20082202 Tusi

8/9/2019 20082202 Tusi

1/12

Number22,2008 13

BYKTRKDNRNASREDDNTUSDEDEALTOPLUMANLAYII

RehaYILMAZ

Qafqazniversitesi,HukukFakltesi

Bak/AZERBAYCAN

[email protected]

ZET

AzerbaycanNakliininikinciDevresidiyebileceimizXIXyzyl,aynzamandaAzerbaycantasavvuftarihindenemlibirdnemdir.BudevirdebykNakieyhiBadatlMevlanaHalidintalebesiKrdemirlismailirvaniveKutganlYahya ilebunlarnyetitirdiibirokNakibendmridinin faaliyetleriKuzeyAzerbaycandanbalayarakKafkaslarngenelindeveAnadoludabykbirdinitasavvufivesiyasihareketliliesebepolmulardr.

TrkmilletiningururduyduubirokalimgibiHocaNasreddinTusideTrkslammedeniyetindebykizlerbrakmtr. Onunla ilgilibirok ey sylenilmi,bir ok ey yazlmtr. Bununlabirlikte sylenenler veyazlanlarnbazenhakikattenuzak,bazenihtilaflbazendebilinliolarakyanllarierdiigrlmektedir.

Ulatmzeserlerdeumumenonunmatematikiolduuveastronomiyiiyibildiiifadeedilmektedir.AncakAhlakNasiriveEvsaflErafkitaplarsayesindeonun,aslnda iyibirtoplumbilimciolduunugrme imknmzolmuveTusininbuynnn,yani,idealtoplumveidealtoplumagidenyollarlailgiligrleriniaratrmaistei domutur. Ancak bunun iin ncelikle onun ideallik anlayn bilmenin gereklilii gzmzden

kamamtr.Bundandolaybuaratrmadaonun ideallikanlay,buanlay iindeidealtoplumagidenkamilinsanvesalklailedncelerianalizedilmitir.

Anahtarkelimeler:NasreddinTusi,kamilinsan,salklaile,idealtoplum

THEIDEALSOCIETYOFGREATTURKISHSCHOLARNASREDDINTUSI

ABSTRACT

HocaNasreddinTusihasaremarableplaceintheTurkIslamiccivilizationlikemanyotherswhobecametheprideof theTurkishnationality.Hebecame the subjectmatterofmanywritersanddiscussions.Sincehewaswrittenandtalkedbymanypeople,thethingsattributed tohimcontainedmistakesand false information.ThereasonoflaunchingthisresearchistoclearthewrongattributionsaboutHocaNasreddinTusi.

Accordingtothedocumentswehavefound,hewasknownasamathematicianandhadadeepknowledgeofastronomy. However his books Ahlak Nasiri and EvsaflEraf showed us that he was also a carefulsociologist.Hisideasonidealsocietyandthewayswhichwillleadthemantotheidealsocietymakethecenterofourresearch.Firstofall, it isessentialthatweshouldknowwhathis idealismwas.Thisresearchcovers thefollowingareas;idealism,thevirtousmanonthewaytotheidealsociety,thehealthyfamilyandidealsociety.

Keywords:NasreddinTusi,virtousman,healthyfamily,idealsociety.

Giri

HakkndaefsaneleryazlanNasreddinTusi,

gerek hayat tarz, gerekse ilmi grleriasndan farkllklara sahiptir. Onun hak

kndayazlanlar,sylenenler;bazenabartlvgler,bazenisearderecedekiaalamalar sebebiyle ztlklarla doludur. Bu ise

Tusinin ahsiyetine vebilimsel retisineglge drd izlemi verse de aslnda

8/9/2019 20082202 Tusi

2/12

RehaYlmaz

JournalofQafqazUniversity14

onundnyagrnnzenginliinivegeniliinigstermektedir.

O,kendindenncebir trlbartrlamambirok ilimdalnuyum iindeelealm,birbakmauzlatrmbirfilozof,toplumu peinden srkleyebilecekbir edipveahlak,uygulamalarylahalkzalimhkmdarlarnzulmndenkurtarabilecekyetkinlie sahipbirdevlet adam,yetitirdiialimlerle yzyllara damgasn vuran gerekbirmuallim,yldzlarlakonuacakkadar astronomibilimini iyi derecedebilen

bir astrologdur. O alt tm alanlardabaaryaulamsaylbilimadamlarndan

biridir.

Daha ok Ahlk Nasiri eseriyle tannanTusi hakkndabaz aratrmalar yaplm,eserleryazlmolmasnakarn,onuntoplumcudnceleriyeterinceelealnmamtr.Tusininidealtoplumanlaybugnntoplumuna k tutacak, toplumsal problemlere zm olacak tavsiyeleri iermektedir.zellikle, ideal toplum iinncelikle

insann mkemmellik vasfn kazanmasgerektiizerindedurandnr,birsonraki aamann salkl aile olduunu ilerisrmektedir.Oeserlerinde,kamilinsan,vesalkl ailenin vasflarn ve artlarn elealarak, ideal toplumaulalmayollarnda

belirlemitir.

Matematik ve astronomi sahasnda hayretverici ve benzersiz bululara ve fikirleresahipolduubilinenTusininidealtoplum

konusundakifikirlerideaynseviyedezengindir.O ideal toplumanlaynherhangi

bir mezhep veya fikir okulunabal kalmakszngelitirmitir.Yerigeldiinde ii,yeri geldiinde Snni inanca mracaat etmitir.BununlabirlikteEflatunveAristonundncelerinidekendigrleri iinde eriterek istifade etmesinibilmitir.YerigeldiindeFarabi,yerigeldiindebniSinagibi slam Medeniyetinin mehur ilim

adamlarnn eserlerinden ve halk arasndakirivayetlerdenveataszlerindenyarar

lanmtr.Bununlatoplumunkabuledeceive sahipleneceibir ideal toplum anlaynaulamtr.BunedenleTusiyizamanave mekana smayan, slam toplumunun

btn gruplarnca bykl ve ulalmazlkabul edilenbir filozof olarak kabuletmekmmkndr.

NasreddinTusininHayat

DierbirokTrkalimigibiTusininhayat, grleri hakknda birbirini tutmayan

bilgiler mevcuttur1. ncellikle Onun doumyeriyleilgilifikirayrlvardr.ranledebiyatCelaleddinHmaiTusininTus

erinde doduunu iddia ederken2, Azerbaycanl aratrmac H. Mehmedbeyli iseOnun Hemedan yaknlarndaki Baharkasabasnda doduunu ileri srmtr.Bunun yansra Cehruh, Kum ehirlerinde dnyaya geldiini ileri srenler deolmutur3.

Tusihakkndakibirbakaihtilaflkonuisegerekkendisiningerekseyaknlarnnisimleridir. Feteli Ahundov, Molla Vidadi gibiAzerbaycanyazarveairlerionuNesirTusiolarak adlandrmtr. Ancakbu tanmlamann, nl dnr dnemin siyasal

basklaryla dini olgulardan uzaklatrmagayretiyle yapldn sylemek mmkndr.ZiraonuneserlerindeisminiNasreddinolarakyazdakekildegrlmektedir. Ad konusundaki tartmalara, Tusihakknda derin aratrmalar yapan H.Mehmedbeyli, onun ad ve lakabylabirlikte Ebu Cefer Muhammed ibn HasanNasreddin Tusi olduunu ileri srmtr4. Baz eserlerde ise bu isme Hace,

bazlarnda iseEbuBekir ilave edilmektedir.Bukonudatmeserlerdikkatealna1 H.Mehmedbeyli,NasreddinTusi,Bak1957,s.45542 RahimSultanov,NasreddinTusiveOnunAhlaki

NasiriKitab,AhlakNasiriye,Bak2005,s.5.3 A.K.Rzayev,NasreddinTusi,SiyasiHukukiDn

celeri,Bak1993,s.9.4 Sultanov,NasreddinTusi...,s.4

8/9/2019 20082202 Tusi

3/12

BykTrkDnrNasreddinTusidedealToplumAnlay

Number22,2008 15

rak yaplacakbir tanmlamada onu, EbuCafer Hace Nasreddin Tusi Muhammed

bin Hasan Ebu Bekir olarak ifade etmekmmkndr.

Doumu hakknda farkl grlerbulunmaklabirlikteN.Tusi17ubat1201CumagnTusehrindedomutur.TusininocuklukyllarTusehrindegemitir.OdnemdeTus ehribir ok alimibarndran,tarihizenginliesahipbykbirilimehriolup, halknbykbir ksm ilimle itigaletmektedir5. Bu nedenle Tuside ocuklukyllarndan itibaren ilimle ilgilenmi, alkanlvegayretiyleretmenlerininbee

nisini kazanmtr. lkrenimini iyi birhukuk ve ilahiyat olanbabasndan alanTusi,ondanoketkilenmitir6.Tusininba

bas tecrbeli, insanlarla iyi ilikiler kurabilen, iyi ahlaka sahip ve ilimle megulolansradbirinsandr7.TaceddinehristanininmridlerindenolanFiruzahCehrudi lakabyla tannan Muhammed binHasan Tusi, olunun da ilimle itigalinezengstermivekendindensonra,Tusda

yaayannlalimlerdendersalmasnsalamtr8.

Tusininbabasndansonraki ilkhocasdneminmehurdnrlerindenFerideddinDamadolmutur.Ferideddindnyagryledieralimlerdenoldukafarkllkarzetmektedir.Zirao,sadecedinihkmlerledeil, ayn zamandaYunan veHint felsefesi,FarskltrveAzerbaycan sanatyla

yakndan ilgilenmiveburetilerikendidnyagrnetamasnbilmitir.Onunfikirlerindeki zenginliin temelinde zgrdncenin halkalar olan Serahsi, GilaniveEbuAbbasLogerigibidnrlerin fi5 A.Rzayev,NasreddinTusi,Hayat, lmi,DnyaG

r,Bak:rad,1996,s.12.6 VahabTatan,NasreddinTusi:Hayat,Eserleri,Din

veToplumgr,

http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_ 11_08_Tastan_1.pdf

7 Sultanov,NasreddinTusi...,s.14.8 Rzayev,NasreddinTusi,s.14.

kirlerinin yattn sylemek yerinde olacaktr9.TusinindnyagrbusilsileileBehmenyara, ondan bni Sinaya kadaruzanmaktadr. Tusinin dnya grnde,

birilimsilsilesitekiledenbualimlerinhepsininazoktesirinigrmekmmkndr.

Tusihakkndayazlaneserlerde,Onunhenz gen yalardabykbir ilme, genimalumata,salambirhafzaya,zgrfikreve cesaretli muhakemeye hevesli, ihtirasl

bir aktarc olduu ileri srlmektedir.Tusinin kk yalardabyk alimlerinmeclislerinde dini, felsefi tartmalara,Kuran,Snnetvebeeriilimlerinkarlkl

mukayesesine ahit olmas, hi phesiz,onunilmigrnndegeliiminedorudantesirgstermitir.

Tus ehrinde ilmi geliimini tamamlayanTusi,HorasannMoollarnistilaszerineKuhistana gelerek, smaili hkmdarMuhteeminyanna yerlemitir. Bazyazarlarbu olay farkl ekilde anlatmaktadrlar. Onlara gre smaili hkmdarnnolu hastadr. Olunu iyiletirebilecek ye

ganealiminTusiolduunu iittiiveOnuBuharadayakalattrarakgizliceKuhistanagetirttiiiddiaedilmektedir10.

nceleri smaililer Tusiye byk hrmetgstermi,ahMuhteemonunbilgiveka

biliyetlerinehayrankalarak,kendisinemavir tayin etmitir.TusiKuhistanda iken

bublgenin valisi Nasreddin Ebulfet ebuMensur, bir ahlak kitab olan Ebu AliAhmet ibni Muhammed bni YagubunetTahareadleserinitercmeetmesiniistemitir. Ancak Nasreddin Tusibaz ynleriyle eksikbulduubu eseri tercme etmektensebu eksikliklerin giderildii yeni

bir eserinyazlmasnnuygunluunuusulncevaliyeanlatr.Bununzerineona ithafenAhlakNasirikitabnyazar11.Kitaba9 Sultanov,NasreddinTusi...,s.710Sultanov,NasreddinTusi...,s.8.

11NasreddinTusi,AhlakiNasiri, (Azerbaycandilinetercme:RahimSultanov),Bak2005,s.35.

8/9/2019 20082202 Tusi

4/12

RehaYlmaz


genelolarakbakldndatoplumunahlakideerlerininnizamlanmasnnnceliklibirdeerolarakelealndgrlmektedir.

Ancak smailileringerekdnce,gerekse

uygulamalarnkabuletmeyenTusi,onlareletirmeye,grleriniekinmeksizinsylemeyebalar.AyrcaMoollarn istilaordularnn nnden kaan mslmanlarasahipklmas iinblgevaliliklerinetesiretmesinedeniylemerkezeikayetedilir.BuiseOnunlasmailiemiriEbuMansurunvesmaililerin arasn aar12. Bunun zerineTusiAlamutkalesindeevhapsinealnrveciddi kstlamalar getirilir. Burada dikkat

edilmesi gereken olay ah Muhteemin,smaililerin oknemverdikleriyldzlar,yani astronomibilimini iyibilen Tusidenvazgeemeyerekonuldrmemesi,hemdeeletirilerinihalkaaktarmasnaengelolmakiinevhapsinetabitutmasdr.

Baz dnrlerbu hapsi, onun dneminhalifesiMuhtesebeyazdkasideyebalamaktadrlar. Onlara gre Tusi, smaililerlearasakolanHalifeyivenbirkasideyazarak, ona gnderir. Bu kaside Halifeninveziri bniAlgamnelinegeer.O,Tusininkabiliyetinigrerek,onunBadatadavet edilmesinden ve kendisinin koltuundan olma korkusuyla, Tusiyi Muhteemeikayet eder. Bunun sonucunda fkelenenMuhteem,TusiyiAlamutagnderir13.Buiddiann doruluu daha akla yatkn gelmektedir.ZiraTusininMoollarBadatasaldrmas iin cesaretlendiren, Halifenin

ldrlmesinin akl hocaln yapan kiiolduu dnldnde, onun Halifeyekarciddibirfkevekinbeslediinigrmek mmkndr. Bu fkenin kaynaaratrldnda,Tusininyirmiikiylarartlarda manevi snrlamalar ve inansz

bir ortamda yaamasna Halifenin sebepolduunudnmesininyattkabuledi12 efiyeva,nsz,vsaflEraf,(AzerbaycanTrk

esinetercme:Efanefiyeva),Bak2005,s.6.13Sultanov,NasreddinTusi...,s.8.

lebilir. Hi phe yok ki, Halifenin olupbitendenhaberiolmadgibi,TusinindeonunbanagelenlerdenHalifeninsorumluolmamasndan haberi bulunmamaktadr.

Bu nedenle bni Algamn yaptklarnTusiHalifeyemalederek,fkesinideonayneltmiolmasmmkndr.

Bu konuda bir baka iddia da, Tusinindanmanln yapt Kuhistan vilayetininvalisiEbuihabeddininslammdafaa etmesi, smaili mezhebine kar mcadelesi ve etrafna mslman ilim adamlarn toplamas zerine halk AlamuttakihkmdarAlaaddineonunhakkndaik

yettebulunmutur.ikayettezellikleTusininbuorganizeyi tekilettiinivemslmanlarn korunmasnn onun ynlendirmesiylegerekletiinibildirmilerdir.Bununzerinegerekvali,gerekseTusivazifelerindenalnarak,Alamutagnderilmivehapsedilmitir14.

Tusi, inanlmaz yeniliki yaps ve pratikzekas ile Alamut kalesinde ilmi meselelerinyansratoplumsalvesiyasalhayata,

devlet ilerinemdahale etmitir.ok zorartlardabulunanAlamutdaTusi, smaililerin son hkmdar Rkneddin HurahMoolhanHlaguya teslimolmaya iknaederek, kalede kan dklmesini engellemitir.BununlabirlikteTusininbuekildesmaililerdenintikamnaldnvealnmaszorolanbirkaleyibirdamlakandklmeden Hlagu Hana hediye ettiini desylemek mmkndr. Zira Hlagu Han

ilerikidnemlerde smaililerekar acmaszolmuveHasanSabbahnslamdnyasnakorkusalanHahailerinitarihekartrmtr.

Hlag Han, Tusinin Alamut hediyesiniiyideerlendirmiveonu ahsidanmanyapmtr15. Baz tarihiler onun Hlagnnvezirliinideyaptniddiaetselerde14Rzayev,NasreddinTusi,s.34.

15Hilmi Ziya lken, slam Dncesi, stanbul:lkenYaynlar,1995,s.264.

8/9/2019 20082202 Tusi

5/12


Number22,2008 17

buna ilikin resmibirbelge henzbulunamamtr. Bununlabirlikte HlagnnTusinin fikirlerine nem verdiini gsterenbazrneklerdemevcuttur.Bununen

nemlisi Badat seferine Tusinin tavsiyeleri dorultusunda klmasdr. HlagHan,halifelikvehalifehakknda sylenenrivayetlerden korkarak, Alamuttan sonrastanbula sefere kmaya hazrlanrken,Tusinin tavsiyeleri ilebundan vazgemive 1258de Badata ynelmitir. Bu sefersonucundaAbbasihalifeliisonaermiveslam dnyasbykbir kargaann iinedmtr.HattaTusi,tavsiyeleriyleHla

gunn Halife Muhtesebi ldrmesinevesileolmutur16.

TusininMoollararasndakiyksekitibarsayesinde, o dnemdekibir ok tannmalimi lmden,binlerce nsha el yazmasdeerli eseri yok olmaktan kurtarm veonlarMaragaehrinegtrmtr.Bugn

bir ok ilmin temelini oluturan kitaplarbarndranmehurMaragaKtphanesiveark biliminin zirveye ulat Maraga

Rasathanesinin kuruluu Nasreddin Tusitarafndan gerekletirilmitir. Bu nedenleeletirilenbirokynolsada,bilimadnayapt bu almalar onu lmszletirmeyeyetmitir17.Maragaehrindekibuilimocasadecebirktphaneveyarasathaneolmam,birokmehurilimadamnaocakolmu,bir okalimadayna isemekteplikyapmtr.

Badatseferivesonrasndakiidarimeselelerde gsterdii performans nedeniyleTusiye, oktan beri arzulad MaraaRasathanesinikurma izniverilmitir.Tusi,Hlagunun desteiylebugn Kuzey Batranda bulunan Maraa ehrinde, tmdnyaya nam salacak enbyk rasatha

16Genibilgiiinbaknz.H.M.Ahmedov,Nasreddin

Tusi(12011274),Bak1992,s.4vd.

17Ziya Bnyadov, nsz, Nasreddin Tusi Hayat,lmi,DnyaGr,Bak1996,s.4.

nesini kurmutur. Tusi, bu rasathaneninplanveprojesinden,yaplmasnave ileyiinekadarheraamasndaaktifolarakitirak etmitir. Rasathanenin kurulmasyla

siyasetten tamemen uzaklaan Tusi, kendiniilmevermiveodneminbilinendnyasnaonunbiliminiveadntayacakbirokilimadamyetitirmitir.

AncakmrnnsonlarndaMoolidarecileronurahatbrakmam,HlagudensonratahtakanAbagaHanlabirliktedevletileriniyrtmekiin1274nkndaBadata gitmek zorunda kalmtr. Badatageldii gnden itibaren youn ekilde a

lmakzorundakalanTusi,nceliklevergisisteminiyenilemi,lkeninproblemleriyleilgiliynetim,askeri,eitimvedinitemsilcilerlegrerekproblemlerinidinleyipzmlerbulmaya almtr.Vergi sisteminedairyenikanunlarhazrlayarakuygulamaya koymu, Badat ktphanelerinikontrol ederek, yeni eserleri Maragayagndermitir. Badatta bulunan iilerinyedinci imam Musa Kazmn mezarn

ziyaretegittiktensonrafenalaanTusi,tmmdahalelere ramen iyileemeyerek 25Temmuz1274tehayatavedaetmitir18.

Onundefinmerasimibykbirtrenednm,Badatnmehuralimleri,devletinyksekrtbelikomutanlarvehalkkitlelerhalinde onun cenazesini kaldrmtr.Kaderin bir tecellisi olarak onun nefretettiiHalifeliinmerkeziBadat,onuba

rnabasmtr.VasiyetizerineBadata30km.uzaklktakiKazimiyedekimamMusaKazmn trbesine gmlmtr19. OnuniiyadaSnniolmaskonusundakitartmalara bu husus nokta koymutur. Ziraonun mam Kazmn yanna gmlmekistemesi,inanlarnnhangiistikametteolduunugsterennemlibirveridir.

18Rzayev,NasreddinTusi,s.257261.19FermanEyvazov,NasreddinTusi,Bak1980,s.3.

8/9/2019 20082202 Tusi

6/12

RehaYlmaz


Tusinin nesli ve ilmi, oullar SedreddinAli,AsileddinHasanveFahreddinAhmedtarafndan gelecek nesillere tanmtr.Halen Hemedan, Nahvan ve Maraada

Tusinin neslinden insanlarn yaadbilinmektedir.

TusininDnyaGr

Geni kltrel gelenee sahip Tusi, hemYakn ve Orta Douda, hem de Avrupalkelerindebyk hrete sahiptir. OnunkalemealdAhlakNasiri,AhlakMuhteem,EvsafulEraf,RisaleiFelsefe,MiyarulEar, Mecmuai Resail gibi eserleri onun

dnya grn ak bir ekilde ortayakoymaktyadr.Tusininilmi,edebianlayoldukagenivebyktr.Odevrininentannm limi kabul edilmi allame,muhakkik,hekim,hace,stad,sonfilozof, on birinci akl gibi lakaplarlaanlmtr.Onunyzdenfazlaeseriolduu

bilinmektedir.Bazaratrmaclarbusayyiki yz yirmiye kadar ykseltmektedirler20.Esersaysnnyansradnyagr

degenibiralankapsamaktadr.

Kaydetmekgerekirki,TusinindnyagrneDoudnrlerininyansraYunanfilozoflarnndabyktesiriolmutur.OnuneserlerindePlaton,AristogibiYunanfilozoflarnn gr ve dncelerine sksk rastlamak mmkndr. O, Aristonunvarlkveyaradl,hareketveinkiaf,tabiatn yorumlanmas gibi dncelerinden

istifade etmitir21

. Bununlaberaber O, sadece Yunan dnrlerini deil ayn zamanda bni Sina, Behmenyar gibi Doudnrlerinin geleneini devam ettirmi,dinveakluzlasnsalamayaalmtr.

OnuneserleriarasndaenetkileyicisiAhlakNasiridir.Bubykeserblmdenolu

20Zakir Memmedov, Nasreddin Tusi, Hayat ve

Yaradcl, Azerbaycan Felsefesi Tarihi, Bak

1994,s.242.21Eyvazov,NasreddinTusi,s.4.

maktadr. Tehbizi Ahlak olarak adlandrlanbirinciblmde, insannefsive ter

biyesi zerinde durulmutur. kinciblm oluturan Tedbiri Menazilde insan

dan insaniyete, fertten cemiyete geiinzellikleri anlatlmaktadr. Kitabn finaliolanncksm,SiyasetiMdnolarak bilinen blmde ise cemiyetin idareedilmesi, medeniyetin tesisi gibi konularincelenmitir22.

Onun, iiliinbyk alimlerindenolduusylensede, smailiyemezhebininarlklarn ortadan kaldrmaya altn, eserlerininoundaSnnibiralimgibihareket

ettiinive ilmieserlerininoundaher ikimezhebin hkmlerine de yer verdiinigrmekteyiz. Bu hususbazen smaililerin,

bazendeSnnilerintepkisinesebepolmutur. Eserlerindeki farkl yaklamlar sebe

biylednemindier slamalimleritarafndan da eletirilmitir. Bunun yansra aklvemantaynelmesidneminartlarerevesindeciddibirmuhalefetinortayakmasna sebep olmutur23. Bununlabirlikte

onun felsefe sahasndaki almalar, onaonbirinciaklismininverilmesinesebepolmutur.

Eletirildiibirbaka husus ise, dneminartlarnn zorlamasyla Moollarla ibirliine gitmesidir. zellikle Halifelie karyrtt politika nedeniyle ciddi eletirialmtr. Ancak onun hayatn inceleyenaratrmaclar, uzun yllar hapiste kalma

snaHalifeliinsebepolduunusylemektevebundandolayHalifeliinyklmasnveHalifeninldrlmesiniistediiniiddiaetmektedirler.

Btnbu olumsuzluklara ramenbykzekaya ve uzak grlle sahip olanTusi, hibir zaman ahsiyetinin vebiliminin herhangibir grup ya da ilmi okulun

22lken,TrkTefekkrTarihi,stanbul:YapKre

diYaynlar,1982,s.186187.23 efiyeva,nsz,s.7.

8/9/2019 20082202 Tusi

7/12


Number22,2008 19

dar erevesiyle snrlandrlmasna izinvermemitir. O kelam, felsefe ve tasavvuf

biliminin taraftarlarnca kendi ilimlerininbanisikabuledilmitir.BununlabirlikteO,

bu ilim dal arasndaki ihtilaflar ortadankaldrmak iinbykgayretsarfederek, aslnda ilmindebyk alimiolduunuispatlamtr.O,Tecridltikadisimlieserinde Kelam, Ahlaki Nasiride felsefe,EvsaflErafda ise tasavvuf sahasndakifikirleriniortayakoymuvebuyolla ilmibelirli noktalarda uzlatrmaya gayretgstermitir.EvsaflErafeserindebuhususkendisinizelliklegstermektedir24.

TusinindealToplumAnlay

Tusiye gre, toplum temelde fertlerdenoluur. Fertler ise ncelikle aileyi, ailelertoplumu meydana getirir. Fertlerin durumu, aileyi, ailelerin durumu ise toplumuetkilemektedir.Trkdnrleribuhususu zellikle dikkate alm ve toplumunidealhale gelebilmesi iinncelikle fertlerin olgunlamas gerektiini savunmu,

bylelikle ailelerin salkl hale getirileceinivebu silsileneticesindede toplumunkmilleeceini ifade etmilerdir.zellikleOrtaaTrk filozoflarnda (Farabi, bniSina,Behmenyarvd.)budncekendisiniak ekilde gstermektedir. Bu silsilenindevamcskabuledilenTusiyazmolduueserlerde ideal insan, ideal aile ve idealtoplumkavramlarnelealarak,bunlararasnda organikbirba olduunu ileri sr

mtr.BudncezellikleAhlakNasirieserinde ak ekilde ifade edilirken, idealinsananlayEvsaflErafkitabndageniolarakelealnmtr.

Tusi,zellikle smailiyedevletindeyaad dnemde btn snrlamalara, snfsalatmalara ramen Kuran ve Snnet ilekendinden nceki alimlerin eserlerindenayrca halk arasndaki rivayetlerden istifade etmitir. Bunun yan sra diyalektik

24Genibilgiiinbaknz.Tusi,vsaflEraf,s.20vd.

tahlilleryapm, sosyal ierikli,karlatrmal, toplumsal yardmlamaya dair dncelerini, ideal toplumanlaynamonteetmitir.Bumaksatlardanennemlisi,hi

phesiz ideallikanlaynngerekleriniveonaulamayollarngstermesiolmutur.Onubuna iten en nemli sebebin, her nekadar smaili hkmdarn teviki olduuiddia edilse de, iinde yaad toplumunahlaki yapsnn bozukluu ve dindenuzaklamaskarsndaonlar slah edebilmedncesiolduunuilerisrmekmmkndr.

Zira Tusinin beraber yaamak zorunda

kald smaililerinbakenti olan Alamut,aynzamandaHahaiyeolarakbilinensapk bir mezhebin de merkezidir. HasanSabbahn mritlerinin tm slam dnyasna, saldkorkuvekullandklarmetotlar, ayrca hayat tarzlar dnldndehalkniindebulunduuahlakiseviyeyidetespitetmekmmkndr.Kaldki,Alamutynetimi ile Halifelik arasndaki gerginmnasebetler debu durumunbir neticesi

olarak kendini gstermitir. Bu nedenleTusi,ideallikdncesinikendisinebirhedef olarakbelirlemi vebu ama dorultusundahemdnseleserlervermi,hemdebir devlet adam olarak uygulamasngerekletirmitir. Onun ideallik anlaynn temelinde ideal insanbulunmaktadr.Buidealinsanlaridealaileyikuracaklar,buaileleriseidealtoplumuoluturacaklardr.

KmilnsanAnlay

Tusi, ideal toplumaulaabilmek iinncelikle insann kemale ermesinin gerektiiniileri srmektedir. Ona gre, cemiyetininkiafnda insannemliroloynadgibi,insannekillenmesindedetoplumolumlutesirgstermektedir.Bunungerekletirile

bilmesi iin ncelikle insann nefsinin ktlklerden arndrlmas gerekmektedir25.O, insannefsininbircevherolduunu,ak

25Eyvazov,NasreddinTusi,s.12.

8/9/2019 20082202 Tusi

8/12

RehaYlmaz


ln anlayabildii ne varsa, hepsinin onunsayesindeolduunu, insannhislerindeve

bedeninde meydana gelen deiikliklerinhepsinin onun gc ve tesiri neticesinde

meydanageldiinisavunmaktadr26.Tusiyegre:nsanngzelahlakvegzelhususiyetlerindeki eksikliklerin kendi marifetiyle ortadan kaldrlmas ancak onunkamilletirilmesiylemmkndr27.Hervarln zne mahsus, hususiyetleri vardr.Bunlar naziklik, kabalk, temizlik, kirlilikgibisnrlandrmalaratabitutulabilir28.nsannda her varlk gibi kendine has zellikleri vardr. Bunlardan konumak, d

nmek gibibazlar srf insana has iken,ehvet, hrs gibibazlar da dier varlklarlabirlikteortayakmaktadr.Dnmehususiyeti insana iyiliiktlkten,gzellii irkinlikten, erefi erefsizlikten ayrtetmeye, irade gcn kullanarak,bunlardeitirmeye imkanvermektedir.Neticedekimbuhususiyettendoruistifadeederek,gayreti ve iradesi neticesinde arzu edilenerdemeulasa,mutluluadaulaabilecek

tir.Kimdebugtendoruistifadeetmeseya da yanl kullansa mutsuzluu tadacaktr.

Onagre insann ideallemesininkarsndakienbykengeliseonunhayvaniarzuveisteklereynelmesidir29.Oinsankamillik vasfndan uzaklatran halleri ehvete,fkeyebalamaktadr. O, ak, iret, zevksefameclisleri,maladknlk,kadnd

knl gibi hususlarn ehvetin; hrs gazap,intikamgibihalleriisefkeninneticesiolduunu ifade ederek aslnda iman kamillikten uzaklatran halleribir nevi tasnifatatabitutmutur.

nsannkamilleerek ideal insanhalinegelebilmesiiinncelikledahilitemizliinta26Tusi,AhlakiNasiri,s.44.27Tusi,vsaflEraf,s.16.

28Tusi,AhlakiNasiri,s.56.29Tusi,Ahlak,Nasiri,a.g.e.,s.57.

mamlanmas gerektiini ifade eden Tusi,insann nefsini, onu zayflatan ve kirletensebeplerden korumas durumunda, gayriihtiyari nefsin dahili gc harekete gee

cek, zellikle ona has olan, ilim renme,hakikati anlama, eitime ynelme gibi faaliyetlerebalayarakmutluluaerieceiniiddiaetmitir30.

Ona gre: nsann ftratnda iyilik ve ktlk ynleri olduundan, peygamberler,filozoflar, imamlar, rehberler, terbiyeciler,mrebbiyeler ve muallimlere ihtiya vardr. Bunlardanbazlar ltuf ve hikmetleriyle, bazlar zulm ve hakimiyetleriyle

insann dikkatini lzumsuz ilerden, onuidealletirecek faydalvegerekli ilere irade,faaliyet,bilgi,eitim,benimseme,talimve terbiyeyoluylaynlendirerek, seviyesiniykseltmektedirler31.

Tusiinsannkamilliiniikiyeayrmaktadr:lmi ve ameli. lmi kamillik, insann ilmirenmeye, bilgilenmeye ynelmesi, buak ilevarlnderecelerinimuayyenletir

mek,hakikatinmahiyetinenfuzetmeyoluyla kalbin sakinlemesi ve rahatlamasdr.Amelikamillik ise, insanndavranlarnbirbirinemaniolmayacak,birbirini tamamlayacak ekilde dzenlemesidir. Bylelikle insan davranlarnda da kamillieular.Buyollaahlak ftratauygunvebeenilecek ekilde eitilmektedir. Bundansonradakamilliindierdereceleriailevetoplumun kamillemesi aamalarna ge

mekmmknolacaktr32

.SalklAileAnlay

Tusinin aile anlaynn temelinde sosyoekonomik unsurlar bulunmaktadr. Zirainsann hayatn devam ettirebilmesi iinnceliklesosyoekonomikihtiyalarnnkarlamas gerekmektedir. Bunu tek bana

30Tusi,AhlakiNasiris.59.

31Tusi,AhlakiNasiri,s.59.32Tusi,AhlakiNasiri,s.60.

8/9/2019 20082202 Tusi

9/12


Number22,2008 21

karlamas ise mmkn deildir. Bu nedenle insann iblm temelinde sosyal

birbirlik kurmas ve bu ihtiyalarn bubirlik ierisinde,dieryelerlepaylamas

zorunluhalegelmektedir33.deal aile iin nemli olan hususlardan

birisi aile yeleri arasndaki ilikileri dzenlerken btn aile menfaatinin stntutulmasdr. Dikkat edilmesi gerekenbirdierkonuise,aileyeleriarasndauygun

bir iblm yaplmasnn gerekliliidir.Ayrca ailede skbir disiplin salanmasda ideal ailenin artlarndandr. Ve sonolarak Tusi, aile iin ev, yanibina ve yer

seiminin de ailenin durumuna gre yaplmasgerektiiniifadeetmektedir.

Onagreailenin,idealtoplumungereklerinecevapverebilmesiiinkadnveocuunnemli yeri vardr. Tusiye gre ocuunsosyal ynlerinin inkiaf etmesi ve toplumudnen,ahlakl,giriimcivelidertipli

bir insan olarak yetimesi iin: ocuk,onun karakterinibozabilecek insan ve e

yadanuzaktutulmal;ahlaknbozabilecekoyunlara yaklatrlmamal; ocuu malamlkeynlendirebilecekparasaleylerifadeedendllerverilmemeli;ocuklarakla,manta uygun delillerle terbiye edilmeli;ocuklarabolbolsevgigsterilmeli;onlarapahal,sslpslelbiselergiydirilmemeli;haddindenfazlavezorlayedirilerekmidesinedknhalegetirilmemelidir34.

dealToplumAnlay

Tusi, kamil insanve salkl aileyi tanmladktan sonra, ideallik anlaynideal toplumla tamamlamaktadr. Onagre toplumu idealletirmek iinnceliklesosyoekonomikvesiyasiproblemlerinhalledilmesi gerekmektedir. Toplumun idealhalegetirilmesinisalayacakbirbakahususisetoplumdaadaletsizliin,hakszln

33Tusi,Ahlak,Nasiri,s.155.34Tusi,AhlakiNasiri,s.168169.

ve honutsuzluun ortadan kaldrlmasdr.Onagreaksi takdirdetoplumunparalanmasvedalmaskanlmazdr.Ziragayrimemnunluk salkl bir toplumun

nndekinemliproblemlerdenbirisidir35.Tusi toplumdakiahenkvedzeninbozulmamas iblmn tanzimlemek, retimde keyfilii ortadan kaldrmak ve toplumsaluzlayteminetmeyisiyasetolarakadlandrmtr. O siyaseti aklarken Eflatun ve Aristonun grlerine mracaatederekYunan felsefesinden istifade etmitir36.O,g sahiplerininzayflarezmearzusunu yok ederek, insanlarnbakasnn

haklarna el uzatmaya izin vermemesini,toplumsalibirliindeherkesinkendivazifesini yerine getirmeyi salayabilmek iinyneticiler tarafndanzorunlu tedbirleralmak gerektiini, bu tedbirin de bir nevisiyasetolduunuilerisrmektedir.

Tusiyegretoplumdaiyibirsiyasetyrtebilmek iin iyibir idareciye ihtiya vardr.Ancakbundanherzamanbirahveya

hkmdaraihtiyaolduusonucukartlmamaldr. Onagre: Her zamanyneticiye ihtiya yoktur. Ahali arasndabelirli

bir dzen olsa, bu uzun mddet onlarayetecektir.Lakinbtndevirlerdemdrik

bir rehbere, tedbir sahiplerine ihtiya vardr. Tedbir olmasa, nizamintizam aradankalkar,gerektiigibiinkiafsalanamaz37.

Tusiye gre toplumubir arada tutan hususlarsosyalolgulardr.Bunlarnennem

lisi de ailedir. Daha sonra ise ailelerdenoluan mahalle, mahallelerden oluan ehir, ehirlerden oluan byk halklar vehalklardanoluandnyatoplumubuolgunundierunsurlardr.Onagrekkler

byklerinkapsamnagirerekbirstolguyuoluturmaktadrlar.Bununanlam fertle, dnya toplumu arasnda yakn ve sk35Eyvazov,AhlakiNasiri,s.19.


8/9/2019 20082202 Tusi

10/12

RehaYlmaz


birilikininbulunmasdr.Bunedenletoplumunkaderinedikkatedenbir insan,ondan ayrlmas mmkn olmayan ferdinkaderine de dikkat etmesi gerekir. Aksi

takdirde fert toplumun menfaatleri karsnda yalnz kalacak ve genellikle de toplum tarafndan ezilecektir. Bu da fertdetopluma kar soumayberaberinde getirecektir38.

Tusiidealtoplumu,idealyneticilerinidareetmesigerektiiniilerisrmektedir.Onagre ideal toplumuyneten idareci, topluma zararvermekyerine,onlaryceltmelivehayrl ilereynlendirmelidir.Bu ileri

yapabilmek iin yneticide bir takmhususiyetlerinbulunmaszorunludur.Onagreidealyneticide:Byklk,alicenaplk, metinlik, tam azim, sabr, malvarl,salih ve hayrl yardmclar bulunmaldr.39Yneticiler toplumu idare ederkenfaydal siyaset uygulamaldrlar. Bu trsiyaset,herkesinhakkettiinivermek,bakasnn hakkna el uzatmaya izin vermemek,sosyaliblmndeonaverilenvazi

feyi yerine getirmek gibi hususlar yerinegetirmektenibarettir.Bunlaryerinegetirirkenyneticininnamuslusiyasete,adilyargyave salam ekonomiye ihtiyacvardr.Bunlar salayan ynetici, gerekletirdiiher slahat idealtoplumunhayr iinyapsa,buyollainsanninkiafnsalasa,yaniilahi siyaseti yerine getirmesi durumundaidealbiryneticiolmakdurumundadr40.

Tusininidealtoplumundauyumunolabil

mesiiin,drtsnfarasndakarlkldengeninbulunmaskanlmazdr.limadamlar,askerler,esnafvekyllerolarakbelirlediibudrtsnfnbirliktehareketisonucunda toplumda ahengin salanaca ve

bylelikle, medeniyet, fazilet ve mutluluksistemininoluacaniddiaetmektedir41.



Sonu

Btn Orta a dnrlerinde olduugibiTrkdnr, airvedevlet adamlarnnherbirininkendinehashayatlar,tartmal,birbirine zt ynleri vardr. Birounun doduu yer ve ylbelli deildir.Onlardan bugne kadar ulaabilmi bilgiler, deiken olduundan sk sk onlaraatfedilen siyasi, felsefi grlerde farklistikametlerde kendini gstermektedir. Bilim adam ne kadar nlyse, ztlklarda oderece fazlalamaktadr. Bu durumun ennemlisebepleriolarak,gvenilirbelgeeksiklii, lakapve isimlerinyaknl,bubi

limadamlarnnorijinaleserlerininzamanlayok olmas, halklar arasndayaylan rivayetler, elyazmalarn oaltanlarn hatalar veya bilinli sahtekarlklarn gstermekmmkndr.Bu sebeplerinbiriveya

bir kann varl, tarihe mal olmu Trkdahilerinin gerek ynleriyle tannmasnengellemektedir.

AzerbaycanTrknn gururduyacabirokalimgibiHocaNasreddinTusinindeDnya Medeniyetine byk katklar olmutur.Onunbyklyledoruorantlolarakbir ok ey sylenilmi,bir ok eyyazlmtr.Gerek sylenenler,gerekseyazlanlarbazenhakikattenuzak,bazen ihtilaflbazendebilinliolarakyanllarladoludur. Amabir gerek var ki, O zamanavemekanasmayan,slamdnyasnnher

birkesiminintakdirinikazanmbykbirmtefekkir ve devlet adamdr. Fakihler

Onu Hoca Tusi, filozoflar BeerinstadOnbirinciakl,ncmuallimolarakadlandrmlardr.

Tusi, zellikle smailiye devletinde yaaddnemdebtnsnrlamalara,snfsalatmalara ramen,KuranveSnnetten,kendinden nceki alimlerin eserlerinden,halk arasndaki rivayetlerden istifade ederek,diyalektik tahlilleryapm, sosyal ie

rikli, karlatrmal, toplumsal yardmlamayadairdncelerini, ideal topluman

8/9/2019 20082202 Tusi

11/12


Number22,2008 23

layna katarak arzu ettii dnceleriyazm,karya koyduumaksatlaraulamay baarmtr. Bu maksatlardan ennemliside,hiphesiz,ideallikanlay

nngerekleriniveonaulamayollarngstermesiolmutur.Onubunaitenennemlisebebin,hernekadar smailihkmdarnteviki olduu iddia edilse de, iinde yaad toplumun ahlaki yapsnn bozukluuvedindenuzaklamaskarsndaonlar slah edebilme dncesi olduunuilerisrmekmmkndr.

Zira Tusinin yaamak zorunda kaldsmaililerinhayattarzlardnldnde

halkniindebulunduuahlakiseviyeyidetespitetmekmmkndr.Kaldki,Alamutynetimi ile Halifelik arasndaki gerginmnasebetler debu durumunbir neticesiolarak kendini gstermitir. Bu nedenleTusi, ideallik (insanailetoplum)dncesinikendisinebirhedefolarakbelirlemive

bu ama dorultusunda hem dnseleserler vermi, hem debir devlet adamolarakuygulamasngerekletirmitir.

Onun ideallik anlaynn temelinde idealinsan bulunmaktadr. Bu kamil insanlarsalkl aileyi kuracaklar, bu aileler iseidealtoplumuoluturacaklardr.Onagre,cemiyetin inkiafnda insannemli roloynadgibi,insannekillenmesindedetoplum olumlu tesir gstermektedir. Bunungerekletirilebilmesi iinncelikle insannnefsininktlklerdenarndrlmasgerekmektedir.nkOnagreinsannefsiyle

bircevherdirki,aklnanlayabildiinevarsa,hepsionun sayesindeolmalki,halknounun insan adlandrdbir hissinbedende meydana getirdii deiiklik vefaaliyetinhepsionungcvetesirineticesindemeydanagelmektedir.

nsankamilletirdikten sonrabu insanlardanoluan salklailelerinkurulmasgerektiinisavunanTusi,aileyi ideal toplum

ile kamil insan arasndabir kpr olarakgrmektedir.Farabi,bniSinaveBehmen

yarn dnce okulunun temsilcilerindenolan Tusinin aile anlaynn temelindesosyoekonomik unsurlar bulunmaktadr.Zira insann hayatn devam ettirebilmesi

iin ncelikle sosyoekonomik ihtiyalarnn karlanmas gerekmektedir. Bunu iseinsann tekbana karlanmas mmkndeildir.Bunedenleinsanniblmtemelinde sosyal bir birlik kurmas gerekmektedir. Bu birlikte baba ailenin reisi,kadnevinebalveaileviterbiyenintemelesi, hizmetilerde aile fertlerinin problemlerininortadankaldrlmas, eitimiveterbiyesindeyardmcdr.

Tusi, kamil insan ve salkl aileyitanmladktan sonra, ideallik anlaynideal toplumla tamamlamaktadr. Onagre toplumu idealletirmek iinnceliklesosyoekonomikvesiyasiproblemlerinhalledilmesigerekmektedir.Kamilliisalayacakbirbaka husus ise toplumda adaletsizliin,hakszlnvehonutsuzluunortadan kaldrlmasdr. Ona gre aksi takdirdetoplumunparalanmasvedalmas

kanlmazdr. Zira gayrimemnunluk salklbir toplumun nndeki nemli problemlerdenbirisidir.

KAYNAKA

1. Ahmedov, H. M., Nasreddin Tusi (12011274),Bak1992.

2. Bnyadov, Ziya, nsz, Nasreddin TusiHayat,lmi,DnyaGr,Bak1996.

3. Eyvazov,Ferman,NasreddinTusi,Bak1980,s.3.4. Mehmedbeyli,H.,NasreddinTusi,Bak1957.

5. Memmedov, Zakir, Nasreddin Tusi, Hayat veYaradcl,AzerbaycanFelsefesiTarihi,Bak1994.

6. Rzayev, A. K.,Nasreddin Tusi, SiyasiHukukiDnceleri,Bak1993.

7. Rzayev,A.,NasreddinTusi,Hayat,lmi,DnyaGr,Bak:rad,1996.

8. Sultanov,Rahim,NasreddinTusiveOnunAhlakiNasiriKitab,AhlakNasiriye,Bak2005.

9. efiyeva, Efan, nsz,vsafl Eraf, Bak2005.

8/9/2019 20082202 Tusi

12/12

RehaYlmaz


10. krov, Aayar, ark Felsefesi ve Filozoflar,Bak2005.

11. Tatan, Vahab, Nasreddin Tusi:Hayat, Eserleri,DinveToplumgr,

http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_11_08_Tastan_1.pdf

12. Tusi, Nasreddin, Ahlaki Nasiri, (Azerbaycandilinetercme:RahimSultanov),Bak2005.

13. Tusi,Nasreddin,vsaflEraf,Bak2005.

14. lken, Hilmi Ziya, Trk Tefekkr Tarihi, stanbul:Yap Kredi Yaynlar, 1982.

15. lken, Hilmi Ziya, slam Dncesi, stanbul: lkenYaynlar, 1995.

Documents

20082202 Tusi