2009_41_ALTAS Eşref Razi İbn Sina1

8/6/2019 2009_41_ALTAS Eref Razi bn Sina1

1/22

EKE V AKADEMi DERGiSi Ytl: 13 Sayz: 41 (Guz 2009) ------- 183

iBN SINA METAFiziGiNiN REDDi ;ER;EVESiNDEFAHREDDiN er-R A zI'N iN D C UKDESi

Esref ALTA$ (*)

OzetIb n Sind felsefesi hem filozoflar hem de kelamctlar tarafindan elestirilmistir: Fahred-

din er-Razz de Ibn Slnd felsefesini erh eden ve elestiren kelamctlartn iinde gelenlerindenbiridir. Razz, teolojisinin ana problemleri olarak zorunlu varltkta varltk-mahiyet ayrtmi-tu,Allah'tn stfatlartm vejillerini tarttsmaktadtr: lste bu makale, bu iif konunun jbn Szna.tarafindan nasil islendigini incelemekte ve ardindan Rdzl'nin elestirilerini vermektedir.Aynca bu konulartn Razz tarafindan teolojisinin ana problemleri olarak tespitinde IbnSma 'run etkisini ve Rtizi'nin bu sorunlara jbn Szna metafiziginin reddi ferfevesinde oner-digi foziimleri ele almaktadtr:

Anahtar Kelimeler: Ib n Stna, Fahreddin er-Riizi, varlik, mahiyet, sifat, ktdem, hudus,sudur:

Three Knots of Fahreddin er-Rlizf in the Rejection of ibn Sfnli's MetaphysicsAbstract

The thought of Ibn Sina was explanted and criticized by both Islamic philosophersand Muslim theologians. Fahreddin er-Rdziwas one of theforerunners of the theologianswho comment and criticized thought of Ibn Stna. Razz examines carefully the essence-existence. distinction in necessary being, attributes and actions of God as the main topicsof his theology. This article considers how Ibn Stna treated those tree issues and explainsthe critiques of Razz. This article also dwells on the effects of Ibn Szna on the fixing ofthese topics as the main problems of Razz's theology and the solutions that they weresuggested by Razz refusing the metaphysics of Ibn Situi.

Key Words: Ibn Sind, Fahreddin er-Rasi, existence, essence, attributes of God, pasteternity, temporal creation, emanation.

*) Dr. Egitimci.(e-posta: [email protected])


2/22

184/ Dr. E~refALTA~ ---------EKEV AKADEMERCisiGiriibn S ina (0.42811037) fe lse fe si , olumunden sonra ogrencile r i vasr tasiyla oz e llik leD ogu islam diinyasmda hiz la yayilnus ve e se r le r i M iisli iman bilginle r in fe lse fi alandaki

cahsm alanrun ana m etinle rin i olusturmustur, ibn Sina fe lse fe sin in bu basansi ve yaygm -h gl, fe lse fi acidan Y eni Eflatunculuk ve A r istote le sciligi d inam ik ve ikna edici b ir se kildebir le sti rm e si , d im acidan ise zorunlu varhk, n i ib iivve tin mahiye ti ve ispan, oltim sonrasihayat, ahlaki annm a, ruyalann yorurnlan gib i konulara i lg isi ile aciklanabili r .

ibn S ina fe lse fe sinin yayginligi ve din i/ke lam i konulara i lg isi , b ircok e le sti r inin bufe lse fe ye yone lm esine neden olmustur, O nun fe lse fe sin in fe lse fi acidan e le sti ri si E bti 'l-B ere kat e l-B agdadi (0 .54711152) ve A bdullatif e l-B agdadi (0.629/1231) tarafm dan yapil-IDl~, ozellikle Ebti'l-Berekat'm elestirilerini iceren el-Mu'teber Razi'nin sik basvurdugukaynaklardan bir i olmustur, D ige r yandan G az zali (0 . 555/111l)'n in Tehtifiitti'l-feldsife,~ e hr ista ru (0 . 5 48 /1 15 3)'n in Kiuibii'l-Musdra'a ve ibn Teym iyye (0. 72811328),n in er-Redd 'ale'l-manttktyyin ve Der'u te'tiruzl'l- 'akl ve nakl adli e se rle ri din i/ke larni acrdanyapilrms e le sti r i le ri ice rm ekte dir (G utas, 2004: 142-143).

K elarnl.acidan e le sti r i yone lte nle r in basm da ise "se rh de gil, ce rh" (Tusi, 1960: I , 162)1se klinde ohre t kaz anan $erhu 'Z - j~ i ir ii t ve .S e rhu 'Uyun i 'l -h ikme adh e se r le r i ile Fahred-d in e r- R az t (0 .6 06/1 21 0) gelmektedir , Gazzal i 'n in Tehfij i i tu'Z-JeZfisiJe'si v e o nun e le sti r isio larak ibn R usd tarafm dan yazilan Tehf ij ii tu 't - Teh fi ji it ve O sm anli ' daki te hafi it ge le ne gineait cahsm alar g iin iim iiz de daha yaygm bilinse de R 1iz i?nin e se r le r i iiz e r ine se rh , te lh is veh1iiye tarzindaki calrsm alar , 13. ve 14. yy.daki filozof ve kelamcilar tarafmdan ade ta zo-runlu bir gorev bilinciyle yapilan 9altmalar olarak oldukca yaygmdir (Gutas, 2004: 133,144-149; K arhga .. 1999: 346).

ibn Teym iyye (1991: I , 129-160), R az i 'n in ilahiyat alanmda ii9 teme l ukde si oldu-gunu ve onun bii ti in m esaisin i bu proble rnle r in 90z i im iine harcadigm i ifade e tm ekte dir .R az i'n in proble m olarak gortip 90zm eye ~alttIgl i .i9 tem el ukde si sunlardir.

a) A llah 'm zatmm bilg isi konusunda R 1iz i 'n in teme l ukde si , A llah 'm varlig i i le m ahi-. ye ti aym nudir, yoksa varhgi m ahiye tine ekle nrnis m idir?

b ) A l la h'm sifatlan konusunda R az i'n in tem el ukde si, A llah 'm sifatlannm z atm a ek-le nm is olup olmadigidir; .c) A llah'm fii lle r i konusunda R az i 'nin teme l ukde si ise A llah'm fi ilinin z atma muka-

r in olu p o lm adig id mibn Teym iyye 'n in R sz i 'n in Aksiimu'Z-Zezzi i t adlr e se r inden nakle ttig i bu ii9 proble -

min tem e l oz e llig i , ibn Sina fe lse fe sinin e tk ile r in i yansmyor olmasrdir , ilk problem ibnSina'nm zorunlu varhgm m ahiye ti o ldugu goruiini in bir yansimasidu; Ik inci problem ibnSlna'run sifatlann sade ce se lbi olarak ona nispe t e dile b ile cegini A llah'm zanyla dile yen,b ile n oldugunu ifade e tIne sinin bir yansimasrdir, U9iincii problem ise yine ibn S ina'run1) Katip Celebi (1971: I, 94)'nin konuyla ilgili ifadeleri Razl'nin eserindeki elestirilerin gii\rlUliigtlneisaret eder tarzda "cerh" nitelemesinin Osmanh donemindeki yaygmhgun gostermesi bakinundanonemlidir ; .


3/22

\

II

\I

iB N sm A META Fizie iN iN REDDi C ;ERC ;EVESiN DEFAHREDD iN e r~RA zl'N iN tu ; UKDESi ------- 185Allah'm ezeli fiili olarak ruemin ondan sudfir etmesi goriiii ile ilgilidir. Diger bir ifadeyleiilemin kidemi tarnsmalandir,

Razi'nin felsefi eserlerinin ilahiyat boltlmlerinin ana cercevesini de olusturan bu ii~konu, ibn Slna'ya yonelik Riizi elestirilerinin yogunlastigi alanlardrr. Iste bu makaledeRazi'nin kendisine temel problem olarak koyup ~ozmeye ~ahtIgl bu ii~ ukde kisaca elealmacaknr; Konunun metafizigi ilgilendirmesi ve Razt'nin elestirilerinin felsefe ve kelamiliskileri bakimmdan merkezi konumu goz onune ahndigmda detaylara girmeden maka-lenin snurlan icerisinde yogun ozet sunum yapagmuza isaret edelim.

Allah'm Z a n : Varhk-MahiyetAyrmu Uzerineibn Sina (2004: I, 11,27-34) ve Riizi (1990a: I, 97-98), varhk kavramirun en genel

ve tarumlanamaz bir kavram oldugu, tasavvurlarm ilki oldugu konusunda ayru diiiin-ceye sahiptirler. Varlik ve mahiyet iliskileri bakimmdan "varhk-mahiyet aynrru" ise sozkonusu mahiyetin varhgindan ayn diiiiniiliip dusunulemeyecegi ile ilgilidir. Ornegln,dl diinyada var olup olmadrgi bilinmeden bir ii~gen tasavvuru miimktlndtir (ibn Sina,1960: ill, 15; Riizl, 2005: 53-55). Varltgl da yoklugu da diiiiniilebilen miimkiin varlik-larda mahiyetin varhktan ayn oldugu ve varhgin miimkiin var1tklann mahiyetine anzoldugukonusunda ibn Sina ve Razt (1986a: I, 146-147),nin dtistmceleri bakimmdan bir.farkhhk yoktur. Razi'nin aksine ibn Sina, zorunlu varhkta varhk ve mahiyetin ayni oldu-gunu, onun varlrgmm mahiyetine eklenmedigini, onun varhgmm mahiyeti, mahiyetininde varhgt oldugunu dustlnmektedir; Varhk-mahiyet aynrrunda bu makalenin smirlannagiren konu ibn Sina'run zorunlu varhkta (vacibu'l-vucud) varhk ve mahiyetin ayru oldu-gu dtlsilncesine yonelik Razi'nin elestirileridir, Zira once Gazzali ve daha sonra Razt'ninfilozoflara varhk konusunda en sert elestirilerinin odaklandigi nokta, zorunlu varligm var-hgmdan baska bir mahiyetinin olmadigi anlayrsrdu-,

Riizl (t.y.a: 154), Allah'm varh~ ve mahiyeti ile ilgili ibn Sinfi'rnn dustmcelerini oy-I e aci k la r :

"ibn Sina Allah 'm mahiyetinin varhgunn aynisi oldugunu ve varligmbtitiin varhklar arasmda ortakbir isimlendirme oldugunu iddia etmek-tedir. Yine Allah'm miimkiinlerden selbi bir kayitla aynldrgmi, Allah'mvarlrgnun mahiyetlerden hicbirine anz olmadigmi, diger var1tklann ise(mahiyetIere) anz oldugunu iddia etmektedir."

Razi'nin varhk-mahiyet aynrrunda ibn Sina'run dtlstlncelerinln bu tasviri onun eles-tirilerinin yoneldigi noktalan da gostermektedir,


4/22

186/ D r. Eref A LTA $ ---~'------EKEV AKADEMERGiSiA l lah 'm n ed enin in o lm am asi v e b ir lig i i le ilg ilid ir . M iim kiin v ar hklard a var hk -m ah iye tayn mi ise m iim kiin le rin o nto lo jik g er ce klik le rin de n (v tlctid ) fark h o lar ak b ir d e k av ram -sa l g e rc ek li kle r in in (m ah iy et) o ld ug un u i fa de e tm e k icindir, Mah iy e t onto lo ji k g e rc e kli gesahip te k te k tike lle rin akle dili r oz iin ii olusturur , B ir m ahiye tin var liga ge lm e si , b ir se -be bi ge re ktir ir . B u durum da varlik ve m ahiye t ayrum yapilabile n he r m evcut ne de nlid ir

, (m alul). Ege r z orunlu varhgm bir m ahiye ti olsaydi onun da ne denli olm asi ge re kird i.O ysa " On un i nn iy ye ti (v ar lr gi) m ah iy etin in ay ru si dir ," D o lay isi yla v ar hg r d isi nd a b ir m a-h iye ti yok tu r. M ah iye t sah ib i o lan m iim kiin le re v arh k o ndan tasmaktadir, Z or un lu v ar li k,yo klu k v e d ig er v asiflan n k en disin de n olu msu zlan masi sarn yla m iice rre t v arh ktir , O nu nvar li gmda h ic bi r z i ya de li k so z konusu .d e gi ld ir ,

ibn Sina'nm "A llah 'm var lig i d ism da bir m ahiye ti yoktur ." e klinde ifade e de bile ce -g im iz b u g orU ii, e sasm da R a zi 'n in ilk e se rle rinde n be ri i iz er inde durdugu bir konudur.R i iz i (1 98 9: 3 2; t.y .b : 6 7), ilk k e la mi e se ri el-lsare]i ilmi'l-kelam'da ve el-Mesiiilii'l-ham-sun fi usuliddin'tu: konu hakkm da kararsiz hgm i ifade e dip, Muhassal'da ibn Sm a' rungorU iine kanhr, A n cak z orunlu varhkta varlik-m ahiye t ayrum yaprlam ayacagi i le ilgi-I i e l e sti ri le r i ni el-Mebahisu'l-mesrikiyye'eec baslayarak orta done m e se rle ri Serhu'l-i a r a t , el-Mulahhas ve Nihftyetii'l-'ukul'da; son done m e se rle ri el-Mettilibti'l-viliye veMe'alimu 'usuli'd-din'tie te kr arlan usn r, B u ne de nle R a zi 'n in k on uyla ilgi li te m el d tistln -ce si, A llah 'm varligm dan ayn bir de m ahiye tinin oldugudur ve bunun icin de var lig in-d an ayn b ir m ah iye tin in o lm ad ig mi sav un an ib n S ln a'ya e le sti r i le r yo ne ltm istir , R a zi 'n ine l e sti ri le r i k i sa ca oyle s ir lanab i li r :B ir in ci E le sti ri: R i iz i, ilk e le sti r isin i varhk kavram m m z orunlu var likta ve m iim kiinv arh klar da o rtak b ir an lam a sah ip (m an ev i m uste re k) b ir k av ram o lm asm a d ayan dm nak -tadrr, O na gore varhk, z orunlu ve m iim kiin varhklar arasm da m uste re k bir kavram oldu-gundan varhk-m ahiye t iliskile rinde i i\! ihtim al soz konusudur: a) E ge r varhk m ahiye teanz ise bi iti in varhklarda anz olm asi ge re kir . M iim kiin ve z orunlu varhkta var lik ayruanlam a ge liyorsa m iim kiinde ge ce rli olan anz olm a z orunluda da ge ce rli olmahdir, Oysaibn S in a, z or un lu v e m iim kiin v arh kta fark h an layislar i le ri si ir me kte dir ki bu ce li sk id ir ,b) V ar lik , e ge r m ahiye tle re anz olm uyorsa, yine var ligm z orunlu ve m iim kiin varhklardao rtak b ir an lam a sah ip o lm asi n ed en iyle b iiti in v arh kta m ah iye tine an z o lm am asi g ere kir .D o layisiyla m iim kiin le rin var hg mm d a m ahiye tle rine an z olm am asi g ere kir . O ysa m iim -ki ini in varhguu- zorunlu kilacak boyle bir durum , ibn Sm a tarafm dan da kabul e dilm e-m ekte dir . c) V arhk m ahiye te ne anz olandr r ve ne de anz olm ayandir se klinde bir hi ik i imise i i \!iinci i b ir baska se be bi ge re kti r i r . B oyle ce z orunlu varhk baska bir se be be m uhtacolur .


5/22

iB N sfNA META FizicIN IN REDDi e;ERe;EVESIN DEFAHREDD IN e r-R A zi'N IN tx: UKDESi ------- 187kavranunm manevi mtisterek oldugunu soylemektedir, ancak 0bundan daha fazla olarakayru zaman da varhk kavrammm mtisekkek oldugunu da kabul etmektedir.Razi'ye karst ibn Slna'YI btiytik bir hararetle savunan Tusl (1960: III, 30-31; t.y.:69) 'ye gore, R1izl konuyla ilgili elestirisinde haksizdir ve elestirilerindeki biittin hatalan-run kaynagi varligm teskiki bir kavram oldugunu bilmemesidir. Bircok varliga ortak ola-rak istirakie soylenen varhk kavrami kelamcilar tarafmdan mtttevan olarak kabul edilirkenfilozoflar tarafmdan mtisekkek bir kavram olarak kabul edilir (td, t.y: 46-47). Uylasimsalbir kavram olarak mutevati kavrami, ttimel lafzm icerdigi biittin fertlere esit derecededelalet etmektedir. Ornegin insan kavrami, Ahrnet ve Mehmet i~in esit seviyede soylenir ,Ttirkcede "dereceli esit anlamli" olarak ifade edebilecegimiz mtisekkek lafizlar ise tek biranlama delaletleri baknnmdan mutevan lafizlara benzemekle beraber, mntevandan farkliolarak Iayiklik, oncelik-sonrahk, guclulnk ve zayifhk gibi ozellikleri de gosterir, Ornegin;filozoflara gore mtisekkek bir lafiz olarak varhk; cevher ve araza evleviyet ve yoklukla;illet ve malule oncelik ve sonralikla; degisen ve degismeyene gii~liiltik ve gucstizluklegerceklesir , Zorunlu varlik ve miimkiinlerin varlrgma ise biittin bunlardan farkh olarakgerceklesir (TOsl, 1960: III, 31; Gazzali, 1961: 81-83; Curcani, t.y.: 257-276). TOsl (1960:III, 31)'nin belirttigi iizere beyazligm yagan kara ve fildisine esit seviyede olmaksizmsoylendigi orneginde oldugu gibi teskik ile soylenenin ayru hakikat olmasi ve ayru ha-"kikatin parcasi olmasi Imkansizdir, Bunun gibi varhk kavranu zorunlu varliga ve ~eitlimiimkiin varliklann varligina soylenir, ancak esit diizeyde degil, Dolayrsiyla bu onlannmahiyetlerini ayru kilmaz, Demek ki varhk, kurucu bir unsurolmaksrzm harict Iazimmgerceklesmesi olarak onlann mahiyetlerine degil, varhklanna soylenir, Oyle gorunuyorki Razi'nin bu elestirisi Gazzill (1961; 82-84),nin rnutevan ve musterek gibi kelimelerindelalet tarzlanrun bilinmemesinin ~eitli frrkalann ayaguu kaydirdigi anlanmma uygunbir tezahiirle ortaya ~Ikrm gibidir.

Ikinci Elestiri: R1iz1(1290 h.: 259-260, 306-307; 1986a: I, 146-147; 1990a: I, 124;1987: I, 301-302; t.y.a: 46a; 1415 h.: III, 117)'nin ibn Sina'ya yonelttigi ikinci elesti-ri, varhk ve mahiyetin bilinebilirligi iizerine kuruludur. ibn Sma beseri aklm Allah'mhakikatini idrak edemeyecegini, oysa varhgin ilksel tasavvurla mutasavver oldugunusoylemektedir , Bu, Allah'm bilinmeyen hakikatinin bilinen varl igmdan baska oldugu-na hiikmetmektir. Eger varhk ve mahiyet Allah icin aynr ey ise bilinme ve bilinmemezIiligI nasrl izah edilecektir? R1izl, ibn Sina'ya ait dort mukaddimeyi oyle ortaya koyar:"Varhk, apriori olarak bilinir. Tann, miicerred varliknr, Tann'nm varliktan baska bir rna-hiyeti yoktur , Tann 'run hakikati bilinemez." R1izl bu noktada unu sorar: Nasil oluyorda ibn Stna'ya gore biz varWctan baska bir mahiyeti olmayan Allah'm varhgim aprioriolarak biIiyoruz, ama varWctan baska bir mahiyeti olmayan Allah'm hakikatini bilmiyo-ruz? Razi'ye.gore bu durumda ibn Slna, ya Allah'm varhk ve mahiyetinin ayru oldugudtlstlncesinden vazgecmek zorunda, ya Allah'm hakikatinin beser tarafmdan bilineme-yecegi iddiasmdan vazgecmek zorunda ya da varligm apriori olarak bilindigi fikrinden.:vazgecmek zorundadir; "

Razi'nin varhk ve mahiyetin bilinebilirligi iizerine kurulu ikinci elestirisini de tashiheden Tusl (1960: III, 33), akillann idrak edernedigi hakikatin, hiiviyetiyle diger varlik-


6/22

188/ Dr. E~refALTA$ ---------EKEV AKADEMERCisilardan baska olan "A llah 'm ke ndi oz el var lig i" oldugunu be lir ti r . ana gore , idrak e dile nv arh k ise "m utlak v arltk "tI r. R a zi 'n in id diasm da o ld ug u g ib i m utlak : v ar lig m tasav vu ru ,o ze l v arh klan n id rak in i g ere ktir se yd i 0 z am an m u tla k varlrgi id ra k: e d en in o nu n k ap sa -m m d ak i b ii ti in o z el'v ar hk la n d a b ilm e si g e re ki rd i. A l la h'm h ak ik ati nin i dr ak : e di le m e ye nv e fak at v ar hg mm id rak e dile n o lm asi , A l lah 'm h ak ik atin in id rak e dile n m utlak v ar hk tanbaskasi o ld ug un u g oste r ir , Y o ksaA l la h'm h ak ik ati nin k e nd i o z el v ar li gm d an b ask a o lm a-sm i g e re k ti rm e z .

U ~iinci i E le sti r i : R az i (1290 h.: 307; 1986a: I , 145; 1990a: I , 124; 1987: I , 296; t.y.a:46a-46b)'ye gore ; A llah 'm hakikati , ibn Sina'nm z anne ttig i g ibi se lbi kayitlar la bir liktesade ce m iice rre d varhk ise se lbi kayitlar m iirnki inle rin var ligm m ille t olam az . c;i inki iyokluk, varhk icin ille t olam az . Se lbi kayitlar i l let olamayacagina gor e , m i imk ii nle r ini lle ti o lar ak g er iye sad ece m iice rre d v ar hk k ah r, M iice rr ed v ar hk , d ig er m iim kiin le rin v ar -h gm a e sit, m iim kiin le rin v ar hg i d a o na e si t o lacak nr , K isaca A l lah 'm h ak ik ati h er v ar hk tae si t olan m iice rre d varhktan ibare t ise A llah 'm var lig i ve hakikati de ayru ise m iim kiin i inv ar li gi A l la h'm v ar li gm a, d ola yisi yla h ak ik ati ne e sit o la ca ktI r. B u d a yanhsnr ,

B u e le sti r i de varhk kavram m m te skiki yapisuun goz ardi e dilm esine ve dige r yandanibn Stna'run "m iice rre d varhk" ile kast e ttig i anlarm n R a zi tarafm dan farkli anlasi lm isolm asm a dayanm aktadr r . ibnB ma (2005: 92), A llah dism daki m ahiye tle rin ondan tasn-gnu ifade e ttikte n sonra "yokluk ve dige r vasiflann ondan olumsuzlanmasi ar tIy la sal tvarhkti r " soz iin ii ke ndisi aciklar , ibn Sina bu soz uyle kaste dile nin e ge r boyle bu sifatasahip bir m evcut varsa, onun bii ti in varhklann ortak oldugu m utlak varhk olusu olm a-drguu, boyle bir varhgm olum suz lam a sam yla de gil, olurnlam a sar ti olm aksiz m varhko lab ile ce gin i ifad e e de r. a h ald e A l lah icin k ullar ulan "m ilce rre d v ar hk " so ztln un an lar mte rkip olm am asi bakim mdan varhktir , D ige r anlam da "salt varhk" ise ar tm a olm am asia nla rm yla v ar hk nr , b un e de nle d e b ii ti in v ar hk la ra y ii kle ne b ili r.

D o rduncu Ele sti r i : ibn S ina ti i rse l tabiatm he rhangi bir fe rdine dogru olanm ti ir i indige r fe rtle ri icin de dogru oldugunu kabul e de r. T ii r i in te k bir tabian vardir ve de giik-lik goste rm ez , R az i (1290 h.: 307; 1986a: I , 144-145; t.y.a: 46b; 1415 h.: ill, 117 ), i bnS in a'r un b u g orU iin e istin ad en b iiti in ar az lan nd an so yu tlan mis v arh gr d a b ir tii r o larakkabul e tm e kte ve bu tii r i in laz rrnlanrun de gisiklik goste rm eye ce gini soyle me kte dir , B ucikanm ma dayanarak R az i oyle sorar : M ahiye te ihtiyac duyan bir araz olarak varhk,hangi de gisim le ve nasil oluyor da A llah hakkm da ke ndi ke ndine bir cevhe r oluyor damahi ye te i hti ya c duymuyor ?

R a z t, h er han gi b ir d ur um un ti ir iin b ii ti in fe rtle ri icin e it d iiz e yd e g ece rli o ld ug u se k-linde ki ilke de n hare ke tle ve yine T usi 'n in be lir ttig i i iz ere varhgin te skik ile soyle ne n birk av rar n o ld ug un u g oz ar dr e tm e si n ed en iyle v ar hg i b ir ti i r o lar ak k ab ul etmist i r , Buradanhare ke tle de varhk tii r olarak m iim kiinle rde m ahiye t ve varhk aynrm na tabi tutulabi-liyorsa z orunluda da varhk ve m ahiye t aynm mm ge ce rli olacagini be lir tm istir , A n cakT usi (1 96 0: ill, 3 4)'n in d e b eli r ttig i i iz e re , b ir d ur um un tii r i in b iiti in fe rtle ri arasin da e si td iiz e yd e g ece rli o lm a ilk esi v ar hk icin isle ti le m e z. c;iin ki i ti i r se l b ir k av ram b ir eyle rin dee sit d i iz eyde ve te vati i ile ge rce kle sirke n te skik ile ge rce kle se n "varhk" kavram i, bir ti i ri fa de e tm e z .


7/22

t

III I

IIIIII

iBN smA METAF iziG iN iN REDDi C ;ERC ;EVESiNDEFAHREDDiN er-RAzI'N iN UC;UKDESi -------Besinci Elestiri: Razt 'n in bir baska elestirisi, ibn Sl'na'run "Saye: mahiyet kendi var-

liguun illeti olsaydt kendi varligtm imcelemesi gerekirdi. 9iinkii illet malule varlzglY-la onceldir:" seklindekl mukaddimesinedir. Razl (1290 h.: 308; 1986a: I, 148)'ye goreilletin malule onceligi iIe illetin malule etkisi kastediliyorsa bu kabul edilen ve bilinenbir seydi r , Fakat illetin varl rgr sebebiyle malule onceligi ifadesi, illetin ancak varhgm-dan sonra maliHde tesir rneydana gelecegi anlayisma raci ise bu ispat ediImesi gerekenidelil diye sunmaktir (musadere 'ale'l-rnatlfib). Ona gore rnahiyetin once geleri bir baskavarligi olmaksizin, Allah'm varligma tesir edici sebep sadece yine Allah'm kendi rnahi-yetidir. Nitekim illetin malule varhk olarak onceligini savunan ibn Sl'na mUmkiinlerinrnahiyetlerinin varhklanm herhangi bir varhksal oncelerne olmaksizm kabul ettiklerinisoylemektedir. Aym ey neden fail illet olan Allah icin de soz konusu olmasm? Diger yan-dan ibn Sl'na, bazen bir seyin rnahiyetinin sifatlanndan bir sifatm sebebi olmasmm caizoldugunu soylemektedir, illet olan bu rnahiyetin varlik olarak sifatm online gecirilmesicaiz degildir, Aksi halde illet, rnahiyetin sadece kendisi degil var olan bir mahiyet olurdu.Fakat kabul ediliyor ki illet, rnahiyettir. Dolayrsiyla ibn Sina'nm "rnahiyet sifatlanndanbir sifatm sebebi olabilir" soztl muessirin esere tekaddiirnlinlin varlik bakunmdan olmasigerekmedigini gostermektedir,

Tfisl' (1960: ill, 34; t.y.: 155)'nin ifadesiyle Razl'nin elestirilerinin ternelinde, onunrnahiyetin varligmdan once en basmdan beri dl dtinyada bir tiir varliga sahip oldugu,daha sonra varligin ikinci asamada bu mahiyete gelip eklendigi anlayisi vardir, Oysa rna-hiyetin olusmasi onun varhgidir ; Mahiyet zihindeki dururnu haric hicbir zaman varhktanbagimsiz var olamaz. Fakat bu asamada bile rnahiyetin varliktan bagnnsiz olarak varoldugu seklinde anlasi lmarnahdrr , Ctlnktl dl dtinyada olmak, harici varhga tekabtil ettigigibi zihinde var olmak da bir varhk tiiriidiir ve zihni varhga tekabtil eder. Diger yandanaklm, mahiyeti, varhktan ayn olarak ele almasi anlarrunda varhk, rnahiyetten baskadir,Fakat akilsal olarak ikisinin aynlmasi, delil getirmeye elverisli kihnmalan, rnahiyetinvarhkla ittisafi vb. bUtlin bunlarm hepsi tasavvurdadir, Bu aklm, varligi itibara almaksizinrnahiyeti mtllahaza edebilmesi ozelliginden kaynaklanmaktadir , Ancak v ar hg i n az a r- i iti-bara almamak onun rnutlak yokluk olmasi (ma'dum) anlarruna gelmez. Diger bir ifadeylebir seyin itibari sUbjektif yoklugu, rnutlak yokluk anlarruna gelmez. Boylece mahiyetinvarhk ile ittisafi sadece zihinde vuku bulan bir dururndur. Ancak bu, bir cismin beyazhkile ittisafmdan farkhdir, Burada rnahiyet farkli, ona gelip anz olan varhk denen sifat farkhseyler degillerdir, Bir mahiyet olustugunda bu varligin kendisi onun varhgidir,

Altmci Elestiri: Razl'nin bu elestirisi daha once Gazzal! (1980: 190-192) tarafmdan .ileri stiriilen rnahiyeti olmadan varl igm an las rl amayacag i dtlstmcesinin bir tekrandir, Razl(1987: I, 301-302)'nin sunumuyla verirsek salt varhgi dismda bir hakikati olmayan birseyin w dlinyada farz edilrnesi mtimktin degildir, Akil bir seyin dl dtinyada var oldu-guna htikmedebilmesi icin bir rnahiyet ve bir hakikat farz etrnesi gerekir. Bir hakikati vebir mahiyeti olmayan salt varligm dl dtinyada farz ediImesi aklm kabul edecegi bir eydegildir, Filozoflar varligm dl dtinyada olan eyin bizzat kendisi oldugunu, yoksa onunsebebiyle dl dtinyada olan ey olmadrgnu belirtirler. Blitlin bunlardan cikan sonuc rnahi-

189


8/22


9/22

iB N sm A METAFiziciN iN R EDDi c;.E Rc;.E VE SiNDEFAHREDDiN er-RAzi'N iN ac;. UKDESi ------- 191Razi'nin "Allah, zorunlu varhknr," onermeslnde varhk yiikleminin yuklendigi konu-

nun "salt varhk" olmasi durumunda ifadenin totolojik olacagi iddiasi ibn Sina'nm varlig.musekkek bir kavram olarak kabul ettigini dtitindtigtimtizde kavramsal tahlil duzeyin-de yanhsnr, Ancak dI gerceklik dtizeyinde ornegin MolIa Sadra'nm "ayniyyetti'l-vti-cud ve'l-mahiyyet" fikri cercevesinde varhk ve mahiyetin aynihgmdan bahsedildigindeRazi'nin ':,Allah, vardir," ifadesinin "Varlik, varhknr," ifadesine esdeger oldugunu soy-lemesi dogrudur, Ama Razi'nln, mahiyeti disanda varhktan bagimsizbir gercekligi olanmefhum olarak dtitindtigti goz onune ahndigmda dis gerceklik dtizeyinde varhk ve rna-hiyetin tek bir hakikat, tek bir ontolojik blok oldugunu gormti oldugunu belirtmek zorgozukmektedir (Taylan, 1998: 32-33).

Bu elestirileri dismda, Riizi (1987: I, 295)'nin varhk kavrammm tahliline, varhk ma-hiyet aynrnmda illetin rnalule onceligi, zorunlu varligm taayytinti gibi diger konulardaibn Sina'ya getirdigi elestiriler de hem Tttsi hem de diger filozofiar tarafmdan ele ali-mp incelenmistir, Varhk mahiyet aynmiyla ilgili konuya son vermeden once Razi'ninelestirilerinin genel bir degerlendirmesini yaparsak onun mukaddirnelerinin ozetle birkacnoktada toplandrgmi gortlriiz.

Riizi'ye gore ibn Sina varhgm zorunlu ve mtimktinde ayru anlama gelen musterek.bir kavram oldugunu ifade etmektedir. Yine 0, ilk varsayimindan hareketle ibn Sina'nm"ttirsel tabiat btittin fertlerine esit dtizeyde gerceklesir," ifadelerinden varligm da bir ttiroldugunu gIkarmItIr. Buna dayanarak da varligin, mtimktinde mahiyete anz oldugu gibizorunluda da anz olmasi gerektigi duslmcesini cikarmisur; Riizi ibn Sina'run zorunluvarlik dismdaki varhklann imkarun i vurgulamak icin mantigm teknigi anlammda varhginmahiyete anz oldugunu ifade etmesinden hareketle de varhktan ayn tek basina bir mahi-yetin oldugu fikrini cikanrus ve mahiyeti varhga mukaddem saynnstir,

Yukanda varlik kavrarmmn kapsadrgi fertlere ortak anlamda soylenmesine ragmendereceli e anlamhhk eklinde ifade edebilecegimiz teskiki ozelliginin Riizi tarafmdangoz ardi edildigi belirtildiginden burada tekrar ediImeyecektir. Burada varligm anz 01-rnasi ile kastedilen ey tizerinde durulacaktir, ibn Sina'run mahiyete varhgm disandanunlz ettigini ifade etmesi, Riizi tarafmdan varhgm, beyaz gibi bir nesneye yiiklenen arazoldugu eklinde anlasilnusnr, Herhangi bir varlik, beyaz kendisine yiiklenmeksizin de varolabilir. Burada beyaz ve varlik her ikisi de disandan mahiyete eldenen arazdirlar, Fakatvarligm araz olmasi beyazm araz olmasmdan son derece farkhdir, ibn Sina'ya gore varhkmahiyetin bir bileseni degildir ancak varhk, mahiyete eklenen bir arazdir, ibn Stna'runbu yorumu varhgm mantIksal ve metafizik cercevedeki baglamlanmn kanstmlmasmayol acnnsur, Mannkta ytiklem, eger konunun mahiyetinin bir parcasi degilse anzi olarakisimlendirilir. Bu baglamda "vardir' ve "beyazdir' orneginde oldugu gibi her arazi ytik-lem, disandan mahiyete eklenen anzi varhga sahip demektir. ibn Sina'nm dusuncesindemannk dtizleminde herhangi bir tammda varhk haricidir ve dairna mahiyetin bir arazidir,Fakat varhk, bir nitelik degildir ve bu nedenle yaranlmis hicbir eyin mahiyetinin bir par-cas; degildir, Mantikta bu nedenle varhk, konu olarak konulan bir oztin karsismdadrr veteknik anlamda bir arazdir, Metafiziksel baglamda ise varhk herhangi bir mahiyetin arazi


10/22

192 / Dr.ErefALTA~ ---------EKEV AKADEMERGiSi

},

degildir, ibn stna metafizik dtizlemde varligm araz olmasmdan bahsettigi zaman mahiye-ti n niceligini savunmamaktadtr, yalruzca yaranlmis varhklann imkaruru vurgulamaktadir,(Shehadi, 1982: 76-77).

Iz i tsu (2003: 149-152)'nun da ifade ettigi gibi; Razi'ye gore beyazm bir nesneye anzolmasi gibi varhk da mahiyete zihin dI1gerceklik dtlnyasmda anz oluyorsa bu mahiyetinvarhktan bagnnsiz olarak ontolojik bir gerceklik olarak var oldugu anIamma gelir. Oysaibn Sina'mn ifade etmek istedigi, ontolojik gerceklik olarak var olanm zihin tarafrndanmahiyet ve varhk olarak aynlmasrdir, Bu zaten ontolojik bir gerceklik olarak taayyiinetmis ve bilfiil bir varhgm zihin tarafmdan tersine bir slirecle dramatiklestirilerek takdimedilmesidir Boylece dl diinyada taayyiin etmis bir varligm mahiyet ve varligmdan soz et-mek anlamsizdir, Varligm mahiyete eklenmesi dl diinyada degildir, zihinde ve tasavvur-da akledilmek icindir, Herhangi bir mahiyetin bu anlamda varhktan soyutlanmis olarakdl diinyada gerceklesmesi imkans izd i r ; DI diinyadaki varliklann varliklanru, mahiyet-lerinden ayirmanm imkani yoktur. Onun mahiyeti varhgmm aynidir, VarlI~ mahiyetidir.Gordiigiimiiz bir agacin ve elimize aldigumz bir elmarun varligr ile mahiyetini birbirin-den ayirmak imkansizidirfferhat, 1997: 110-111; Atay, 1984: 151).

Atay (2001: 38), Riizl'nin ibn Slna'y; elestirdigi yanlrsliga farkmda olmadan kendi-sinin diitiigiinii belirtmektedir.


11/22

iBN smA METAFiziciNiN REDDi


12/22

19 4/ D r. E ref A L TA ~ ---------EKEV AKADEMERCsidtiz e yd e ih sa n, z e ng in lik , kralhk, com er tlik gibi kavram lann anlasi lm asiyla ilgilidir . R 1lz 1(1290 h.: 361)'ye gore aIem in kidem ine htikmedenle r in en onem li dayanaklan, A llah'mbir ligine vurgu ce rceve sinde z orunlu varligin z atiyla zorunlu var lik oldugu ve btittin sifat-larm da ve ilk durum larm da zorunlu oldugu dtitince sidi r . Filoz oflann bu anlayislan R1 l z1(1986a: I , 211; t.y.b: 161; t.y.a: 181b; 1990a, IT , 5 08) tarafm dan hem en bti ttin e se r le rindege ne lde filozoflarm ve oz e lde de ibn Sina'run A llah 'm m tir id oldugunu inkflr et t ikler is e kli nd e sunulmak tadi r,

Konu, Kudre t sifati bakunindan e le ahndigmda, A llah 'm aIem in yaranlisma te sir e t-tig i, hem filoz oflar hem de ke lamcilar tarafmdan kabul e dilm ektedir . Bu te sir in i radeyebagliolarak ge rce kle smesi A llah 'm fail- i muhtar ve kadir oldugu anlamma ge li rke n, bute sir in z atr ge re gi zorunlu olarak ge rce kle smesi ise A llah 'm zor lanm is oldugu anlammage lmektedir , O rne gin; insarun diledigi bir seyi yapmasi ve dilemedigi bir seyi de yapma-masr onun muhtar oldugunun goste rge si iken, ate sin sicakhktaki te sir i , kendi z atmm birge re gi olup, onun irade sine bagl: de gildir , R 1lz i A llah 'm irade siyle fill oldugunu be li r -te rek onun fai l- i muhtar oldugunu savunurken, A llah 'm z atlyla z orunlu olarak yaratugisekllnde ki ibn Sina dustm ce sini e le sti rm ekte dir , R 1lz 1(1415 h.: ill, 125; 1987: ill, 77)'yegore butun din ve mezheple r , A llah 'm irade sine bagli olarak yapmasmm ve yapmamasi-nm kendisi icin uygun oldugunu ifade ede rle rken, sadece filozoflar A llah 'm aIem in yara-tilm asm daki te sir inin z orunluluk se klinde ge rce kle stigini iddia e tm isle rdir ,

ibn Sina'nm A llah 'm kadir , m tlr id, a J . i r n , hayy gibi sifatlannm "baskasmdan dolayidegil, kendisi se bebiyle /ke ndisi icin" oldugu se klinde ki yaklasim i ve ilahi biIgi, irade vefiilin birbir inden ayn olm adiklan se klindeki yaklasm n da R az i tarafm dan e le sti r ilm ekte -dir, R 1lz i (1996: 54), ke sin olarakA llah 'm irade sifati ile m uttasif oldugunu be lir tir . C Unktisonradan olanlar daha once ve daha sonra var olmalan m iimktin oldugu halde be lir li b irv ak itte o rta ya cikmrslardir ; Bu be lir lenm is vakitte ortaya crkm alanru (tahsis) saglayan birbel i r leyici vardir , B u z am ansal tahsis kudre tte n fa rk lrd i r , C t lnkti kudre t bir eyin m eydanage tir ilm esinde bir sebe ptir ve z am am n degism esiyle de gism ez ve vakitle r le ilgili bir sifatdegildir , I rade , ilirn sr fatm dan da farkhdir , C UnkU bilgi bi line ne baglrdir , D ige r yandanhayat, sem i, basarve ke lam sifatlan da bir be lir lem e (ta 'yin ve tahsis) oz e lligi tasunaz lar ,o halde tahsis icin baska bir sifat ge re kir ki bu irade sifandir , Bu anlamda "muhassis"ve "m tie ssir" kavram lan farkhdir , Be Iir le yici (m uhassis) olm ak irade sifan iIe iIgili iken,yaratan (m iie ssir ) olm ak ise kudre t sifanyla ilgilidir '.

3) ''T ahsis'' kon usu k ela mcr la rla filoz ofia r ar asm daki ana far khlik nok talannda n b ir idir , T ah sis, ke lam ci-lar tarafindan A llah'm e vre ni baska bir z am anda ve baska tti r li i yaratm asi m iim klin ike n, be li r le nm isbir z am anda ve be lir le nm is bir e kilde yaratngm r, m iim kiin ti im alte rnatifle r ice risinde n bir ini te rcihe ttig ini ifade e tm ekte dir . B una gore var olan e vre n, m iirnkiin e vre nle r ice risinde n bir i olarak sonsuzzam an ve rnekanlar ice r isinden be lir le nrnis bir z am anda ve m ekanda tahsis ve te rcih e dilm isti r , A le -m in z orunJuluk olarak vara ge lisi , fi loz ofiar taraftndan baska bir duz en ice rislnde olm asr imkansizolarak e n m uke mm el bir niz am iiz ere varhklann tertibini z or un Ju k ila n ilaht i naye t He ac ik lamrken ;yine aIe rnin ce vaz r (imkam) ke lam cilar tarafm dan A llah' m bH digi niz am iiz ere varhklann tahsislnigerekt i r en e ze ll i ra d e H e a cr kla nm ak ta dr r, (!~ eh ri sta n1 , 1 93 4: 1 2, 1 4,4 3; R i 'i z1 , t.y .a : 1 82 a).


13/22

iB N smA METAFizicININ REDDi C;ERC;EVESIND EFAHREDD IN e r-RAzl'N IN a c ; UKDESi -------Rfizl (1415 h.: ill, 121-122), T Im Sina'run "zann kadir olrnasi onun ayrusrdir" ve "ira-

de ve kudret, ilim ayrudir' anlayismm Se rhu 'Uyun i 'l -h ikme 's ie krsa bir elestirisini yapar,Buna gore mtirnktinlerin varhga cikanlmasmda mtiessir olanm ilim dismda baska birsifat olmasi dtitintildtigtinde zatta degil sifatlarda kesret gerekir. Razi'ye gore sifatlardakicokluk zattaki cokluk disinda baska bir durumdur. Ona gore, filozoflar, once Allah'in e-yayi bilmesi ile esyaya gti9 yetinnesinin aym oldugunu ifade ediyorlar, sonra da Allah'mbilmesinin 0 seylerin varhga geImeleri icin yeterli oldugunu belirtiyorlar. Rfizl bir seyinkendisiyle ispatnun banl oldugunu, bunun bir karutlanmasi gerekeni oncul olarak sun-mak oldugunu belirterek "delil nerede?" diye sormaktadir, Ardindan da "bilmiyorum, buadam bu kti9tik kitapta nasil oluyor da bu kadar celiskiyi bir araya getirebiliyor" diyerekhayretini ifade etmektedir,

ibn Sina'run Allah'i ifade eden geitli kavrarnlar kullandignu biliyoruz. Orneg in ; 0,Allah icin zorunlu varhk (vacibu'l-vucud), ilk varhk (el-mevcudu'l-evvel), ilk prensip(el-mebdeu'l-evvel), ilk sebep (el-tillettl'Lula, salt iyilik (el-hayru'l-mahz), akil, ilil,ma'kul, ask, aIk ve ma'suk, adaletli, hakim, bilge vb. gibi nitelemeler kullanmaktadrr,Ancak ona gore, Allah icin kullarulan her ttirlti sifat, onda cokluk gerektirmeyen ve selbiozellige sahip oImak durumundadir, ibn Slna (2003: 312-313)'nm konuyla ilgili bir par-.9a:SIdikkat cekicidir;

195

Zorunlu varligm her bakrrndan bir, sebeplerden beri, her acidan se-bepsiz oldugu, sifatlanrun zatma sonradan kanlmadrgi ve ovguye layIkkemal sifatlanyla nitelendigi kamtlandigma gore, O'nun bilen, hayat,irade ve kudret sahibi, konusan, isiten, goren ve daha baska gilzel SI-fatlannm olmasi gerekmektedir. Aynca O'nun sifatlannm ya olumsuz-lanmasi (selb} veya goreceli (izafi) olarak anlasilmasi ya da bu ikisininbirlesimine indirgenmesi bir zorunluluktur. Sifatlar bu ekilde yorumla-nacak olursa, sifatlann 90klugu O'nun birligine ters dusmeyecegi gibizorunlu varhk olusuyla da ce l i smez , Olumsuzlamaya omek ezelilik(kzdem) sifandir; ezelilik, Allah hakkmda oncelikle yokluk ('adem) fik-rini, ikinci olarak da sebeplilik kavrarruru ortadan kaldmr, Mesela b irkavrarru, ne soz ne de fiil olarak hicbir sekilde bolunmeyen seyi ifadeetmektedir, Z oru n lu va rlzk denildiginde ise bunun anlami sudur: 0 var-dir ve sebebi yoktur, aksine kendisi baskasinm sebebidir. Iste bu ifadeolumsuzlamayla goreceliligi birlestirmektedir, Yaratan (halik), yoktanvar eden (barf) ve suret veren (musavvir] gibi btittin fiill sifatlar izafidir.hade eden (miirid} ve gticu yeten (kadir) sifatlan ise bilme ('Um) veyaratiklarla olan iliskileri yontinden birlesikligi ifade ederler.

Allah'm birligi ve tenzihi icin sifatlann selbi cercevesinde ibn Slna (t.y.: 280-283)'yagore Allah'm alim, hayy ve hakim olmasmm anIarru sudur: Varligr zorunlu olan Allah,btittin varhklardan ayn olarak tektir. Onun zati maddeden ve maddenin eklerinden soyut-lannnsnr, Dolayisryla Allah, bilfiil "akII"drr. Yine ayru ozelligi sebebiyle zanru akleden


14/22

196 / Dr. E re f A LTA$ ---------EKEV AKADEMERCisi(akil) ve dolayisiyla akledilendir (ma'kul), Allah'i nite le ndire n bu ily kavram onun zann-da bir ik ilik ge re ktirm edig i gib i farkh yonle rden bir n ite le rne de degildir, Oaym zat ola-r ak ak il, 1ikil ve ma'kuldur, A llah 'm "alim , hakim , hakk ve hayy olusu da bu sekildedir;

R az i (1986b: 147; t.y .b: 182), sifatlar la i lgi li ibn Sina'mn gorusle r in i U sekilde an-lanr:

"A llah 'm z atm a hulul e tm is sifatlar olsa, bu sifatlar kendile r iyle z o-runlu ise le r , z orunlu varhk birden faz la olur . A llah 'm zatma hulul e tm issifatlar e ge r ke ndile riyle rni im ki.in ise le r, 0 z aman da z orunlu var lik se -bebiyle zorunlu olur lar . D olayisiyla onun zatI hem onun faili hem deonun kabul edeni olur . Bu ise imkansiz dir ,


15/22

iBN smA METAFiziciNiN REDDi


16/22

198 / Dr. Eref ALTA$ ---------EKEV AKADEMERCsihareke tle "ale min yoktan yarati ldigi" sonucunun cikanlam ayacag im be lir ti r . R az l Te vrat(Te kvin, I , 1-31)'ta ge ce n Allah'in ye r i ve gogti yarattigini, yer in lSSIZ old ugu nu, kar an-ligm sulan kapladiguu, sonra A llah 'm "1Ik olsun" diye re k llg l yarattiguu ifade e de nTevrat aye tle r inden de yoktan yaratI lma ogre tisinin crkanlam ayacaguu ifade e de r . Kur ' anve Tevrat'ta acikca ifade ed ilm eyen, pe ygam be rle r in de suskun kald igi bir konunun c;:oz i.i -m tin tin insan id raki icin ge rce kte n z or oldugunu soyle r ', Bu ifade le r inden anlasilan R az licin bu konu A llah ' in z an ve sifatlan konusundan daha idde tli b ir se kilde ukde de nilm eyihak e tm ekte dir . R az i 'n in kapsam li ve son e se r le r inde n bir i olan el-Metalibii'l-aliye'dekibu gori .itine gore , e vre nin yoktan yarati ld rg i dtitince si fi loz ofiann e ze li i i le m dusunce sigibi Kur 'an 'in be lli bir yorum una dayanmaktadir , Bu nede nle hem ke lamcilann iilem inhudflsu ile ilgili dti tince le r i ve hem de filoz ofiann Allah'in e z e li fi i line dayanan e z e lii i lem dusunce si dim acidan ayru de re ce de m esru ve aklen aym de re ce de savunulabilir vegece rlidir (I ske nde roglu , 2002: 122; K afraw i, 2004: 217).

A llah 'm fii linin z atm a mukar in olm asr demek alem in krdem in in savunulm asi dem ek-t i r o N em in hudusunun kabul e dilm esi ise Allah'in z an ile fi i li (ki burada soz konusufi i l, i i le min yaratihsid tr) arasm da z am ansal bir farkhligm olm asnu ge re ktirm ekte dir . R az l(1986a: I , 66)'nin de be lir ttigi g ibi alem in k idem i sorunu e sase n A llah 'm bilgi, i r ade vekudre ti i le i lgili o ldugundan bu soruya m ilte ke llim le r in ce vabi onun irade sinin yaratm avaktinin tayin inde be lli b ir se be be dayanmaksizm ge rce kle stigin i soylem ek se klinde ola-caktir ; D ige r yandan A llah btittin tike lle r i bild iginde n onun kadim ilm i i i lem in ne z amanyaratilacagm i ve ne z am an yaratilm ayacagiru bilm ekte , irade si de ancak bu ilm e dayana-rak bir e ye taalluk e tm ekte dir . Baska bir bakis acisiyla alem in be lli bir z amanda yarati l-masmm giz li b ir h ikme ti oldugu da soylenebi l i r ,

R az l (1290 h.: 335; 6c;:al, 2000: 206-207), se rh e ttig i ibn Slna'm n el-lsartu adh e se -r inde ki "sun' ve ibda" bashgmm gir isinde konunun gene l m aksadinm "alem in , A llah 'mdevam hlrg i i le var ligmm devam li ve e z e li oldugunu acik lam ak" oldugunu be lir ti r . Ko-nuyla ilg ili biline n sorunu da u ekilde ortaya koyar: Saye r i i lem ez e li ise , e z e li olamnfail ve san i o lana m uhtac olmasmm imkansiz olmasi kurah ge reg i, i i lem in fail ve sani o lanA llah 'a ihtiyactnm olm am asi ge re kir .

R az i 'ye gore varhgr daim i olanm m tie ssire muhtac olmasi konusunda e sase n filoz ofiarve ke lam cilar arasmdaki ihti laf IM zl bir ihti lafur . C tink ii ke lamcilar alem in e z e li olduguvarsayilir sa onun e z e li b ir i lle tinin olabile ce gini kabul e tm ekte dir le r . A ncak bu sade ceb ir fa ra z iy e di r.


17/22

iBN smA METAFizieiNiN REDDi C;ERC;EvESiNDEFAHREDDiN er-RAzf'NiN U C ; UKDESi ------- 1 9 9Razi'ye gore filozoftar ise alemin hudGsunun reddini, fiillerini kasit ve irade ile ya-

pan bir failin fiili olamayacagma dayandmnaktadirlar, C;ilnkil onlar ezeli olarun mficibedayanmasmda ittifak ederken, ezeli olarun kadir bir faile dayanmasuu reddetmektedirler.Razi'ye gore bu durumda kelamcilarla filozoftar "ezeli olan bir fiilin muhtar bir kadiredegil de mucib bir kudrete muhtac oldugu" konusunda gorti~ birligi icindedirler;

Tfist (1960: III, 69-71), Razi'nin ihtilafi lafzi olarak niteleyip filozoftarla kelamcilararasmda bir farkhhk olmadigi iddiasrru "hasim taraftann nzasi olmadan yapilan bir uz-lastirma" olarak gormektedir, Cunku ona gore Razi'nin uzlastirma amaciyla ortaya koy-dugu bircok veri yanhsnr, Oncelikle kelamcilann ortaya koyduklan iddialann siralamasiRazi'nin iddia ettigi gibi degildir, Cunktl Rlizt, kelamcilann alemin hudGsunu zorunluvarligm mGcib degil de kadir-i rnuhtar dustlncesinden hareketle savunduklanm iddia et-mektedir. Oysa Tusi'ye gore gercekte kelamcilar eserlerine aIemin hudGsu konusundakitezlerini ortaya koyduktan sonra onun bir rnuhdise muhtac oldugunu ve li9ilncli asamadada bu mnhdisin hiir irade sahibi olmasi gerektigini yani mucib olmamasi gerektigini ifadeetmislerdir, C;ilnkUrnucib olmasi ru kabul etmeleri alemin kadim oldugunu kabul etme-lerini gerektirirdi ki bu onlann baslangic noktasmdaki iddialanna ters dtiserdi, 0 haldekelamcilann hareket noktasi Razi'nin iddia ettigi gibi "fail-i muhtar" degil, "hudGs"tur .. Boylece onlar aIemin hudtlsunu son tahlilde hlir iradeye baglamrslardir,

Razi'nin ibn Stna ile ilgili dayandigi temeller de yanlrsnr, C;ilnkilonun hareket noktasiaIemin kidemi degil, Allah'm failliginin ezeli olusudur, Filozoftar ezeli olanm rnuhtarfailin fiili olmasnu imkansiz gormemislerdir, aksine tabii ilimler acismdan bakildigm-da filozoftann ulasnklan sonuclar oyle siralanabilir: a) Ezell fiil, ancak failiyyetindemlikemmel ve ezeli olan bir failden sudGr edebilir. b) Failiyyetinde mlikemmei ve ezeliolan failin varhk venne fiilinin ezeli olmamasi mumkun degi ld i r , c) Alemin ezeli bir fiilolmasi , failliginde rnukemmel ve ezeli olan faile dayarur, Metafizik acidan bakrldrgindaise mebde-i evvel failliginde mukemmel ve ezeli oldugundan onun fiili olan aIem deezel id i r" ,

Tfisi'ye gore Razi'nin uzlastirma cabasmdaki diger yanlisi zorunlu varligm filozof-lara gore muhtar olmadigi, mucib oldugu anlayrsi He iIgilidir. C;linkUfilozoftara gore ilkilkenin varhk verme fiilinin ezeli faili olmasr onun hur irade ve kudret sahibi olmadigianlamma gelmez. Filozoftar onun hur iradeye sahip oldugunu kabul etmekte fakat buiradenin bizim aIemimizdeki canhlann hur iradesi gibi oldugunu kabul etmemektedirler.C;linkiiAllah'm kudreti ve hur iradesi zatmda asla cokluk gerektirmez. Diger yandan fi-lozoftara gore onun failliginin zorunlulugu baglammda, onun hUr iradeye sahip olmadrgi5) Hudfis kidem tar tism asm da R az1 ve Tusl'nin ke larnci ve filoz oflara atfe ttikIe ri soz konusu siralama

e matik oIarak U s ekilde goste rile bilir : K onuyu, R az 1'ye gore ke lam cilar : kadir - i m uhtiir -i> a I eminhudflsu; Tusi 'ye gore ise aIe min hudflsu -+ muhdls -+ kadir - i m uhtiir e kI inde e le alr ruslardir , K o-nuyu R az i 'ye gore filoz oflar : kidem -+ Allah 'm raiIIiginin e z e li olusu seklinde ; Tflsl'ye gore ise :A llah 'm faillig inin e ze li olusu -+ kide m se kllnde e le alnuslardir , B una dayanarak Tusi, fi loz of ve ke -larncilann bu konuda isle ttikle ri m antiksal sure cinin R liz i tarafm dan te rs yuz e dilm is oldugunu ve bunedenle de onun uz lastirm a ~abasm m taraflann nz asi alm madan yapilrm s bir caba olarak gorulm esig er ek ti gi ni i dd ia e tm e kte di r.


18/22

I

200 / D r. Eref ALTA$ ---------EKEV AKADEMERCsiyaratm aya m ecbur oldugu seklinde ki b ir anlayis da onun faillig in in he rhangi b ir dogalcism in m ecbur iye t altrndaki fai llig iyle kanstmlmasi dem ektir . Sonucta R az i 'n in var ligrdaim i olarun m iie ssir e m uhtac olm asi konusunda ke lam cilar la fi lozofiar arasm da ihtilafolmadigi, m ese le nin IM z i oldugu se klinde ki d i i i ince si yanlis oncnlle re dayanm aktadr r .

Bu ae iklam alara gore ; aIem in e z e li lig i , A llah 'm ontolojik kidem i gib i ontolojik biro nce lig i d eg il, Allah'in e z e li fi i li o ldugu anlam ma ge lm ektedir . A llah 'm fi ili e z e li ve m ti-kemm e l olduguna gore , onun fi i li o lan alem in de onun fi i li o larak e z e li lik ar z e ttig in isoylem ek ge re kir . C iinkii varhk ve re n A llah, si i re kli ve e z e li ise varhk ve r ile n aIem destlre kli ve e z e lid ir , Bu aIem in ontolojik anlam da b ir k idem e sahip oldugu anlam m a ge l-m em ekte dir (K utlue r, 2002: 104-105).

Raz i ' n in el-Mettil ibii ' l- ' f iliye'deki aIem in kide rn i i le i lg i li tu tumu onun farklr e se r le -r inde ki farkh poz isyonlanm aciklar n ite lik te d ir . Burada ke lam cilann alem in z am ansal ya-ranlrsi yani hudfls i le i lg i li de lille r in i ve fi loz oflann da aIem in e z eli lig i i le i lg i li de lille rin iuzun uz adiya tar tisan R az i , b ircok bakimdan filoz ofiar la ke lam cilar arasm daki ihti lafinkavrarnlann farkh tarum lanm asi ve dayanak noktalanm n farkh olm asina baglam aktadir ,D na gore , hudfis ve kidem anlayislan kendi icinde tutarh olabili r ancak sunulan de li l-le r ye te rsiz d ir ve soz konusu teor i le r kendi ic inde bircok ce lisk i banndirmaktadir, Raz i ,G az z ali 'n in A llah 'm he r yonuyle ozgi i r i rade sine dayanan fi i li o lan evre n anlayism a karstda itir az lanm nakle tm e kte ve Allah'in sifatlan konusunda gorunur aI em e kiyasla hiik i imve rm enin dogru olm adignu, bunun bir baska tarz da olm asi ge re ktig in i be li r ti r . Boyle ceaIem in e z e li o lm asi ya da sonradan yaratilm asi A llah 'a dayandm lm asi sarnyla akli ba-kim dan aym de re cede savunulabile ce k ve din i bakim dan aym olgi ide m esru ik i alte rnatif-ti r (I ske nde roglu, 2002: 122-124).

A llah 'm fillin in z anna m ukar in olm asi acism dan son onem li b ir konuya de ginmek ge -re kmektedir . A llah 'm zatma m ukar in olarak onun fi i lin in or taya 900mm ifade si olan su-dur te or isi R az i'n in istisnasiz b i i ti in e se rle rinde sidde tle e le sti r i lm ekte ve re dde dilm ekte -d ir . ibn S ina m etafiz ig in in ve koz molojisin in tem eli olan sudflr te or isin in e le sti r isin in biz egoste rd ig i se y, R a zi 'n in ii9 i inci i te me l prob le m konusundaA llah 'in z atm m fiiline m ukar inolm adigm a inandigid ir , A ncak onun e l -Meta l ibu ' l- ti li ye ' de ki gorusle r i, fii lin z ata m uka-r in olup olm adigi konusundaki d i ig iim iin 90z iim iin i in , varhk-m ahiye t ve z ftt- sr rat i lisk i-le rine naz ar an daha ce tre fi l o ldugunu dii i indi ig iin i i goste rm ekte dir , ilk iki konuda kendikonum unu gii9lii b ir se kilde savunan R az t'n in z at- fi i l i lisk ile rinde filoz ofiara yone lttig ii tir az lann yam nda ke lam cilann da gorusle r in i e le stirm esi bunu goste rm ektedir ,Sonu~R az t (1415 h.: I , 40), ibn S ina fe lse fe sin in onculle rine ve ge r e kti rd ig i b i i tiin sonuclara

karst oldugunu ifade e tm e sine parale l olarak ibn S ina me tafiz ig ine ce si tli e le stir ile r yo-ne ltm isti r , A ncak onun 90z i im ii z or olarak gordiig i i A llah 'm zat, sifat ve fii lle r ine i lisk inproblem le r , R az l'n in te olojisin in ibn Sina e tk ile r ine m aruz kahsm mde re ce sin i de gos-te rm ektir . Bu bakim dan sade ce ke lam i ge le nege dayarularak R az i 'n in e le ald igr konulan,problem le r i , bu problem le re sundugu 90z i iuI le r i , kullandig i m e todu ve kavramsal ge rge -


19/22

iBN SfNA M ETAFiZiciN iN REDDi C;ERC;EVESiNDEFAHREDD iN e r-R AzI'N iN U C ; UKDESi ------- 201veyi aciklamak zordur.


20/22

202/Dr.ErefALTA$---------EKEV AKADEMiDERCtStKaynakeaA t ay , H . (1 984 ). M a hiy et ve V ar hk A yn rr u. U lu sla ra ra st ib n Smii S em pozyum u B ild irileri(17-20 Agustos 1983). A n ka ra: K iilti i r v e T ur iz m Bakanhgi Mil li K i i ti ipha-

n e Yay., 1 39 -1 66 .A braham ov, B . (2002). Fahr al-D in al-R az i on the Knowabili ty of God's Esse nce and

Attr ibutes, Arabica, XLIX I2, 204 -230 .A t ay, H . (2 00 1). F iiriib fve ib n S fn ii'ya G ore Y ara tm a . A n ka ra : K ii ltii r Bakanligi Yay.Curcan i (t.y). et-Ta'rif iit. Nsr . : i.Ebyari, y .y : D aru'd-D ivan .Ce leb i , K. (1971). Kes fti'z-zu n un 'a n e sam t'l-k utu b v e'l-fiin iin . N sr.: ~ . Yaltkaya ve R .

B ilg e . i sta nb ul: M i lli E gi tim Bakanligi.Fe rhat, H . N . (1997). Mesiiilii'l-h ila f b eyn e F ahriid din er-R iizf ve Nastruddin et-Tust .

Bey ru t: e l-Gadi r,Gazz f il i (1961) . Mi'ydru'l- 'ilm. N r .: S . D i ln ya . Kahi re : D fu u'l-M aa ru .GazzaJ1 (1967). e l-Munk tzu mine 'd - da l ti l. Thk. C . Saliba ve K . iyad. Beyrut: Daru'l-En-

deli is.GazzaJ1 (1980). Tehiif iitii ' l- felasije. T hk.: S . D u nya. K ahir e: Daru'l-Maarif,G utas, D . (2004). "ibn Sina'nm M irasi: A rap Fe lse fe sin in A ltm


21/22

iB N s lNA METAFizicININ REDDi C ;ER(:EVESINDEFAHREDDINer-RAzf'NIN iiC; UKDESi -------lskenderoglu, M. (2002). Fakhr al-Din al-Riul and Thomas Aquinas on the Question of

the Eternity of the World. Leiden-Boston-Koln: Brill.Kafrawi, S. (2004). Necessary Being in Islamic Philosophy and Theology: Study of IbnSina's al-Isharat wa al-Tanbihat: And Fakhr al-Din al-Razi's MuhassalAfkar al-Mutaqaddimin wa al-Muta'akhklurin. Yaytn lanmamis DoktoraTezi. Binghamton: Binghamton University State University of New York.

Karliga, H. B. (1999). ibn Sina (Etkileri). lslam Ansiklopedisi. C. 20, istanbul, TiirkiyeDiyanet Vakfi.

Kutluer, i. (2002). ibn Sfna Ontolojisinde Zorunlu Varlik. istanbul: lz Yaymci l ik .bc;:al,~. (2000). Kemal Pasazade'nin Felsefl ve Kelamt Gorusleri. Ankara: Kiiltiir Ba-kan li gi Y ay,Razi (1290 h.). $erhu'l-i~lirat ve't-tenbihiit, istanbul: Dam't-Tlbaati'l-Amire.Razi (1415 h.). Serhu 'Uytini'l-hikme I-III. Nsr.: A. H. es-Seka, Tahran: Miiessesetii's-

Sadlk.

203

Razi (1981). Tefslru'l-Fahri'r-Rdzi I-XXXII. Beyrut Daru'l-Fikr.Razi (1984a). 'AcliibU'Z-Kur' an, Beyrut: D1l.rii'I-Kiitiibi'l-ilmiye.Razi (1984b). Serhu esmdilltihi'l-hiisnd. Thk.: T. A. Sa'd. Beyrut: Daru'f-Kitsbi'l-Arabt.Razi (1986a). Kittibu'l-Erba'in fl usuli'd-dtn I-II. Thk.: A. H. es-Seka. Kahire:

Mektebetii 'l-Kulliyyati 'I-Ezheriyye.Razi (l986b). Lub/ibu'l-i~lirat. Nsr.: A. H. es-Seka. Kahire: Mektebetii'l-Kiilliyyeti'l-

Ezheriyye.Razi (1987). el-Metdllbii'l-ttiliye mine'l-iiimi'l-lltihi I-VI. Thk.: A. H. es-Seka. Beyrut:

Dam 'I-Kitabi 'l-Arabi,Razi (1989). el-Mestiilii'l-hamsim fl usuli'd-din. Thk.: A. H. es-Seka. Kahire: el-

Mektebii's-Sek1l.fi li ' n -Nes r ,Razi (l990a). el-Mebdhisii'l-mesriktyye fi 'ilmi'l-iltihiyydt ve't-tabi'iyytit I-II. Thk.: M.

M. el-Bagd1l.di.Beyrut: Dam'l-Kitabi'l-Arabi.Razi (l990b). Esrdrii't-tenzll ve envaru't-te'vtl. Thk.: M. A. Muhammed, B. A. ~. Orner,

S. M. Abdulfettah. Bagdad: Daru'l-Ktltub ve'l-Vesaik.Riizi (1996). Is lam Inanctntn Ana Konulan Meal imu usuli'd-din. Cev., N. Macit. Erzu-

rum: lh ta r Yaymc ihk .Razi (2004). er-Riytizli'l-munikatii fl lirtii ehli'l- 'ilm. Thk.: E. Cum'a. Kayravan:

Merkezii 'n-Nesri "l-Camii,Razi (2005). $erJiu'l-i~arlit ve't-tenbthat: Manttk I. Thk.: A. R. Necef zade , Tahran: En-

cl imen- i A s a r .Razi (t.y.a). el-Mulahhas fi'l-manttk ve'l-hikme. istanbul: Siileymaniye Kiitiiphanesi, Se-hid Ali Pasa, nr.: 1730.


22/22

204/ D r. E ref A L TA ~ ---------EKEV AKADEMERCisiRazi (t.y.b). Muha ss a lu e fk dr i'l-m ilte ka d d im in v e' l-m iite a hh ir in m in e' 1 -'u lem d v e' l-h ii-

kemii ve'l-mtitekellimin. Nsr: T.A. Sa'd. Kahire: Mektebetu'l-Kttlliyyati'l-Ezheriyye.

Shehadi, F. (1982). Me ta p hy sics I n I slam ic P hilo so ph y. Delmar New York: Caravan Bo-oks.

~ehristaru (1934). Kitabu Nihiiyeti'l-ikddm fi ilmi'l-keldm. Thk.: A. Guillaume. London:Oxford University Press.

Taylan, N. (1998). Dus imc e T a ri hin d e Tann Sorunu . istanbul: AYIlglKitaplan.Topaloglu, B. (1989). Allah. i sl am An s ik loped i si . C.2. istanbul, Tiirkiye Diyanet Vakfr,Tflsi (1960). Se rhu ' l -i a ra t v e 't -t en b i hi it I -IV . Nsr.: S. Dunya. Kahire: Daru'l-Maarif,Tusi (t.y.). Telh isu ' l -Muhassal . Kahire: Mektebetti'l-Ktllliyyati'J-Ezheriyye.

" . . . .

Documents

2009_41_ALTAS Eşref Razi İbn Sina1