилган усулни асослаш. Бундай ёндашувда ўқитувчи талабалар жамоасининг аъзоси, уларнинг ишдаги ҳамкори, изланиш жараёни иштирокчисидир. Педагогнинг вазифаси қуйилган вазифани ечиш бўйича мустақил фаолиятга талабаларнинг мотивациясини шакллантириш, таълим мақсади ва вазифасини талабалар аниқ тушунишлари учун, таълим олувчиларнинг мустақил фаолият олиб боришлари ва мустақил ривожланишларига асос бўладиган қулай муҳит яратиш ҳисобланади. Касбий компетенцияни ишлаб чиқиш мақсадларини амалга ошириш учун таълим олувчиларнинг лойиҳавий фаолиятлари, дидактик вазифалар, ишбоп ўйин, йўналтирувчи матнлар билан ишлаш сингари усулларни ўқув жараёнида ўз самарасини беради. Бу усулларнинг ҳар бири янги материалларни ўзлаштириш, янги билимларни эгаллашда ишлатилиши билан бирга, худди шундай амалий вазифаларни ҳал қилиш ёрдамида материални ўзлаштирилиши сифатини баҳолаш учун ҳам самарали фойдаланилади.

60

ИНФОРМАТИКАНИ ЎҚИТИШДА МЕТАПРЕДМЕТЛИ ЁНДАШУВ

1Қаюмова Н.А., 2Имомова Н., 3Суропов Б. (1–ТАТУ Қарши филиали, 2–Қарши маданият коллежи, 3–ҚДУ)

Таълим тизимига қўйилган талаблар ўқитиш мазмунининг юқори сифатини таъминлаш учун метапредметлилик асосида ўқитиш заруриятини қўймоқда. Ўқув материали мазмунини интеграциялаш даражаси турлича бўлиши мумкин. Интеграцияни энг юқори, олий даражаси ўз ичига барча фанларни қамраб олади ва “инсон–табиат–жамият”ни ўзаро алоқасини акс эттиради. Бу фалсафий даража бўлиб, унда умумий алоқалар умумий қонуниятлар асосида кўриб чиқилади. Уни очиб бериш жамиятшунослик, тарих, табиатшунослик, гуманитар–эстетик йўналишдади предметларнинг умумий масаласи ҳисобланади. Кейинги даража олий даража таркибига кирувчиларни ҳар бирини алоҳида “табиат”, “жамият”, “инсон”, “предметлар олами”нинг қонуниятларини, умумпредмет тизимида ишлаш усулларини акс эттириб, у предметнинг ички интеграциясини ифодалайди. Бу даражаларнинг ҳар бири метақобилият, метабилим, метафаолиятни шакллантиришга имконият яратади. Метафаолиятни шакллантириш учун қатор усул, технология ва ёндашувлар талаб этилади. Улар: ривожлантирувчи таълим, фикр юритиш педагогикаси, коммуникатив дидактика, эвристик таълим, мантиқий моделлаштириш ва ҳ.к. Метапредметли ёндашув ўқувчининг барча таълим турларини ўзлаштирганликларидан сўнг ўзининг ихтиёрий фаолиятини ташкил этиши ва бошқариши учун бирор ўқув предметига боғлик бўлмаган ҳолда ўз–ўзини, умумий дунёқараши ва умуммаданияти ривожланишининг бир бутунлигини таъминлайди. Метапредметлилик қонуниятларини амалга ошириш учун қуйидагилардан фойдаланиш мумкин: ўқув режасига мустақил ўқув предметларини киритиш; ўқув курсининг мазмунига метапредметли мавзуларни киритиш (масалан,“Информатика ва диалектика”, “Дунёдаги ахборий жараёнлар”, “Ахборот коммуникация технологияларининг функциялари” ва ҳ.к ); Эпистемотека (эпистемология–билим ва уни асослари ҳақидаги фан, у қуйидаги саволларга жавоб беради “Билиб олиш, тушуниб етиш мумкинми?”, “Буни қандай ўрганамиз”, “Нимани ўрганамиз” ва ҳ.к. ) –кичик ва катта ёшлилар учун илмий–ишлаб чиқариш комплекслари ва.ҳ.к. Метапредмет янги типдаги ўқув шакли ва предмети бўлиб у анъанавий ўқув предмети устида қурилади. Унинг асосини ўқув материалини интеграциялашган ҳолда акс эттирадиган фикр яратиш фаолияти ташкил этиб, бунинг учун метабилим, метақобилият, метафаолиятларни талаб этади. Педагогик таълим практикасида фикр яратиш фаолияти тарафдорларидан Ю.Г.Громыко В.В.Давидовни ривожлантириувчи таълим назариясининг давомчиларидан ҳисобланади. Ҳозирда у назарий фикр юритиш, ҳар томонлама қобилиятларни шакллантиришга йўналтирилганлиги билан аҳамиятли. Ўқувчилар ўқув курсларининг янги билимларини метапредметли ёндашув асосида ўрганишларидан уларнинг муаммоли вазиятларда фикр юритишлари, ғоя яратишлари вужудга келади. Метапредметлилик анъанавий ўқув предметларини ўқитувчи томонидан юқори савияда юқори даражада ўқитилишида амалга оширилади. Бу жараёнда ўқувчиларнинг метабилим ва метақобилиятлари шакллантирилади. В.Ю Громыко метапредмет сифатида “Билим”, “Белги”, “Муаммо”, “Масала”, кабиларни кўрсатиб ўтган бўлса, биз информатика ва ахборот коммуникация технологиялари соҳасида уларга қўшимча равишда метапредмет сифатида “Ахборот”, “Тармоқ”, “Дастур”, “Функция” кабиларни ҳам киритишимиз мумкин.

61

“Белги” метапредмети орқали ўқувчиларнинг ўрганилаётган материалнинг асосий қисмини схемалаштириш қобиляти шакллантирилади. Бу анъанавий ўқув предметларини кўпроқ тушунарли ҳолатда график тасвирлар ёрдамида тушуниб олишга ёрдам беради.Турли график тасвирлар орқали ўқувчилар аниқ мазмунни тафаккурда кўриш имкониятига эга бўладилар.

1–расм. “Белги” метапредметининг схематик тасвири.

Ўқувчиларга метапредметли тушунчаларни юқоридаги схемадагидек тушунтириш ўрганилаётган барча фанлардаги умумий хусусиятларнинг мавжудлиги, бундан эса фанлар аро интеграцияни тушуниб етишларига олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар. 1.Громыко Н. В., Половкова М. В. Метапредметный подход как ядро российского образования //Сборник статей для участников финала Всероссийского конкурса «Учитель года России – 2009». – СПб, 2009. – 30 с. 2.Громыко Н.В. "Метапредмет "Знание".– М., 2001.– 540с.

МATLAB DASTURIDA HISOBLASH ISHLARINI TASHKIL ETISH

Ibragimov B., Rajabov D. (Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti)

Yaqin kungacha foydalanuvchi o`zining matematik masalasini yechish uchun nafaqat matematikani bilishi balki kompyuterda ishlashni, kamida bitta dasturlash tilini bilishi va murakkab hisoblash usullarini o`zlashtirgan bo`lishi kerak bo`lar edi. Hozirda esa dasturlashni bila olmaydigan yoki xoxlamaydiganlar uchun tayyor ilmiy dasturlar majmualari, elektron qo`llanmalar va tipik hisob-kitoblarni bajarishga mo`ljallangan dasturiy vositalar bo`lgan – amaliy vositalar paketlari (AVP) mavjud.

62

Hozirgi kunda kompyuter algebrasining nisbatan imkoniyatli paketlari bu - Mathematica, Maple, MatLab, MathCAD, Depive va Scientific WorkPlace. Bulardan birinchi ikkitasi professional matematiklar uchun mo`ljallangan bo`lib imkoniyatlarning boyligi, ishlatishda murakkabligi bilan ajralib turadi. MATLAB sistеmasi - kompyutеrda turli yo’nalishdagi: mexanika, matematika, fizika, muxandislik va boshqaruv masalalarini yechish, turli xil mexanik, energetik va dinamik sistemalarni modellashtirish, loyihalash, tavsiflash va tahlil qilish masalalarining aniq, tеz, samarali hal etish uchun mo’ljallangan sistеma va turli xil sohali foydalanuvchilarga mo’ljallangan dasturlash tilidir. “MATLAB” so’zi inglizcha “Matrix Laboratory” so’zlarining qisqartirilgan ifodasidir. Dastlab, MATLAB paketi matrisali hisoblashlar, dasturlar kutubxonasi uchun qulay qobiq sifatida qo’llanilgan bo’lsa, hozirga kelib, ilmiy-texnikaviy dasturlash tili sifatida kompyuter algebrasi tizimlarining ilg’or vakillaridan biriga aylandi.

1.1 Matlab tizimi interfeysi. MATLAB tizimining asosiy oynasi quyidagicha ko’rinishda bo’lib, quyidagi bo’limlardan iborat: MATLAB ning ishchi varag’i tom ma’noda uch qismga bo’linadi: 1. Buyruqlarni kiritish maydoni – buyruqlar satridan tashkil topgan. Har bir buyruq satri >> simvoli(bu simvol avtomatik tarzda buyruqlar satrining boshida bo’ladi va uni yozish shart emas) bilan boshlanadi; 2. Buyruqlarni kiritish maydoni – buyruqlar satridan tashkil topgan. Har bir buyruq satri >> simvoli(bu simvol avtomatik tarzda buyruqlar satrining boshida bo’ladi va uni yozish shart emas) bilan boshlanadi; 3. Natijani chiqarish maydoni – kiritilgan buyruqlarni qayta ishlangandan so’ng hosil bo’lgan ma'lumotlar (analitik ifodalar, natijalar va xabarlar) ni o’z ichiga oladi; 4. Matnli izohlar maydoni - ro’y bеrgan xatoliklar yoki bajarilgan buyruqlarga izohlar, turli xaraktеrdagi xabarlar.

1.1- rasm. Interfeys oynasining ko’rinishi

Buyruqlar Enter tugmasini bosish (bir marta) orqali amalga oshiriladi. Dasturlashda shunday vaziyatlar bo'ladiki, bunda ifodani hisoblashda oraliq o'zgaruvchilarni kiritib(yoki ifodani qismlarga bo'lib) qadamma-qadam hisoblash mumkin. Yuqoridag misolni qaraymiz: >> x=0.2; >> y=-3.9; >> a=sin(4/3*pi*x)+exp(0.1*y);

63

>> b=cos(4/3*pi*x)+exp(0.1*y); >> c=sqrt(a/b)+(a/b)^(1/3) c = 2.0451 Murakkab hisoblashlarni amalga oshirish uchun masalan

87cos

85sin

83cos

8sin 4444 π

+π

+π

+π

ifodani buyruqlar satriga

>>combine((sin(pi/8))^4+(cos(3*pi/8))^4+(sin(5*p/8))^4+(cos(7*pi/8)) ^4) kabi kiriting va Enter tugmasini bosing. Natija

ans = 1.5000

Ifodalarda shakl almashtirishlar.Ifodalarda qavslarni ochib, ularning hadlarini ixchamlash expand(<ifoda>) buyrug’i bilan amalga oshiriladi:

>> syms x y z a b c d e >> P=(x+1)*(x-1)*(x^2-x+1)*(x^2+x+1) P = (x+1)*(x-1)*(x^2-x+1)*(x^2+x+1) >> P1=expand(P) P1 = x^6-1

Ko’phadlarni ko’paytuvchilarga ajratish uchun esa factor(<ifoda>) buyrug’idan foydalanamiz. Masalan:

>> factor(P1) ans = (x+1)*(x-1)*(x^2-x+1)*(x^2+x+1) >> factor(x^5-x^4-7*x^3+x^2+6*x) ans = x*(x-1)*(x-3)*(x+2)*(x+1)

Ifodalarni soddalashtirish simplify(<ifoda>) yoki simple(<ifoda>) buyrug’i bilan amalga oshiriladi.

Masalan: >> P2=(cos(x)-sin(x))*(cos(x)+sin(x)) P2 = (cos(x)-sin(x))*(cos(x)+sin(x)) >> simplify(P2) ans = 2*cos(x)^2-1

Bundan ko’rinib turibdiki hisoblash ishlarida shakl almashtirishlar bir qancha qulayliklarni keltirib chiqarmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Yusupbekov N.R., Muxitdinov D.P., Bazarov M.B. Boshqarish sistemalarini kompyuterli modellashtirish asoslari: O’quv qo’llanma.- Navoiy: «Navoiy Gold Servis».- 2008. - 184 bet. ПЕДАГОГИК ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ОРҚАЛИ ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ БИЛИМ ОЛИШЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ

Ибодуллаева О.Н., Казакбаева М.А.

(Навоий давлат педагогика институти)

Республикамиз мустақилликка эришгандан сўнг малакали мутахассислар тайёрлашга катта эътибор бериб келинмоқда. Таълим жараёнини педагогик ва ахборот технологиялардан фойдаланиш орқали ўқитишнинг муҳим элементларидан бири компьютерли ўргатувчи

64

дастурлардан фойдаланиб ўқитишдир. Компьютерли ўқитиш ўтган асрнинг 80–йиллардан эътиборан бошланган. Талабалар фақат матн тартибидагина ишлашни билишига қарамай, ўқув жараёнининг самарадорлиги кўтарилган. Талаба ўқув материални яхшироқ эсда қолдирган, ўқув жараёни тезлашган. Мультимедиа восита (матн, графика, анимация, товуш) ларини ишлаб чиқиш таълим самарадорлигини етарлича кўтарди. Бизга маълумки, бундан 3500 йил олдин Конфуций «эшитганимни ёдимдан чиқараман, кўрганимни эслаб қоламан, мустақил бажарсам тушуниб етаман», деган экан. Таълимда ахборот ҳамда педагогик технологияларни қўллаганда талаба эшитиш, кўриш, кўрганлари асосида мустақил фикрлаш имкониятига эга бўлади. Таълим жараёнида замонавий ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда дарсларни ташкиллаштириш учун маълум бир шарт–шароитлар мавжуд бўлиши лозим. Биринчидан, ахборот ресурслари бўлиши керак. Буларга: –шахсий компьютер; –проектор; –мультимедиа воситалари; –сканер (мураккаб схемалар ва чизмаларни, негатив плёнкадаги тасвирларни компьютерга ўтказиш учун); –рақамли фотоаппарат; –видеокамера (видео конференциялар ўтказиш ва яна бошқа мақсадлар учун); –принтер, нусха кўчирувчи қурилма (тарқатма материалларни қоғозга тушириш ва кўпайтириш ва яна бошқа мақсадлар учун) ва бошқа ресурслар киради. Таълим жараёнида талабаларнинг мустақил билим олишлари олдин ўтилган билимларни қайта эсга олиш учун уйга вазифалар бериб юбориш ва китобдан мураккаб бўлмаган мавзуларнинг бандларини мустақил ўқиб, мазмун ва моҳиятини ўзаро мулоқот ҳамда мунозара тарзида тушунтириб бериш орқали амалга оширилади. Талабаларнинг ўқув фаоллиги деганда, уларнинг билим, малака ва кўникма эгаллаши учун керакли ҳисобланган жисмоний ва ақлий ишларни маълум мақсад асосида онгли хоҳиш, ижодий ёндашув йўли билан бажаришлари тушунилади. Талабалар мустақил иш фаолиятини шакллантиришни уларнинг фаолликларидан ажратиб қолиш эмас, аксинча, улар органик биргаликда ўрганилади. Кўпгина мутахассислар фаоллик билан мустақилликни психологик ва педагогик жиҳатдан ўзаро алоқада эканлигини алоҳида таъкидлаб ўтганлар. Бизга маълумки, агар дарс машғулоти маъруза сифатида ўтилса, дарсда иштирок этаётган умумий талабанинг 5% игина мавзуни талаб даражасида ўзлаштириш имкониятига эга бўладилар, китоб устида мустақил ўқишда эса 10% имконият таъминланади. Агар мустақил ўқилган материаллар талабалардан баҳс, мунозара тартибида сўралса, китоб устида мустақил ўқитиш сифати ва мазмуни, шу асосда талабаларнинг ўзлаштириш даражаси 45–50% га ортар экан. Демак, машғулотлар маъруза тарзида эмас, балки талабаларнинг китоб устида мустақил ишлашларини ташкил этиб, ўрганилган мавзулар баҳс, мунозара асосида савол–жавоб йули билан ўтказилса, дарснинг ижобий таъсирчанлик қиммати шунча ошар экан. Мустақил фикрлаш ва англаш фақат инсонга хосдир. Ҳар бир инсон шахс сифатида шаклланар экан, у ўз кучи, қудрати ва билимини мустақил равишда ривожлантириб боради. Мустақил фикрлашни ривожлантириш ижтимоий–иқтисодий тараққиётнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи бўлганлиги учун, ўқитиш жараёнида талабаларнинг ижодий ва мустақил фикр юритишни кўникмаларини ривожлантириш зарур. Мустақил фикр юритиш муаммоли вазиятларни таҳлил қилиш, фаразларни илгари суриш, аввал ўзлаштирган билим, кўникма ва малакаларни янги вазиятларда қўллаб, янги билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш, ўз фикрини далиллаш ва ўқув топшириғини текшириб кўриш билан характерланади. Ривожлантирувчи таълим технологияси таълим–тарбия жараёнида, жумладан, дарсларда талабаларнинг мустақил равишда билим, кўникма ва малакаларини ривожлантиришда ҳамда таълим мазмунининг сифат кўрсаткичини таъминлашда

65

аҳамиятлидир. Бу технологиянинг асосий ғояси талабаларни ҳар томонлама ривожлантириш саналади. Мазкур технологиянинг асосий хусусиятлари: –талабаларни ўз билиш фаолиятининг субъектига айлантириб, мустақил фикр юритиш механизмини шакллантиради, ривожлантиради; –талабаларнинг ўқув–билув фаолияти юқори даражада ташкил этилиб, ўқитиш жараёнида билимларни таққослаш, умумлаштириш ва хулосалаш орқали ўрганиш устувор бўлади; –ўқитиш жараёнининг асосини талабаларнинг топшириқларни бажариш орқали вужудга келтириладиган мустақил фаолият ташкил этади. Анъанавий таълимда талабалар фаолияти пассив тингловчи сифатида ташкил этилиб, ёппасига ўқитиш назарда тутилса, замонавий педагогик технологияларга асосланган таълим–тарбия жараёнида талабаларнинг қизиқиши, қобилияти, эҳтиёжи, мотиви ҳисобга олинган ҳолда шахснинг ҳар томонлама ривожланишига замин тайёрланади. Хулоса шуки, ўқув жараёнида “Биламан. Билишни хоҳлайман. Билиб олдим”, “Чархпалак”, “Бумеранг”, “Зинама–зина” ва шунга ўхшаш технологиялар ва “Заковат”, “Интелектуал ринг” телеўйинларидан андоза олиб мунтазам ўтказилиб турилса, талабаларнинг турли мавзуларни ёдда сақлаб қолиш, сўзлаб бериш, ўз фикрини эркин ҳолда мустақил баён қилишга, қисқа вақт ичида кўп топшириқларни бажаришларига ҳамда уларни баҳолашга эришиш мумкин.

CУЮҚЛИКЛАР ТУЗИЛИШИНИ ЎРГАНИШДА КИМЁ ФАНИНИНГ РОЛИ

Жумаев Т., Жуманов Ш., Бўронов Э. (Қарши давлат университети)

Моддалар тузилиши мураккаб бўлиб, 4 хил агрегат ҳолатда бўлади. Ҳар бир агрегат ҳолат ўзига хос тузилишга, хоссаларга эга. Моддаларнинг ички тузилишини тўғридан–тўғри билиб бўлмайди. Шунинг учун моддалар тузилишини замонавий экспериментал методлардан бири акустик спектроскопия методи ёрдамида ўрганиш мумкин ва олинган натижаларни кимёвий методлар ёрдамида анализ қилиш мумкин. Бу методда ультратовушлардан фойдаланилади.Частотаси 20000 Гц дан юқори бўлган товуш тебранишларига ультратовушлар дейилади. Ультратовушлар тескари пъезоэлектрик эффект ҳодисаси ёки магнитострикция методи ёрдамида ҳосил қилинади. Ультратовушлар суюқлик орқали ўтказилганда, уни ютилган энергияси ҳисобланиб, олинган натижалар анализ қилинди. Ҳосил бўлган ультратовушлар суюқлик орқали ўтказилиб, суюқлик ичида юз берадиган молекуляр ҳодисалар ўрганилди. Бунда ультратовушнинг ютилиш энергияси ҳисобланди, яъни ультратовушни ютилиш коэффициентини частотага, температурага, концентрацияга боғлиқлиги анализ қилинди. Икки атомли суюқликларни, яъни 113–ва 114–бутандиолларнинг молекуляр тузилишини акустик спектроскопия методи ёрдамида ўрганиб, уларнинг сувдаги ва нормал бутанолдаги аралашмалари ҳам ўрганилди. Натижада 610− секунддан 1210− секундгача вақт оралиғида юз берадиган жараёнлар текширилди. Олинган экспериментал натижаларни мувозанатда бўлмаган термодинамика нуқтаи назаридан анализ қилдик[1]. Олинган натижаларга кўра, релаксацион параметр A , релаксация кучи psε бутандиолларда температура ортиши билан камаяр экан. 1/ ≈sv ηη амалда температурага боғлиқ эмас экан.

Релаксация вақти psτ температура ортиши билан камаяди.

Релаксаци кучи psεтемпература ортиши билан камайиб боради, бу суюқ диоллар

учун молекулалараро водород боғланиш О–Н...О ни ўзгаришига олиб келади. Температура

66

ортиши билан молекулалараро водород боғланишнинг ўзилиши ва яна қайта боғланиш юзага келар экан. Водород боғланиш ва релаксация кучи О–Н...О камайиб борар экан. 1,3– ва 1,4–бутандиолларда температура ўзгариши билан диолларнинг конформацияси ҳам ўзгарар экан. Бундан ташқари диол молекулалари молекулалараро С–Н...С, С–Н...О боғланишларни ҳосил

қилар экан. Бу метод ёрдамида О–Н...О водород боғланишни энергияси молькж /106 ÷ ,

С–Н...С, С–Н...О боғланишлар учун 62÷

кж/моль эканлиги аниқланди. Иссиқлик ҳаракати туфайли бир ёки икки О–Н...О боғланиш ҳосил бўлиши ёки узилиши мумкин.

Релаксация жараёнлар назариясига кўра [1,2], релаксация вақти psτ ва жараёнларнинг тезлик константалари орасида қуйидагича боғланиш мавжуд:

)1(1111 Kkkkpt +=+= −−

−τ (1) ёки

)( pspspt t εττ += (2) қаерда:

RTSH

kk МВСМВС Τ∆−∆

==Κ −

−

l1

1 (3)

−Κ жараёнларнинг мувозанат константаси.

МВСH∆ ва МВСS∆ – битта молекулалараро О–Н...О водород боғланиш ҳосил

бўлишдаги энтальпия ва энтропия молькжНМВС 22−=∆ ,

мольжSМВС 28−=∆

ИК

спектроскопия методи ёрдамида аниқланган. Юқоридаги натижалардан фойдаланиб, тўғри ва тескари жараёнлар учун тезлик константаларини ва иссиқлик эффектини аниқлаш мумкин.

)1(/)ln(T

dTkRdH Н −=∆ (4)

формуладан фойдаланиб, диоллар учун иссиқлик эффекти ҳисобланди. Адабиётлар:

1.Шахпаронов М.И. Механизмы быстрых процессов в жидкостях.–Москва, Высшая школа, 1990г. 2.Физическая акустика /Под.ред. У.Мезона.–Мир, 1968, Т. I,Ч.А.

ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ КАК СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ И ТВОРЧЕСКОЙ АКТИВНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Жумаева Ф.Р., Салохожаева Ф.

(Навоийский государственный педагогический институт)

Забота о молодом поколении, его нуждах и интересах является приоритетом политики нашего государства, ибо без всесторонне образованного, гармонично развитого молодого поколения невозможно построение великого государства. Ведь именно сегодняшней молодежи предстоит в самом недалеком будущем решать кардинальные задачи. Не случайно, поэтому 2014 год объявлен в нашей республике «Годом здорового ребёнка» и соответственно принята Государственная программа, в которой изложен целый комплекс мер по созданию в стране необходимых возможностей и условий для воспитания здорового, гармонично развитого поколения, реализации молодежью своего творческого и интеллектуального потенциала, формированию юношей и девушек нашей страны всесторонне развитыми личностями, в полной мере отвечающими требованиям ХХI века.

67

Инновационные технологии в процессе обучения построены на ведущих педагогических принципах. Это: гуманистический, демократический характер обучения и воспитания, приоритет общечеловеческих ценностей и ценностей национальной культуры, развитие самостоятельности учащихся, их творческой активности, идея педагогического сотрудничества, компьютеризация, индивидуализация и дифференциация обучения и др. Исходя из этого определяется содержание и структура урока, формы и методы его проведения. Так, при введении нового учебного материала используются формы лекции, доклада, репортажа, телепередачи; при закреплении, обобщении и систематизации материалов целесообразно организовать уроки–аукционы, тренинги, диспуты, инсценировки, викторины, интеллектуальные турниры; на этапе проверки и коррекции знаний плодотворны уроки «Что? Где? Когда?», творческие зачеты, эссе, семинары, защита рефератов и т.п. В современной педагогической практике разработаны и применяются десятки новых стратегий, методов и приёмов обучения и воспитания. Назовем основные группы. 1.Инновационные методы, способствующие образовательной мотивации, т.е. ориентированные на актуализацию имеющихся знаний, пробуждению интереса к получению новой информации, такие как: ключевые термины, кластер, мозговой штурм, перепутанные логические цепи, фиксирующие и проблемные вопросы, обмен мнениями и информацией, большой и малый круги. 2.Инновационные методы, способствующие осмыслению новой информации, т.е. ориентированные на активное получение информации, соотнесение нового с уже известным, продвинутая лекция, стратегия коллективного обучения «зигзаг», совместный поиск, инсерт (метод пометок), дебаты. 3.Инновационные методы, способствующие размышлению обучающихся, т.е. ориентированные на суммирование и систематизацию новой информации, выработку собственного отношения к изучаемому материалу и формулирование проблем для дальнейшего продвижения в информационное поле. Это приемы типа: синквейн, категориальный разбор, трехступенчатое интервью, аргументированное эссе, круглый стол и т.п. Итак, что мы развиваем? И как? 1.Что развиваем? •Во–первых, ребенок должен стать активным действующим лицом в учебном процессе и ему должна быть дана возможность активно взаимодействовать с другими детьми. •Во–вторых, мы стремимся к достижению практического результата, т.е. язык должен использоваться в коммуникативных целях, позволяющих что–то узнать, совместно выполнить, открыть что–то новое и т.д •В третьих, они должны научиться четкому распределению обязанностей в группе, планированию совместной работы, ответственности за результат совместной деятельности. 2.Как мы это делаем и что получаем? •В старших классах часто выбираем для достижения этих целей метод проектов, так как он позволяет добиться всего перечисленного. •Поскольку проекты все в основном групповые, мы этим обеспечиваем на уроках работу в группе. •Так как практически все проекты, которыми ребята занимались в последние два года, были исследовательскими, все участники проектной работы получили хорошие навыки работы с источниками информации и навыки обработки данных. Эта работа является очень хорошей методикой для развития навыков презентации. Она развивает умение вести дискуссию и отстаивать свою точку зрения, навыки монологической речи, умение уверенно держать себя во время выступления. Кроме того, дети учатся оценивать работы своих товарищей. 3.О методических особенностях данной работы.

68

В организации проектной работы мы придерживаемся нескольких существенных принципов. Основные из них: •Принцип индивидуального усилия ребенка. Не секрет, что часто проектная работа является в большей степени результатом совместной деятельности учителя и родителей. В нашем случае такой подход исключен, так как большая часть работы ведется ребенком на глазах у педагога, но самостоятельно. •Принцип творческого подхода. Мы полностью исключаем реферативность работы. Каждый источник, использованный в проектной деятельности, должен быть творчески переработан и осмыслен автором исполнения проекта. •Принцип установления аналитико–синтетических связей между разными видами информации. Какими бы источниками ребенок ни пользовался бы – видео, аудио, числовыми, текстовыми – он должен провести анализ и синтез материала, и выдать в конечном итоге текст, основанный на всем освоенном. Мы считаем, что все три упомянутых принципа помогают нам подойти к формированию социокультурной компетенции, так как развивают не только учебные, но и социальные умения и навыки участников проектной деятельности.

Список литературы: 1.Фарберман Б., Джумабаева Ф. Педагогическая технология: пути освоения. – Т., 2003. – 46 с. 2.Олешков М.Ю. Педагогическая технология: проблема классификации и реализации//Профессионально–педагогические технологии в теории и практике обучения: Сборник научных трудов. – Екатеринбург: РГППУ, 2005. – С. 5–19. 3.Полат Е.С., Бухаркина М.Ю., Моисеева М.В., Петров А.Е. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования: Учеб. пособие. – М., Академия, 2000.

БИОЛОГИЯ ТАЪЛИМИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ

Жумaбoев Б.Е., Мaликoвa A.Р.

(Навоий давлат педагогика институти)

Кaдрлaр тaйёрлaш миллий дaстурининг иккинчи бoсқичидa ўқитиш сaмaрaдoрлиги вa сифaтини oширишгa эътибoр бeриш мaқсaдидa зaмoнaвий ўқитиш вoситaлaридaн фoйдaлaниш лoзимлиги тaъкидлaб ўтилгaн. Шу тaлaблaр aсoсидa таълим тизими тубдан ислоҳ қилинмоқда Таълим мазмуни бойитилиб, уни ўқитиш самарадорлигини ошириш буйича турли иннавацион восита ва усуллардан фойдаланилмокда. Шунингдек биология таълимида ҳам ўзлаштирилиши қийин бўлган фан мавзуларни ахборот технологиялари оркали етказиб берилиши юқори самара беради Масалан: оқсил биосинтезида кечадиган жараёнларни, ДНК, РНК синтезида ядрода ва ҳужайрада кечадиган ўзгаришларни, осонроқ ва яхши тушуниш учун ҳозирги кунда яратилган турли хил видеороликлар ва электрон дарсликлар яхши самара бермокда. Ботаника дарсларида ўсимлик органларининг тузулиши ва функциялари: илдизнинг сувни шимиши, пояда моддаларнинг харакатланиши, баргларда трансляция ва фотосинтез жараёни анимацион ёки мултимедияли усулларда намойиш қилинса ўқувчиларнинг тушуниши ва ўзлаштириш самарадорлиги юқори кўрсатгичга етади. Зоология дарсларида микроскопик ҳайвонлар тузилиши ва ҳаёт кечириши, кўпайиши ва ривожланиши ахборот технологиялари орқали ўқувчиларга етказиб берилса таълим сифати янада ортади. Анатомия дарсларида қон айланиши системаси, юрак тузилиши ва ишлаши, қон ва тўқималар ўртасидаги моддалар алмашунуви каби муҳим тушунчалар ахборот технологиялари воситаларисиз ўзлаштирилиши анча қийин эканлиги ҳеч кимга сир эмас.

69

Биологиянинг бошқа фан бўлимлари ҳам шунингдек ҳужайранинг тузулиши унинг органоидлари ҳужайрада кечадиган барча жараёнлар ҳозирги кунда анимацион ишланмалари яратилиб таълим жараёнида қўлланилиб келинмокда. Жумладан Навоий давлат педагогика институти Умумий биология кафедрасида барча фанлардан электрон дарсликлар яратилган бўлиб, дарс машғулотларида улардан ўқитувчилар самарали фойдаланиб келмокдалар. Бундан ташқари бажарилиши қийин ва хавфли бўлган лаборатория машғулотлари ахборот технологиялари воситасида виртуал лабораториялар орқали ташкил қилинади. Электрон дарсликлар ҳoзирги вaқтдa бaрчa ўқув юртлaри aмaлиётигa жaдaл рaвишдa кириб кeлмoвдa (кoдoскoп, прoекторлaр, кинoaппaрaтлaр, ўқув тeлeвидeнияси, видeoплaстинкaлaр вa видeoмaгнитoфoнлaр, шунингдeк, кoмпютeр дисплeйлaри). Электрон дарсликлар нaфaқaт билимлaрни бeриб қoлмaй, бaлки улaрни нaзoрaт қилиш, мустaҳкaмлaш, тaкрoрлaш, умумлaштириш, систeмaлaштириш, яъни бaрчa дидaктик функциялaрни мувaффaққиятли бaжaриш имкониятига эга. Электрон дарсликлардaн ўқув жaрaёнидa фoйдaлaниш қуйидaгилaрни тaъминлaйди; ўқувчилaргa ўргaнилaётгaн ҳoдисa, жaрaёнлaр ҳaқидa тўлиқ вa ишoнчли мaълумoтлaр бeрaди, ўқув жaрaёнидa кўргaзмaлиликнинг рoлини oширaди, ўқувчилaрнинг истaк вa қизиқишлaрини қoндирaди, ўқитувчини ўқувчилaрнинг билим, кўникмa вa мaлaкaлaри ҳaмдa бoшқa ишлaрини нaзoрaт қилaди, мулoқoт сaмaрaдoрлигини oширaди, нaзoрaтни тўлиқ вa систeмaли тaшкил eтиш ҳaмдa ўзлaштиришни тўғри бaҳoлaшгa имкoн бeрaди. Электрон дарсликлар дaрсдa янги мaтeриaлни тушунтиришдa ўқувчилaр учун ҳaм ўқитувчининг дaрсгa тaйёргaрлик кўриш жaрaёнидa ҳaмдa бeвoситa дaрсдa ишлaш дaвoмидa ҳaм aҳaмиятлидир.

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МУСТАҚИЛ ИШЛАРНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ

Ганиев Ф. С., Юсупов А. А., Қурбаниёзов С. Х., Жабборов И., Пармонов Ж.

(Самарқанд ДУ)

Юксак илмий техник тараққиёт шиддат билан давом этмоқда. Тараққиёт таълим жараёнининг мазмун ва усулларига ҳам таъсир кўрсатмоқда. Анъанвий ўқитишнинг ижобий элементларидан фойдаланиш билан биргаликда замонавий усулларда ўқитиш зарур бўлмоқда. Бугунги кунда илмий техник тараққиёт туфайли ҳар бир фанга тегишли шу даражада кўп илмий маълумотлар тўпланганки уларни анъанвий ўқитиш усуллари ёрдамида расмий ўқитиш усуллари дастурларда ажратилган соатлар ҳажмида билим олувчига етказишнинг иложи йўқ. Иккинчи томондан бир қисм билимлар эскирмоқда, янги мутахасисликлар олиш зарурати ҳам туғилмоқда. Замонавий мутахассисга қўйилган талаблар ошиб бормоқда. Бугунги мутахассис рақобатбардош бўлиши учун ўз фанининг асосларини чуқур билган ҳолда унинг сўнги янгиликларидан, ечилмаган муаммоларидан ва бу муаммолар ечимининг амалий аҳамиятидан хабардор бўлиши, электрон воситалар ва интернет тизимидан фойдалана олиши, чет тилларни билиши, фанлар интегратцияси, замонавий фанлар йўналишлари бўлган нанотехнология, синергетика, андрогегика, микромеханика, юқори босим физикаси, космик тиббиёт ва бошқалардан хабардор бўлиши лозим. Юқорида айтилганлардан келиб чиқадики, бугунки кунда бўлажак мутахассис чуқур билим ва кўникмаларни эгаллаш учун мустақил равишда кўп ишлаши зарур. Кейинги йилларда Республикамизда таълим соҳасида олиб борилаётган ислохатлар хамда замон талабидан келиб чиққан ҳолда билим олишнинг мустақил таълим шаклига ката эътибор берилмоқда. Ўқув ишчи дастурларида мустақил ишлар учун ажратилган соатлар ҳажми ҳам асосан ана шу мақсадга йўналтирилган. Билим олувчини таълим–тарбиянинг ҳамма погоналарида мустақил билим олишга, ижодий, танқидий ва мантиқий фикрлашга ўргатиш, анъанавий дарсликлар билан биргаликда, оммавий ахборот воситалари, ҳар хил

70

журналлар, газеталар, радио, телевидение ва бошқа воситалар орқали билим олиш усулларидан хабардор қилиб бориш зарур. Бу борада мотивацияни шакллантириш катта рол ўйнайди. Мотивация деганда билим олиш ва ҳунар ўрганишга ҳаракат қилиш ҳамда фаолликни оширишга ундайдиган сабаблар тушунилади. Мотивация заруратдан, эҳтиёждан келиб чиққан ҳолда керакли билим ва маълумотларни эгаллш, ҳунар ўрганиш учун ҳосил бўлган истак билан боғлиқдир. Таълим–тарбия соҳасида мотивацияни шакллантириш замонавий педтехналогиянинг муҳим масаласи ҳисобланади. Замонавий ўқитиш педагогикасида мотивация ташқи ва ички мотивацияга бўлинади. Биринчиси педагоглар, ота–она, жамият ва табиатдаги ҳодисалар таъсирада шаклланади. Ички мотивация мустақил билим ва ҳунар ўрганишда жуда муҳимдир. Ички мотивация эҳтиёж, истак, тақлид ва ҳавас туфайли ҳосил бўлиши мумкин. Чунки билим олувчининг ўзи бирор нарсани хохласа ва бунга эришиш жараёнида ички илҳомлантирувчи куч ҳосил бўлса, натижа самарали бўлади. Ўқитилаётган фаннинг замонавий мавқеига қараб ҳам мотивацияни шакллантириш мумкин. Синергетика асосларидан фойдаланиш ҳам таълим жараёнининг сифат ва самарадорлигини оширишга кенг имконият яратади. Синергетиканинг ўз–ўзини ташкил қилиш ғояси таълим соҳасида мустақил билим олишни англатади. Жонли ва жонсиз табиатда бўладиган жараёнларнинг ўзаро боглиқлиги ғояси асосида айтадиган бўлсак, таълим–тарбия жараёни кўп қисмлардан иборат бўлган ва бир–бирига боглиқ тизимдир. Унинг асосий бўғинлари оила, боғча, мактаб, лицсей, коллеж, олий таълим даргоҳлари, маҳалла ва таълим даргохларидаги шароитлар, моддий техник база, малакали кадрлар билан таъминланиш, ижтимоий–иқтисодий шароитлар ва бошқалардан иборатдир. Табиийки, бу бўғинларнинг бирортасида йўл қўйилган камчилликлар унинг бошқа қисмларига ҳам таъсир кўрсатади. Ўз навбатида бундай таъсирлар бўлажак кадрларнинг ва жамиятнинг шаклланишига таъсир кўрсатади. Мустақил ишларни ташкил қилишда мавзуларни тўғри танлаш, мавзунинг долзарблиги, адабиётлар билан таъминланиши, оммавий ахборот воситаларидан фойдаланиш, илмий–услубий маслаҳатлар бериш, натижаларни семинарларда муҳокама қилиш ҳамда хулоса қилиб илмий–услубий ва оммабоп мақолалар ёзиш муҳим ахамиятга эга. Ўқитувчи томонидан бериладиган уй вазифалари ва топшириқларнинг бажарилиши ҳам мустақил таълим олишнинг бир кўринишларидан иборат. Уй вазифасининг ҳажми ўтиладиган фан материалининг хусусиятидан келиб чиққан ҳолда ўқитувчи томонидан белгиланиши керак. Таъкидлаш лозимки фанларнинг замонавий йўналишларига тегишли адабиётларнинг етишмаслиги сезилмоқда. Мавжуд дарсликлар ва ўқув қўлланмаларнинг ҳаммаси ҳам мазмун, мундарижа, баён этиш услуби, расмларнинг танланиши бўйича талабларга тўлиқ жавоб беради деб бўлмайди. Дарсликларда фаннинг ҳар бир бобини табиий ва техник жараёнларни акс эттирувчи содда иборалар билан баён этиш масадга мувофиқдир. Хулоса қилиб айтганда, мустақил билим олишга ўрганиш замон талабидир, уни юқори даражада бажариш таълим жараёнининг муҳим омилидир.

АХБОРОТЛАШГАН ЖАМИЯТ ҚУРИШ

Бойполвонов Б. (Қарши муҳандислик–иқтисодиёт институти)

Ахборот жамиятнинг моддий ва технологик негизини, компьютер техникаси ва компьютер тармоқлари, ахборот технологиялари, телекоммуникация алоқалари асосидаги турли хил тизимлари ташкил этади. Ахборот жамияти–кўпчилик ишловчилари ахборот, айниқса унинг олий шакли бўлмиш билимларни ишлаб чиқариш, сақлаш, қайта ишлаш ва амалга ошириш билан банд бўлган жамиятидир.

71

ХХ аср охирларида илғор мамлакатларда фан ва техника ривожланишининг реал амалиётида назариётчилар яратган ахборот жамияти манзарасининг чизғилари секин–аста намоён бўлди. Бутун дунё маконининг электрон квартира ва коттежларида яшовчи кишилар ягона компьютерлашган ва ахборотлашган жамиятга айланиши кутилмоқда. Исталган турар жой турли электрон ускуналар ва компьютерлашган мосламалар билан жихозланади. Одамлар фаолияти асосан ахборотни қайта ишлашга қаратилади, моддий ишлаб чиқариш эса машиналарга юкланади. Ахборот жамиятига ўтишда компьютер ва телекоммуникация ахборот технологиялари негизида янги ахборотни қайта ишлаш саноати юзага келади. Бир қатор олимлар ахборот жамиятига хос хусусиятларни қўйидагича кўрсатадилар: –ахборот инқирози муаммоси хал этилди, яъни ахборот мўл–кўллиги ва ахборот тақчиллиги ўртасидаги зиддият ечилди; –бошқа захираларга қиёсланганда ахборот устуворлиги таъминланди; –ривожланишнинг асосий шакли ахборот иктисодиёти бўлади; –энг янги ахборот техника ва технологиялари ёрдамида автоматлаштирилган холда билимларни сақлаш, қайта ишлаш ва фойдаланиш жамияти шаклланади; –ахборот технологияси инсон ижтимоий фаолиятининг барча сохаларини қамраб олиб, умумийлик хусусият касб этмокда; –бутун инсоният цивилизациясининг ахборот бирлиги шаклланмокда; –замонавий ахборот воситалари ёрдамида ҳар бир инсоннинг бутун цивилизация ахборот захираларига эркин кириши амалга ошди. Ижобий томонлардан ташқари, салбий оқибатлар ҳам олдиндан кўрилган: а)ахборот технологиялари одамлар ва ташкилотларнинг шахсий хаётига таъсир этиши; б)сифатли ва ишончли ахборотни танлаш муаммоси мавжудлиги; в)кўпгина одамларнинг ахборот жамияти муҳитига мослашиши қийинлиги. “Ахборот элитаси” (ахборотларни қайта ишлаш билан шуғулланувчи кишилар) ва истеъмолчилар орасида муаммолар вужудга келиши хавфи. Ҳозирги пайтда ахборотни қандай тушуниш хақида қуйидагича нуқтаи назарлар юзага келган: Ахборот–иқтисодиётининг барча тармоқлари истеъмол этувчи заҳира бўлиб, энергетика ёки фойдали қазилмалар заҳиралари каби ахамиятга эга. Жамият ривожлангани сари иқтисодиёт, фан, техника, технология, маданият, санъат, тиббиёт кабиларнинг турли масалалари хақидаги мавжуд маълумотлар, ахборот заҳираларидан фойдаланишни ташкил этиш интеллектуал ва иқтисодий хаётга тобора кўпроқ таъсир кўрсатмокда. Ахборот–фан ва техника ривожланиши натижалари хақидаги маълумотлар, билимлар йигиндисидир. Бошқача айтганда, ахборот, мазкур талқинга биноан, фан–техника фаолияти ахборот хизмати тизимининг маълумот махсули ва “хом–ашё”сидир. Ахборот–ахборот хизмати тизимларида фан–техника фаолияти ва турли сохаларда кадрлар тайёрлашни шакллантирувчи махсулотлар йигиндисидир, яъни ахборот захираларини ишлаб чиқариш ва истеъмол этиш фақат жамиятнинг интеллектуал хаёти билан чекланади. Куриниб турибдики, бу талқинлардан биринчиси энг тулиқ, ахборот жараёнлари кўп қирралигини қамраб олувчи тушунчани бермоқда. Чиндан ҳам, ахборот жамият ва инсон фаолиятининг барча сохаларига кириб бормоқда. Ахборот заҳиралари–алоҳида ҳужжат ва алоҳида ҳужжат тўплами, ахборот тизимлари кутубхона, архив, фонд, маълумотлар банклари, бошқа ахборот тизимларидаги ҳужжатлар ва ҳужжатлар тўпламидир. Ахборот технологиялари турлари–Маълумотларни қайта ишлашнинг ахборот технологиялари яхши тузилмалашган вазифаларни хал қилиш учун мўлжалланган, уларга кура зарур кириш маълумотлари мавжуд. Бу технология бошқарув меҳнатининг айрим майда, доимо такрорланувчи операцияларни автоматлаштириш мақсадларида малакали

72

ходимларнинг операциявий фаолияти даражасида қўлланади. Шу боис ахборот технологиялари тизимларини бу даражада қўллаш ходимлар мехнати самарадорлигини оширади, уларни майда операциялардан озод этади,

ЭКОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА МУАММОЛИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН

ФОЙДАЛАНИШ

Баҳромов И.З., Ҳасанов Н.Ҳ. (Навоий давлат педагогика институти)

Ўзбекистон Республикаси Мустақилликни қўлга киритгандан сўнг мамлакат ҳаётининг барча жабҳаларида шу жумладан халқ таълимининг ҳам ҳамма бўғинларини ислоҳотлар қамраб олди. Ислоҳотлардан кўзда тутилган мақсад, яъни шу куннинг долзарб масалаларидан бири таълим самарадорлигини ошириш, мазмунини, сифатини яхшилиш, пировард натижада уни жамият ижтимоий–иқтисодий, илмий–маърифий ривожланишига хизмат қилдиришдан иборат. Ўрта махсус ва касиб–ҳунар таълим муассасалари таълим жараёнида салмоқли ўрин эгаллаган муаммоли (ақлий хужум) дарс, мунозарали (илмий мунозарали ва эркин фикрлаш) дарслари муаммоли таълим технологияларига мисол бўлади. Мазкур дарсларнинг ўзига хос жиҳати дарс давомида вужудга келтирилган муаммоли вазиятларга асосланади. Муаммоли таълим дейилганда, ўқитувчи раҳбарлигида муаммоли вазият вужудга келтирилиб, мазкур муаммо ўқувчиларнинг фаол мустақил фаолияти натижасида билим, кўникма ва малакаларни ижодий ўзлаштириш ва ақлий фаолиятни ривожлантиришга имкон берадиган таълим жараёнини ташкил этиш назарда тўтилади. Муаммоли таълимнинг муваффақияти қуйидаги омилларга боғлиқ; 1.Ўқув материалини муаммолаштириш: 2.Ўқувчиларнинг билиш фаолиятини фаоллаштириш; 3.Таълим жараёнини ўйин, меҳнат фаолияти билан уйғунлаштириш; 4.Ўқитувчи томонидан муаммоли методлардан ўз ўрнида ва самарали фойдаланиш кўникмасига эга бўлиш; 5.Муаммоли вазиятни ҳал этиш юзасидан муаммоли саволлар занжирини тузиш ва мантиқий кетма–кетликда ўқувчиларга баён этиш. Муаммоли дарсларда ўқитувчининг фаолияти, аввало мавзу мазмунидан келиб чиққан ҳолда ўқув муаммоларини аниқаш, муаммоли вазиятлар тизимини яратиш, ўқувчилар олдига ўқув муаммоларини юқори илмий ва методик савияда қўйиш, дарсда мазкур ўқув муаммоларидан самарали фойдаланишга эришиш, ўқувчилар фаолиятини муаммоларни ҳал этшига йўналтиришдан иборат бўлади. Ўқитишнинг бу усули ўқувчини мустақил фикирлаш ва изланишга йўналтиради. Биз тадқиқотларимизда номутахассис гуруҳларда ўтиладиган экология фанининг ўзлаштириш самарадорлигини ҳамда курс якунида талабаларни фанга бўлган қизиқишларини аниқлаш мақсадида муаммоли дарсларни ташкил этдик. Бунда якуний дарсларимизда ҳозирги кундаги саккизта глобал экологик муаммо эълон қилиниб, талабалардан мазкур муаммолардан ўзларига қизиқ бўлганини танлаш сўралди. Ҳар бир талаба ўзи танлаган мавзуни (яъни глобал экологик муаммолардан бирини) ўтилган дарслардан фойдаланиб ҳозирги кундаги ҳолати ва унинг келажакдаги оқибатларини ёритадилар ҳамда хулоса қисмида шу экологик муаммони ҳал этиш бўйича ўз таклиф ва мулоҳазаларини баён қиладилар. Мазкур тадқиқот натижасида ўқувчилар қайси экологик муаммони энг долзарб деб ҳисоблашлари умумий ўқувчилар фоизидан билиш мумкин (160 та ўқувчидан 35% атмосферанинг ифлосланишини, 27% чучук сув муаммосини ва 20% аҳоли сонининг ортиши муаммоларини ёзганлар). Демак ҳар бир ўтиладиган фан якунида ёки айнан бир мавзу доирасида ўқувчиларни муаммоли илмий ва ижодий изланишга йўналтириш орқали уларни мустақил изланишига эришиш мумкин.

73

ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ ОПРЕДЕЛЯЮЩИЕ МЕТОДИЧЕСКУЮ КОМПЕТЕНТНОСТЬ ПРЕПОДАВАТЕЛЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО

ОБРАЗОВАНИЯ

Ашурова С. Ю., Уматалиева К. Т. (Институт повышения квалификации и переподготовки кадров системы среднего

специального профессионального образования) Одна из основных требований системы образования сегодня это подготовка высококвалифицированных кадров, данная задача сегодня непосредственно возложена на педагога. Необходимо точно понимать, что педагог должен обладать знаниями и навыками, отвечающими требования XXI века. Именно поэтому педагогу необходимо быть профессиональнно компетентным. Содержание профессиональной компетентности педагога определяется квалификационной характеристикой. Она представляет собой нормативную модель компетентности педагога, отображая научно обоснованный состав профессиональных знаний, умений и навыков. Квалификационная характеристика–это по существу свод обобщенных требований к педагогу на уровне его теоретического и практического опыта. Условно отделяя профессиональную компетентность от других личностных образований, мы имеем в виду, что усвоение знаний (накопление информационного фонда)–не самоцель, а необходимое условие для выработки «знаний в действии», т. е. умений и навыков–главного критерия профессиональной готовности. Педагогические умения–это совокупность последовательно развертывающихся во внешнем или внутреннем плане педагогических действий, часть из которых может быть автоматизирована (навыки), направленных на решение задач развития гармоничной личности и основанных на соответствующих теоретических знаниях. Такое понимание сущности педагогических умений имеет прямой выход в практику подготовки педагога. К настоящему времени сложилось несколько подходов к классификации педагогических умений. Их можно свести в три большие группы: по педагогическим функциям; по постановке и решению разного класса педагогических задач; по этапам управления педагогическим процессом. Однако чаще исследователи идут по пути механического противопоставления умений знаниям и конкретным воспитательным задачам, руководствуясь такой формулой, как «умение–знание в действии». В результате и в теории, и на практике оказываются независимыми довольно большие группы умений (например, по осуществлению эстетического, нравственного, физического воспитания). Такой подход возможен, но нерационален. Вот почему в педагогике все более утверждается мысль о целесообразности разграничения наиболее общих, так называемых интегральных, или «сквозных», умений, которые являются неотъемлемым компонентом деятельности педагога любой специальности при организации любого вида деятельности детей, и частных умений. Дело в том, что стремление обойти общие умения всегда остается безуспешным, а перечень частных умений доходит до нескольких десятков и даже сотен. Ограниченное соединение различных подходов к обоснованию состава педагогических умений диктует логику построения модели профессиональной компетентности педагога от наиболее общих к частным умениям. Такими наиболее общими умениями являются умения педагогически мыслить и действовать, теснейшим образом связанные с умениями подвергать факты и явления теоретическому анализу. Объединяет эти умения то, что в их основе лежит процесс перехода от конкретного к абстрактному, который может протекать на интуитивном, эмпирическом и теоретическом уровнях. Умение ставить педагогические задачи, связанные с «переводом» содержания объективного процесса социализации в конкретные задачи обучения и воспитания: изучение личности и коллектива с целью определения уровня их подготовленности к активному овладению новыми знаниями, отражению педагогических воздействий и проектирование на

74

этой основе развития коллектива и отдельных учащихся; выделение комплекса образовательных, воспитательных и развивающих задач, их конкретизация и определение доминирующей задачи. Умение программировать способы педагогических взаимодействий позволяет построить и привести в движение логически завершенную педагогическую систему: комплексное планирование образовательно–воспитательных и развивающих задач; обоснованный отбор содержания образовательного процесса; оптимальный выбор форм, методов и средств его организации. Умение выполнять педагогические действия предполагает выделение и установление взаимосвязи между компонентами и факторами воспитания и обучения, приведение их в действие: создание необходимых условий (материальных, морально–психологических, организационных, гигиенических и др.) осуществления образовательного процесса; развитие деятельности обучающегося, превращающей его из объекта в субъект педагогического процесса; организация и развитие совместной деятельности; обеспечение связи учебного заведения с окружающей средой, регулирование внешних непрограммируемых воздействий процесса, умение его построить, привести в движение.

ИННОВАЦИОН ДАСТУРИЙ–ДИДАКТИК МАЖМУАЛАР–ТАЪЛИМ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА

1Ашурова Д. Н., 1Жумаев С. С., 2Саксонова Ш. С. (1–НДПИ, 2–“Истиқлол” саноат касб–ҳунар коллежи)

Tаълим ва ишлаб чиқариш соҳасини компьютерлаштириш ва шу соҳаларда информацион технологияларни ривожлантириш ҳақида кўплаб Президентимиз фармонлари ва Олий мажлис қарорлари чиқарилган бўлиб, сўнгги йилларда Республикамизда кўплаб ибратли ишлар амалга оширилмоқда. Масалан 2002 йилда Тошкент ахборот технологиялар университети ташкил килиниб, шу йилдан бошлаб университет, компьютер ва коммуникациялар, радиотелефон ва ахборот тармоқлари, дастурий таъминот ва электрон коммерция соҳасига зарур бўлган мутахассисларни тайёрламоқда. Ушбу ва бошқа олий таълим муассасалари томонидан кўплаб таълим соҳасига тегишли янги дастурлар ва электрон китоблар яратилмокда. Президентимиз ташаббуси билан таълим соҳасига доир қабул қилинган қонунлар, фармонлар, улар ижросини таъминловчи сармоялар тизимнинг ҳам моддий–техник базаси, яъни шаклини, ҳам интеллектуал моҳияти, яъни мазмунини, жаҳон андозалари даражасига кўтаришга объектив асос солмоқда. Бугун компютер техникасидан таълим муассасаларида нафақат информатика, балки бошқа фанларни ўқитиш, айниқса, электрон дарсликлар асосида кўргазмали аудиовизуал дарсларни ташкил этишда фойдаланилмоқда. Кутубхоналарда ахборот–коммуникация технологиялари (АКТ) базасида ташкил этилаётган ахборот–ресурс марказларидан самарали фойдаланиш таълим сифатини янада оширишга хизмат қилмоқда. Бу борада республикамизнинг турли вилоятларида АКТ ҳафталикларининг ташкил этилиши мухим тадбирлар сирасига киради. Бу жараёнда нафақат талабалар, балки профессор–ўқитувчилар ҳам АКТ ёрдамида ўз малакасини мунтазам оширмоқда, илмий янгиликлардан ўз вақтида хабардор бўлиб, дарсларга пухта тайёрланиш, кўргазмали воситалар ва ўқув материалларидан фойдаланиш учун кенг имкониятларга эга бўлмоқда. Шубҳасиз, янги компютер синфлари ўқувчиларнинг ўз ижодий салоҳиятини намоён қилишига кўмаклашади. Зеро, ҳар қандай фанни ўқитиш, ўқитганда ҳам самарадор, маҳсулдор ўқитиш бу мутахассис ўқитувчидан ўқитишнинг самарадорлигини оширувчи омиллардан моҳирона фойдалана оладиган ижодкор бўлишни, лозим бўлса ҳатто талабалар психологиясига қараб, психолог вазифасини бажара олишини, ўз фани бўйича чуқур билим ва малакага эга бўлишини, янги ахборот технологияларидан ўз ўрнида фойдалана билишини талаб этади.

75

Маълумки, электрон шаклдаги ўқув услубий мажмуа (ЭЎУМ) янги дидактик восита саналиб, у орқали талабалар муайян фан юзасидан зарур топшириқларни, мисол ва масалаларни, мустақил иш топшириқларини уйда, ҳеч қандай дарс жадвалисиз ўзига қулай вақтда (дам олиш кунлари, кечки вақтларда) бажаришлари мумкин бўлади [1]. Айтиш мумкинки, кўпгина мактаб ўқувчилари, академик лицей ва касб–ҳунар коллежлари битирувчилари мустақил иш топшириқлари қандай бажарилиши ҳақида тўлалигича тушунчага эга эмаслар. Мустақил иш топшириқларини бажаришда ўқув адабиётларидан қай даражада фойдалана олиши, Интернет материаллари, хусусан, Ziyo.net тамоғида жойлаштирилган адабиётлардан, ўқув қўлланмаларидан фойдалана олишлари ҳам бу ўринда муҳим рол ўйнайди. Юқоридаги каби муаммолар мавжуд шароитларда талабалар учун яратилаётган ЭЎУМлар таркибига қуйидаги талабларни киритишни лозим деб топдик: –мустақил иш мавзуси билан боғлиқ ўқув материалларни медиатаълим воситалари, хусусан ОАВ орқали қай даражада ёритилаётганлиги тўғрисида маълумотга эга бўлиш; –фан бўйича ўқув материалларини Интернет тармоғининг қайси электрон манзилларидан топиш мумкинлиги тўғрисида маълумотга эга бўлишлари, яъни электрон манзиллар рўйхатининг мавжудлиги; –ўрганилаётган фан доирасида республикамизда, қолаверса хорижий давлатларда ташкил этилаётган илмий–амалий анжуманлар, форумлар, турли лойиҳаларнинг ўтказилаётганлиги тўғрисида маълумотга эга бўлиш; –талабалар мустақил ишлари учун ажратилган мавзуларни мультимедиа воситалари ёрдамида ўрганиш имкониятига эга бўлиш; –компьютер воситасида мустақил олинган билимларни ўзлаштириш даражасини бевосита ўқитувчи билан мулоқотга кирмасдан аниқлаш имкониятига эга бўлиши ва зарур ҳолларда бу кўрсаткични қониқарли даражага етказа олиш. Адабиётлар: 1.Юлдашев З.Х., Ашурова Д.Н. Таълим тизимида инновацион ва ахборот технологияларини қўллаш–замон талаби //Халқ таълими.–Тошкент, 2006.–№1.–15–19 б. 2.Yuldashev Z.Kh., Аshurova D.N. Innovative–didaktic program complex and new formalized model of educftion. Malaysian Journal of Mathematical Sciences 6 (1), 2012– Р. 97–103 3.Юлдашев З.Х.,Ашурова Д.Н. Проблемы подготовки IT–специалистов в Узбекистане. «Информатизация образования и науки», № 2(14) (апрель) 2012., C. 173–181

АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА ИНГЛИЗ ТИЛИ ФАНЛАРИНИНГ

УЗВИЙЛИГИ

Собиров Қ., Давлетов Р. (Хоразм ВПКҚТМОИ)

Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримовнинг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора–тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ–1875 қарорига асосан таълим муассасаларида замонавий педагогик ва ахборот–коммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда ўқитишнинг илғор услубларини жорий этиш йўли билан, ўсиб келаётган ёш авлодни ахборот технологиялари ва чет тилларга ўқитиш, шу тилларда эркин сўзлаша оладиган мутахассисларни тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш ҳамда бунинг негизида, уларнинг жаҳон цивилизацияси ютуқлари ҳамда дунё ахборот ресурсларидан кенг кўламда фойдаланишлари, халқаро ҳамкорлик ва мулоқотни ривожлантиришлари учун шарт–шароит ва имкониятлар яратилмоқди. Дарсдаги техник воситаларнинг ажралмас қисми, ўқитиш учун мўлжалланган ахборот технологиялари ҳисобланади. Ҳозирги кунда ахборот технологияларисиз яшаб бўлмайди. Уларга компьютер, видеопроектор, интерфаол доска, кодоскоп, эпидоскоп ва ҳакозолар киради. Ўқитиш жараёнида, кўрган нарса эшитганга нисбатан бир неча баробар тез

76

ўзлаштирилиб, узоқ муддатга эсда сақланиб қолишлигини доимо ёдда тутиш керак. Ўқитувчиларнинг ўз машғулотларида АКТни қўллашлари таълим сифатини оширишда муҳим ўрин тутади. Бугунги кунда ҳар бир ўқитувчи ўз фани бўйича АКТдан фойдаланган ҳолда машғулотларни тақдимотли, кўргазмали, мультимедиа воситалари ва электрон дарсликлардан фойдаланган ҳолда ўтказиши лозим. Оддий дарсликка қараганда, электрон дарсликлар орқали ўқитиш самаралидир, чунки компьютер ўқитувчи учун қийин бўлган баъзи қирраларни бажара олади, ўз жойида ва ўз вақтида материални кўрсатиш, билим даражасини ҳаққоний аниқлайди. Ўқувчилар ўз тезликлари бўйича ишлайдилар, ўқитувчи янги мавзуни баён қилмайди, мавзуга йўналтиради, ўқитувчининг машғулот жараёнидаги роли–йўналтирувчи, фасилитатор, мененжерга ўзгаради. Фанлараро алоқадорликни ва узвийликни амалга оширишда педагогик ва ахборот технологияларининг асосий хусусиятлари ва афзаллик жиҳатлари қуйидагилардан иборат: –таълим олишнинг қулайлиги ва самарадорлигини таъминлайди; –таълимий компьютер ўйинларидан фойдаланиш ўқишга қизиқишни орттиради; –ўқувчиларни мустақил фикрлаш ва ижодий қобилиятларини ривожлантиришга йўналтиради; –ўқувчиларда мустақил ишлаш ва изланиш малакалари шаклланади; –таълим тизими учун жорий этилган электрон дарсликлар ва ахборот технологияларидан фойдаланиш асосларини билиши, уларни машғулот жараёнида мустақил қўллай олиш малакасига эга бўлиши керак. Инглиз, француз ва немис тилларини ўрганишда ахборот технологиялари ва электрон дарсликларнинг самараси каттадир. Бу фанлардан барча синфлар учун электрон дарсликлар яратилган. Буларга қўшимча равишда тилларни мустақил ўрганиш бўйича мультимедиа дастурлари ҳам яратилган. Электрон дарсликларни таълим–тарбия жараёнида қўллаш фанларни самарали ўзлаштиришга катта ёрдам беради. Айниқса, фанни мустақил ўрганувчи (ўқувчи, талаба, ўқитувчи, тингловчилар), бўш ўзлаштирувчи ўқувчилар билан ишлашда жуда қўл келади. Электрон дарсликларни СD ёки DVD дискларда уй иши сифатида ўқувчиларга бериб юборилса, қайта–қайта кўриш, эшитиш орқали материални ўзлаштира олади. Интернет глобал тармоқлари, мультимедиа воситалари ва телевизион кўрсатувлар ёшларни маънавий–аҳлоқий ва интеллектуал тарбиялашда ҳам аҳамиятли ўрин эгаллайди. Ўқитувчи ва ўқувчилардан инглиз тилини билган ҳолда интернет тизимидан керакли ахборотларни олиш, қайта ишлаш ва уларга муносабат билдириш, машғулотларда қўшимча материал сифатида фойдаланиш бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан биридир. «ZiyoNet» тармоғи орқали таълим муассасаларининг халқаро таълим ва билим олиш манбаларига кириш имкониятларини орттириш мақсадида, унинг ресурс марказини мультимедия ресурслари, шахсий компьютерлар ва мобиль ускуналар учун «Чет тиллари» иловалар билан бойитилган, шунингдек, инглиз тилида ўқув ва бадиий адабиётлар жойлаштирилган. www.teachingenglish.org, www.britishcouncil.org/learnenglish, http://www.edunet.uz, http://www.istedod.uz, ва multimedia.uz сайтларида инглиз тили фани ўқитувчилари учун машғулотларни самарали ташкил қилиш методлари ва ўқувчиларга инглиз тилини ўрганиш учун қизиқарли мультимедиа воситалари берилган. Хулоса қилиб айтганда фанлараро алоқадорликни ва узвийликни амалга оширишда педагогик ва ахборот технологияларини қўллаш орқали ўқувчиларнинг фанга қизиқиш даражасини, билиш фаолиятини, таълимнинг самарадорлиги ошириш мумкин.

http://www.teachingenglish.org

http://www.britishcouncil.org/learnenglish

http://www.edunet.uz

http://www.istedod.uz

77

ИНТЕГРАТИВ ДАРС МАШҒУЛОТЛАРИНИ ЎТКАЗИШДА МУЛЬТИМЕДИА ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШ

Арабов Ж., Қобилов Б.Б., Ниязхонова Б.Э.

(Бухоро давлат университети, buxdu.uz)

Мультимедиа технологияларнинг дидактик имкониятлари ўкув материалларини турли формат, ранглар ва шаклларга эга бўлган матнлар, жадваллар, статик ва динамик графиклар, анимацион моделлар ва интерфаол сервис дастурлари қўллаш ҳисобидан кескин ошади. Дарс мазмунини очиб берувчи жараёнларни тегишли изоҳлар бериб, турли вариантларда намоён этиш ва зарурий ҳолларда орқага қайтариш/такрорлаш билим олиш суръатини ўқувчилар салоҳиятига, ахборотни қабул қилиш, қайта ишлаш ва хотирада сақлаб қолиш суръатига мослаштириш, таълим жараёнининг муҳим компоненти бўлган қайтар алоқани доимий сақлаб туришга имкон яратади. Мутахассислар аниқлашларича, ўқувчиларнинг оператив хотираси ҳажми анъанавий маъруза натижасида ошиши 36% га ва мультимедиа технологияларига асосланган маъруза натижасида 88% га ошиши кузатилган. Бундан ташқари, 2–нчи ҳолда ўқувчиларда асабий зўриқишнинг камайиши, кайфият яхшиланиши, дарс жараёнида қатнашиш фаоллиги, диққатнинг концентрацияси ва йўналганлиги ҳам сезиларли даражада ошиши кузатилган. Машғулотларни замонавий таълим технологиялари талабларига мослаб илмий–услубий ва услубий–дастурий жиҳатдан тайёрлаш, кўп қиррали жараён бўлиб, педагогдан фаннинг фундаментал асосларини чуқур билиш, турдош фанлардан олган билимларини интегратив дарс тамойиллари асосида уйғунлаштириш ва ўқув материалларини фанлараро боғлиқликни очиб берувчи энг янги маълумотлар билан мунтазам тўлдириб боришни талаб этади. Мультимедиа технологияларига асосланган интегратив дарснинг ўқув ва синов–назорат материалларини тайёрлаш ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. 1.Дарс сценарийсини ишлаб чиқиш жараёни фан ўқитувчиларининг (физик+кимёгар, физик+биолог, физик+математик) мавзу доирасида асосий атамалар, терминлар ва базавий тушунчалар рўйхатини тузишдан бошланади.

Умумий тушунча

Физика фанлари

Астро–номия

Математика фанлари

Кимё фанлари

Биология Фанлари

Масса + + – + + Ўлчам + + + + + Вақт, с + + + + + Ҳарорат + + – + +

2.Дарс ўтиш технологияси (намойиш қилиш ва тушунтириш, тафаккурни ривожлантирувчи дидактик ўйинлар, танлов–мусобақа) ва унга мос равишда ўкув материаллари форматлари ва ҳажми аниқланади. Интегратив дарс учун танланган базавий тушунчалар мазмунан чуқур, қисқа ва аниқ ифодаланиши, ўзаро мантиқий ва семантик боғлиқ бўлиши, уларнинг ўзига хос жиҳатлари ва фанлараро боғлиқлик амалий мисолларда кўрсатилиши лозим. 3.Ўқув материаллари сифатида турдош фанларнинг мазмунан яқин ва мантиқий узвий боғланган элементлари танлаб олинади ва MS PowerPoint 2003 воситасида тақдимот материаллари тайёрланади (бу ишга компьютердан фойдаланиб биладиган талабаларни жалб этиш яхши самара беради!). 4.Тақдимот материаллари ҳажми 15–20 слайдлардан иборат бўлиб, уларда мавзу номи, иш режаси, дарсни олиб бориш тартиби, синов–назорат материаллари ва баҳолаш меъёрлари келтирилади. Зарурий ҳолларда видеофильмлар ва фотоматериаллар йиғмаларидан ҳам фойдаланилади.

78

5.Таълим жараёнида фанлар ўқитувчилари тингловчиларнинг дарсда фаоллиги, синов топшириқларини бажариши ва ўзлаштириш даражаси ни кузатиб борадилар, муҳокама этадилар ва биргаликда баҳолайдилар. Тажрибали маърузачининг дидактик имкониятлари мультимедиа дарслик билан бахслаша олмаса ҳам, у касбий малакаси ва педагогик маҳорати ҳисобидан юқори даражада дарс самарадорлигига эришади. Аммо, етарли педагогик маҳоратга эришиб улгурмаган ёш ўқитувчилар учун назарий машғулотлар самарадорлигини оширишнинг муҳим омиллари сифатида кўргазмали қуроллар, намойиш тажрибалари, ўкув фильмлари, моделлар ва компьютер анимацияларини дарс жараёнида ўринли қўллаш тавсия этилади.

ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАДОРЛИК ВА УЗВИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎРНИ

Аминов И.Б., Қаршиев Х., Инатов А.

(Самарқанд давлат университети)

Бугунги кунда таълимни ривожлантириш, унинг самарадорлигини ошириш йўллари изланмоқда, таълим–тарбия жараёнида янги ахборот технологияларини жорий этиш масаласи оммалашмоқда. Шунинг учун ҳам ахборот технологияларининг тараққиётимизнинг асосий тармоқларидан бири бўлган таълим жараёнида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашда ўрни ва самарадорлиги беқиёсдир. Шу билан бирга иқтидорли, мустақил, ўзига ишонч–эътиқодли ёшларга билим бериш, уларни тарбиялаш ва замон талабига мос етук мутахассислар қилиб тайёрлашда таълим–тарбия тизимида фанлараро алоқадорлик ва узлуксизлик муҳим асос бўлиб ҳисобланади. Бугунги кунда таълим тизимининг фанлараро алоқадорлиги , узлуксиз–лиги ва узвийлигини таъминлаш бевосита таълим муассасаларининг моддий–техника ва замонавий ахборот технологиялари базасини мустахкамлаш, юқори сифатли ўқув адабиётлар, дарсликлар, электрон ўқув қўлланмалар ва маъруза матнларини яратиш, электрон кутубхоналар ташкил этиш билан чамбарчас боғликдир. Шунинг учун ҳам ёшларга замонавий билимлар сари кенг йул очиш, таълим тизимини такомиллаштиришда янги ахборот технологияларидан самарали фойдаланиш бугунги куннинг асосий вазифаларидан бирига айланмоқда. Бу вазифаларни амалга ошириш учун эса таълим тарбия жараёнида талабаларни компьютер ва ахборот технологиялари бўйича саводхонлигини оширишимиз ва уларни ахборот технологияларидан унумли фойдаланиш юзасидан билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришимиз керак бўлади. Ўз навбатида эса талабаларга таълим–тарбия бериш жараёнида ўқитувчи–педагогларнинг ахборот технологияларидан фойдаланиш ва компьютер саводхонлиги бўйича юқори билим, кўникма ва малакага эга бўлишларини таъминлаш зарур. Ҳозирги кунда барча таълим муассасалари замонавий компьютер ва ахборот технологиялари воситалари билан жиҳозланмоқда. Бу эса, ўқитувчи–педагогларнинг ўз меҳнати фаолиятига янгича ёндашувини, дарс бериш жараёнида замонавий педагогик ва ахборот технологияларидан самарали фойдаланиш зарурлигин талаб этади. Ўқув жараёнида янги компьютер ва ахборот технологияларнинг жорий этилиши, профессор–ўқитувчиларнинг техникавий воситалардан фойдаланиш малака ва кўникмаларини шакллан–тириш билан бирга уларнинг дарс жараёнидаги ўрни, вазифалари ва ролини ўзгартиради. Ана шунга асосан бугунги куннинг ёшлари фаолияти, қобилияти ва қизиқиши доиралари қандай бўлишидан қатъий назар, ахборот технологиялари бўйича кенг кўламдаги билимларга, замонавий ҳисоблаш техникаси, телекоммуникация тизимлари, оргтехника воситалари ва улардан фойдаланиш борасида етарли малакаларга эга бўлишлари, ҳамда, янги ахборот технологиялари асосларини эртанги куни, ривожи тўғрисидаги билимларни ўзида мужассамлаштирган бўлиши керак.

79

Бу вазифаларни бажаришда таълим тизимида бошқариш жараёнларини такомиллаштириш, ахборот технологиялари тизимини жорий этиш, ёшларни компьютер технологиялари воситаларида ишлашга ўргатиш муҳим аҳамиятга эгадир, чунки ҳозирги вақтда янги ахборот–коммуникацион технология–ларини ўрганиш ва улар ёрдамида ёшларни ҳар томонлама билимини ошириш, жамият учун етук инсонлар қилиб тарбиялаш ҳамда уларнинг онгига миллий ғоя ва мафкура асосларини сингдириш лозим. Бунинг асосий сабаби ҳар бир соҳани ўрганиш, изланиш ва тажриба орттириш учун турли усул ва янги замонавий технологиялардан фойдаланиш керак бўлади. Шунинг учун ҳам мактабгача таълим муассасаларидан тортиб олий таълим тизимида ёшларга билим бериш, тарбиялаш, уларнинг ижтимоий, ҳуқуқий саводхонлиги ва маданиятини шакллантиришда янги ахборот–коммуникацион технологияларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Таълим жараёнида жуда катта миқдордаги ахборотларни тўплаш, ўзлаштириш, қайта ишлаш, ўз ўрнида қўллай олиш ва узатиш муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун унда анъанавий усуллар билан бирга замонавий ахборот технологиялари, жумладан компьютерлардан фойдаланиш зарурияти пайдо бўлади. Шу жумладан компьютердан фойдаланиб ўқитиш жараёнини қизиқарли олиб бориш, ҳар бир талабага индивидуал ёндашиш имконини беради. Компьютер ва ахборот технологиялари воситалари орқали педагог ходимлар ҳамда талабалар жуда кўп миқдордаги маълумотларни олиш ва ўзлаштириш имкониятига эга бўладилар. Фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашда мультимедиали тақдимот дастурларидан кенг кўламда фойдаланиш ўз самарасини беради. Фанларни ахборот коммуникацион ва мультимедиа технологиялари асосида ўқитишнинг асосий ўқув–услубий ва дастурий таъминоти – гиперматн, видео ва аудио–иловалар, анимациялар, катта сондаги намойиш материалларидан иборат бўлган мультимедиали ўқув қўлланмалари ҳисобланади. Шунинг учун уларни яратишда таълим жараёнини ташкил этишнинг психологик ва педагогик тамойилларига асосланиш керак бўлади. Фанларни мультимедиа технологиялари асосида ўқитиш учун маъруза, амалий, семинар машғулотларининг ҳар бир мавзу бўйича дарс ишланмаси яратилиши лозим. Ана шу ишланма асосида барча мавзуларга оид ахборот технологиялари воситалари ёрдамида баён этилиши лозим бўлган назарий, амалий–семинар машғулотларига тегишли материалларнинг электрон тақдимоти шакли тайёрланади. Дарс ишланмаларига тақдимот слайдлар тайёрланиб, видеопроекторлар орқали талабаларга тушунтирилса мақсадга мувофиқ бўлади. Тақдимотда қўшимча адабиётлардаги расмларни, аниқ жараёнларни акс эттирувчи тасвирлар, тармоқдаги маълумотлардан катта электрон экранда кўрсатиб тушунчалар берилса, ахборот таълим ресурс порталларидан фойдаланилса, талабаларнинг билим ва малакалари янада шаклланади. Мультимедиали тақдимот нафақат матнли ва кўргазмали, балки, овозли, анимацияли бўлиши талабалар томонидан мавзуни мукаммал ўзлаштиришда катта аҳамиятга эга бўлади. Фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашда Интернет тармоғи инсоният ривожланиши нуқтаи назаридан ахборот–коммуникация технология–ларининг янгилиги, ўзига хослиги инсон фаолиятининг деярли барча соҳаларига кириб бориши, улардан чекланмаган доирада ва мақсадларда фойдаланиши билан алоҳида ўрин тутади. Интернет таълим тизимида фанларни ўқитиш жараёнларини ташкил этиш ва амалга ошириш, ўқув–услубий таъминотни ривожлантириш, айниқса ўқув машғулотларини ўтиш ва ўзлаштириш самарадорлигини ошириш борасида янгича мазмун ва моҳият шаклланишига асос яратмоқда. Интернет воситаларидан фойдаланиш кўникмаларига эга бўлиш ўз ахборот–таълим муҳитини кенгайтириш, касбий ривожланиш ва мустақил таълим олиши учун шароитлар яратиш, жамият ахборот ресурсларидан ўз педагогик фаолиятида фойдаланиш, ҳамкасблари билан мулоқот қилиш, долзарб масалалар муҳокамасида иштирок этиш, тармоқнинг турли тадбирларида иштирок этиш ва ҳоказо имкониятларни беради. Фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашда электрон почталар–дан фойдаланиш эса талабалар учун ташки муҳит билан алоқани кенгайтиради, республикамиз

80

вилоятлари ва хорижий давлатларда ижод қилаётган тендош–лари билан дўстлашиш, бевосита мулоқот қилиш ҳамда ўзларининг қизиқиш–лари, мақсадлари юзасидан фикр алмашиш, Web–сайтлардан фойдаланиш ёшларни ўқув–тарбиявий ишларга жалб қилиш, уларнинг бўш вақтларини ўтказишни самарали ташкил этиш ҳамда ўзларини амалга оширган ишларини, эришган ютуқларини ёшлар оммасига етказиш имкониятини яратади. Фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлаш мақсадида таълим муассасаларида янги педагогик ва ахборот технологияларини жорий қилиш, ўқув машғулотлрини янги интерфаол усул ва ахборот технологиялари воситаларидан фойдаланган ҳолда ўтказиш, жумладан, мультимедиа, масофадан ўқитиш, Интернет технологияларидан фойдаланиш, компьютер–лаштирилган анжуманлар ўтказиш, мультимедиали электрон қўлланма ва дарсликларни яратиш ва уларни назарий ҳамда амалий машғулотларда қўллаш шак шубҳасиз ўз самарасини беради. АЛОҚА ВОСИТАЛАРИ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТАРМОҚЛАРИ БЎЙИЧА

ЭЛЕКТРОН ЎҚУВ–УСЛУБИЙ МАЖМУА ЯРАТИШ

1Хайриев Э.И., 1Ғуломов А., 2Файзиев М.А. (1–ТАТУ СФ, 2–СамДУ)

Мамлакатимиз олий таълим муассасаларида самарали ўқитишни ташкил қилиш, бунинг учун замонавий ўқув материаллар базасини яратиш масаласи жадаллик билан ривожланмоқда. Яратилаётган ўқув материаллар базасидан оқилона фойдаланишни ташкил қилишни такомиллаштириш бўйича Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан бир қанча Буйруқ ва Қарорлар қабул қилинмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳайъатининг 2009 йил 10 декабрда 11/6 рақамли «Олий таълим муассасаларида фанлар бўйича замонавий дарслик ва ўқув–услубий мажмуалар тайёрлаш тўғрисида»ги қарори чиқарилди. Ушбу қарорнинг бажарилиши ҳамда ўқув–методик мажмуаларнинг сифати, тузилиши бўйича меъёрий қўлланма ҳам чиқарилган. Ушбу қўлланмада «Олий таълим тизимида юксак малакали, ижодкорлик ва ташаббускорлик қобилиятига эга, келажакда касбий ва ҳаётий муаммоларни мустақил ҳал қила оладиган, янги техника ва технологияларга тез мосланишга лаёқатли кадрларни тайёрлашда таълим жараёнини замонавий ўқув–методик мажмуалар билан таъминлаш муҳим аҳамиятга эга» деб кўрсатилган. Чиқарилган қарорнинг ижросини таъминлаш мақсадида олий таълим муассасаларида ҳам бир қанча аҳамиятга молик ишлар амалга оширилмоқда. Бунинг натижаси сифатида олий таълим муассасалари профессор–ўқитувчилари томонидан барча фанлардан тайёрланаётган ўқув–услубий мажмуаларни келтириш мумкин. Набватдаги вазифа сифатида эса яратилган ўқув–услубий мажмуалардан таълим жараёнида самарали фойдаланиш муаммоси турибди, яъни талаба ундан фойдаланмоқчи бўлганда ўзига керакли таълим йўналиши, фанлар бўйича мажмуадаги керакли мавзуни, маълумотларни тез ва осон топишини таъминлаш зарур бўлади. Бу муаммони ҳал этиш учун эса яратилган ҳар бир ўқув–услубий мажмуани худди электрон дарсликлар сингари электрон ўқув–услубий мажмуа шаклига ўтказиш лозим. Тошкент ахборот технологиялари университети Самарқанд филиалида ҳам профессор–ўқитувчилар томонидан яратилган ўқув–услубий мажмуалар асосида электрон ўқув–услубий мажмуалар яратиш ишлари олиб борилмоқда. Ҳозирги кунда бир қанча фанлардан бу ишлар амалга оширилган. Масалан, «Телекоммуникация тармоқлари ва тизимлари», «Алоқа воситалари ва мобил алоқа технологиялари» фанларидан яратилган электрон ўқув–услубий мажмуалар ҳам шулар жумласидандир. Яратилган электрон ўқув–услубий мажмуада дастлаб Давлат таълим стандарти, намунавий ўқув режа, ўқув режа жойлаштирилган. Ҳар бир фан бўйича яратилган ўқув–методик мажмуа меъёрий таркиб бўйича тузилган. Ҳар бир бўлим гипермурожаатлар

81

ёрдамида боғланган. Ундан талабалар фойдаланганда керакли маълумотларни тез ва қулай топа оладилар. Ҳар бир электрон ўқув–методик мажмуада маъруза, амалиёт ва лаборатория машғулотлари бўйича мультимедиали кўринишлар тайёрланган, анимациялар яратилган. Бундан ташқари ундаги маълумотларни ўзлаштирган талабалар ўз билимларини текшириб кўришлари учун мавзулар бўйича тест–назорат тизими дастури ҳам тузилган. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, электрон ўқув–методик мажмуа ўқув жараёни ва масофадан ўқитиш усулларини ўқув–услубий томондан қўллаб қувватлайдиган ва талабга тўлиқ жавоб берадиган ўқитиш тизимини шакллантиришга имконият яратади. Бу эса ўз навбатида ўқув жараёнининг самарадорлигини оширишга, талабаларга мустақил шуғулланиш учун шароит яратишга, ўқиш шаклига боғлиқ ҳолда маълумотлар муҳитини қулай ва осон ташкил қилиш имкониятини яратади.

ТЕХНИКАВИЙ ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШ ЖАРАЁНИДА ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ

Алиқулов С.Р., Бегимкулов Ф.Э.

(Қарши муҳандислик – иқтисодиёт институти)

Олимлар таълим олишнинг ўзига хос пирамидасини яратдилар. Инсон эшитганнинг 20% ни, эшитган ва кўрганларнинг 40% ни, эшитган, кўрган ва муҳокама қилганининг 60% ни, ўзи мустақил бажарганининг 80% ини ўзлаштирар экан. Таълим хусусиятларига кўра, маърузалар ҳам, бир неча киши фаол бўладиган оддий семинарлар ҳам, таълим берувчи устунлик қиладиган суҳбат шаклидаги машғулот ҳам аудиторияни тўлиқона қондиролмаслиги аён бўлди.

Ўқитишнинг замонавий методларини қўллаш ўқитиш жараёнида юқори самарадорликка эришишга олиб келади. Анъанавий дарс шаклини сақлаб қолган ҳолда, унга таълим олувчилар фаолиятини фаоллаштирадиган методлар билан бойитиш уларнинг ўзлаштириш даражасининг кўтарилишига олиб келади. Бунинг учун дарс жараёнида таълим берувчи томонидан таълим олувчиларнинг қизиқишини орттириб, уларнинг таълим жараёнида фаоллиги рағбатлантирилиб турилиши, ўқув материалнинг мазмунини очишда “ақлий ҳужум”, “кичик гуруҳларда ишлаш”, “муаммоли вазият”, “лойиҳа” каби методларни қўллаш ва таълим олувчиларни амалий машқларни мустақил бажаришга ундаш талаб этилади. “Ақлий ҳужум” методидан фойдаланилганда таълим олувчиларнинг барчасини жалб этиш имконияти бўлади, шунинг билан таълим олувчиларда мулоқат қилиш, мунозара олиб бориш маданияти шаклланади.Таълим берувчидан дарснинг мавзуга кириш қисмида таълим олувчиларнинг бошланғич билимларини аниқлаш ва ўтилган назарий мавзуни мустаҳкамлашни талаб қилинади. “Кичик гуруҳларда ишлаш” методи қўлланилганда таълим олувчи кичик гуруҳларда ишлаб, дарсда фаол иштирок этишга, бошловчи бўлишга, бир-баридан ўрганишга ва турли нуқтаи-назарларни қадрлаш имкониятига эга бўлади. Бу методни қўллаб ишлашда фаолият йўналиши аниқланади, мавзу бўйича бир-бирига боғлик бўлган масалалар белгиланади. Таълим олувчилар кичик гуруҳларда (3-5 талаба) Ўқитувчи томонидан берилган аниқ кўрсатмалар асосида топшириқни бажаришга киришадилар ва таълим берувчи томонидан йўналтириб турилади. Бажарилган топшириқлар тақдимот тарзида муҳокама ва таҳлил қилиниб, кичик гуруҳлар фаолияти баҳоланади. “Муаммоли вазият” методини қўллашда таълим олувчилар муаммоли вазиятларнинг сабаб ва оқибатларининг таҳлил қилиш ҳамда уларнинг ечимини топиш бўйича кўникмаларини шакллантиришга қаратилади. Таълим олувчилар қўйилган муаммонинг ечимини топишга қодир бўлишлари керак. Бу метод қўлланилганда таълим олувчилар мустақил фикр юритишни, муаммонинг сабаб ва оқибатларини таҳлил қилишни, унинг ечимини топишни ўрганадилар.

82

“Лойиҳа” методи - бу таълим олувчиларнинг индивидуал ёки гуруҳларда белгиланган мавзу бўйича ахборот йиғиш, тадқиқот ўтказиш ва амалга ошириш ишларини олиб боради. Бу методда таълим олувчилар режалаштириш, қарор қабул қилиш, амалга ошириш, текшириш ва хулоса чиқариш жараёнларида иштирок этадилар. Таълим олувчилар мустақил равишда иш режасини ишлаб чиқадилар. Иш режасида иш босқичлари, технологик кетма-кетлиги, материал, асбоб-ускуналарни режалаштириш кабилар ёритилади. Мисол тариқасида “Сервис техникаси ва технологияси” бакалавриат таълим йўналиши “Техникавий сервис технологияси асослари” фанининг “Хизмат кўрсатиш турлари, усуллари, уларнинг даврийлиги” бўлимидан “Сменалик техник хизмат кўрсатиш” мавзусини кичик гуруҳларда ишлаш методини қўллаб амалий машғулотнинг тузилмасидан фойдаланамиз. Бу методда ишлаш учун кичик гуруҳлар тасодифий ёки қизиқишларига кўра мавуни ўзлари белгилайдилар ва шу мавзуга кўра гуруҳларга бўлинадилар. Кичик гуруҳларда ишлаш методи қўлланилганда, ўқитувчи бошқа методларга қараганда вақтини тежаш имкониятига эга бўлади, барча талабалар топшириқни муҳокама ва таҳлил қилишга жалб этилади ва натижада ўқитиш мазмунини яхши ўзлаштиришга олиб келади.

“Кичик гуруҳларда ишлаш” методининг тузилмаси

Адабиётлар:

1.Кто меня научит? Часть II. Методические материалы для тех, кто работает в образовании взрослых. Ташкент, 2005г.

Қишлоқ хўжалик техникаларига сменалик техник хизмат кўрсатиш (СТХК)

1-гуруҳга топшириқ.

Чигит экиш сеялкасига СТХК

2-гуруҳга топшириқ. Культиваторларга

СТХК


Омочларга


Ғилдиракли тракторларга СТХК

Кўрсатма бериш ва йўналтириш.

Техниканинг қайси бирикма, агрегат, деталларига қандай ва қайси жиҳоз ва ускуналардан фойдаланиб хизмат кўрсатилади. Техниканинг иш жараёнида кўп ҳолларда учрайдиган носозликлар, келиб чиқиш сабаблари ва бартараф

этиш усуллари

4 - гуруҳ

тақдимоти

3 - гуруҳ

тақдимоти

2 - гуруҳ

тақдимоти

1 - гуруҳ

тақдимоти

Баҳолаш

Муҳокама ва таҳлил қилиш

83

2.Рашидов Х. ва б. “Касбий педагогика” блокини ўқитиш методикаси. Ўқув-услубий қўлланма, Тошкент, 2007й.

INFORMATIKA FANINI O‘QITISHDA DIFFERENSIAL TA’LIM TEXNOLOGIYASI

Yodgorov G‘.R., Otaqulova D., Buzrukova H.


Ta’lim beruvchi uzluksiz ravishda har doim yangilikka intilishi, ko‘zlagan maqsadiga erishayotganiga ishonch hosil qilishi kerak. Biz ta’lim samaradorligini oshirishda o‘quv jarayonining tashkilotchisi va boshqaruvchisi bo‘lgan ta’lim beruvchi pedagogning faoliyati muhim o‘rin egallashini yodda tutishimiz zarur. Ushbu faoliyat o‘z ichiga o‘quv materialini tanlashni va tizimga solishni, ta’lim oluvchilarga o‘quv materialini qanday o‘qitish vositalari va metodlari yordamida kafolatli yetkazishni, o‘zining va ta’lim oluvchilarning mashg‘ulot davomidagi faoliyatini loyihalashtirishni va nazorat qilishni, o‘quv jarayoni davomida kelgusida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan tadbirlarni belgilashni va tegishli o‘zgartirishlar kiritishni oladi. Ta’lim–tarbiya jarayonida ta’lim oluvchi shaxsini rivojlantirish uchun motivi, qiziqishi, bilim darajasi va bilimlarni o‘zlashtirishga ehtiyojini e’tiborga olgan holda differensial va individual yondashuv zarur. Ta’limni differensiallashtirish o‘quv jarayonida ishtirok etuvchi ta’lim oluvchilarni xususiyatlaridan kelib chiqib guruhlarga ajratib ta’lim berishning ma’lum bir shakli bo‘lib, ta’lim oluvchilarning har xil darajadagi guruhlarida o‘quv jarayoni tashkil etilishini ta’minlanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, differensial ta’lim o‘quv jarayonining muayyan qismi didaktik maqsadini amalga oshirishga imkon beradigan mazmun, vosita, metod va shakllar majmuidir. O‘quv jarayonida tabaqalashtirish ustuvor jihat bo‘lib, har bir ta’lim oluvchining imkoniyatini va qobilyatiga yarasha o‘qitish, o‘quvchilarni har xil guruhlarda ishlashga o‘rgatishga e’tibor qaratiladi. Ta’lim beruvchi o‘quv jarayonini differensiallashtirish uchun muayyan bir mavzu bo‘yicha uch xil darajadagi, ya’ni A–repraduktiv, B–izlanish, C–ijodiy xususiyatli o‘quv topshiriqlarini tuzadi. Ta’lim beruvchi topshiriqlarda ikkita yo‘nalishni ta’lim oluvchilarning muayyan darajadagi bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishini, bilim olishdagi mustaqilligi nazarda tutishi lozim bo‘ladi. Informatika fanidan amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarishda hamda mustaqil ishlarini tashkil etishda differensial ta’lim texnologiyasi qulay usuldir. Bu ta’lim texnologiyasidan foydalangan holda har bir kursning o‘zlashtirishi, tarkibi, bilim darajasiga qarab mavzuni A, B, C variantlar orqali berish imkoniyati mavjud. Hattoki bitta kurs uchun ham uchta A, B va C variantlardan tashkil topgan topshiriq materiallarini berish mumkin, bu esa bu kursda ta’lim oluvchilarni bir–birga qarab bilim olishdagi ko‘nikama va malakalarining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Masalan, iSpring QuizMaker dasturi yordamida Informatika fanidan testlar bazasini, nazariy va amaliyotni o‘zida mujassamlashtirgan anketalarni yaratish orqali talaba va o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash mumkin. Differensial ta’lim texnologiyasi yordamida kursning o‘zlashtirishi bo‘yicha ta’lim oluvchilarga topshiriqlar banki, anketalar to‘plami beriladi. Ushbu topshiriqlar yuqoridagi uchta variantlarning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tashkil topgan bo‘lib, ta’lim oluvchiga topshiriqlarni bosqichma–bosqich bajarish imkonini beradi. iSpring QuizMaker dasturi yordamida “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan tuzilgan testlar bazasi repraduktiv, izlanish va ijodiy xususiyatli bo‘lib, har bir talaba o‘z imkoniyatidan kelib chiqib bajaradilar va natijada ularning fanning mavzulari bo‘yicha bilim darajasini aniqlash imkoni paydo bo‘ladi. Informatika fanidan iSpring QuizMaker dasturi yordamida tuzilgan anketalarda mavzuga oid nazariya, amaliyot hamda testlar mujassamlashtirgan bo‘ladi. Ta’lim oluvchi ushbu anketa savollariga javob berishi orqali fanga tegishli mavzularni o‘zlashtirish imkoniyati paydo bo‘ladi hamda ulardagi

84

bilim, ko‘nikma va malakalarning rivojlanishiga erishiladi. Agarda ta’lim oluvchi topshiriqlarni bajarib, ta’lim beruvchi pedagogning e–mailga yuborasa, ta’lim beruvchi pedagog tomonidan nazoratdan o‘tgandan so‘ng, ta’lim oluvchi e–mailga topshiriqning qanday darajada bajarilganligi to‘g‘risida xabar yuboriladi. Ana shu tarzda har bir ta’lim oluvchi talabaning qanday darajada fanni o‘zlashtirayotgani ma’lum bo‘lib boradi va elektron qaydnomaga to‘plagan ballari yozilib boradi.

QIYA TEKISLIKDAGI JISMLARNING HARAKATIGA DOIR YUQORI QIYINLIKDAGI

MASALALARNI EHM YORDAMIDA HISOBLASH

Xoliqov K., Raximov X.B., Raximova M.X. (Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti)

Masalalar yechish–ilmiy bilimlar va tushunchalar sistemasini egallash vositalaridan biridir. Bilish va amaliy xarakterdagi o’quv va malakalarni , egalashda masalalar yechish jarayonining roli juda kattadir. Fizikadan masalalarni yechish va ularni EHM yordamida hisoblash o’quvchilarning umumiy aqliy rivojlanishlarida muhim ahamiyatga egadir. Oquvchi(talaba)lar fizikadan masalalar yechish jarayinida tabiat asosida yotgan fundamental qonunlar bilan chuqurroq tanishadilar , turli hodisalarni ilmiy tekshirishning metodlarini egallaydilar. Fizika masalasini yechish jarayonida matematik usullardan aniq birortasidan foydalanish fizik kattaliklar orasida mavjud bo’lgan bog’lanishlarni miqdor jihatdan analiz qilashga imkon beradi. Ushbu maqolada dinamikaning ancha qiyin masalaridan bo’lgan qiya tekislikdagi jismlarning harakatiga doir masalani EHM yordamida hisoblash qaraladi. Bu masalani echishda birinchi navbatda yuklar sistemasining harakat yo’nalishini aniqlash kerak bo’ladi. Buning uchun masaladagi yuklarning ishqalanishini hisobga olmasdan ,yuklarning qiya tekislikdagi og’irlik kuchining proeksiyalari 11 sin αgm va 22 sin αgm larini taqqoslash yordamida aniqlash mumkin (2-rasm). U holda qo’laylik uchun quyidagi belgilashni kiritamiz.

2211 sinsin αα mmB −= (1)

(1) ifodada B=0 bo’lganda ishqalanish kuchlari yuklarni tinch holatda saqlaydi. Bu holda yuklarning tezlanishi nolga teng, ipning taranglik kuchini aniqlab bo’lmaydi. Agarda B>0 , bo’lganda harakat m1 yuk tomonga yo’nalgan bo’ladi; agar B<0 bo’lganda esa harakat m2 yuk tomonga yo’nalgan bo’ladi. Har bir yuk uchun harakat tenglamasi quyidagicha bo’ladi:

amFTNgm

amFTNgm

ish

ishrrrrr

rrrrr

22222

11111 ;

=+++

=+++ (2)

=+−=−−

0cossin

111

11111

NgmamNTgm

αµα

(3)

=+−=−+−

0cossin

222

22222

NgmamNTgm

αµα

(4)

Bu yerda, TTT == 21 va NFish µ= gat eng deb olinadi. Bu tenglamalar sistemasidan N1 va N2 larni yo’qotib , yangi tenglamalar sistemasini hosil qilamiz.

=−+−=−−

amgmTgmamgmTgm

222222

111111

cossincossin

αµααµα

(5)

85

1-rasm

(5) tenglamalar sistemasidan tezlanish a ba taranglik kuchi T aniqlanadi. Xuddi shunga o’xshash B<0 holat uchun ham echiladi. Bu ikki holat uchun tezlanish va taranglik kuchi quyidagicha ko’rinishdagi ifodalar bilan aniqlanadi:

[ ] ])coscos(sinsin( 222111221121

αµαµα mmmmmm

ga +−−+

= +−

(6)

[ ])coscos(sinsin 22112121

21 αµαµαα −++

= mmmmgm

T (7)

Qavs oldidagi birinchi (+) belgi birinchi holat ;B>0 ga tegishli,( -) - belgisi esa, B<0 ga tegishlidir. Blok-sxemada qo’laylik yaratish uchun quyidagi belgilarni kiritamiz.

;21 mm

gA+

= 222111 coscos αµαµ mmC +=

211 sinsin αα +=B 2221111 coscos αµαµ mmC −=

U holda B>0 bo`lganda a=A(B-C) , )( 1121 CBmAmT −= (8)

Agarda B<0 bo`lganda a=-A(B+C) , )( 1121 CBmAmT += (9)

Masala. Gorizont bilan 030=α va 045=β burchak tashkil qilgan ikkita qiya tekislikning birlashgan uchlarining eng yuqori cho’qqisiga vazinsiz

blok mahkamlangan (2-rasm). Og’irliklari F1 =F2 =9,8 N bo’lgan A va B yuklar bir-biriga ip bilan birlashtirilib , blokka osilgan. 1) yuklarning harakat tezlanishi, 2) ipning taranglik kuchi topilsin. A va B yuklarning qiya tekisliklarga ishqalanish koeffisintlari 1,021 == µµ ga teng bo’lgan shart uchun echilsin. Blokdagi ishqalanish hisobga olinmasin. Berilganlar: m1=m2=1 kg ; 1,0;1,0;45;30 2211

022

011 ======== kkAA µµαα

86

T.k : a - ? , T - ? Yechish. Masaladagi yuklarning tezlanishi a va ipning taranglik kuchi T larni B>0 (yoki B<0) bo’lgan hollarda (8) va (9) ifodalar yordamida aniqlanadi.Belgilab olingan kattaliklar:

22111

211222

11121

2211

/244,0)156,021,0(5)(;016,0)7,086,0(1,0coscos

;2,17,05,0sinsin;156,01)7,086,01(1,0cos

cos;511

10;21,0)701,05,(1sinsin

smCBAaC

Bm

mCmm

gAommB

=+−−=+−==−−=

=+=+==∗+∗=+

+==+

=+

=−=−=−=

αµαµ

αααµ

αµαα

Yuqoridagi blok sxemaga asosan Paskalda masalani yechish programmasi quyidagicha yozamiz: Program tarmoq;

Label 1,2,3,4,5,6,7; Var A,B,C,B1,C1,M1,M2,G,a,T: real A: = 0 ; goto4 ; Write (‘A=‘); Readln (A) ; 1: a:=-A(B+C); Write (‘B=‘); Readln (B) ; 2: T:=AM1*M2(B1+C1); Write (‘C=‘); Readln (C) ; 3: Writeln (‘a=‘,a ; ‘T=‘,T) Write (‘B1=‘); Readln (B1) ; End: Write (‘C1=‘); Readln (C1) ; Natijalar: a=0,244 m/s2 ; Write (‘M1=‘); Readln (M1) ; Write (‘M2=‘); Readln (M2) ; Write (‘G=‘); Readln (G) ; If B<0 then goto 2 ; If a>0 then goto 6 ; Fizikadan masalalarni yechish va ularni EHM yordamida hisoblash o’quvchilarning aqliy rivojlanishga, turli hodisalarni ilmiy tekshirishning metodlarini egalashga yordam beradi

MATEMATIK HISOBLASHLARNI MS WORDDA QO‘LLASH

Xodjabayev F.D., Mirsanov O‘.M., Jumayev S.S. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

MS Word matn muharriri oddiy holatda ishlashi bilan birga, keng imkoniyatlarga ham ega. U turli xil shriftlarni, shu jumladan, milliy shriftlarni osongina ishlatish imkoniyatini beradi. Hozircha ingliz va rus hamda xorijiy tillarida yozilgan jumlalarni orfografik va semantik xatolarini avtomatik ravishda tuzata olishi, matnlarni istalgan ko‘rinishda va o‘lchamda chiqarishi, matnlar bilan ishlashni tez amalga oshirishi, texnikaviy matnlardagi formulalar bilan ishlashning osonligi va yana juda ko‘p boshqa jihatlari bilan boshqa matn tahrirlovchilaridan farq qiladi [1]. Uning yana muxim bir xususiyatlaridan biri, hisob–kitob ishlarini bajarishda, jumladan matematik hisoblashlarni amalga oshirishidadir. MS Wordda matematik hisoblashlarni amalga oshirish uchun ishchi maydonning kerakli joyiga kursorni joylashtirib, <Ctrl>+<F9> tugmalarini bosib, hosil bo‘lgan figurali qavs { } ichiga ushbu =(75+81^0,5–22/2)*4 ifodani kiritib, <F9> tugmani bosish orqali natija 292 ga teng ekanligini ko‘rishimiz mumkin [2,3]. Quyida matematik hisoblashlarda qo‘llaniladigan ayrim standart funksiyalar keltirilgan.

Standart funksiyalar Funksiyalar Funksiyalarga izoh ABS(x) sonning moduli; AVERAGE(x1;x2;x3;…;xn) o‘rta arifmetik qiymati; COUNT(x1;x2;x3;…;xn) elementlar soni; INT(x) x sonining butun qismi; MIN(x1;x2;x3;…;xn ) eng kichik qiymati; MAX(x1;x2;x3;…;xn) eng katta qiymati; MOD(x;y) x ni y ga bo‘lgandagi qoldiq;

87

PRODUCT(x1;x2;x3;…;xn ) berilgan sonlarning ko‘paytmasi; SUM() berilgan sonlarning yig‘indisi;

Yuqorida amalga oshirilgan algoritm ketma–ketligini hisobga olgan holda, MS Word matn muharririda matematik hisoblashlarni ko‘rib chiqamiz.

Hisoblash kodlari: Natijalar: {=2^10} 1024 {=125^(1/3)} 5 {=7^(1/2)} 2,65 {=7^(1/2) \#0,0000} 2,6458 {=7^(1/2) \#0,0000000} 2,6457513 {=abs(100–250)} 150 {=average(10;11;12;13)} 11,5 {=int(36,1234)} 36 {=min(10;–11;25;30)} –11 {=max(10;–11;25;30)} 30 {=mod(8;3)} 2 {=product(10;15;20;25)} 75000 {=sum(10;20;30;40;50)} 150

1–masala. A va B shaharlar orasidagi masofa S=650 km, uni bosib o‘tish uchun ketgan vaqt 7 soat, avtomobilning tezligini aniqlang. Yechish: Masalani yechish uchun quyidagi umumiy formuladan foydalanamiz:

S = V*T S = 650 km; T = 7 soat; Berilganlardan 650 ni belgilab <Ctrl>+<Shift>+<F5> tugmalarini bosib yoki (Menyular satridan Вставка–>Закладка), “Закладка” bo‘limining “Имя закладки” qismiga S harfini kiritib “добовить” tugmasini tanlaymiz, keyin esa 7 ni belgilab <Ctrl>+<Shift>+<F5> tugmalarini bosib yoki (Menyular satridan Вставка–>Закладка), “Закладка” bo‘limining “Имя закладки” qismiga T

harfini kiritib “добовить” tugmasini tanlaymiz. Hisoblashni amalga oshirish uchun ushbu V = ST =

formula davomiga <Ctrl>+<F9> tugmalarini bosib, hosil bo‘lgan figurali qavs { } ichiga ifodani =S/T kiritib, <F9> tugmasini bosish orqali quydagi natijani ko‘rishimiz mumkin:

V = ST = 92,86 km/soat.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1.Aripov M.M., Irmuxamedova R.M., Sagatov M.V., Xaydarov A.T., Yakubov A.X., Imamov T. Informatika. Axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanmasi 1–qism.–Toshkent, 2005. 2.Полезные советы по работе с компьютером: http://www.redline.ru/~ipl 3.www.sovety.net

WEB ПОРТАЛДА БАРЧА ИНТЕРАКТИВ ХИЗМАТЛАРНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

1Менглиев Ш.А., 2Жўраева З. Қ., 1Холлиев Ф.

(1–ТерДУ, 2–Банк коллежи ўқитувчиси)

ХХI аср ахборот асри бўлиб, унинг аҳамияти ва қиммати кундан–кунга ошиб бормоқда. Маълумки, таълим тизимида барча фундаментал билимлар асосан анъанавий босма шаклда тайёрланган ўқув адабиётлар орқали олинади. Барча ўқув муассасаларида,

http://www.redline.ru/~ipl

http://www.sovety.net

88

олий ўқув юртларида ўқув тизимини янгидан ислоҳ қилиш, замонавий технологиялар асосида электрон кутубхоналар ишлаб чиқиш ва уларни амалиётга кенг жалб қилиш, ривожланган мамлакатлар ўқув тизимидаги янгиликлар ва ютуқларни ўрганиш, уларни ўзимизда татбиқ этиш мақсадга мувофиқдир. Бугунги кунда илм–фан жадал суратлар билан ривожланиб, кўпчилик тамонидан катта қизиқиш билан ўрганилмоқда. Дунёда илмий изланишлар бўйича ахборотлар доим ўсиб, уларни таҳлил қилиш жараёни табора мураккаблашиб ва кенгайиб бормоқда. Ҳозирги замон мутахассиси қайси соҳада ишламасин, ўзининг мутахассислигига тегишли янгилик ва ўзгаришларни билиб туриши ва билим савиясини доимий равишда тинмай ошириб бориши керак бўлади. Бунга мисол тариқасида европа ва америка мамлакатларининг бошқарув тизимини олиш мумкин. Уларда қоғозбозлик билан ҳал қилинадиган ишлар деярли қолмади, барча ишлар электрон вариантдаги ҳужжатлар ва электрон имзолар билан ҳал қилинадиган бўлди. Бу эса, Сурхандарё вилоятида, Термиз давлат университети, касб ҳунар коллежи ва ўрта мактабларда дарс жадваллари, кафедралардаги вакант ўринлар, ишчи ўқув дастурлари, таълим йўналиши ва магистратура мутахассисликлар бўйича қабул, битирувчиларнинг диплом олганликлари тўғрисида, ўқитувчиларнинг илмий–тадқиқот фаолияти, электрон кутубхона, таклиф ва мулоҳазалар тўғрисида ахборотлар қабули, талабалар билимини барча фанлардан рейтинг баҳолаш тизими, ўқитувчи ва талабалар тўғрисида маълуматлар базаси ҳамда бошқа ўқув жараёнига оид маълумотларни сақлаш ва улар тўғрисида ахборотлар алмашиниш технологияси ишлаб чиқилган. Тушунтириш қисмида ривожланган гиперматн структураси, шунингдек маълумот етказишнинг мантикий структураси. Фойдаланувчи учун қулай бўлган, курс бўйича осон силжишга, ўқитувчига электрон хат жўнатишга, мунозора қисмига ўтишга имкон берувчи қатнов тизими. Internet ва замонавий компьютарларнинг мультимадиа имкониятларидан фойдаланиш. Дарсликка киритилган билимни назорат қилувчи тизимларнинг бўлиши. Курсни катта бўлмаган блокларга ажратилганлиги. Глоссарийнинг мавжудлиги ва мавжуд курс учун ишлаб чиқилган глоссарийга изоҳлар. Адабиёт манбалари, электрон кутубхона ва Internet тармоғидаги информация манбалари. IRC(Internet Relay Chat)–реал вақтда Internet орқали бошқа одамлар билан мулоқот воситаси. Курс авторлари, расмлари билан. Курс авторининг қисқа ижодий биографияси. Кириш. Курс ҳақида қисқача характаристика берилади, ким учун мўлжалланганлиги, нимани билиш зарурлиги ва муваффақиятли ўзлаштириш учун нима қилиш кераклиги, жадвал, мақсадлар ва курс вазифалари, курс анатомияси, курсни ташкил этиш, керакли адабиётлар, ўрганиш тартиби ва мазкур курс билан қандай ишлаш кераклиги. Иллюстрациялар, ажратилган калит сўзлар, курснинг бошқа бетларига изоҳлар ва Internet тармоғидаги бошқа маълумотлар манбаи ва бўлим бўйича асосий хулосалар модули кўринишидаги асосий текст. Ҳар–бир модул номга эга бўлиши керак. Ушбу бўлимга тегишли саволлар қатори. Ҳар–бир бўлимдан сунг ўзини текшириб кўриш учун саволлар. Билим, тажрибаларни мустақил қўллашга йўналтирилган ижодий машқлар. Кўпроқ бериладиган саволлар ва уларга жавоблар. Ўқув ишлари натижалари мониторинги блоки. Виртуал тажриба амалиёти. Яқин йиллар ичида мамлакатимизда ҳам шу соҳадаги ишлар ҳужжатлар тизимига ўтиш тўла ва тўкис якунланади. Илм–фан янги қирраларининг яратилиши фавқулотда ҳолат эмас, балки бу тараққиёт ва давр талабидир. Инсоният замон билан ҳамнафас равишда қадам ташлаб бориш керак. Замоннинг шаклланиши эса тараққиётга боғлиқ, тараққиётни ўзгартириш эса ўз қўлимизда.

Адабиётлар: 1.Менглиев Ш.А, Қорахонов С.Х., Ўрта махсус ва касб–ҳунар таълими: “Узвийлик ва узлуксизлик” мавзусидаги республика илмий–амалий семенарининг мақола ва маъруза тезислар тўплами тошкент молия институти, “Узлуксиз таълим тизимида замановий таълим технологиялардан фойдаланиш билан боғлиқ муаммолар” 2012 й. 20 январь 252 б.

89

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ДЛЯ РЕАЛИЗАЦИИ ЦЕЛЕЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ

Ташанова Н.Х., Эрназарова Р.Д.

(Навоийский технико–экономический колледж) Технология обучения в сотрудничестве в значительной мере может быть реализована при групповой работе с использованием компьютера и других технических средств. Обучающие программы и компьютерные модели, виртуальные лабораторные работы, создание мультимедийных презентаций как нельзя лучше подходят для совместной работы пар или групп учащихся. При этом участники работы могут выполнять как однотипные задания, взаимно контролируя или заменяя друг друга, так и отдельные этапы общей работы. При выполнении заданий в парах или группах не требуется одинакового уровня владения техническими средствами, в процессе совместной работы происходит и совершенствование практических навыков более “слабых” в этом отношении учащихся. Все члены рабочей группы заинтересованы в общем результате, поэтому неизбежно и взаимообучение не только по предмету проекта, но и по вопросам эффективного использования информационных технологий. Обучение в сотрудничестве с использованием информационных и коммуникационных технологий не требует непосредственного присутствия участников группы, работа может производиться дистанционно, с передачей материалов и взаимным общением с помощью услуг Интернета. Это также поднимает деятельность отдельных участников группы на качественно новую ступень, позволяя привлечь к совместной деятельности и тех, кто по тем или иным причинам лишен возможности непосредственного участия в работе группы. Дифференцированный подход к обучению также может быть реализован с использованием современных информационных технологий и мультимедийных проектов. Учитель формулирует тему проекта с учетом индивидуальных интересов и возможностей ребенка, поощряя его к творческому труду. В этом случае учащийся имеет возможность реализовать свой творческий потенциал, самостоятельно выбирая форму представления материала, способ и последовательность его изложения. В нашей практике немало примеров того, как ученик, показывавший весьма посредственные знания, создавал самостоятельно и уверенно представлял на уроке самостоятельно подготовленный материал высокого уровня, зачастую выходящий за рамки школьной программы. Уверенное владение компьютером позволило такому ученику повысить свою самооценку и, к тому же, расширить кругозор и почерпнуть новые для себя знания. Компьютерное тестирование, как и любое тестирование, также дает возможность индивидуализировать и дифференцировать задания путем разноуровневых вопросов. К тому же, тесты на компьютере позволяют вернуться к неотработанным вопросам и сделать “работу над ошибками”. Компьютерное моделирование эксперимента позволяет каждому ученику выполнять задание в удобном для него ритме, по–своему менять условия эксперимента, исследовать процесс независимо от других учащихся. Это также способствует выработке исследовательских навыков, побуждает к творческому поиску закономерностей в каком–либо процессе или явлении. Обучающие программы предоставляют практически безграничные возможности как учителю, так и ученику, поскольку содержат хорошо организованную информацию. Обилие иллюстраций, анимаций и видеофрагментов, гипертекстовое изложение материала, звуковое сопровождение, возможность проверки знаний в форме тестирования, проблемных вопросов и задач дают возможность ученику самостоятельно выбирать не только удобный темп и форму восприятия материала, но и позволяют расширить кругозор и углубить свои знания. В обучающих программах изначально реализована идея игры. Звуковое и графическое оформление большинства программ (интерфейс) позволяет ребенку воспринимать их как “игры”. Множество игровых ситуаций и заданий, встречающихся в такой программе, делают

90

процесс обучения максимально увлекательным. С большим интересом дети собирают своеобразную мозаику, каждый элемент которой – государство на политической карте мира, под руководством виртуальной учительницы проводят опыты по химии и физике. В программе по русскому языку можно “подслушать” диалог чайной посуды в буфете, потренироваться в произношении новых слов. Обучающие программы предоставляют и возможности компьютерного моделирования опытов и экспериментов в игровой форме. Тестирование с помощью компьютера также гораздо более привлекательно для ученика, нежели традиционная контрольная работа или тест. Во–первых, ученик не связан напрямую с учителем, он общается в первую очередь с машиной. Во–вторых, тесты также могут быть представлены в игровой форме. При неправильном ответе в ряде школьник может услышать смешной звук или увидеть неодобрительное покачивание головы какого–нибудь забавного героя. А если тест успешно пройден–ученику вручат виртуальный лавровый венок, в его честь зазвучат фанфары и в небе вспыхнет салют. Естественно, что такое тестирование не вызовет у ученика стресса или отрицательных эмоций. Метод проектов полностью реализуется в мультимедийных презентациях и других компьютерных проектах. Как уже упоминалось выше, подобные проекты могут быть выполнены с помощью информационных технологий (здесь, кстати, неоценимую помощь может предоставить Интернет). Быстрый доступ к разнообразной информации, использование всех мультимедийных возможностей позволяют реализовать самые смелые и неожиданные идеи. Если же ученик владеет не только основными средствами работы с информацией, но и более сложными программами, то в этом случае возможно создание поистине уникальных проектов. Большие возможности для использования метода проектов предоставляет и компьютерное моделирование. Здесь речь уже идет о том, что разработка компьютерной модели того или иного процесса или явления уже сама по себе является видом проективной деятельности. Работа над проектом побуждает ученика не только к глубокому изучению какой–либо темы курса, но и к освоению новых программ и программных продуктов, использованию новейших информационных и коммуникационных технологий. Несомненно, что здесь решаются многие задачи личностно ориентированного обучения. Таким образом, современные педагогические технологии в сочетании с современными информационными технологиями могут существенно повысить эффективность образовательного процесса, решить стоящие перед образовательным учреждением задачи воспитания всесторонне развитой, творчески свободной личности.

Список литературы: 1.Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. – М., Педагогика, 1989. – 192 с. 2.Семенова З.В. Новые информационные технологии в образовании: состояние и проблемы. Интернет янгиликлари ахборотномаси. – Т., 2002. – № 2. – С. 51–54 . 3.Толипов У.К., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг татбиқий асослари. – Т., Фан, 2006. – 261 б.

“KISLOTALAR” BO'LIMI BO'YICHA TAKRORLASH DARSINI INNОVATSION TEXNOLOGIYA NEGIZIDA VA EKOLOGIYAGA BOG’LANGAN HOLDA

O’RGANILISHI

Sultonov Sh.A., Sayimova D.Q., Eshpo’latova M.B (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Umumta’lim maktablari kimyo kursida o’quvchilariga kimyodan zamon talabi darajasida chuqur va puxta bilim berish uchun o’qituvchining o’zini shu fandan tayyorlash, uni bilim darajasini oshirish juda katta ahamiyatga ega. Buning uchun ta’lim jarayonini takomillashtirish

91

shart, bu esa yangicha pedagogik fikrlashning mahsulidir. Ta’limning samaradorligi uning sifati, meyori va mazmuniga bog’liq bo’ladi. Keyingi vaqtlarda pedagog va psixologlar ta’lim berishning innavatsion texnologiyalari ya’ni dars o’tishda yangiliklar qo’shish va metodlarni takomillashtirishlarga katta qiziqish bilan qaramoqdalar. Bu usulga ko’ra bilimlarni o’zlashtirish, ko’nikma va malakalarni shakllantirish o’quvchilarning mustaqil o’quv–bilish faoliyati orqali amalgam oshiriladi. Bularga misol qilib:

“Ham o’ynaymiz, ham o’ylaymiz” deb nomlanadi Bu sahifamiz ikki bosqichda olib boriladi. 1–bosqichda barabanlarni aylantirib kislotalarga va tuzlarga misollar keltirib nomlaydilar. Hakam va guruh o'quvchilari kuzatib sanab turadilar. 2–bosqichda domino o'yini o'ynaladi. Bu o'yinda kislotalar valentligiga e'tibor beriladi.

“Kim chaqqon?” deb nomlanadi. Guruhlardan vakillar chiqib magnit doskadagi tartibsiz holda terilgan elementlar belgilari yordamida kislotalar formulasini tuza boshlaydilar, bunga 1–minut vaqt beriladi.

Kimyo fanida bahri–bayt. O'quvchilar adabiyot fanidan o'tkaziladagan bahri–baytni kimyo faniga bog'laydilar. Masalan: Mis–Simob–Brom–Molibden–Neodim–Mish'yak–Ksenon–Neon–Nikel–Lantan–Natriy–Yod–Disproziy. Bu sahifada o'quvchilar qancha ko'p elementni nomini yodlashgan bo'lsa g'olib chiqadilar.

Mo’jizalar maydoni. Bu sahifadan maqsad katakchalardagi tartibsiz joylashtirilgan elementlarni tartibli joylashtirib, modda nomini to'g'ri javobini topish so'raladi.

V L e H e M e Y D I N e V e Y M D I L Y T I N e Y Z N Y I Sh Sh N e Y T I N Z N Y.

Sardorlar bellashuvi. Bellashuv shartida elementlar zanjirini tuzish talab qilinadi. Zanjir so'zlarini unutgan o'quvchi o'tkazadi. *Chaqqonlar* guruhining sardori: Vodorod–kislorod–azot–oltingugurt–fosfor–natriy–alyuminiy–mis–kumush. *Topqirlar guruhi* sardori: Vodorod–kislorod–azot–oltingugurt–fosfor–natriy–alyuminiy–mis. Shu tartibda bellashuv davom etadi. Guruhlarning olgan ballari ko'rsatib boriladi. Sahifa varaqlashda davom etamiz.

“Fanlar hamkor bo’lib tilga kirganda” deb nomlanadi. Ma'lumki o'tgan hafta "Shu aziz Vatan – barchamizniki" haftaligi o'tkaziladi. Navbatdagi sahifamiz shu haftalikka bag'ishlanadi. Fanlar nomi yozilgan o'quvchilar kislotalar mavzusiga o'z fikrlarini aytadilar. Fanlar bo'lib jamul–jam, so'z boshladi damba–dam. 1. O'zbek tili O'zbek tili o'zbek xalqining ma'naviy mulkidir. Kislotalar – metall atomlarga o'z o'rnini beradigan vodorod atomi va kislota qoldig'idan tashkil topgan murakkab moddalardir. Yuqoridagi gap tuzilishiga ko'ra sodda gap, ma'nosiga ko'ra darak gap. Kislotalar. Kislota – so'z turkumlaridan ot. –lar ko'plik qo'shimchasini olgan. 2. Rus tili. Kisloti razdelyayotsya na dve gruppi: 1. Kislorodnie kisloti. 2. Bezkislorodnie kisloti. 3. Tarix. 1920 yil G. L'yois : "Kislotalar, bo'linmaydigan erkin elementlar juftini tutib turuvchi moddalardir", –deb ta'riflagan. Fanlar so'zini tugatgach, sahifalar e'lon qilish davom etiladi. Yosh ijodkorlar. O'quvchilar kimyo darslarining mavzularidan ilhomlanib, hazil, o'xshatma, she'rlar yozib turadilar. Shulardan namunalar o'qiydilar:

92

Kimyo sanoatining noni, Akkumulyatorning joni, Sul'fat kislotadir nomi

Navoiydadir koni.

Karbonatdir nomingiz. Rangli, rangsiz bo'lasiz, Ichganimda men sizni Parchalanib ketasiz.

Kislotalar sud zalida yoki kislotalar oqlovchi va qoralovchi nazarida. Bu sahifalarimizda kislotalarning zararli va foydali tomonlari, ishlatish sohalari to'g'risida fikrlar yuritiladi. Magnit doskaga katta qilib yozilgan: nitrat kislota, sul'fid kislota, sul'fat kislota formulasi ilib qo'yilgan. Sud hay'ati bilan tanishtiriladi. Qoralovchi:–nitrat va sulfat kislotalar ishlab chiqarish zavodlari atrof–muhit ekologiyasini buzmoqdalar. Tarkibida chiqayotgan azot(IV)–oksid, oltingugurt(IV)–oksidlar inson, hayvon va o'simlik hayotiga xavf solmoqdalar. Bu masala haqida qattiq o'ylab ko'rish zarur. Oqlovchi: –fikringiz to'g'ri, ammo nitrat kislota qishloq xo'jaligimizda turli xil mineral o'g'itlar ishlab chiqarishda, tibbiyotda dori–darmonlar olishda, zar suvi tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Qoralovchi:–sul'fat kislota ishlab chiqarishdagi atrofga tarqatilayotgan oltingugurt(IV)–oksidi, uning zarari, sul'fat kislotaning o'yovchanligi, hatto to'kilsa ona zaminni ham o'yib yuborishiga nima deysiz? Oqlovchi:–sul'fat kislota ishlab chiqarishdagi muammolar to'g'ri, ammo sul'fat kislata turli xil dori–darmonlar, olish vositalari tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Eng ahamiyatlisi sul'fat kislota harakatdagi transportlarni akumlyatorlarining joniku! Transportlar to'xtab qolishini ko'z oldingizga keltirib ko'ringchi! Qoralovchi:–Xlorid kislota o'tkir hidli, uchuvchan, o'yovchan suyuqlik. U ham inson salomatligi uchun xavfli hisoblanadi. Oqlovchi:–yo'q, bu fikringizga to'liq qo'shilmayman. Xlorid kislota dori–darmonlar tayyorlashda, zar suvi olishda ishlatiladi. Hatto inson me'dasi uchun xlorid kislota zarur–ku. Qoralovchi qoraladi, oqlovchi oqladi. Nihoyat kislotalar oqlandi, chunki kislotalar taqdiri bizning qo'limizda.

Sud hukmi. – Turinglar sud kelyapti! (Hamma o'rnidan turadi). Qoralovchi va Oqlovchi fikrlarini o'rganib, yakuniy fikrlarini o'qib eshittiriladi. Sud: tuman xalq sudi qoralovchi va oqlovchi fikrlarini va kislotalar xossalarini o'rganib

Qaror qiladi: 1.Kislotalar ishlab chiqarish zavodlaridan ajralib chiqadigan zaharli gazlarni qayta ishlash borasida alohida ish olib borilsin. 2.Atrof–muhit ekologiyasi himoya qilinsin. 3.Kislotalarning xossalari to'la o'rganilsin va amal qilinsin. 4.Kislotalarning ijodiy maqsadlarda ishlatish sohalari yaratilsin. Har doim xulosalar asosida amaldagi ta`lim tarbiya tizimini hozirgi taraqqiyot va kelgisidagi talablar darajasiga ko`tarishga, uni takomillashtirishga, jiddiy e`tibor berish zarur

MATEMATIKA DARSLARIDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH. USTUN SHAKLIDA QO’SHISH.

Berdiyev. B., G’afforova F.

(Qarshi DU) I. Darsning maqsadi: a)Ta limiy maqsad: O‘quvchilarning matematik tushunchalari, matematik hisoblash, figuralar yuzini hisoblashni, ko'paytirish va bo'lishlarni o'rgatib borish. b)Tarbiyaviy maqsad: O'quvchilarning tarbiyaviy xususiyatini takomillashtirish, barkamol avlodni rivojlantirish ustida ishlash.

93

d)Rivojlantiruvchi maqsad: Matematika fanini interfaol usulda rivojlantirish. II. Darsning turi: interfaol usulda. Ill Darsning jihozi. ko'rgazmalar, tarqatmalar, kaskad usulda, innovatsion texnologiya asosida ko'rgazmalar. IV. Darsdan коtilgan natija: a) O‘qituvchidan ko'tilgan natija; b) O‘quvchilardan kutilgan natija; d) Mavzudan ko'tilgan natija. Darsning rejasi. I. Tashkiliy qism II. Oltin qoidalar. III. Ustun shaklida qo'shish. IV. "Jim" oyini. V. Postik . 509 - 510 - misollar. VI. Qarorlar shajarasi. 512 - misol. VII. Bilimlar tog'i. VIII. Fedbek berish bilan rag'batlantirish. IX. Uyga vazifa. 513 - 514 - masala va misol. Bizning shior: Intilgan imkon topar. Matematika fanlar ichra shox, Uning sirlaridan bolaylik ogoh. O‘qituvchi: Qani bolajonlar, Bugun hamma sog'lommi? Darsga hamma tayyormi? O‘quvchilar: Bugun hamma sog'lomdir, Darsga biz tayyormiz. O‘qituvchi: Bu yil qanday yil? O‘quvchi: Bu yil " Soglom bola yili" O‘qituvchi: Bir yilda necha fasl bor? O‘quvchi: Bir yilda 4 fasl bor. O‘qituvchi: Har faslda necha oy bor? O‘quvchi: 3 oy bor. O‘quvchi: Hozir qanday fasl? O‘quvchi: Hozir bahor fasli. O‘quvchi: Bahor faslini nechanchi oyi? O‘quvchi: Bahor faslini 1 - oyi. O‘qituvchi: Mart oyi necha kun va necha haftadan iborat? O‘quvchi: Mart oyi 31 kun, 4 haftadan iborat. O‘qituvchi: Bugun mart oyining nechanchi kuni? O‘quvchi: Bugun mart oyining 18 - kuni. O‘qituvchi: Hozir darsimiz qanday dars? O‘quvchi: Hozir darsimiz matematika darsi. Tabiatda qanday ozgarishlar boladi? Matematika fani bizga nimani o'rgatadi? Bobodehqonlar qanday ishlarni amalga oshiradi? 2014 yilda siz qanday ishlarni amalga oshirmoqchisiz? Matematika fani boshqa fanlar bilan bogliqmi? Nima uchun? O‘qituvchi: Oynai jahonda Navruz bayrami haqida qanday fikr aytilmoqda? O‘quvchi: Oynai jahonda "Navruz" bahor bayrami, yangilanish, yangi kun sifatida bayram qilib nishonlanmoqda.

94

O‘qituvchi: Yaqinda qanday bayramni nishonlaymiz? O‘quvchi: Yaqinda bahor bayramini nishonlaymiz.

Oltin qoidalar: 1. O'quvchilar qoidasiga amal qilish. 2. Sonlarni tog'ri hisoblash. 3. Ong qo'l qoidasi. 4. Tinchlikni xohlash. 5. Oyin qoidalariga amal qilish. O‘quvchilarni guruhlarga bolib olamiz. Наг bir oquvchi o'rnidan turib, so'zlamasdan to'g'ilgan oy, kunlarini barmoqlari bilan ko'rsatib navbatma - navbat joylashadilar. Shunga qarab oquvchilarni guruhga ajratamiz.

1 - guruh: 2 - guruh: 3 - guruh. O‘qituvchi: Qani bolajonlar sizga qanday mavzuni tayyorlab kelish aytilgan edi O‘quvchi: Ustun shaklida qo'shish. Yuzlik O‘nlik Birlik

2 3 4 3 4 2 5 7 6

O‘quvchilarga xona birliklari haqida tushuncha berish. Ustun shaklida qoshish bilan tekshiramiz.

Yuzlik O‘nlik Birlik

5 7 6 3 4 2 2 3 4

Yangi mavzuni "postik" o'yini orqali mustahkamlab olamiz. Dam olish daqiqasini o'tkazish. O‘quvchilarni kayfiyatlarini kotarib, darsni samarali va unumli ta'minlash. O‘tilgan mavzuni so'rash va uyga bajarib kelgan misol va masalalarni tekshirib, kuzatib chiqish. Qarorlar mashg'ulotlarini otkazish. Bugungi darsdan foydalanib mashg'ulotni o'tkazib olamiz.

95

Bu mashg'ulot uchun o'quvchilar fikri soraladi. O‘quvchilar fikri biz uchun qadrli. O‘quvchilar o'tilgan mavzuni mustahkamlab olishibdimi,buni bilish uchun o'tilgan mavzuni mustahkamlaymiz.

O‘qituvchi tomonidan otilgan mavzu mustahkamlab otiladi. O‘quvchilarni fedbik berish orqali rag'batlantirish. Uyga vazifa: Misol va masalalarni yechish.

АХBОRОT TЕХNОLОGIYALАRI VА KОMPYUTЕR KОMMUNIKАTSIYA TIZIMLАRINI BАRCHА SОHАLАRDА QO`LLАSH VA RIVOJLANTIRISH

Maxmudova M.A.


Jаmiyatning ахbоrоtlаshuvi ijtimоiy tаrаqqiyotning аsоsiy qоnunlаridаn biri hisоblаnаdi. Bu insоn fаоliyatining bаrchа sоhаlаrini intеllеktuаl mеhnаt qurоli sifаtidа ахbоrоtlаrni tеzkоrlik bilаn yigìsh, qаytа ishlаsh, jаrаyon, vоqеа vа hоdisаlаrni mоdеllаshtirish, ulаrni tаhlil qilish imkоnini bеruvchi kоmpyutеrlаshtirilgаn tizimlаr vа bоshqа ахbоrоt tехnоlоgiyalаri kirib kеlishini аnglаtаdi. Ахbоrоt tехnоlоgiyalаri vа kоmpyutеr kоmmunikаtsiya tizimlаrini bаrchа sоhаlаrdа qo`llаsh hоzirgi vаqtdа dаvr tаlаbi bo`lib qоldi. Mаmlаkаtimizdа jаhоn ахbоrоt mаkоnining infrаtuzilmаsi vа ахbоrоt – kоmpyutеr tаrmоgìgа mоs kеluvchi milliy tizimini yarаtish bоshqаruv, iqtisоdiyot, fаn vа tа’lim sаmаrаdоrligining muhim оmili bo`lmоqdа. Prеzidеntimiz Islоm Kаrimоv tоmоnidаn mаmlаkаtimizni jаhоn ахbоrоt mаkоni bilаn intеgrаtsiyasigа yo`nаltirilgаn ахbоrоtlаshtirish sоhаsidаgi dаvlаt siyosаti аniq bеlgilаb qo`yilgаn. O`zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2012 yil 21 mаrtdаgi “Zаmоnаviy ахbоrоt-kоmmunikаtsiya tехnоlоgiyalаrini yanаdа jоriy etish vа rivоjlаntirish chоrа-tаdbirlаri to`g`risidа” gi Qаrоri ushbu jаrаyonning yanаdа yangi kuch bilаn rivоjlаnishi jаrаyonigа zаmin bo`ldi. Prеzidеntimiz o`z chiqishlаridа rеspublikа iqtisоdiyotining bаrchа tаrmоqlаridа АKTni jоriy etishning dоlzаrbligini bir nеchа bоrа tа’kidlаb o`tgаn. Hususаn, Prеzidеntning 2012 yil yakunlаrigа bаgìshlаngаn mа’ruzаsidа ахbоrоt-kоmmunikаtsiya tехnоlоgiyalаrini rivоjlаntirishning ustuvоr yo`nаlishi bo`yichа “Ахbоrоt-kоmmunikаtsiya vа tеlеkоmmunikаtsiya tехnоlоgiyalаri sоhаsidаgi lоyihаlаr vа chоrа- tаdbirlаrni jаdаllik bilаn аmаlgа оshirish muhim аhаmiyatgа egа. Biz qisqа muddаtlаrdа ахbоrоt hizmаtini ko`rsаtishning turli ko`rinishlаri bo`yichа оqsаyotgаn jоylаrni nаfаqаt bаrtаrаf etishimiz, bаlki ахbоrоt-kоmmunikаtsiya tехnоlоgiyalаrini yuqоri dаrаjаdа jоriy qiluvchi ilg`оr dаvlаtlаr qаtоrigа chiqishimiz kеrаk...” – kаbi fikrlаri bilаn оldimizdаgi vаzifаlаrni qаt’iy bеlgilаb bеrgаn. Prеzidеnti fаrmоnlаri vа Vаzirlаr Mаhkаmаsi qаrоrlаridа quyidаgilаr o`z аksini tоpgаn:

96

•оliy tа’lim tizimidа АKTni jоriy etish bo`yichа dаvlаt ustuvоr yo`nаlishlаrini mоdеrnizаtsiyalаsh vа аmаlgа оshirish; •elеktrоn-tа’lim ахbоrоt rеsurslаridаn erkin fоydаlаnishni tа’minlаsh uchun tаqsimlаngаn infrаstrukturаni hаm vеrtikаl, hаm gоrizоntаl kеngаytirish; •ОTMlаr bоshqаruvini sаmаrаsini оshirish uchun qаrоrlаrni qаbul qilish vа ishlаb chiqishning mоslаshuvchаn ахbоrоt-tаhliliy tizimlаrini yarаtish vа rivоjlаntirish; •elеktrоn tа’limdа zаmоnаviy АKT yutuqlаri hаmdа ахbоrоt-tа’lim rеsurslаridаn sаmаrаli fоydаlаnish; •АKT sоhаsidа pеdаgоg kаdrlаr mаlаkаsini оshirish mаrkаzlаri, tаyyorlаsh vа qаytа tаyyorlаsh kurslаrini tаshkil etish; •ОTMlаrning rаsmiy dinаmik vеb-sаytlаri vа vеb-pоrtаllаri fаоliyatini yo`lgа qo`yish; •Bilim оluvchilаrning intеllеktuаl-psiхоlоgik lаyoqаtini hisоbgа оluvchi mоslаshuvchаn o`qituvchi dаsturlаr mаjmuаsini ishlаb chiqish; •Tаlаbаrning оlgаn nаzаriy bilim vа аmаliy ko`nikmаlаrini bеvоsitа ishlаb chiqаrish jаrаyonidа аmаlgа оshirish mехаnizmini rivоjlаntirish; Iqtidоrli tаlаbаlаrni ilmiy-tаdqiqоt ishlаrigа fаоl jаlb qilish mаqsаdidа yosh оlimlаr vа mutаhаssislаr mаrkаzlаrini tаshkil etish; •Prоfеssоr-o`qituvchilаrning ахbоrоt-kоmmunikаtsiya tехnоlоgiyalаri sоhаsidа bilim vа ko`nikmаlаrini bоyitish bo`yichа o`z ustidа ishlоvchi tizimlаr, ахbоrоtgа egаlik vа krеаtiv fikrlаshlаrini kеngаytirish uchun еtаrli shаrоitlаr yarаtish; •Ishlаb chiqаrishdа bitiruvchilаrning zаrurаti nuqtаi-nаzаridаn tizimlаshgаn mоnitоring o`tkаzish. Yuqоridа qo`yilgаn tаlаblаrning аsоsiy mаqsаdi vа uni аmаlgа оshirilishi tа’lim muhitidа o`z mаvqеyigа egа bo`lish vа uning rаqоbаtbаrdоshligini kuchаytirishgа, qоlаvеrsа Оliy O`rta Maxsus Ta’lim Vazirligi ахbоrоt-tа’lim rеsurslаrini sоn vа sifаt ko`rsаtkichini оshirilishigа shаrоit yarаtаdi. Оliy O`rta мaxsus Ta’lim Vazirligidа innоvаtsiоn ахbоrоt-tа’lim muhitini yarаtish оrqаli quyidаgilаrgа erishish mumkin: •tа’lim jаrаyoni sаmаrаdоrligi vа sifаti оshаdi; •ilmiy tаdqiqоd оlib bоrish jаrаyonini jаdаllаshаdi; •kаttа yoshdаgilаr vа qo`shimchа tа’lim оluvchilаr uchun qulаyliklаr yarаtilаdi; •mеhnаt, mаtеriаl, mоliyaviy, vаqt rеsurslаridаn unumli fоydаlаnilаdi; •bоshqаruv tizimining оpеrаtivligi vа sаmаrаdоrligi оshаdi; •ОO`MTV ахbоrоt-tа’lim tizimining (“Elеktrоn tа’lim” tizimi) jаhоn tаrmоgì bilаn intеgrаtsiyalаshuvi fаn, tа’lim, mаdаniyat vа bоshqа sоhаlаrdаgi хаlqаrо ахbоrоt rеsurslаridаn erkin fоydаlаnish imkоniyati yarаtilаdi. •“Elеktrоn tа’lim” tizimi mаsоfаviy tа’lim, mаlаkа оshirish vа qаytа tаyyorlаsh tizimi, mа’lumоt rеsurslаri bilаn аlmаshish, huquqiy-mе’yoriy vа uslubiy tа’minоt, ilmiy-mеtоdik pоtеntsiаlni mоnitоring qilishdа kеng imkоniyatlаrgа yarаtаdi; •Tа’lim tizimidа АKTni jоriy etish o`quv jаrаyonini tаshkil etishni yangi sifаt dаrаjаsigа ko`tаrish, kоmpyutеr tехnоlоgiyalаridаn fоydаlаngаn hоldа turli tаdbirlаrni mаsоfаviy o`tkаzish, mеdiа tа’lim tizimini jоriy etish, хоrijiy оliy tа’lim muаssаsаlаri bilаn tеlеko`prik yarаtish, elеktrоn ахbоrоt rеsurslаridаn kеng fоydаlаnish imkоniyatini bеrаdi. Ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish bo`lajak mutaxassislarning nazariy bilimlarini puxta o`zlashtirishga, malaka va ko`nikmalarini samarali shakillantirishga hamda ularni amaliyotda mustahkamlashga imkoniyat yaratadi, turli modellar, modular asosida o`qitishning noananaviy shakl, uslub va vositalaridan foydalanishga yordam beradi. Shuningdek zamonaviy axborot texnologiya vositalari yordamida bo`lajak mutaxassislarning o`quv bilimilari banki, izlanish salohiyatlari ham shakllana boradi.

97

ANIQ FANLAR BILAN «AMALIY DASTURLAR MAJMUASI» FANINING PREDMETLARARO ALOQASI

Karimov Q.M., Razzoqov I.D.

(Qarshi DU)

Oliy o‘quv yurtlarida informatika va axborot texnologiyalari fanining o‘qitilishi va tashkil etilishi, uning mazmuni ixtisoslik yo‘nalishiga qarab tuzilishi maqsadga muvofiqdir. Matematika, amaliy matematika, fizika va umumiy texnika fanlari ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bilim olayotgan talabalarga zamonaviy dastur vositalari va tizimlari muhitida ishlashni o‘rgatish talabalar bilimining axborot texnologiyalari bo‘yicha oshishiga olib keladi. Maple, MathCad, MatLab matematikada va amaliy fanlarda uchraydigan matematik masalalarni analitik va sonli yechishga mo‘ljallangan zamonaviy tizimlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Matematika, amaliy matematika, fizika va umumiy texnika fanlari ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bilim olayotgan talabalarga amaliy dasturlar majmuasi (tizimi) muhitida ishlashga o‘rgatish samarali hisoblanadi. Shu sababli, fizika–matematika fakultetining 3–kurs ”Amaliy matematika va informatika” yo‘nalishi talabalariga «Amaliy dasturlar majmuasi» tanlov fani kiritilgan. «Amaliy dasturlar majmuasi» fani oliy o‘quv yurti talabalarini Maple, MathCad, MatLab kabi matematik hisoblashlarni bajarishga mo‘ljalangan amaliy dasturlar majmuasi (paketi) bilan yaqindan tanishtirishni taminlaydi. Talabalarni algebra, matematik tahlil, differensial tenglamalar kabi fanlar bo‘yicha masala yechishning kompyuterli usullari bilan qurollantiradi. Bu bilan talabalarning kompyuterning imkoniyatlari haqidagi fikrlarini o‘stiradi. Talabani algebra, matematik tahlil, differensial tenglamalar fanlaridagi masalalarni yechishda amaliy dasturlar majmuasini qo‘llash bo‘yicha bilimlar bilan boyitadi. Bu fanning yuqori kurs talabalariga kiritilishi oliy o‘quv yurti predmetlarini o‘qitishda kasbiy faoliyatini o‘sishini ta’minlash, bo‘lajak kasbi bilan predmetlararo aloqa masalasini qo‘yadi. Yuqori kurs talabalaridan kasbi bo‘yicha barcha matematikaga oid fan predmetlari bilan tanish bo‘lishini talab etadi. Predmetlararo aloqa o‘quv–tarbiya jarayonini tashkil etishda zaruriy shartlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. «Amaliy dasturlar majmuasi» fani katta imkoniyatlari bilan algebra, matematik tahlil, differensial tenglamalar fanlari bilan aloqador. Algebra, matematik tahlil, differensial tenglamalar fanlarini o‘rganishda amaliy dasturlar majmuasi hisoblangan Maple, MathCad, MatLab va shu kabi paketlarning amaliy qo‘llanishi katta o‘rin egallaydi. Amaliy dasturlar majmuasidan bitiruv malakaviy ish, kurs ishlaridan foydalanish, matematikaga oid fanlarni o‘rganishda Maple, MathCad, MatLab amaliy dasturlarni qo‘llash shu fanlar bo‘yicha ko‘proq masalalarni yechishga olib keladi. Talabalarning amaliy dasturlar majmuasiga bo‘lgan qiziqishi ortadi. Predmetlararo aloqa talabalarning intellektual qobiliyatlarini oshiradi, aqliy faoliyatini o‘stiradi, har xil fan predmetlaridagi bilimlarni umumlashtiradi.

2 Maple 9.5 da ko‘pdan–ko‘p avvaldan aniqlangan funksiyalar mavjud. Ular jumlasiga Gamma funksiya, Bessel, Chebishyov, Uitekker, Eyri, Ermit, Yakobi, Hankel funksiyalari, ehtimollar funksiyasi(erf) va boshqalar kiradi. Mapleda oddiy hisoblashlar quyidagicha amalga oshiriladi: > 2*(3+4*Pi); # ifoda aniq hisoblanadi

6 8π+ > sin(2009*Pi/3);

- 12

3

> evalf(exp(1)); # e sonining taqribiy qiymati

98

2.718281828 > abs(Pi–exp(2));

-p + e 2

> A:=x*x–5/2+x^2–3; # Maple o‘xshash hadlarni ixchamlaydi

A := 2 x 2 - 112

Endi ifodalarni almashtirish buyruqlari bilan tanishaylik. > factor(x^2–5*x+6); # ko‘paytuvchilarga ajratish

x - 2( ) x - 3( )

> expand( (x–3)^2 ); # ifodani yoyish x 2 - 6 x + 9

> P:=(a+b)^8;

P := a + b( )8

> expand(P);

> simplify( 8^(1/2)+2 ); # soddalashtirish (ixchamlash)

2 2 + 2

> simplify(2/(x–1)+3/(3*x+2)); 9 x + 1

x - 1( ) 3 x + 2( )

> u:= (x^2+1)/(y+x);

u := x 2 + 1y + x

> numer(u); # u ning suratini ajratish

x2 + 1

> denom(u); # u ning maxrajini ajratish y + x

Yuqorida keltirilgan barcha buyruqlar Maple amaliy dastur paketining oddiy hisoblashlar ustidagi bajariladigan buyruqlari hisoblanib, talaba ulardan foydalanish orqali matematikadagi bajariladigan qoidalarni Maple paketi orqali o‘rganadi va bu sohadagi bilimi yanada chuqurlashadi. Shu bilan bir qatorda amaliy dasturlar paketining imkoniyati haqidagi bilimga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, talabalar Maple yordamida algebraik tenglamalar, tenglamalar sistemasi, differensial tenglamalarni yechish buyruqlarini o‘rganib, qulay holda ualrning aniq yechimlariga erishish haqidagi bilimga ega bo‘ladilar. Xulosa qilib aytganda, oliy o‘quv yurti talabalari matematik hisoblashlarni amaliy dasturlar paketlari (Maple, Math Cad, MatLab) yordamida bajarish orqali kompyuterning zamonaviy dasturiy ta’minotining imkoniyatlari bilan tanishadilar va ularda fanlararo aloqa haqidagi fikrning o‘sishiga olib keladi.

99

INFORMATIKA TA’LIM JARAYONIGA NISBATAN IJOBIY MOTIVATSIYALARNING AНAMIYATI

Utapov T., Absobirov S.


Ta’lim va tarbiyaning samaradorligi ko’pchilik hollarda o’quvchilarning o’qishga bo’lgan o’z munosabatlariga bog’liq. Bugungi kunda ko’pchilik o’quvchilarda o’quv motivlari deyarli mavjudmas, bu esa biz o’qituvchilar uchun jiddiy muammodir. Bunday vaziyatning paydo bo’lishiga har xil sabablar bor – ijtimoiy, psixologik, individual va boshqalar. O’quv faoliyati motivlarining pasayishiga quyidagi sabablarni keltirish mumkin: o’qitishdagi doimiy o’zlashtiraolmaslik, hulqning buzilishi, ta’lim muassasasida o’qituvchi va tengdoshlar o’rtasidagi ziddiyat, shaxsiy rivojlanishdagi chetlanishlar. Bolalar o’qishdan tushungan holda qochishi hisobiga ular yomon o’qishi mumkin. Ayrim o’quvchilar ataylab ta’limdan voz kechadi, ular bu biilimlarni egallashi uchun sarf qilinadigan mehnat bunga mos kelmaydi, ularning fikricha “qachon xoxlasam – barchasini o’zim o’rganib olaman”. Motivatsiya-isbotlar, dalillar, baxonalar, vajlar (biror ish yoki jarayonning yuzaga kelishiga sababchi bo’lgan motivlar,dalillar yoki sabablar) majmui. O’quvchilarning motivatsiyasini oshirish uchun: ●O’quvchilarni olg’a intilishga bo’lgan ishonchini yuksaltirish,yutuqga erishishda murakkab vaziyat yuzaga kelmasligi uchun xar bir ko’tariladigan bosqichni to’gri tanlay olish va har bir ishni to’g’ri baholash. ●O’quvchini qiziqtirish uchun mavjud barcha kitoblardan foydalanish, muommo qo’yish, erkin fikirlashga o’rgatish. ●Darsda o’quvchilar bilan hamkorlik qilish, umumiy fanlarga to’g’ri yondashishda ko’maklashish. ●O’quvchilar bilan muommoni joyiga qo’yish, ularning yutuqlari bilan qiziqish. ●Har bir o’quvchini individualini ko’ra bilish: Shaxsiy motivdan kelib chiqqan holda har birini asoslash. Shuningdek sinfda xar xil muhutda o’sgan talab va o’quv negizlari turlicha bo’lgan o’quvchilar bor. Pedagog shuni inobatga olishi kerakki, o’quvchilardagi eng muhim motiv negizi bu yutuqning asosi. Yutuqning asosi–bu shaxsning muvoffaqiyatga erishishga intilish va faoliyatida o’zini – o’zi hurmat qilishni va o’z-o’zini baholashni saqlab qolish va o’stirish maqsadida muvoffaqiyatsizliklardan qochish demakdir. Biz maktabda informatikani o’rganishning motivatsiyasini o’stirishga va muommolarni yaratishga alohida etibor beramiz. Maktabning har qanday pridmedini o’rganishda quyidagi so’zlarni qo’llasa bo’ladi: <<zamonaviy jamiyatda fizikani (informatikani,kimyoni,biologiyani,tarixni … bu yerga dars jadvalidagi har qanday fanni kiritish mumkin) bilmasdan yashab bo’lmaydi. Haqiqatda esa bolalar ko’rib bilib turishibdi ko’pchilik kam ma’lumotli kishilar o’qituvchilardan oliy ta’lim domlalaridan yaxshi yashayotganini. Demak motivatsiyani bunday usulda yaratish kam foyda beradi. Ammo bolalarda informatikani o’rganishda ichki motivatsiya mavjud. Kam hollardada bo’lsada bazan o’quvchilardan eshitib qolamiz. <<menga informatika nimaga kerak? – men u yoki bu bo’lmoqchi emasmanku>> odatda bunday fikr informatikaning matematik sohasini o’rganish zaruriyatida paydo bo’ladi (algoritimlar nazariyasi, matematik mantiq, hisoblash uslublari va boshqalar). Informatikani o’rganishda birinch navbatda kompyuterga bo’lgan qiziqish motivi yuzaga chiqadi. U bolalarni barcha imkoniyatlarini nomoyish qilish va o’zinig sirli buyukligi bilan o’ziga jalb qiladi. U yordamchi va do’st bo’lishga tayyor, u uni butun dunyo bilan bog’lay oladi va uni butunlay band qilish qobilyatiga ega. Ammo kundan – kunga ko’pchilik bolalar uchun kompyuter maishiy uskunaga aylanib borayabdi va o’zinig sirli doirasini shu bilan birga motivatsion kuchini yo’qotmoqda.

100

Biz ko’p kuzatganmiz o’quvchilarning shaxsiy deklaratsiyalarida <<men buni o’qimayman, chunki bu menga hech qachon kerak bo’lmaydi, men o’qimayman chunki bu qiziqarli emas>> degan iboralar ko’proq jaranglamoqda. Bundan kelib chiqib motivatsiyani yaratishda qiziqish har doim progmatikadan ustun turishini asos qilib olsak bo’ladi.

INFORMATIKA DARSLARIDA O’QUVCHILAR IJODIY MOTIVLARINI SHAKLLANTIRISH

Utapov T., Absobirov S.


Hech mubolag’asiz aytish mumkinki zamonaviy maktabning markaziy muammolaridan biri o’quv motivlarini shakllantirish hisoblanadi. Muammoning dolzarbligi o’quv faoliyatining o’zi, o’qitish mazmunini yangilash, o’quvchilarda bilimlarni mustaqil o’zlashtirish usullarini shakllantirish, faollikni rivojlantirish bilan asoslanadi. Bugungi kunda ta'lim va tarbiya sohasidagi muhim muammolardan biri o’quvchilarning ko’pchilik qismida motivlarning yo’qotilib borishi bilan bog’liq, bundan kelib chiqadiki, ularda ta'lim olishlik va tarbiyalanganlik bazaviy ko’rsatkichlari pasayib bormoqda. Ko’pchilik yosh mutaxassislar o’z faoliyatini boshlaganda o’quvchilarni motivlashtirishga kam e'tibor qaratishadi. Ba’zi hollarda ular o’zi bilmasdan, o’quvchi maktabga keldimi demak u, o’qituvchi tavsiyasini bajarishi lozimdir deb o’ylashadi. Amaliyotda kuzatilishicha ularni o’zlashtirishga majburiy jalb etish mumkin, lekin juda katta qiyinchilik bilan. Maktabga nisbatan qadimiy masal ming martalab aytiladi, ya'ni "Otni suv havzasiga olib kelish mumkin, ammo uning suv ichishini majburlab bo’lmaydi". O’quvchilarni partaga o’tqazish mumkin, ideal tartibga erishish mumkin. Lekin, qiziqish uyg’otilmasa, ichki motivlar bo’lmasa, bilimlarni o’zlashtirish amalga oshmaydi, bu faqat o’quv faoliyatining ko’rinishi bo’ladi xolos. O’quvchilarda bilimlar manbaidan "to’yib ichish" istagini qanday qilib uyg’otish mumkin. Idrok faolligini qanday motivlashtirish mumkin. Ana shu muammo ustida o’qituvchilar, psixologlar, metodistlar jiddiy ishlamoqdalar. Shuning uchun ham o’qituvchilar darslarda har xil "shug’ullanuvchi"– o’yinlar, taqdimotlar va boshqalarni o’ylab topmoqda. Lekin bularning barchasi tashqi motivasiya hisoblanadi. O’quv faoliyatining muvaffaqiyati va oxir–oqibat ta’limning sifati esa o’quvchilarning shaxsiy motivlaridan amaliy foydalanishi, ya’ni ichki motivasiyaga bog’liq, birinchi navbatda– idrok etish ba ijtimoiy motivlar. Bu narsa tashqi motivlardan foydalanmasin degani emas. Bularning barchasi o’quvchilar o’quv faoliyatini shakllantirish va predmetga qiziqishini rivojlantirishga mos keluvchi yangi metod va o’qitish vositalarini topishga undaydi. O’quvchilar idrokining turg’unligi, ularning motivlari – pedagogik jarayonning samarador mezonlaridan biri hisoblanadi. Har xil bola uchun o’quv faoliyati har xil ma’noga ega. O’quvchi uchun motiv xarakterini, o’quv ma’nosini aniqlash – bu pedagogik ta’sir chegarasini va bu o’quvchi bilan ishlash usullarini aniqlash demakdir. Quyidagilar to’liq bo’lmasada maktab motivasiyasining pasayishiga sabab bo’luvchi omillar hisoblanadi: 1.O’smirlarda “gormonal portlashlar” kuzatilishi va kelajak hissiyoti aniq shakllanmagan. 2.O’quvchining o’qituvchiga munosabati. 3.O’qituvchining o’quvchiga munosabati. 4.Predmetning qiymatdorligi. 5.O’quvchining aqliy rivojlanishi. 6.O’quv faoliyatining mahsuldorligi. 7.O’quv maqsadlarini tushunmaslik. 8.Maktab oldidagi qo’rquv. Kuzatish natijalari, aniqlangan muammolarni hal etish yo’llarini belgilash va ma’lum bir yoshdagi o’quvchilarda o’quv motivlarini kuchaytirish usullariga pedagoglar e’tiborini yo’naltirishga imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, ushbu barcha muammolarni tahlil qilgan holda xulosa qilish mumkinki, o’quv motivlarini shakllantirish muammosi har doim mavjud ekan.

101

FIZIKA FANINI O‘QITISHDA ELECTRONICS WORKBENCH KOMPYUTER DASTURIDAN FOYDALANISH

Nazarov J.T., Qudratova G.N.


Mamlakatimiz ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohatlar fizika fani o‘qituvchilari oldiga ham katta mas’uliyat yuklamoqda. O‘qitish jarayonida foydalaniladigan texnik qo‘rilmalarning takomillashib borishi natijasida ta’lim va tarbiya berish samaradorligini oshirishda ham katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Yaratilayotgan yangilik va bilimlarni doimiy o‘zlashtirib borish O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va “Ta’lim to‘g’risidagi qonun” hujjatlari oldiga qo‘yilgan asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Ta’lim va zamonaviy ishlab chiqarishning uyg‘unligini ta’minlash maqsadida kompyuter texnikasi imkoniyatlaridan ta’lim jarayonida muntazam foydalanib borish ayniqsa muhimdir. Shu maqsadda yaratilayotgan elektron darsliklar, ilmiy ommabop filmlar va vertual tajriba ishlari ta’lim jarayonining asosiy elementlari hisoblanadi. Ta’lim jarayonida elektron dasturlardan foydalanish ta’lim sifatini oshirish kafolatlaridan biridir. Hozirgi kunda bunday dasturlardan bir qanchasi mavjud bo‘lib, “Electronics Workbench” dasturi imkoniyatlari haqida ma’lumot berib o‘tamiz. “Fizika” fanining elektromagnit jarayonlarini o‘rganuvchi qismi hisoblangan “Elektr va magnetizm” bo‘limida tajriba ishlarini bajarishda “Electronics Workbench” dasturidan foydalanish elektrotexnik jarayonlarni tahlil etishni osonlashtiradi. “Electronics Workbench” dasturi sxematexnik modellashtirilgan sistema bo‘lib, analogli, raqamli va raqamli–analogli elektr sxemalarni modellashtirish va tahlil qilish imkonini beradi. Dastur bazasida keng tarqalgan elektron komponentlarning katta to‘plami mavjud. Bundan tashqari bu komponentlarning bazasini kengaytirish va ularning qiymatlarini keng diapazonda o‘zgartirish imkoniyati kattadir. Electronics Workbench dasturi turli murakkabliklardagi sxemalarni quyidagi harakatlar yordamida yig‘ish imkonini beradi: –elementlar bazasidan o‘lchov asboblari va elementlarni tanlash; –elementlarni ishchi oynaning istalgan joyiga olib borish; –elementni yoki elementlar guruhini muntazam 90 gradusga burish; –elementlar va elementlar to‘plami yoki sxemani ko‘chirib olish, o‘rnatish va o‘chirish; –o‘tkazlichlar rangini o‘zgartirish; –bir vaqtning o’zida bir qancha o‘lchov asboblarini ulash; –elementlar parametrlarini keng diapazonda o‘zgartirish. Oddiy komponentlar qiymatlarini kattaliklar to‘plamidan klavishlar yordamida o‘zgartirish mumkin. Faol elementlar (modellar) o‘zida aniq elementlar yoki ularning ideal modellari hamda kattaliklar to‘plamini mujassamlashtirgan. Modellar komponentlar bazasidan tanlanadi va ularning kattaliklari ham foydalanuvchi tomonidan o‘zgartirilishi mumkin. O‘lchov asboblarining katta to‘plami turli xil kattaliklarni aniq o‘lchash va ularning grafiklarini chizish imkonini beradi. Barcha asboblar haqiqiy o‘lchov asboblariga yaqin qilib yasalganligi ulardan foydalanishda qulaylik yaratadi. Haqiqiy (real) tajriba qurilmalaridan foydalanganda va unga tayyorgarlik ko‘rganda ko‘p vaqt sarf qilinadi. Electronics Workbench dasturida tajriba ishlarini bajarish vaqtni tejash imkonini berishi bilan birgalikda alohida joyga ehtiyoj tug‘dirmaydi. Electronics Workbench dasturida shemalarni noto‘g‘ri yig‘ish o‘lchov asboblarining ishdan chiqishiga va tajriba o‘tkazuvchining hayotiga xavf tug‘dirmaydi. Dastur bazasida mavjud asboblarlar haqiqiysi tannarhining qimmatligi dasturning asosiy yutuqlaridan biri hisoblanadi. Murakkab sxemalarning grafik imkoniyatlari kengligi sababli ularni aniq tasvirlash va rangini o‘zgartirish imkonini yaratadi. Xulosa urnida shuni aytish mumkinki, ushbu dastur elektrotexnik jarayonlarni o‘rganuvchilar uchun aniq xulosalar chiqarish, murakkab elektr sxemalarni tahlil eta olish va boshqa bir qancha imkoniyatlarni beradi.

102

ELEKTRON DARSLIKLAR YARATISHDA ISPRING AMALIY DASTURINING O`RNI

Nematova R., Qilichev X.


Axborot asrida insoniyat tarixida sanoat va fan olamida olamshumul yutuqlar qo`lga kiritildi. Dunyoda axborot qiymati oshdi. Kompyuter ixtiro qilinishi insonlar bajaradigan yumushlarni yengillashishiga olib keldi. Fan, ta`lim sohalarida o`qitish o`rganishning zamonaviy vositalari joriy qilindi. Hozirgi vaqtda ta’lim sohasida axborot texnologiyalaridan keng foydalanilmoqda. Ta`limning anànaviy formalari, bugungi kunda ta`lim oluvchining ta`limga bo`lgan talablarini qondira olmay qoldi. Shuning uchun ham ochiq ta`lim deb nomlangan yangi model yuzaga keldi. Shu boisdan elektron darslikni qo`llash joizdir. Endilikda elektron darslikarning bu sohadagi ahamiyati yanada oshmoqda. Yana shuni ta`kidlash joizki, dastlab elektron darsliklar oddiy matn ko`rinishida bo`lgan bo`lsa, endilikda elektron darslik yaratuvchi dasturlar yordamida Flash MX, 3D Max va boshqa turdagi animatsiyalarni, turli video va audio fayllarni elektron darslik tarkibida qo`llash imkoniyatlarini berdi. Hozirgi kunda elektron darslikni yaratishning bir qancha turlari mavjuddir. Shu jumladan, iSpring amaliy dasturidan ham keng foydalanib kelinmoqda. Quyida iSpring amaliy dasturidagi iSpring Suite panelidagi PowerPointda elektron darslikni yaratish uchun uskunalar to`plamining ayrim imkoniyatlarini keltirib o`tamiz: ●iSpring Pro - PowerPoint prezentatsiyasida elektron darslik yaratish, audio vedio rolikli ma’ruzalar, animatsiya ko`rinishidagi tasvirlarni hamda bir qancha qulayliklarni amalga oshiruvchi panel hisoblanadi, PowerPoint prezentatsiyasida bir vaqtning o`zida ikki xil formatda saqlaydi, ya’ni Flash va HTML5; ●iSpring QuizMaker - mukammal testlarning 13 xili, anketalarning 12 xil turdagisi va so`rovlarning bir necha xil turini yaratish imkonini beradi. Testlar uchun vaqt belgilsh hamda baholashni ball va foizlarda hisoblashi mumkin, bundan tashqari test, anketa so`rovlarni, foto, audio(MP3, WAV va WMA), video roliklar grafiklar, formulalar va muzikali fonlar yordamida go`zal ko`rinish aks ettirsa bòladi; ●iSpring Kinetics – bejirim elektron kitob, kataloglar yaratish; ●iSpring Free-PowerPointda elektron darslik va Flash-prezentatsiyalarida uskunviy vositalar yaratish va h.k. iSpring Suite – bu PowerPointda elektron darslik yaratishda yuqori darajadagi uskunalar panelini yaratish. Ispring yordamida elektron darslik yaratishni bir necha bosqichlari mavjud: -PowerPoint prezentatsiyasida o`quv kursi bazasini yaratish; -ovoz yozish va videoni kuzatib boorish; -har tamonlama mukammal testlar yaratish; -mukammal bloklar yaratish; -masofada o`qitish uchun maqolalar qilish. Bu imkoniyatlardan qay darajada qulay foydalanish elektron darslik tayyorlovchining mahorati va psixologik tomondan yondoshishiga bo`g`liq. Shu sababli axborotni ko`rganda uni oddiy eshitib yoki o`qigandan ko`ra ko`proq eslab qoladi. Ana shu taraflarni hisobga olgan holda elektron darslik tayyorlash uni yashash davrini uzoq bo`lishiga olib kelish mumkin.Yaratilayotgan elektron darslik kompyuter va noutbuk, iPad(iOS 5.x yoki yuqori), iPhone, Windows Phone 7.5, Android (3.x yoki yuqori) sistemalari uchun mos keladi. Bu esa o`z navbatida elektron darslik yaratuvchilar uchun juda qulay dasturiy vosita hisoblanadi.

103

DELPHI MUHITIDA DINAMIK PROGRAMMALASHTIRISH USULI MASALASINI YECHISHNI TASHKILLASHTIRISH

Fayziyev N.A.

(Samarqand davlat universiteti)

Dinamik programmalashtirish usuli tadbiqlaridan biri mablag’larni optimal taqsimlash masalasi hisoblanadi, bu masalaning yechimini ishlab chiqarishni optimal tashkillashtirishda muhim o’rin tutadi. Ushbu ishda delphi muhitida dinamik programmalashtirish usuli bilan mablag’larni optimal taqsimlash masalasini yechish texnologiyasi keltirilgan. Masala. Investor 200 birlik kapital mablag‘ni birlashmadagi 4 ta korxonaga 40 ga karrali qilib sarflamoqchi bo‘lsin. Har bir korxona o‘ziga ajratilgan mablag‘ning miqdoriga bog‘liq ravishda turli miqdordagi daromadga erishadi. Bu daromadlar quyidagi 1–jadvalda keltirilgan.

1–jadval Korxonalar daromadi Коrxonaga ajratilgan

mablag‘lar miqdori Z1(x) Z2(x) Z3(x) Z4(x) 0 0 0 0 0 40 17 16 19 14 80 27 31 33 36

120 64 58 59 62 160 72 73 74 75 200 92 89 92 91

Investitsiyani korxonalararo optimal taqsimlash rejasini tuzing. Yechilishi. Bu masalani yechishda dasturiy vosita sifatida Delphi muhiti tanlandi. Bu muhitni tanlashimizga sabab bo’lib, bu muhit birinchida, foydalanuvchilar uchun qulay interfiyes qurish uchun qulay, ikkinchidan, natijalarni ko’rgazmali aks ettirish imkoniyati mavjud. Bu muhitda ilova yaratishni ikki qismga ajratish mumkin: foydalanuvchi interfiyesini tashkillashtirish va kodlashtirish. Biz yaratgan dasturning interfiyesi 1–rasmda ko’rsatilgan.

1–rasm. Mablag’larni optimal taqsimlash masalasi oynasi

Bu oynada boshlang’ich ma’lumotlar: kapital mablag’ miqdori, karraliligi va korxonalar soni tegishli joylarga kiritiladi. Ma’lumotlar to’liq kiritib bo’lgandan so’ng „jadvalni shakllantirish” tugmasi bosilsa qiymatlarni kiritish jadvali shakllanadi (2–rasm).

104

2–rasm. Jadval malumotlarini kiritish

Navbatdagi bosqichda qiymatlarni kiritish jadvaliga berilgan masaladagi 1–jadval elementlari kiritiladi. Jadval elementlarini kiritib bo’lgandan so’ng „mablag’ni taqsimlash” tugmasi bosilsa korxonalarga mablag’larni taqsimlash jadvali hosil bo’ladi. Shu bilan birga jadval asosida optimal taqsimlash rejasi ham hosil bo’ladi (3–rasm). Bundagi jadvalda kapital mablag‘ni optimal taqsimlash rejasi aniqlandi.

3–rasm. Natijalar aks ettirish

Xulosa qilib aytganda bu masalani yechishda dasturiy vosita sifatida Delphi muhitini qo’llash foydalanuvchilar uchun qulay interfiyesga ega, natijalarni ko’rgazmali aks ettiradigan ilovalar yaratish mumkin. Shuningdek dastur natijalarini qiyosiy taqqoslash imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Беллман Р. Динамическое программирование.–Москва, 1960. 2.Бадалов Ф. Оптималлаштириш усуллари.–Тошкент, 1979. 3.Фарaонов В.В. Delphi. Программирование на языке высокого уровня: Учебник для вузов.–СПб.: Питер, 2003.–640с. 4.Глушаков С.В., Клевцов А.Л.. Программирование в среде Delphi 7.–2 изд., доп и перераб.–Харьков, Фолио, 2003.

105

5.Культин Н.Б. Delphi 6. Программирование Objekt Pascal.–СПб: БХВ – Санкт Петербург, 2001.

CROCODILE PHYSICS 605 ДАСТУРИДА ВИРТУАЛ ТАЖРИБАЛАР ЎТКАЗИШ ҲАҚИДА

Чориев М.М., Менглиев Ш.А., Жўраева З.Қ., Холлиев Ф.Б.

(ТЕРДУ)

Crocodile Physics 605 ўзининг яратган дастурларини ҳозирда уй шароитида ўқитувчи ва ўқувчилар бепул фойдаланишлари учун имконият яратди. Физика фанида Crocodile Physics 605 дастур муҳитидан фойдаланиш. Crocodile Physics 605 дастури физик жараёнларни моделлаштириш ва физиканинг механика, электр занжирлар, оптика ва тўлқин ҳодисалари бўлимларига оид тажрибалар яратиш ва кузатиш имкониятини берувчи дастурдир. Бу кучли дастур физик ҳодисаларни кузатиш, тажрибалар ўтказиш ва турли мураккаблик даражасидаги жараёнларни моделлаштириш имкониятини беради. Ушбу дастур Crocodile Clips Ltd томонидан 1994 йилдан бери такомиллаштирилиб келинмоқда. Дастурдан масала ечишда, виртуал лаборатория ишларини ва намойиш тажрибаларини ташкиллаштиришда кенг фойдаланса бўлади. Дастур физиканинг барча бўлимлари билан ишлаш, жараёнларни чуқур ўрганиш имкониятини яратади. 1-виртуал тажриба. Мисол Пружинага осилган металл шарчанинг тебранма ҳаракатини кузатайлик. Бунинг учун берилган қийматлар қуйида келтирилган

Бу ерда шарча массаси 1 кг, шарчанинг эластиклиги 0,9, метал шарчанинг радиуси 5 см.

Бу ерда пружинанинг бошланғич узунлиги 0,9 метр, пружинанинг бикрлиги 10 N*m-1 .

106

Тажриба давомида кузатиладики, шарчага таъсир этувчи кучлар вақтнинг ҳар бир пайтида иккита кучнинг ўзаро қийматларидаги ўзгаришлар таъсирида рўй беради. Шарча пастга харакатланаётганда оғирлик кучининг таъсири камайиб, эластиклик кучининг таъсири ортиб боради, аксинча шарча юқорига ҳаракатланганда эластиклик кучининг таъсири камайиб оғирлик кучининг таъсири ортиб боради.

Дастурнинг ўзига хос хусусиятлари: Физик ҳодисаларни намойиш этувчи оптимал дастур, қадамма-қадам ўргатувчи дарслар, физиканинг бўлимларига оид тайёр моделлар, физик жараёнларни компьютерда моделаштириш имконияти, мустақил моделлаштириш имкониятини берувчи содда интерфейс, Ер шароитида ўтказиш қийин бўлган тажрибаларни амалга ошириш ва кузатиш, дастурнинг кучли инструментарияси, тажрибада қатнашаётган физик катталикларнинг қийматини жуда яхши аниқлик билан ҳисоблаш имкониятини беради, физик ҳодисада қатнашаётган физик катталик билан бошқа физик катталиклар ўртасидаги графикли боғланишни ҳосил қилиш, яратилган моделларни сақлаш ва қоғозга чоп этиш мумкин. Бу дастурдан ўрта мактаб ўқувчи ва ўқитувчилари, лицей, коллеж талабалари ва олий таълим муассасаларининг талаба, профессор-ўқитувчилари «Электр», “Электротехника”, “Схемотехника”, “Электр занжирлар назарияси“ фанларида қўшимча педагогик дастурий восита сифатида кенг фойдаланишлари мумкин. Бу дастур, касби ким бўлишидан қатъи назар фойдаланувчини изланувчанликка, ижодий фикр юритишга, иш натижаларини таҳлил қилишга ўргатади. Дастур имкониятлари жуда кенг бўлиб, ундан амалий машғулотларда (яъни масалалар ечишда) айниқса, виртуал тажриба ишларини бажаришда кенг фойдаланиш мумкин.

107

INTERAKTIV METODLAR ORQALI FANLARARO ALOQADORLIKNI AMALGA OSHIRISH

Axatova H., Abilova G.


Pedagog olimlar tomonidan olib borilgan qator didaktik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ta’lim jarayoni samaradorligini oshiradigan o‘qitish omillari ichida o‘quv–biluv faoliyatiga motivlashtirish omili birinchi o‘rinda turar ekan, ya’ni ta’lim samaradorligi 92% o‘quv–biluv faoliyatini motivlashtirishga bog‘liq ekan. Motivlar didaktik jarayonning asosiy harakatlantiruvchi kuchidir. Interaktiv metodlar o‘quv–biluv faoliyatini motivlashtirishda muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Interaktiv o‘qitishning mohiyati shundan iboratki, o‘quv jarayonida barcha o‘quvchilar bilish faoliyatiga jalb etilgan bo‘ladi. Ular o‘zlari bilgan va o‘ylagan narsalarni tushunish imkoniga ega bo‘ladilar. Bunday metodlar o`quvchilarning bilish va yangi o‘quv materialini o‘zlashtirish jarayonidagi hamkorligini kuchayishiga hamda o‘quv–biluv faoliyatini rivojlanishiga ham yordam beradi. O‘qitishning interaktiv usulidan foydalanishning muhimligi yana shundaki, u mehnatsevarlik, ishchanlik sifatlarini tarbiyalaydi, inson rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy malakalarni shakllantiradi. Bu sifatlarning shakllanganligi yosh mutaxassislarga o‘z kasbiy faoliyatining boshlanishidagi jiddiy qiyinchiliklarni bartaraf etish, yangi sharoit va yangi jamoaga tezgina moslashish uchun yordam beradi. Interaktiv usulga asoslangan texnologiyani qo‘llaydigan o‘qituvchi ijodiy hammualliflik holatida ish olib borishga majbur. U asosli o‘zgarishlarga, nostandart va mas’uliyatli qaror qabul qilishga tayyor turmog‘i lozim. Usul va vositalar qancha xilma–xil bo‘lsa, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan norasmiy muloqotga kirishish imkoniyati shuncha katta bo‘ladi. Bunga faqat muvaffaqiyatli o‘qitishga emas, balki o‘qituvchining ham ilmiy o‘sishiga, ham mahoratining oshishiga xizmat qiladi. Bunga yetarli darajada axborotga ega bo‘lish, uzluksiz o‘qib, o‘rganib borish, tadqiqotlar olib borish, psixologik muhitni tushunish, axborot kommunikatsiya texnologiyalarini faol qo‘llash orqaligina erishish mumkin. Interfaol metodlar orqali fanlararo bog’liqlikni amalga oshirish mumkin. Deylik, bir fanini boshqa fan bilan bog’lash yoki bir fanda olib borilgan intefaol metodni boshqa fanda ham foydalanish, qo’llash mumkin. Jumladan, “Raqamlar so’zlaganda yoki atamalar bilan ishlash” metodi bir necha fanlarda qo’llash imkonini beradigan metodlardan bri sanaladi. Bu metod o’quv mashg’ulotlarida talabalarga guruhlarda mustaqil izlanishga va o’tilgan mavzularni takrorlashga, shuningdek, ularda mavzular yuzasidan malaka hosil qilish imkonini beruvchi metoddir. Ushbu metod amaliy mashg’ulotlarda quyidagicha olib boriladi: •o’quvchilar teng ikki guruhga ajratiladi; •o’quvchilarga o’tilgan bo’lim yoki boblar yuzasidan tanlab olingan raqamlar (tarix, geografiya, kimyo, adabiyot, pedagoika tarixi kabi fanlar) yoki atamalar (barcha fanlar ) tartib bilan ikkita bir xil A3 yoki A4 formatdagi qog’ozga yozib chiqiladi; •guruhlar berilgan topshiriqlarga sharh yozishadi; •belgilangan vaqtdan so’ng topshiriqlar guruhlarda almashinadi va tekshirish uchun ko’rib chiqiladi; •o’qituvchi tomonidan to’g’ri javob o’qiladi, guruhlar bir–birining yozganlarini tekshiradilar. Quyida “Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti” fani va “Geografiya” fani misolida ko’rib chiqamiz:

Raqamlar va atamalar Sharh IX–XV–XVI asrlar Sharq uyg’onish davrining birinchi va ikkinchi davrlari 23 yil Muhammad s.a.v.ga Qur’oni Karimning nozil bo’lgan vaqt Qutbiddin, Abulmansur Amir Temirga berilgan unvonlar

108

879–950 yillar Abu Nasr Forobiyning tug’ilib, yashagan yillari Amir ul–muminin Imom Buxoriyga brilgan sharafli nom 12 ming (ikki misol keltiring)

1) Avestoning 12000 mol terisiga yozilganligi 2) Lutfiyni Alisher Navoiyning ikki misra she’riga almoashmoqchi bo’lgan 12 ming misra she’ri

Geografiya fani misolida:

Raqamlar va atamalar Sharh 448,9 ming km kv O’zbekiston Respublikasi maydoni 2,7 ming O’zbekistondagi foydali qazilma turlari 750 O’zbekistonda kimyo sanoatida ishlab chiqariladigan

mahsulotlar soni 4–o’rin O’zbekiston paxta yetishtirish bo’yicha Xitoy, AQSH va

Hindistondan keyin 4–o’rinda turadi 1938 yil 15–yanvar Toshkent viloyati tashkil topgan sana

Xuddi shu kabi boshqa tabiiy va aniq fanlarni o`qitishda ham bu metoddan foydalanish mumkin. “5 daqiqa» metodi. Bu interfaol metodni xohlagan fanning xohlagan mavzusini o‘rganish jarayonida qo‘llash mumkin. O‘quvchilarni stol atrofida shunday joylashtirish kerakki, ular bir–birining nima yozayoganligini ko‘rmasligi lozim. Metodni o‘qituvchi yoki a’lochi o‘quvchi boshqarib borishi mumkin. O`qituvchi topshiriqni beradi, o`quvchilar vazifalarni tanlaydilar. O‘quvchi 5 daqiqa ichida topshirilgan topshiriqni bajaradi. O‘quvchilar yozishni bir vaqtda tugatishi shart. Geografiyadan joy nomlari, tarixdan xronologik sanalar, ona tili va adabiyotdan gap bo‘laklari, matematika, fizika, kimyodan formulalar bo‘lishi mumkin. Eng ko‘p nom yozgan va uni izohlab bergan o‘quvchi g‘olib hisoblanadi. Kim ko‘p biladi metodi. Bu usulni xohlagan o‘quv predmetidan xohlagan mavzuni o‘rganishda qo‘llash mumkin. Har bir ishtirokchi biror–bir mavzu yuzasidan 1 tadan (muammoli) savol tuza olishi kerak. Savollar yozilgan qog‘oz o‘qituvchiga topshiradilar. O‘quvchilar 2 guruhga bo‘linadi. Boshqaruvchi savolni o‘qiydi. Savolga javob beruvchilar qo‘l ko‘taradilar. Boshlovchi qo‘llarni sanab har biriga 1 balldan qo‘yadi. Har bir savolga 1 o‘quvchidan javob so‘raladi. Agar javob noto‘g‘ri bo‘lsa, o`sha guruhdan 1 ball ayirib tashlanadi. Qaysi guruh ko‘p ball to‘plasa o‘sha guruh g‘olib sanaladi. Interfaol metodlarning afzalligi shundan iboratki, mashg’ulotda o’quvchilar topshiriqni bajarishlari mobaynida hamkorlikda ish olib borishadi, izlanishadi, shuningdek, o’tilgan mavzularni mustahkamlaydilar. ularda ijodkorlik, topqirlik fazilatlarini rivojlantiradi, shuningdek, ularda fan yuzasidan malaka hosil bo’lishga olib keladi.

109

2–ШУЪБА: ФАНЛАРАРО АЛОҚАДОРЛИКНИ ВА УЗВИЙЛИКНИ АМАЛГА ОШИРИШДА ПЕДАГОГИК ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ

ЎРНИ

1. 1Қаюмова Н.А., 2Рахмонова О., 3Суропов Б. (1–ТАТУ Қарши филиали, 2–Қарши педагогика коллежи, 3–Қарши ду)

Ўқитишнинг ахборот–таълим тизими шароитини яратиш муаммолари ва уларнинг ечими

5 бет

2. Юсупов Р.М., Тангиров Х.Э., Алишев Ш.А. (Жиззах давлат педагогика

институти)

«Cаноқ системалари» мавзусини ахборот технологиясидан фойдаланиб ўқитиш методикаси

7 бет

3. Эргашев Ж.Б. (Жиззах давлат педагогика институти)

Педагогика олий таълим муассасаларида метематикани ўқитишда информатика билан

фанлараро алоқадорликни ўрнатиш

9 бет

4. Эргашева М.Б., Саматова Г.Б. (Жиззах давлат педагогика институти)

Ўқувчиларнинг график маданиятини юксалтиришда ахборот коммуникацион

технологиялари восита сифатида

11 бет

5. Чориев М.М., Менглиев Ш.А., Жўраева З.Қ., Холлиев Ф.Б. (ТерДУ)

Crocodile physics 605 дастурида виртуал тажрибалар ўтказиш ҳақида

12 бет

6. 1Хўжакелдиев К.Н., 1Мейлиева Г., 2Ибрагимов Л. (1–Қарши МИИ, 2–

Самарқанд ДАҚИ)

Таълимда геоахборот тизими 14 бет

7. Xudoyorov Sh., Karimova M., Isroilova L. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

O`qitishda axborot texnologiyalarini qo`llash

16 бет

8. Худоёров Л.Н., Пардаев. Э.Ф (ТАТУ Қарши филиали)

Очиқ кодли дастурий таъминотлар 17 бет

9. Худоёров Л.Н., Улуғмуродов М.Ю. (Тату қарши филиали)

Borland с++ builder 6 дастурлаш тилида console wizard дан фойдаланиб масалалар ишлаш.

17 бет

10. Худойқулов К.М., Махманов Э.Б. (Қарши МИИ)

Физика курсини ўқитиш жараёнида ахборот–комуникация технологияларидан фойдаланишнинг аҳамияти

18 бет

11. 1Xolmurodova Z.N., 2Xolmurodov T.N. (1–navoiy davlat pedagogika instituti, 2–navdpi

huzuridagi 1-sonli akademik litsey

Ta’lim jarayonida axborot kommunikatsion texnologiyalaridan foydalanish

19 бет

12. Халилова Ш.Т. (ЎМКҲТТКМОУҚТИ)

Педагогик технологиялар–таълим тизимида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашнинг асосий омили сифатида

20 бет

13. Хайриддинов Б.Э., Ҳалимов Ғ.Ғ., Давронов М.Ҳ. (Қарши ду)

Табиий фанларни ўқитишда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланиш

23 бет

14. 1Хайриддинова Ш.Б., 2Ҳайдаров Т.З. (Қарши педагогика КҲК, Қарши ДУ)

Касб–хунар коллежларида таълим сифатини оширишда илғор педагогик ва информацион

технологиядан самарали фойдаланиш

25 бет

15. Ахмедов А.А., Бисенова Б.Т., Рисбеков М.У. (НАВДПИ)

Физика ўқитувчисининг таълимга инновацион ёндашуви

27 бет

16. 1Файзиев М.А., 2Қодиров Т.Б. (1–СамДУ, 2–ТАТУ Самарқанд

филиали)

Информатика ва ахборот технологияларини фанларо интеграция асосида ўқитиш

29 бет

17. 1Файзиев М.А., 2Холов Х. (1–СамДУ, 2–ТАТУ Самарқанд

филиали)

«Дастурлаш асослари» фанини компьютер имитацион модели асосида ўқитиш

30 бет

18. Туймуродов Ш. М., Хужаев Л. (Каршинский филиал ТУИТ)

Решение систем линейных уравнений с помощью электронной таблицы ms excel

32 бет

19. Тошпўлатов Ш., Ражабов К. (Навоий давлат педагогика институти)

Ахборот коммуникацион технологиялар соҳасида электрон таьлим ва инновация

34 бет

20. 1Сайпиева М.А., 1Сайфуллаева Г.С., 2Раҳимов С.Х. (1–Навоий давлат педагогика институти, 2–Навоий

кончилик коллежи)

Таълим – тарбия жараёнининг самарадорлигини оширишда кейс технологиясининг ўрни

36 бет

21. Ro‘ziyev R., Karimova M. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Elektron o’quv metodik majmuani yaratish texnologiyasi

37 бет

22. Рахмонова В. Қ. Бўлажак мутахассисларнинг касбий билим, 38 бет

110

(ЎМКҲТТКМО ва УҚТИ)

кўникма ва малакаларини шакллантириш жараёнида ахборот технологияларидан фойдаланишнинг педагогик асослари

23. Менглиев Ш.А., Холлиев Ф.Б. (Терду)

Ахборот кутубхона жараёнларини бошқариш ҳақида

40 бет

24. Расулова Г.А., Марасулова З., Қаршиева Ш. (Қўқон давлат педагогика институти)

Математика дарсларида ахборот технологияларини қўллаш

41 бет

25. Маллаев А., Усмонова Р., Ражабов Д. (Қарши мухандислик–иқтисодиёт

институти)

Автоматика фанини ўқитишда фанлараро алоқанинг роли

43 бет

26. Хуррамов Б., Саттаров С. (Сурхондарё ВПКҚТ ва МОИ)

Малака ошириш курсларида бошланғич таълим тингловчиларининг акт бўйича компетентлигини оширишда инновацион технолологияларнинг

аҳамияти

44 бет

27. Сувонов О.О., Пўлотов А.М. (Навоий вилоят педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини

ошириш институти)

Малака ошириш ва қайта тайёрлаш таълимини бошқаришда математик моделлаштириш ва ахборот технологияларининг қўлланилиши

47 бет

28. Юлдашев Т.Р., Қурбанов А.Т., Норинов Ф.Қ., Қаршиев М.А. (Қарши МИИ)

Апқб шароитида маҳсулдор қатламларни бирламчи очишда янги технологияларни

қўлланилиши

49 бет

29. 1Қулиева Ш.Ҳ., 1Хамроева Х.Ю., 2Насриева Д.Қ. (1–Бухоро давлат

университети, 2–Ромитан педагогика коллежи)

Таълим жараёнини педагогик технология асосида ташкил этиш

51 бет

30. Тожиев М., Абдурасулов Х., Шарипов Э. (Қарши муҳандислик иқтисодиёт

институти)

Математикага ихтисослашган академик лицейларда “функцияни текшириш”мавзуси амалий машғулотни ўқитиш технологияси

52 бет

31. Тўраев Б.З., Зойиров Н.И. (Тошкент ахборот технологиялари

университети)

“Компьютер графикаси ва дизайн” фани бўйича компетентликни шакллантиришнинг педагогик

жиҳатлари

58 бет

32. 1Қаюмова Н.А., 2Имомова Н., 3Суропов Б.(1–ТАТУ Қарши филиали, 2–Қарши

маданият коллежи, 3–ҚДУ)

Информатикани ўқитишда метапредметли ёндашув

60 бет

33. Ibragimov B., Rajabov D. (Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti)

Мatlab dasturida hisoblash ishlarini tashkil etish

61 бет

34. Ибодуллаева О.Н., Казакбаева М.А. (Навоий давлат педагогика институти)

Педагогик ва ахборот технологиялардан фойдаланиш орқали талабаларнинг мустақил

билим олишларини ташкил этиш

63 бет

35. Жумаев Т., Жуманов Ш., Бўронов Э. (Қарши давлат университети)

Cуюқликлар тузилишини ўрганишда кимё фанининг роли

65 бет

36. Жумаева Ф.Р., Салохожаева Ф. (Навоийский государственный педагогический институт)

Инновационные технологии как средство развития познавательной и творческой

активности учащихся

66 бет

37. Жумaбoев Б.Е., Мaликoвa A.Р. (Навоий давлат педагогика институти)

Биология таълимида ахборот технологияларидан фойдаланишнинг аҳамияти

68 бет

38. Ганиев ф. С., Юсупов А. А., Қурбаниёзов С. Х., Жабборов И., Пармонов Ж. (Самарқанд ДУ)

Таълим жараёнида мустақил ишларни ташкил қилиш

69 бет

39. Бойполвонов Б. (Қарши муҳандислик–иқтисодиёт

институти)

Ахборотлашган жамият қуриш 70 бет

40. Баҳромов И.З., Ҳасанов Н.Ҳ. (Навоий давлат педагогика институти)

Экология дарсларида муаммоли таълим технологияларидан фойдаланиш

72 бет

41. Ашурова С.Ю., Уматалиева К. Т. (институт повышения квалификации и переподготовки кадров системы среднего

специального профессионального образования)

Основные факторы определяющие методическую компетентность преподавателя профессионального образования

73 бет

42. 1Ашурова Д. Н., 1Жумаев С. С., 2Саксонова Ш. С.

Инновацион дастурий–дидактик мажмуалар–таълим самарадорлигини ошириш омили

74 бет

111

(1–НДПИ, 2–“Истиқлол” саноат касб–ҳунар коллежи)

сифатида

43. Собиров Қ., Давлетов Р. (Хоразм ВПКҚТМОИ)

Ахборот технологиялари ва инглиз тили фанларининг узвийлиги

75 бет

44. Арабов Ж., Қобилов Б.Б., Ниязхонова Б.Э.(Бухоро давлат университети, buxdu.uz)

Интегратив дарс машғулотларини ўтказишда мультимедиа технологияларни қўллаш

77 бет

45. Аминов И.Б., Қаршиев Х., Инатов А. (Самарқанд давлат

университети)

Таълим тизимида фанлараро алоқадорлик ва узвийликни таъминлашда ахборот

технологияларнинг ўрни

78 бет

46. 1Хайриев Э.И., 1Ғуломов А., 2Файзиев М.А. (1–ТАТУ СФ, 2–СамДУ)

Алоқа воситалари ва телекоммуникация тармоқлари бўйича электрон ўқув–услубий

мажмуа яратиш

80 бет

47. Алиқулов С.Р., Бегимкулов Ф.Э. (Қарши муҳандислик – иқтисодиёт

институти)

Техникавий фанларни ўқитиш жараёнида интерфаол методларини қўллаш

81 бет

48. Yodgorov G‘.R., Otaqulova D., Buzrukova H. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Informatika fanini o‘qitishda differensial ta’lim texnologiyasi

83 бет

49. Xoliqov K., Raximov X.B., Raximova M.X. (Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti)

Qiya tekislikdagi jismlarning harakatiga doir yuqori qiyinlikdagi masalalarni ehm yordamida hisoblash

84 бет

50. Xodjabayev F.D., Mirsanov O‘.M., Jumayev S.S. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Matematik hisoblashlarni ms wordda qo‘llash

86 бет

51. 1Менглиев Ш.А., 2Жўраева З. Қ., 1Холлиев Ф. (1–ТерДУ, 2–банк коллежи

ўқитувчиси)

Web порталда барча интерактив хизматларни ишлаб чиқиш технологияси

87 бет

52. Ташанова Н.Х., Эрназарова Р.Д. (Навоийский технико–экономический

колледж)

Использование информационных технологий для реализации целей педагогических технологий

89 бет

53. Sultonov Sh.A., Sayimova D.Q., Eshpo’latova M.B


“Kislotalar” bo'limi bo'yicha takrorlash darsini innоvatsion texnologiya negizida va ekologiyaga

bog’langan holda o’rganilishi

90 бет

54. Berdiyev. B., G’afforova F. (Qarshi DU)

Matematika darslarida interfaol usullardan foydalanish. Ustun shaklida qo’shish.

92 бет

55. Maxmudova M.A. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Ахbоrоt tехnоlоgiyalаri vа kоmpyutеr kоmmunikаtsiya tizimlаrini bаrchа sоhаlаrdа qo`llаsh

va rivojlantirish

95 бет

56. Karimov Q.M., Razzoqov I.D. (Qarshi DU)

Aniq fanlar bilan «amaliy dasturlar majmuasi» fanining predmetlararo aloqasi

97 бет

57. Utapov T., Absobirov S. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Informatika ta’lim jarayoniga nisbatan ijobiy motivatsiyalarning aнamiyati

99 бет

58. Utapov T., Absobirov S. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Informatika darslarida o’quvchilar ijodiy motivlarini shakllantirish

100 бет

59. Nazarov J.T., Qudratova G.N. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Fizika fanini o‘qitishda electronics workbench kompyuter dasturidan foydalanish

101 бет

60. Nematova R., Qilichev X. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Elektron darsliklar yaratishda ispring amaliy dasturining o`rni

102 бет

61. Fayziyev N.A. (Samarqand davlat universiteti)

Delphi muhitida dinamik programmalashtirish usuli masalasini yechishni tashkillashtirish

103 бет

62. Чориев М.М., Менглиев Ш.А., Жўраева З.Қ., Холлиев Ф.Б.

(ТерДУ)

Crocodile physics 605 дастурида виртуал тажрибалар ўтказиш ҳақида

105 бет

63. Axatova H., Abilova G. (Navoiy davlat pedagogika instituti)

Interaktiv metodlar orqali fanlararo aloqadorlikni amalga oshirish

107 бет

112

ИЛМИЙ–УСЛУБИЙ НАШР

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС, КАСБ–ҲУНАР ТАЪЛИМИДА АНИҚ ВА ТАБИИЙ ФАНЛАРНИНГ ЎЗАРО АЛОҚАДОРЛИК

ВА УЗВИЙЛИГИ МАСАЛАЛАРИ

Республика илмий–назарий анжумани материаллари

28–29 март 2014 йил

Техник муҳаррир Рахматов М.И.

Мусаҳҳиҳ Нарзуллаева Ф.

Босишга 27.03.2014 йилда рухсат этилди. Бичими 60Х84 1/8. Шартли босма табоғи 22, 10

Нашр босма табоғи 20, 80 19–буюртма. 120 нусхада. Эркин нархда.

Қарши давлат университети кичик босмахонасида босилди. Қарши шаҳри, Кўчабоғ кўчаси, 17 – уй

Documents

E =M C - qmii.uzelib.qmii.uz/uploads/002qarmii.pdf · 2014. 11. 20. · 2.Дидактик муаммолар–таълим тизимида фойдаланиш учун фаннниг