ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΑΙΔΕΥΣΗΣ

(Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε.) Παράρτημα Θεσσαλονίκης

ΕΤΗΣΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ

(Ε.Π.ΠΑΙ.Κ)

ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Πτυχιακή εργασία των Σπουδαστών

Τέντσου Σταμάτιου του Ιωάννη Ταγαρίδη Σπύρου-Αλέξανδρου του

Νικολάου

Μάθημα: Παιδαγωγική Ψυχολογία

και Διαπροσωπικές Σχέσεις

Επόπτης Καθηγητής: Οικονόμου Ανδρέας

Μάιος 2010

1

5 Το συναίσθημα

ΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ

ΕΥΤΥΧΙΑ

ΘΛΙΨΗ

ΕΚΠΛΗΞΗ

ΑΠΕΧΘΕΙΑ

ΘΥΜΟΣ

ΦΟΒΟΣ

6 Το σύμβολο

ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΟ

7 Το σχόλιο

ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΒΙΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

57616569757985

93

103

1 1 1

1 13

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

1 Η επικοινωνία

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ - EMOTICONS

2 Το πρόσωπο

ΔΟΜΗ - ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

ΕΚΦΡΑΣΗ

ΕΦΕΥΡΙΣΚΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ

ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ

3 Το σώμα

ΤΟ ΚΟΡΜΙ

4 Το χρώμα

ΤΟ ΧΡΩΜΑ

3

791 1

1719 2127

37

49

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Μη λεκτική επικοινωνία.

Τι είναι; υπάρχει; σε ποιο βαθμό; ήταν πάντα έτσι; πού βασίζεται; ποια γλώσσα χρησιμοποιεί; ποιοι κανόνες και κώδικες την διέπουν; είναι περισσότερο ή λιγότερο σημαντική από τη λεκτική; είναι μια εικόνα ίση με χίλιες λέξεις;

Η διερεύνηση για τις απαντήσεις στις παραπάνω ερωτήσεις, είναι ο σκοπός αυτής της εργασίας. Η διερεύνηση αυτή, θα γίνει όχι μόνο λεκτικά όπως συνηθίζεται, αλλά κυρίως εικαστικά. Μέσα από τα έργα πολλών καλλιτεχνών, θα μπορέσουμε να εξάγουμε τα δικά μας προσωπικά συμπεράσματα για τη δύναμη της μη λεκτικής επικοινωνίας.

Η κατασκευή και κίνηση του προσώπου και του σώματος, το βλέμμα, το χρώμα και ο τρόπος που όλα τα αυτά εκφράζουν συναισθήματα, ιδέες και προβληματισμούς θα ξεδιπλωθούν μπροστά μας στις επόμενες σελίδες.

Καλό μας ταξίδι!

1 Η επικοινωνία

7

The Caveman, Giorgio Cavazzano

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Από την εμφάνισή τους στη γη, οι διάφοροι οργανισμοί –ζώα, φυτά, μικροοργανισμοί– προσπάθησαν να βρουν τρόπους επικοινωνίας με τους άλλους όμοιους οργανισμούς αλλά και με το περιβάλλον γύρω τους. Η ανάγκη αυτή –τουλάχιστον στην περίπτωση των ζώων– εκτός από τη σύνδεσή της με την επιβίωση, συνιστά και από μόνη της μία δομική ανάγκη της ψυχοσύνθεσης τους. Το ίδιο φυσικά συμβαίνει και με τον άνθρωπο. Ορίζεται ως ζώο κοινωνικό, το οποίο σημαίνει ότι η ανάγκη αυτή καταλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος του ψυχισμού του.

Τρόποι επικοινωνίας, γεννήθηκαν μέσα από τη μίμηση των ήχων, των εικόνων και των κινήσεων του περιβάλλοντος. Τα μέσα επικοινωνίας ήταν άφθονα. Κάποια από αυτά βρίσκονταν στην ίδια του τη φύση, όπως η φωνή, οι κινήσεις του σώματος και οι εκφράσεις του προσώπου, και άλλα του τα προσέφερε το περιβάλλον του, όπως τα αντικείμενα που παρήγαγαν ήχους με την κρούση ή το φύσημα κι αυτά που επιχρωμάτιζαν επιφάνειες.

8 9

Ένας άλλος λόγος, είναι η ποικιλότητα των τύπων των ανθρώπων. Όπως είδαμε παραπάνω, τις μορφές επικοινωνίας τις χωρίσαμε σε τρεις γενικές κατηγορίες ανάλογα με την δίοδο που χρησιμοποιούν μετάδοση ενός μηνύματος από και προς τον εγκέφαλο. Έτσι είχαμε τις ηχητικές, τις οπτικές και τις κιναισθητικές. Οι άνθρωποι χωρίζονται αντίστοιχα στους ακουστικούς, που λειτουργούν βασιζόμενοι κυρίως στην ακοή, τους οπτικούς που βασίζονται στην όραση και τους κιναισθητικούς που κατανοούν την κίνηση και την αφή βαθύτερα από τους ήχους και τις εικόνες.

Η λεκτική επικοινωνία ανήκει στις ηχητικές καθώς ακόμα και γραπτή δεν παύει να είναι αναπαράσταση ήχων. Τι γίνεται λοιπόν με τους οπτικούς και κιναισθητικούς τύπους ανθρώπων; Μπορούν να την χρησιμοποιήσουν; Ναι, αλλά περιορίζονται στην βαθύτερη έκφρασή τους. Εδώ έρχονται πάλι να αναπληρώσουν το κενό οι άλλες μορφές επικοινωνίας.

Τέλος, αν μελετήσουμε τη θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης του Γκάρντνερ, θα δούμε ότι η λεκτική νοημοσύνη δεν είναι παρά μία από τις τουλάχιστον εννέα που έχουν καταγραφεί ότι λειτουργούν ανεξάρτητα αλλά και συνεργατικά σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου. Επομένως, άτομα με πολύ ανεπτυγμένο ένα ή περισσότερα από τα υπόλοιπα οχτώ είδη νοημοσύνης, δεν ικανοποιούνται από την λεκτική επικοινωνία και στρέφονται και σε άλλες μορφές.

Όπως και να έχει, η ανθρώπινη ανάγκη για επικοινωνία είναι τόσο μεγάλη και ο τρόπος τόσο προσωπικός, που μία μόνο μορφή επικοινωνίας δεν θα ήταν ποτέ αρκετή.

Τα μέσα αυτά σιγά-σιγά, οργανώθηκαν, πήραν μορφή και άρχισαν να υπακούουν κάποιους κοινούς κανόνες. Μετασχηματίστηκαν δηλαδή σε αυτό που ονομάζουμε γλώσσα. Η γλώσσα διακρίθηκε σε ομιλία, μουσική, χορό, ζωγραφική, γλυπτική και άλλες μορφές.

Τις παραπάνω διακρίσεις, μπορούμε να τις εντάξουμε σε τρεις βασικές κατηγορίες ανάλογα με την φύση τους. Έτσι έχουμε τις ηχητικές γλώσσες, όπως η ομιλία, η μουσική, τα σήματα μορς κ.α., οπτικές γλώσσες, όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, η φωτογραφία, η αρχιτεκτονική, το κόμικς, οι φρυκτωρίες κ.α. και οι κιναισθητικές γλώσσες όπως ο χορός, το θέατρο, το άγγιγμα κ.α.

Από αυτές, με τον καιρό, επικράτησε η ομιλία ως βασικό μέσο επικοινωνίας η οποία εμπλουτίστηκε και πλησίασε και τις οπτικές μορφές μέσω της επινόησης της γραφής. Έφτασε λοιπόν να θεωρείται η πιο πλήρης μορφή επικοινωνίας και να ταυτίζεται με την έννοια της λογικής όπως εκφράζεται ήδη από την αρχαία Ελλάδα με την λέξη «λόγος».

Τι γίνεται όμως με τις υπόλοιπες μορφές επικοινωνίας; μήπως μετά την επικράτηση της λεκτικής επικοινωνίας (γραπτής ή προφορικής) παραγκωνίστηκαν και έσβησαν; Αντιθέτως. Αναπτύχθηκαν κι αυτές και ακόμα αναπτύσσονται και εμπλουτίζονται. Και όχι μόνον αυτό, αλλά δημιουργούνται και καινούριες μορφές. Γιατί συμβαίνει αυτό; δεν ήταν η λεκτική επικοινωνία επαρκής για την επικοινωνία των ανθρώπων; Σε τι υστερεί των άλλων μορφών;

Κατ’ αρχήν, όσο πλούσια κι αν είναι, δυσκολεύεται να εκφράσει κάποιες ιδιαίτερες συναισθηματικές ή άλλες αφηρημένες καταστάσεις. Ακόμα και κορυφαίοι λογοτέχνες δουλεύουν για πολύ καιρό κάποια κείμενά τους ώστε να καταφέρουν να πλησιάσουν σ’ αυτό που θέλουν να αποδώσουν. Σε κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις, μερικές από τις άλλες μορφές επικοινωνίας αποδίδουν το ζητούμενο χωρίς πολλή προσπάθεια.

ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ως επικοινωνία ορίζεται η μετάδοση ενός μηνύματος από έναν πομπό σε έναν δέκτη οι οποίοι χρησιμοποιούν κοινό κώδικα. Το μήνυμα φέρει συγκεκριμένη μορφή και περιεχόμενο. Όταν αυτός ο κώδικας δεν αναφέρεται σε λέξεις, τότε μιλάμε για μη λεκτική επικοινωνία.

Η έννοια, μη λεκτική επικοινωνία, περιλαμβάνει μία τεράστια ποικιλία επικοινωνιακών τρόπων οι οποίοι χρησιμοποιούν πολλών ειδών κώδικες επικοινωνίας ή απλά γλώσσες.

Από την μια μεριά είναι οι γλώσσες που μαθαίνονται κατά την πορεία της ζωής και διαφέρουν από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή, όπως είναι τα σήματα μορς, οι φρυκτωρίες, ο κώδικας οδικής κυκλοφορίας κ.α.

Και από την άλλη, οι γλώσσες που είναι γνωστές από την γέννηση και αναπτύσσονται κατά την πορεία της ζωής, οι οποίες είναι παρόμοιες σε όλους τους τόπους και όλες τις εποχές, όπως είναι το σκίτσο, η κινησιολογία του σώματος, η έκφραση του προσώπου, η γλώσσα των συναισθημάτων.

Big stock photos, «Can you hear me?»

10 1 1

Σ’ αυτήν την εργασία, θα ασχοληθούμε κυρίως με τις τελευταίες, δηλαδή με τις γλώσσες οι οποίες είναι κοινές στους περισσότερους, αν όχι όλους, τους ανθρώπους και δεν επηρεάζονται από εθνικότητες, τόπο καταγωγής και παραμονής, χρονική στιγμή, κ.α.

Τα μηνύματα που αυτές οι γλώσσες μεταδίδουν, μεταφέρονται άμεσα από τον πομπό στον δέκτη, χωρίς να χρειάζεται προσπάθεια για την κατανόησή τους, παρά μόνο παρατήρηση. Πολλά από αυτά μεταφέρονται ασυνείδητα και είναι πλούσιες πηγές πληροφοριών.

Σήματα κώδικα οδικής κυκλοφορίας Μαθηματικοί, θρησκευτικοί, μουσικοί και άλλοι κώδικες

Διάφορα emoticons

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ - EMOTICONS

Τα τελευταία χρόνια με την συνεχώς εξαπλούμενη χρήση του διαδικτύου και των προγραμμάτων και ιστοσελίδων ηλεκτρονικής κοινωνικής δικτύωσης, αναδείχθηκε η γραπτή επικοινωνία μέσω των επονομαζόμενων τσατ (chats). Και πάλι όμως, η ανάγκη για επιπλέον επικοινωνία εκτός της λεκτικής, δημιούργησε νέους κώδικες. Έτσι εμφανίστηκαν τα emoticons.

Η λέξη προέρχεται από την ένωση των αγγλικών λέξεων emotion και icons, δηλαδή συναίσθημα και εικονίδια. Αυτά τα συναισθηματεικονίδια χρησιμοποιούνται ευρέως για να εκφράσουν στιγμιαίες διαθέσεις και συναισθήματα του ομιλητή και δημιουργούνται από χαρακτήρες γραμματοσειρών και φαντασία. Έτσι έχουμε πρόσωπα που σχηματίζονται πλάγια στο χαρτί μας με κύρια χαρακτηριστικά τα μάτια, το στόμα και ενίοτε τα φρύδια και την μύτη, όπως :) :-D >:-O >:D :( και άλλα που σχηματίζονται κατακόρυφα όπως τα ^^ @_@ ^_^ -.- τα οποία είναι αισθητικά επηρεασμένα από τα manga (ιαπωνικά κόμικς).

Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η οπτική έκφραση των συναισθημάτων απαραίτητη στην ανθρώπινη επικοινωνία.

12 13

Σύμβολα Επεξηγήσεις

:-/ ή :-\ Απογοήτευση

@.@ Ζάλη

>:) ή >:-) Πονηριά

:) ή :-) ή ^_^ Χαμόγελο

:| ή :-| Χωρίς λόγια

Σύμβολα Επεξηγήσεις

<3 ή ε> Έρωτας/Αγάπη

>:( ή >:-( Θυμός

-.- Ύπνος/Νύστα

8| ή 8-| Έκπληξη

:’O ή :’-O Κλάμα

Σύμβολα Επεξηγήσεις

:’( ή :’-( Δάκρυ

<:O ή <:-O Τρόμος

:#) Ντροπή

<:) ή <:-) Αθωότητα

>:-/ ή >:-\ Απειλή

Σύμβολα Επεξηγήσεις

:)) ή :-)) Ευτυχία

+.+ Νοκ Άουτ

:D ή :-D Γέλιο

:-? Απορία

>:O ή >:-O Οργή

2 Το πρόσωπο

17

Οι μυς του προσώπου, Γιένε Μπάρτσαϊ

ΔΟΜΗ - ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Ας ρίξουμε μια ματιά στο μυοσκελετικό σύστημα του προσώπου:

Α Μυς του τριχωτού της κεφαλής 01 Ο ινιακός μυς 02 Ο μετωπιαίος (φαρδύς, πεπλατυσμένος) μυς

Β Μυς του προσώπου 03 Ο σφυγκτήρας των βλεφάρων 04 Ο επισπαστήρας μυς 05 Ο πιεστήριος μυς της μύτης 06 Ο σφιγκτήρας μυς του στόματος 07 Ο τετράγωνος (πεπλατυσμένος) μυς του άνω χείλους 08 Ο κυνικός μυς 09 Ο μείζων ζυγωματικός μυς 10 Ο γελαστήριος μυς 11 Ο τρίγωνος μυς 12 Ο τετράγωνος μυς του κάτω χείλους 13 Ο γενειακός (βραχύς) μυς 14 Ο βυκανιτής μυς

Γ Μυς της μάσησης 15 Ο μασητήρας μυς 16 Ο κροταφίτης μυς

18 19

Την απάντηση αυτή, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο χρειάζεται να κινηθούν οι μυς ώστε να επιτευχθεί κάποια συγκεκριμένη έκφραση, όπως και τον λόγο που κινούνται κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα διερευνήσουμε παρακάτω, κατά την παρουσίαση των βασικών εκφράσεων των συναισθημάτων.

Αυτή η κατασκευή είναι κοινή για όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως εθνικότητας, φυλής, φύλου και ηλικίας. Έχουμε λοιπόν κοινά κινησιακά εργαλεία. Αυτό όμως δε σημαίνει απαραίτητα ότι πρέπει να τα χρησιμοποιήσουμε με κοινό τρόπο. Κι όμως το κάνουμε. Γιατί;

L’ elephant (De Gaule), Mulatier - Ricord - Morchoisne

Rire Zone, Eric Raimbault

ΕΚΦΡΑΣΗ

Μάτια που εύκολα γελούν κι εύκολα πάλι κλαίνε, εκείνα μάθε ν’ αγαπάς, ψέμμα ποτέ δεν λένε!

Για την επίτευξη μίας και μόνο έκφρασης, απαιτείται η συνεργασία όλων των μυών του προσώπου. Έτσι το γέλιο ή το χαμόγελο, δεν επιτυγχάνονται μόνο με τους μυς του στόματος, –όπως ο χαρακτηριστικά αποκαλούμενος γελαστήριος μυς– αλλά και με όλους τους υπόλοιπους όπως οι μυς των ματιών, όπως διαφαίνεται και στην παραπάνω μαντινάδα.

Αυτό, ενώ φαινομενικά περιπλέκει την έρευνά μας, ουσιαστικά μας βοηθά στην ανάλυση της έκφρασης των βασικών συναισθημάτων με σκοπό την κατανόησή τους.

Επίσης μας βοηθά να εντοπίζουμε τις ψεύτικες ή προβληματικές εκφράσεις, όταν μέρος των μυών του προσώπου δε συνεργάζεται με τους υπόλοιπους στην δημιουργία μίας έκφρασης.

20 21

Duchanne, Synoptic plate 4, Charles DarwinSe Prendre La Gueule, Les Tempols - Rire Zone, Eric Raimbault Marvin the Martian, Chuck Jones

ΕΦΕΥΡΙΣΚΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ

Άραγε ποιο να είναι το πρόσωπο της αθωότητας; Τι απόχρωση να έχει η ίριδα των ματιών της; Είναι ξανθιές ή καστανές οι μπούκλες της; Τι καμπύλες περιγράφουνε τα φρύδια της, τα χείλη της, τα ζυγωματικά της;

Πώς να είναι τα μάτια που βλέπουνε τον κόσμο λαίμαργα, εγωιστικά; Πώς να είναι τα χείλη που είναι ικανά για δολοπλοκία, για φαρμάκι, για απάτη, για προδοσία;

Τα επιμέρους χαρακτηριστικά του προσώπου και το τελικό πάντρεμά τους σε μία τελική μορφή, συνιστά μία από τις πιο δύσκολες εξερευνήσεις των εικαστικών καλλιτεχνών.

Αναζητούνται εκείνα τα στοιχεία που θα δημιουργήσουν μοναδικούς, χαρακτηριστικούς αλλά και εύπλαστους χαρακτήρες, με πρόσωπα που μπορούν να εκφράσουν ανά πάσα στιγμή τον εσωτερικό τους κόσμο, τα συναισθήματά τους, τις διαθέσεις τους και τις σκέψεις τους.

22 23

Justice League, DC comics Injustice League Unlimited, DC comics

24 25

Chiaki Minami, Koharu SakaburaDick Dastardly, W. Hanna & J. Barbera

Από τα πιο αξιοθαύμαστα αποτελέσματα, έχει καταφέρει να επιτύχει ο Γάλλος σχεδιαστής κόμικς, Αλμπέρ Υντερζό, ο σχεδιαστής της παγκοσμίως επιτυχημένης σειράς «Αστερίξ ο γαλάτης». Γεννηθείς στις 25 Απριλίου του 1927, είναι σήμερα, σε ηλικία 83 ετών, ένας από τους πιο δημοφιλείς και πολυαγαπημένους σχεδιαστές κόμικς στον κόσμο.

Το πρόσωπο δηλώνει χαρακτήρα, καταγωγή, φύλο, διάθεση, συναισθήματα, σκέψεις, υποστηρίζει την ομιλία και την κίνηση του σώματος, αλληλεπιδρά με το περιβάλλον. Είναι λοιπόν τόσο πολύπλοκη η λειτουργία του, που χρειάζεται πολύ κόπο για να φτάσει κανείς στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Τουρίστες σκλάβοι, Αλμπέρ Yντερζό

26 27

Το έργο του Αλμπέρ Υντερζό είναι αδιαμφισβήτητης σχεδιαστικής τελειότητας. Μαζί με τον Ρενέ Γκοσινύ, δημιούργησε το 1959, το μεγαλύτερο έργο του τον Αστερίξ, στο πρωτοπόρο για την εποχή περιοδικό Pilote του οποίου ήταν καλλιτεχνικός διευθυντής.

Η σχεδιαστική τελειότητα του Υντερζό, τον έκανε να βραβευθεί επανειλημμένα. Στο έργο του, συχνά εντοπίζουμε γνωστές προσωπικότητες, άρτια αποδοσμένες με το μοναδικό σχεδιαστικό του ύφος, μεταξύ των οποίων, ο Κερκ Ντάγκλας, οι Λώρελ και Χάρντυ, ο Σων Κόνερυ και άλλοι.

Ξεχωριστή ανάμεσα στις άλλες, είναι μία απεικόνιση του εαυτού του ως Οβελίξ και του Γκοσινύ ως Αστερίξ, που χρησιμοποιήθηκε ως εισαγωγική σελίδα στα τελευταία τεύχη της σειράς, με την επιγραφή VIS COMICA που σημαίνει «δύναμη κωμικότητας».

Σ’ αυτήν την εικονογράφηση μας εντυπωσιάζει για άλλη μια φορά με την εκπληκτική απεικόνιση του προσώπου του και του προσώπου του Γκοσινύ σε γελοιογραφική μορφή.

Γκοσινυρίξ - Υντερζορίξ - Vis Comica, Αλμπέρ Υντερζό Bust of Gustav Vigelant (λεπτομέρεια), Ludvig Brandstrup, 1891-1906

ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ

Ένα ζευγάρι μάτια καπελωμένα από δραστήρια φρύδια και δυο χείλη κρεμασμένα ανάμεσα σ’ ένα ζευγάρι μάγουλα καταφέρνουν μυστηριωδώς να αποδώσουν αυθόρμητα όλες τις χροιές της ανθρώπινης φύσης.

Είναι δε η δύναμή τους τέτοια, που αν τα δανείσει κανείς και σε κτήνη ακόμα, αυτά ξεχνούνε την προβιά τους και συνδιαλέγονται με τον άνθρωπο σαν ίσος προς ίσο.

Ενώ οι κινήσεις των μυών εκφράζουν προσωρινά χαρακτηριστικά, όπως διαθέσεις και συναισθήματα, το βλέμμα εκφράζει μόνιμα κι επομένως βαθύτερα χαρακτηριστικά. Έτσι η αισιοδοξία, η σοφία, η ευφυΐα, η πλούσια εμπειρία, η νεανική ζωτικότητα, οι επιθυμίες, οι φόβοι, τα πάθη, είναι όλα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν και οργανώνουν όλα τα χαρακτηριστικά του προσώπου προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Το σύνολο των κατευθύνσεων αυτών, καλείται βλέμμα και είναι μοναδικό σε κάθε άνθρωπο με τον ίδιο τρόπο που είναι μοναδικός και ο εσωτερικός του κόσμος.

28 29

Alexander (Where the Wild Things Are, 2009 film adaptation), S. JonzeSelf-Portrait (λεπτομέρεια), Vincent Van Gogh, 1887 Portrait of Pope Innocent X (λεπτομέρεια), Diego Velasquez, 1650Ira (Where the Wild Things Are, 2009 film adaptation), Spike Jonze

30 31

Judith (Where the Wild Things Are, 2009 film adaptation), Spike JonzeIrene (λεπτομέρεια), William-Adolphe Bouguereau, 1897 KW (Where the Wild Things Are, 2009 film adaptation), Spike JonzePortrait of Gabrielle Cot (λεπτομέρεια), W. A. Bouguereau, 1890

32 33

De Gaule, Mulatier - Ricord - Morchoisne Mitterrand, Mulatier - Ricord - Morchoisne

Στους εικαστικούς καλλιτέχνες πάλι, βλέπουμε πολλές φορές το ακριβώς αντίστροφο. Έχοντες την ευκαιρία να αλλάξουν τα δομικά χαρακτηριστικά του προσώπου, μπορούν να επινοήσουν νέα δοχεία για ένα ήδη υπάρχον περιεχόμενο. Έτσι μελετώντας το καλοσυνάτο βλέμμα της γηραιάς γειτόνισσάς του, ο καλλιτέχνης, μπορεί αλλάζοντας τα φυσικά της χαρακτηριστικά, τα ρούχα, τη στάση και το φόντο να ζωγραφίσει ένα πορτρέτο της παναγίας έχοντας επιτύχει να αποδώσει στο βλέμμα την καλοσυνάτη φύση της.

Εντοπίζοντας τα χαρακτηριστικά του βλέμματος και διαχωρίζοντάς τα από τα δομικά χαρακτηριστικά του προσώπου, μπορούμε να αντιληφθούμε τη διαφορά της μορφής από το περιεχόμενο. Έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε την μεταμόρφωση ενός ηθοποιού που παίζει κάποιον ρόλο κρατώντας –αναγκαστικά– την ίδια μορφή (χαρακτηριστικά του προσώπου) και αλλάζοντας το περιεχόμενο (το βλέμμα) αποδίδοντας έτσι ανθρώπους τόσο διαφορετικούς που μας κάνουν να ξεχνάμε τον ίδιο και να πιστεύουμε το ρόλο.

Le dindon (Mitterrand), Mulatier - Ricord - Morchoisne

Το σώμα3

37

Monolith (λεπτομέρεια), Gustav Vigelant, 1919-1943

ΤΟ ΚΟΡΜΙ

Τα οστά, η σάρκα, το νερό τυλιγμένα μέσα σε ένα λεπτό τσουβάλι από δέρμα, ένα συνονθύλευμα από παράξενες αποφύσεις που ξεφυτρώνουνε από τον κορμό για να χαρίσουνε στον άνθρωπο κίνηση, αίσθηση και πάνω από όλα επαφή.

Χυμένα από πολυποίκιλα καλούπια, άλλοτε συμμετρικά άλλοτε λιγότερο, αρχικά μικροσκοπικά και αργότερα μεγαλύτερα, τα κορμιά διαμορφώνουνε και διαμορφώνονται αενάως από τη ζωή του ανθρώπου.

Η χαρακιά στο παιδικό γόνατο, η ολοστρόγγυλη κοιλιά, η ασυνήθιστη καμπύλη της σπονδυλικής στήλης αποκαλύπτουνε πτυχές του χαρακτήρα, αφηγούνται περιστατικά και ιστορίες.

Το τελειότερο γλυπτό. Το βασικότερο αντικείμενο μελέτης όλων των εικαστικών καλλιτεχνών. Όπως και το πρόσωπο, εκτός από τα δομικά του χαρακτηριστικά, έχει κι αυτό εκφραστική δυναμική. Η στάση του σώματος, καθώς και η κίνηση αυτού, άλλοτε υποστηρίζουν την έκφραση και το βλέμμα του προσώπου και άλλοτε εκφράζουν από μόνες τους τον ψυχισμό και τις διαθέσεις του ανθρώπου.

38 39

Monolith plateau (λεπτομέρεια), Gustav Vigelant 1919-1943 Monolith (λεπτομέρεια), Gustav Vigelant 1919-1943Monolith (λεπτομέρεια), Gustav Vigelant 1919-1943

40 41

Return of Spring (λεπτομέρεια), William-Adolphe Bouguereau, 1886Betty Boop, Grim Natwick Cupid and Psyche as children (λεπτομέρεια), W. A. Bouguereau, 1890The Peanuts, Charles Schulz

42 43

Mikey Mouse, Walt DisneyOlive Oyl, Elzie Crisler SegarHomer J. Simpson, Matt Groening «Το κορίτσι που ζήτησε μια βελόνα, μια απλή βελόνα», Νικόλας ΑνδρικόπουλοςThe Keepers Of The Maser 1, Frezzato

44 45

Kira, Riccardo CrosaKira, Riccardo Crosa Gaston Lagaffe, André FranquinKira, Riccardo Crosa

Οι εκφραστική δυνατότητα του σώματος είναι αστείρευτη. Η ευθεία στάση υποδηλώνει την τάξη, ενώ η χαλαρή τον αυθορμητισμό. Τα κλειστά μπράτσα κρατούν τον κόσμο απ’ έξω, ενώ τα ανοιχτά είναι έτοιμα να τον αγκαλιάσουν. Οι σφιχτές παλάμες συγκεντρώνουν την ένταση του θυμού, ενώ οι χαλαρές εναρμονίζονται με την ηρεμία του χώρου. Τα χαμηλά και αργά βήματα ισορροπούν ανάμεσα στην ύπαρξη και την ανυπαρξία, ενώ τα ψηλά και έντονα χοροπηδήματα γιορτάζουν την χαρά της ζωής. Οι φυσικές, αρμονικές κινήσεις ακολουθούν το ρυθμό της μουσικής, ενώ οι γρήγορες σπαστικές εκπέμπουν μια παράφωνη νευρικότητα.

Το χρώμα4

49

Kino No Tabi (Εξώφυλλο, λεπτομέρεια), Keiichi Sigawa

ΤΟ ΧΡΩΜΑ

Η γλώσσα του φωτός. Μία αποκαλυπτική σύνθεση από ιριδίζοντες χαρακτήρες που διαπερνάνε τις αισθήσεις για να απευθυνθούν στο ασυνείδητο, το ασυνείδητο που κατά τρόπο παράδοξο τους αισθάνεται γνωστούς, οικείους, λες και το έχουνε επισκεφτεί ήδη άπειρες φορές στο παρελθόν.

Το χρώμα δεν απαιτεί ερμηνεία για να αποκαλύψει μηνύματα και ιδέες, για να προκαλέσει πανανθρώπινα συναισθήματα και αντιδράσεις. Είναι πέρα από τον άνθρωπο, είναι απλά ο τρόπος που αυτός αντιλαμβάνεται ένα απειροελάχιστο τμήμα της κοσμικής ακτινοβολίας που διαρκώς τον περιλούζει.

Υπονοεί ίσως την έμφυτη διάθεση του σύμπαντος για επικοινωνία, για αποκάλυψη.

Για άλλους συχνότητες φωτός για άλλους εκφραστικά εργαλεία, τα χρώματα είναι μέρος του κόσμου μας. Τα χωρίζουμε σε θερμά και ψύχρά, σε έντονα και μουντά, σε σκούρα και ανοιχτά. Αντίρροπες δυνάμεις που δημιουργούν ένταση ή ηρεμία, υπερβολή ή ταπεινότητα, επιθετικότητα ή διακριτικότητα.

50 51

Spongebob Squarepants, Stephen Hillenburg Stitch, Chris SandersBetty Boop, Grim Natwick Adele Bloch-Bauer I, Gustav Klimt, 1907Portrait of Pope Innocent X, D. Velasquez 1650 Self-portrait with cloak, Pablo Picasso, 1901

52 53

Οι μοναδικές ιδιότητες του κάθε χρώματος, το κάνουν ικανό να εκφράσει από μόνο του διαθέσεις και συναισθήματα. Έτσι το κόκκινο εκφράζει ένταση, ζέστη, θυμό ενώ το πορτοκαλί προκαλεί διάθεση για υπερβολή, υπέρβαση. Το ψυχρό κίτρινο είναι το χρώμα του μίσους και της απέχθειας, ενώ το θερμό κίτρινο φωτίζει και αγαλιάζει. Το μπλε μας ηρεμεί όπως και το πράσινο, ενώ το μοβ μας προκαλεί εφιάλτες. Οι συνδυασμοί τους φυσικά μπορούν να μας δημιουργήσουν ακόμα πιο περίπλοκα και μοναδικά συναισθήματα.

«Composition with red, yellow, blue and black», Piet Mondrian Gardens, Paul KleeWhite Center, Mark Rothko

The goldfish, Paul Klee

Joie de la vie, Henry Matisse

Το συναίσθημα5

57

ΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ

Η διάθεση του ανθρώπου είναι ένα αενάως μεταβαλλόμενο νεφέλωμα, ένας δραστήριος καμβάς που σημαδεύεται διαρκώς από τις αυθαίρετες πινελιές της ζωής αποδίδοντας ένα απεριόριστο φάσμα αποχρώσεων.

Μέσα σε αυτό το ατελείωτο πανόραμα συναισθημάτων, ο ψυχολόγος Robert Plutchik εντοπίζει οχτώ και και θεωρεί ότι κάθε είδος έχει κάποια πρωτεύοντα οικουμενικά συναισθήματα που συνδέονται με την εξέλιξή του.

Ο Paul Ekman αναγνώρισε έξι οικουμενικά που εκφράζονται όμοια από όλους τους ανθρώπους: Ευτυχία, θλίψη, έκπληξη, απέχθεια, θυμός, φόβος

Με αρχή τον Ekman, η Andrea Lowe μιλά για πρωτεύοντα ατόφια συναισθήματα, δευτερεύοντα που προέρχονται από συνδυασμούς πρωτευόντων συναισθημάτων και μετα-συναισθήματα τα οποία είναι συναισθήματα που αναφέρονται σε συναισθήματα, όπως η ζήλια, η αυτοπεποίθηση, η ικανοποίηση.

Επίσης η Jessica Griggs προσθέτει στη θεωρία του Ekman πιο σύγχρονα συναισθήματα: πλήξη, κατάθλιψη, πλεονεξία, ανάταση, ενδιαφέρον, ευγνωμοσύνη, υπερηφάνεια, σύγχηση,...

The feeling wheel, Christopher Cobb / Emotions flower, Robert Plutchik Terror / Horror and agony, The expression of the emotions in man and animals, Charles Darwin

58 59

Spongebob Squarepants, Stephen Hillenburg Scrooge expressions, Keno Don RosaDonald expressions, Keno Don Rosa

60 61

Spongebob Squarepants, Stephen Hillenburg

ΕΥΤΥΧΙΑ

Πληρότητα. Ένα βαθύ χαμόγελο τεντωμένο ανάμεσα σε δυο φουσκωμένα μάγουλα που δεν εννοεί να εγκαταλείψει το πρόσωπο. Η έκρηξη αισθήσεων που συνοδεύει το πρώτο φιλί, η απαράμιλλη θαλπωρή που προσφέρει στο βρέφος η αγκαλιά της μάνας, ο στρόβιλος αναμνήσεων που έπεται της αντάμωσης δυο παιδικών φίλων, τα δάκρυα που ξεχειλίζουν στο άκουσμα μιας ανέλπιστης είδησης στην αίθουσα αναμονής ενός χειρουργείου.

Κατά το συναίσθημα της ευτυχίας, παρατηρούμε ότι το μέτωπό μας χαλαρώνει προς τα πίσω παρασέρνοντας ελαφρά και τα φρύδια προς τα πάνω, με κύριο υπαίτιο τον κροταφίτη μυ. Δεν υπάρχει ένταση στην κίνηση αυτή, αλλά μια υποδόρια ευγενής έκσταση.

Τα μάτια χαλαρωμένα τείνουν να στραφούν προς τα πάνω κατευθύνοντας προς την ίδια κατεύθυνση και το βλέμμα.

Τα μάγουλα κινούνται ανοδικά πιέζοντας ελαφρά την κάτω πλευρά των ματιών, ενώ παράλληλα τραβούν τις εξωτερικές πλευρές του στόματος προς τα πάνω. Ταυτόχρονα ο γελαστήριος μυς τραβά τις άκρες του στόματος, αυτό πλαταίνει και σχηματίζει το χαμόγελο.

Jafar expressions, Disney studios

Kiba expressions, Masashi Kishimoto

Ανεξαρτήτως του αν είναι πρωτεύοντα ή δευτερεύοντα, αρχέγονα ή σύγχρονα, τα συναισθήματα εκφράζονται με ταυτόσημο ή παρόμοιο τρόπο από τους περισσότερους ή όλους τους ανθρώπους. Πρέπει επομένως να υπάρχουν συγκεκριμένοι μηχανισμοί που δημιουργούν αυτήν την κοινή συσχέτιση των μυών.

Αυτούς τους μηχανισμούς θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε και να περιγράψουμε στη συνέχεια. Με το σκοπό αυτό, θα εξετάσουμε κάποια βασικά συναισθήματα, προσπαθώντας να εντοπίσουμε τα επιμέρους χαρακτηριστικά τους. Για να μην περιπλέξουμε την έρευνα, θα επικεντρωθούμε στα έξι βασικά συναισθήματα του Ekman.

62 63

«Donald, Mickey, Goofy and Pluto», Giorgio CavazzanoJ’On, Le Grand Pouvoir du Chinkel, Rosinsky - Van HammeCharity (λεπτομέρεια), William-Adolphe Bouguereau Kana Minami, Koharu Sakubara

64 65

Guernica (λεπτομέρεια), Pablo Picasso, 1937

Βλέπουμε λοιπόν ότι η όλη κινησιολογία της ευτυχίας βασίζεται σε δύο αρχές, της ηρεμίας και της ανάτασης, οι οποίες εμπεριέχονται στην έννοια της ευτυχίας και επομένως δεν είναι περίεργο που καθρεφτίζονται και στην έκφραση του προσώπου. Είναι αλήθεια ότι το ευτυχισμένο άτομο δεν άγχεται αλλά βρίσκεται σε μια ήρεμη ψυχολογική κατάσταση. Τείνει να νιώθει γεμάτο ενέργεια, η οποία δεν προέρχεται από ένταση –γι’ αυτό και δεν έχουμε ένταση στην περιοχή του προσώπου– αλλά από ανάταση, παρατηρούμε πολύ συχνά π.χ. την τάση προς το χοροπήδημα (ώθηση προς τα πάνω). Η ανοδική κίνηση των ματιών είναι μία, πιθανότατα, οργανική εξήγηση της αίσθησης του ευτυχισμένου ανθρώπου ότι βλέπει τα πράγματα από ψηλά και της τάσης του να κοιτά ψηλά και μακριά.

Gon 4, Tanaka

Οι παραπάνω οπτικές παρατηρήσεις και μορφολογικές αναλύσεις, μας δίνουν πολλά στοιχεία για την ψυχολογική κατάσταση, η οποία αποτυπώνεται στην περιοχή του προσώπου. Ξεκινώντας από τη φαινομενολογική ανάλυση της κινησιολογίας του προσώπου παίρνουμε έναυσμα για να προχωρήσουμε σε μια ερμηνευτική ανάλυση και να επεκταθούμε στις ψυχολογικές διαστάσεις με τις οποίες συνδέεται η κίνηση του κάθε στοιχείου του προσώπου με σκοπό την κατανόηση της σημειολογίας των εκφράσεων του προσώπου.

Την ίδια τεχνική και λογική θα ακολουθήσουμε και στην προσπάθεια ανάλυσης των υπόλοιπων βασικών, οικουμενικών κατά Ekman, συναισθημάτων που ακολουθούν σ’ αυτό το κεφάλαιο.

Alban et le chef des nains, Fourquiemin - Dieter - Voillat

ΘΛΙΨΗ

Απώλεια. Δύο καταρράκτες αόρατα δάκρυα που αναβλύζουν από κόκκινα μάτια χαράζοντας αμείλικτα το πρόσωπο. Η βουβή κραυγή της μαυροφορεμένης μάνας, το παιδικό κλάμα πάνω από το ρημαγμένο παιγνίδι, η εκκωφαντική σιωπή στο άκουσμα των αιματολογικών εξετάσεων, η οριστική αγκαλιά δίπλα από τις ατέλειωτες ράγες του τρένου.

Κατά την έκφραση της θλίψης σφίγγει ο μετωπιαίος μυς ζαρώνοντας την περιοχή του μετώπου. Προκαλώντας παράλληλα την κίνηση του εσωτερικού των φρυδιών προς τα μέσα και πάνω. Η αρνητική φόρτιση προκαλεί ένταση στην περιοχή του μετώπου.

Τα μάτια χαλαρώνουν σε μια παραίτηση καθώς ο εγκέφαλος τείνει προς τα μάτια του νου, δηλαδή το άτομο σταματάει να παρακολουθεί το περιβάλλον με την ίδια βαρύτητα που παρακολουθεί τη σκέψη και φαντασία του.

Το στόμα τραβιέται προς τα κάτω από τον τρίγωνο μυ προτάσσοντας πολλές φορές το κάτω χείλος υπό την πίεση του άνω χείλους. Τα άκρα του στόματος στην καθοδική τους τάση τραβούν τον μείζονα ζυγωματικό μυ παρασέρνοντας προς τα κάτω τα μάγουλα και δημιουργώντας ένταση στην εξωτερική τους πλευρά.

66 67

The Peanuts, Charles Schulz Mis Kaoru, Rurouni Kenshin 7, Nobuhiro WatsukiInfiernο, Tito Faraci - Silvia Ziche

68 69

Surprised? K. Liscet, Los Angeles Times, 1985

πραγματικότητα κι εξάπτουν τη φαντασία και τη σκέψη του. Μέσα σε όλη αυτήν τη διαδικασία, η χρήση του σώματος παραγκωνίζεται και γίνεται μηχανική, έτσι οι μύες υπακούοντας πλέον μόνο στο νόμο της βαρύτητας αποκτούν την καθοδική τάση που προαναφέρθηκε. Τα μάτια μη χρησιμοποιούμενα ουσιαστικά, ακολουθούν κι αυτά τη γενικότερη καθοδική κίνηση. Το συναίσθημα της θλίψης, λοιπόν, απεικονίζεται αυτούσιο στην πραγματικότητα του προσώπου.

Gon 4, Tanaka

Φαίνεται λοιπόν ότι κατά την θλίψη οι κύριοι άξονες που καθορίζουν την έκφραση είναι η ένταση, η απομάκρυνση από την πραγματικότητα και η παραίτηση. Το άτομο βρίσκεται σε μια ψυχολογική ένταση που επικεντρώνεται στην περιοχή του μετώπου. Παράλληλα η προσπάθεια μη αποδοχής των αιτιών που προκαλούν τη θλίψη, η συνεχής επαναφορά της αντίστοιχης σκέψης στο νου και η ελπίδα της ανατροπής των δεδομένων αποτραβούν το άτομο από την

Διαβολομαζέματα, Gotlib

ΕΚΠΛΗΞΗ

Η απάντηση του ανθρώπου μπροστά στην αφοπλιστική φαντασία της ζωής. Η παιδική κραυγή που ακολουθεί το ξετύλιγμα ενός απρόσμενου δώρου, η παρατεταμένη σιωπή που ακολουθεί ένα τηλεφώνημα, η έκρηξη αναμνήσεων που έπεται μίας απρόσμενης πρότασης γάμου, το στιγμιαίο κενό που κατακλύζει τον νου μόλις το πέλμα αποτύχει να προσγειωθεί σωστά στο σκαλοπάτι.

Ο μετωπιαίος κι οι κροταφίτες συνεργάζονται τεντώνοντας το μέτωπο προς τα πίσω. Τα αυτιά παρασέρνονται κι αυτά σε μία ελαφριά ένταση και κλίση προς τα πίσω, όπως όταν προσπαθεί κάποιος να επικεντρωθεί στην ακοή του. Αυτήν τη φορά η ένταση συσσωρεύεται στους κροταφίτες παρά στο μετωπιαίο, ο οποίος απλά υποβοηθά τη διαδικασία.

Τα μάτια ανοίγουν διάπλατα, με τον ίδιο τρόπο που το κάνουν όταν κάποιος ψάχνει κάτι στο σκοτάδι. Τα φρύδια, παρασυρόμενα από την κίνηση των ματιών και του μετώπου, τραβιούνται κι αυτά προς τα πάνω σε μια προσπάθεια υποβοήθησης της συνολικής τάσης.

70 71

The discovery, Norman Rockwell, Saturday Evening Post (εξώφυλλο), 1956 Nightmares & Fairy Tales - Beautiful Beasts, Serena Valentino & FSc

72 73

300, Frank Miller & Lynn VarleyJoe Bar Team, Christian Debarre La Foire Aux Immortels, Enki Bilal

74 75

The peanuts, Charles Schulz, 1979

Το στόμα ανοίγει λίγο ή πολύ, ακολουθώντας την κίνηση της κάτω σιαγόνας η οποία ξαφνικά κινείται προς τα κάτω. Η κίνηση αυτή είναι στιγμιαία, γρήγορη και ακριβής. Άλλοτε είναι καταφανής και άλλοτε ανεπαίσθητη, εξαρτώμενη συνήθως από τη φύση της αιτίας που προκάλεσε την έκπληξη.

Στη συγκεκριμένη έκφραση ανάλογα με την έντασή της, μπορούμε να παρατηρήσουμε και μία στιγμιαία διάταση των ρουθουνιών στη μύτη με απότομη εισπνοή (κόβεται η ανάσα) με τον ίδιο τρόπο που συμβαίνει όταν προσπαθούμε να αντιληφθούμε την ποιότητα μίας μυρωδιάς.

Η έκπληξη προκαλείται από ένα ξαφνικό απρόσμενο παράγοντα και συνδέεται με την προστασία του εαυτού. Το άτομο κατά τη διαδικασία της έκπληξης εντείνει την συγκέντρωσή του για να μπορέσει να κατανοήσει και να αντιδράσει στην, ενδεχομένως επικίνδυνη, απότομη ανισορροπία που επήλθε στην προσοχή του. Αναλυτικότερα, τα σημεία στα οποία επικεντρώνει την προσοχή του είναι η λήψη όσο το δυνατόν περισσότερης πληροφορίας για την κατανόηση της κατάστασης και η προσπάθεια επαναπρογραμματισμού και προσαρμογής της συμπεριφοράς στα νέα δεδομένα.

Για τη λήψη περισσότερης πληροφορίας από τον εξωτερικό κόσμο χρησιμοποιεί σε εντατική λειτουργία τα αυτιά, τα μάτια και τη μύτη, εξ’ ου και οι συγκεκριμένες κινήσεις τους. Η κάτω σιαγόνα ανοίγει για να ενισχύσει την εισρόφηση του αέρα και να τον γευτεί, υποβοηθώντας την όσφρηση με τη γεύση, ενώ παράλληλα παίρνει προληπτική θέση μάχης, κατάλοιπο πιθανώς πρώιμων ζωικών ενστίκτων.

Αν δεν εντοπιστεί άμεσος κίνδυνος, ακολουθεί στιγμιαία αποσύνδεση από την πραγματικότητα για την επικέντρωση στη νοητική επεξεργασία των δεδομένων και την προσαρμογή της συμπεριφοράς η οποία προκαλεί τη συνηθισμένη ακινησία που επέρχεται της πρώτης αντίδρασης.

ΑΠΕΧΘEΙΑ

Η απόκριση του ανθρώπου στην αυθαίρετη άρνηση του σύμπαντος να συμμορφωθεί με την ηθική και την αισθητική του. Το κουλούριασμα της γλώσσας στο αποτρόπαια άγγιγμα του μουρουνόλαδου, το γύρισμα του οφθαλμού στην όψη της πατημένης γάτας, ο σπασμός του λάρυγγα που έρχεται αντιμέτωπος με τη ξερή μυρωδιά της Καλλιόπης, η παραμόρφωση του προσώπου κατά την αφήγηση του αμετανόητου παιδοκτόνου.

Για να εκφραστεί η απέχθεια συσφίγγονται οι επισπαστήρες μύες παραμορφώνοντας τα φρύδια και τραβώντας την εσωτερική πλευρά τους προς τα μέσα και προς τα κάτω. Ο μετωπιαίος μυς τραβά τις εξωτερικές πλευρές των φρυδιών προς τα πάνω προσπαθώντας να αντισταθμίσει την κίνηση για να κρατήσει ισορροπία στην οπτική αντιληπτικότητα.

Τα μάτια μισοκλείνουν και ακολουθούν την εξωτερική ανοδική κίνηση των φρυδιών, κατευθυνόμενα συνήθως προς το αντικείμενο που προκάλεσε το συναίσθημα.

Illustration from Player’s Handbook, AD&D 2nd Edition

76 77

Portait man No2, Gert Germeraad, 2007

78 79

Dark Reign: the list – Hulk #1 (εξώφυλλο, λεπτομέρεια), Ben Oliver

Η απέχθεια οποιασδήποτε μορφής έχει τη βάση της στην αηδία που προέρχεται από τη δοκιμή κάποιας τροφής η οποία τελικά αποδεικνύεται μη βρώσιμη. Τα μάτια μισοκλείνουν ενστικτωδώς για να αυτοπροστατευτούν από το απεχθές υλικό, ενώ η μύτη ανοίγει για να μπορέσει να δημιουργήσει εσωτερικό ρεύμα αέρα τραβώντας και τις άκρες του στόματος για να επιτρέψει στον καθαρό αέρα να αναζωογονήσει τους γευστικούς κάλυκες. Η γλώσσα με τη σειρά της προτείνεται για να έρθει σε καλύτερη επαφή με τον καθαρό αέρα ή τρίβεται στην άνω οδοντοστοιχία στην προσπάθεια αποκόλλησης της απεχθούς τροφής από αυτή.

Στην πολύ έντονη μορφή της η απέχθεια συνοδεύεται με έκφραση έκπληξης και φόβου, καθώς ο οργανισμός στρέφεται στον έμετο ως μέσο προστασίας απέναντι στην απεχθή και πιθανώς επικίνδυνη ουσία. Έτσι κάποιες φορές, αντί για αποφασιστικότητα βλέπουμε να ανοίγουν τα μάτια διάπλατα και να τραβιούνται προς τα πάνω τα φρύδια όπως περίπου συμβαίνει και στην έκπληξη και (όπως θα δούμε παρακάτω) όπως περίπου συμβαίνει και στο φόβο.

Η κίνηση του στόματος είναι η πιο χαρακτηριστική στην όλη κίνηση. Οι τετράγωνοι μύες του άνω χείλους συσφίγγονται και τραβούν τις εξωτερικές πλευρές του άνω χείλους προς τα πάνω, προκαλώντας παραμόρφωση του στόματος. Ταυτόχρονα η γλώσσα τείνει να βγει προς τα έξω και πολλές φορές πιέζεται η μέση της, στην άνω οδοντοστοιχία.

Επίσης χαρακτηριστική είναι η κίνηση της μύτης η οποία σφίγγει ενώ τραβιέται κι αυτή προς τα πάνω από τους τετράγωνους μύες του άνω χείλους. Τα ρουθούνια διατάσσονται έντονα ανοίγοντας την αναπνευστική δίοδο.

Η έκφραση της απέχθειας είναι μια ενεργητική κι αποφασιστική αντίδραση του οργανισμού και γι’ αυτό και οι κινησιολογία της είναι ιδιαίτερα ενεργητική κι αυτή. Το συνοφρύωμα που προκαλείται από τη σύσφιξη των επισπαστήρων μυών, είναι αντανάκλαση της αποφασιστικότητας που εμπεριέχεται στην κρίση: «Αυτό είναι απεχθές!».

ΘΥΜΟΣ

Ο αναβρασμός, η έκρηξη. Ο παφλασμός της γλώσσας στην όψη της χαρακιάς κατά μήκος του φρεσκοβαμμένου καπό, το υπόκωφο τρίξιμο των δοντιών στο άκουσμα των ισχυρισμών του συκοφάντη, το κάρφωμα του βλέμματος κατά τη διάρκεια ενός κλεμμένου χορού, η παραμόρφωση των παιδικών φρυδιών μετά την αναβολή του πολυπόθητου ταξιδιού στην παραλία.

Παρατηρούμε πάλι, μία σύσφιξη των επισπαστήρων μυών που προκαλεί τη συνοφρύωση. Η περιοχή του μετώπου είναι γεμάτη ένταση. Ο μετωπιαίος μύς αυτήν τη φορά δεν τραβά προς τα πάνω με αποτέλεσμα να χαμηλώνει ολόκληρη η γραμμή των φρυδιών.

Τα μάτια γεμίζουν ένταση και είτε σφίγγουν σε αμυντική στάση, είτε ανοίγουν διάπλατα σε επιθετική στάση.

Οι τετράγωνοι μύες του άνω χείλους και οι τετράγωνοι μύες του κάτω χείλους συσφίγγονται επιδεικνύοντας τους άνω και κάτω κυνόδοντες. Η κάτω σιαγόνα σφίγγει και οι δυο οδοντοστοιχίες συναντώνται με πίεση.

Mafalda, Quino

80 81

Gon #1, TanakaHomer J. Simpson, Matt Groening

82 83

Infierno, Silvia Ziche & Tito Faraci

La Soupe Aux Schtroumpfs, Peyo Pedro Le Coati #2, Gaudelette & Larcenet

84 85

Ο Λαοκόων και οι γιοί του, Αγήσανδρος/ Αθηνόδωρος/Πολύκλειτος, 42-20 π.χ.

Ο θυμός συνδέεται με την επιθετική ή αμυντική στάση που έχει αναφορά σε κάποια απειλή. Σκοπός της ύπαρξής του είναι η δημιουργία φόβου στο φορέα της πιθανής απειλής.

Πρόκειται για ένα κατεξοχήν ενεργητικό συναίσθημα. Η ενεργητικότητα αυτή αλλά και η αποφασιστικότητα που εμπεριέχει, εκφράζονται όπως είδαμε και στην απέχθεια με σύσφιξη των επισπαστήρων μυών. Επίσης χαρακτηρίζεται από ψυχολογική ένταση η οποία, όπως έχουμε ήδη παρατηρήσει στη θλίψη, επιφορτίζει την περιοχή του μετώπου.

Τα μάτια είναι γεμάτα ένταση, γι’ αυτό και τα αναπαριστούμε πολλές φορές σαν να πετάνε φλόγες ενώ παράλληλα χρησιμοποιούμε εκφράσεις όπως «Γυαλίζει το μάτι του» για να αποδώσουμε την έκφραση του προσώπου που κρύβει θυμό.

Το αν θα είναι ορθάνοιχτα ή μισόκλειστα τα μάτια, εξαρτάται από την επιθετική ή αμυντική διάθεση. Στην επιθετική διάθεση ανοίγουν για να φοβίσουν τον αντίπαλο, ενώ στην αμυντική μισοκλείνουν για να συγκεντρωθούν στις κινήσεις του αντιπάλου ώστε να εντοπιστούν έγκαιρα οι πιθανές επιθέσεις.

Το στόμα κινείται με την ίδια αρχέγονη λογική. Ανοίγει στην περιοχή των κυνοδόντων ώστε να προβληθούν τα φοβερά αυτά όπλα για να εκφοβίσουν τον αντίπαλο. Παράλληλα, κατά την αμυντική στάση, συσφίγγονται τα δόντια σε ετοιμότητα για αντεπίθεση, ενώ στην επιθετική στάση ανοίγουν και συχνά συνοδεύονται και με δυνατή κραυγή-βρυχηθμό ώστε να προκαλέσουν πάλι το φόβο.

ΦΟΒΟΣ

Η υποχώρηση του ανθρώπου μπροστά στην επέλαση της ζωής. Το ρίγος που διατρέχει τη ραχοκοκαλιά κατά την προσπέλαση της υπόγειας διάβασης, ο ιδρώτας που μουσκεύει τις παλάμες στην ταλαντευόμενη καμπίνα ενός αεροπλάνου, το σφίξιμο του παιδικού χεριού στην όψη της άγριας, τριχωτής φιγούρας πίσω από τα κάγκελα του ζωολογικού κήπου.

Ο φόβος, όσον αφορά την περιοχή του μετώπου, έχει περίπου την ίδια δράση με τη λύπη. Επιφορτίζει την περιοχή με ένταση, ο μετωπιαίος μυς συσφίγγει ζαρώνοντας το μέτωπο και τραβώντας την εσωτερική πλευρά των φρυδιών προς τα μέσα και πάνω. Η διαφορά από τη λύπη είναι ότι η καμπύλη των φρυδιών υψώνεται επηρεαζόμενη από την κίνηση των ματιών.

Τα μάτια ανοίγουν διάπλατα και καρφώνονται στο αντικείμενο που προκαλεί το φόβο ή άμα η πηγή δεν είναι εμφανής, ψάχνουν ανήσυχα όλο το χώρο και αναπηδούν προς στην κάθε μικροκίνηση.

Ο τρίγωνος μυς συσφίγγεται και τραβά τις έξω άκρες του στόματος προς τα κάτω, ενώ το στόμα ανοίγει ανάλογα με την ένταση του φόβου. Αν ο φόβος είναι πολύ έντονος, τότε το πλέον ορθάνοιχτο στόμα συνοδεύεται από μία δυνατή κραυγή.

Kira #2, Riccardo Crosa

86 87

Nightmares & Fairy Tales - Beautiful Beasts, Serena Valentino & FScGon #3, Tanaka Wild Man, Ron Mueck, 2005

88 89

Μιας και πρόκειται για άλλο ένα συναίσθημα που χαρακτηρίζεται από ψυχολογική ένταση, η φόρτιση του μετωπιαίου μυ είναι προφανής.

Τα μάτια γουρλώνουν και τα φρύδια ακολουθούν την κίνηση, σε μια προσπάθεια να συλλεχθούν όσο δυνατόν περισσότερες πληροφορίες κατά τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί αυτό και στην έκπληξη.

Το στόμα ανοίγει μέσα από μία τάση προς παράλυση και όπως συμβαίνει και με το θυμό, ετοιμάζεται πάλι για κραυγή. Η διαφορά είναι ότι αυτή η κραυγή δεν είναι αποφασιστική με σκοπό να σπείρει τον τρόμο, αλλά πρόκειται για μία αποφόρτιση της ψυχολογικής έντασης με κύριο σκοπό την κλήση βοήθειας.

Μέσα από τη σημειολογική οπτική ανάλυση των εκφράσεων των βασικών συναισθημάτων του Ekman, βλέπουμε ότι ακόμα κι αυτά είναι μία σύνθεση από πιο πρωταρχικά δομικά στοιχεία επικοινωνίας των εσωτερικών αλλαγών, σκέψεων και διαθέσεων. Πρόκειται δηλαδή για μια γλώσσα που εκφράζει πιο άμεσα και περιεκτικά τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, η οποία είναι κοινή για όλους του ανθρώπους ανεξάρτητα από το χώρο και το χρόνο στον οποίο ζουν. Είναι μια οικουμενική γλώσσα, απαραίτητη για την επικοινωνία, η οποία πολύ σπάνια λέει ψέματα.

Φανή Ι - Η Φανή στον κόσμο της, Γιώργος Τσούκης Gon #4, Tanaka

Το σύμβολο6

93

Deathnote, Takeshi Obata, αφίσα για την ομώνυμη σειρά

ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΟ

Το μήλο, το περιστέρι, το φίδι, η σημαία, το σύννεφο, το σφυρί, το δρεπάνι, ο στρατιωτικός μπερές, το λουλούδι, το άστρο και κάθε λογής άλλα συστατικά του κόσμου, απλά και καθημερινά, συνηθισμένα και εξαιρετικά, φυσικά και κατασκευασμένα είναι συνδεδεμένα στην ανθρώπινη συνείδηση με έννοιες ευρείες και συγκεκριμένες, προσωπικές και πανανθρώπινες.

Ο άνθρωπος έχει την ιδιότητα να ξεχωρίζει στοιχεία του περιβάλλοντός του και να τα επιφορτίζει με κάθε λογής εννοιολογικά, συναισθηματικά και άλλα φορτία, ανάγοντάς τα με αυτό το τρόπο σε σύμβολα προσωπικά ή οικουμενικά.

94 95

Hell, Rednose Studio, Heaven and Hell, 2003 Heaven, Rednose Studio, Heaven and Hell, 2003

Ο χώρος των έργων είναι χωρισμένος σε τρεις ζώνες:

Η πρώτη ζώνη συνιστά το περιβάλλον του ανθρώπου. Αποτελεί τη μοναδική από τις τρεις ζώνες που αποκαλύπτεται στο θεατή όπως άλλωστε και στον ανθρώπινο χαρακτήρα που κατοικεί μέσα σε αυτήν.Παρουσιάζεται γενικά σαν ένας ενδιάμεσος χώρος παγιδευμένος ανάμεσα σε δύο αόρατα επίπεδα, που υπονοείται ότι εκτείνονται πάνω από την οροφή και κάτω από το δάπεδο. Το πεδίο αυτό εκτείνεται χωρίς οριζόντιους φραγμούς καθώς δεν υπάρχουν τοίχοι να το περιορίσουν και φαίνεται κενό με εξαίρεση μία λιτή ξύλινη καρέκλα που διευκολύνει και υπονοεί την παρατεταμένη παρουσία του ανθρώπου.

Η δεύτερη ζώνη εκτείνεται κάτω από το πάτωμα. Το περιεχόμενό της αποκαλύπτεται ελάχιστα στον άνθρωπο και απαιτεί να πέσει στα τέσσερα και να καθηλώσει το βλέμμα του μέσα σε μια μικροσκοπική σχισμή σε σχήμα «- » που είναι σκαλισμένη στο δάπεδο. Για το θεατή το περιεχόμενο αυτού του επιπέδου παραμένει μυστήριο, όμως υπονοείται σαφώς από την πύρινη ακτίνα φωτός που δραπετεύει μέσα από την σχισμή για να καρφωθεί με ένταση στα μάτια της ανθρώπινης μορφής.

Κόλαση.

Η τρίτη ζώνη εκτείνεται πάνω από την οροφή. Το περιεχόμενό της μπορεί να προσεγγίσει ο άνθρωπος μονάχα μέσα από μόχθο, σκαρφαλώνοντας πάνω στην ξύλινη καρέκλα του και υψώνοντας το βλέμμα του μέσα από μια σχισμή σε σχήμα «+ » που είναι σκαλισμένη στην οροφή. Για μια ακόμη φορά το περιεχόμενο του επιπέδου δεν αποκαλύπτεται στο θεατή, όμως υπονοείται σαφώς από την κυανή ακτίνα φωτός που ξεγλιστρά μέσα από την σχισμή για να περιλούσει το εκστασιασμένο πρόσωπο του πρωταγωνιστή.

Παράδεισος.

Κόλαση/Παράδεισος, Κόλαση και Παράδεισος, Ρέντνοουζ Στούντιο, 2003

Κόλαση. Παράδεισος. Απαλλαγμένες από δογματικά καλούπια και στεγανά, οι εικονογραφήσεις πραγματεύονται δύο από τις πλέον διαχρονικές και αμφιλεγόμενες έννοιες της ανθρώπινης μεταφυσικής.

Τα δύο έργα προορίζονται για να συνυπάρχουν. Αλληλοσυμπληρώνονται και αλληλοεξηγούνται, όπως άλλωστε και οι δύο έννοιες τις οποίες αποδίδουν.

Ερμηνεία

Ο πρωταγωνιστής των εικονογραφήσεων είναι μια ανθρώπινη μορφή. Η φορεσιά του είναι διχασμένη ανάμεσα σε ίσες εκτάσεις άσπρου-μαύρου ενώ στο θώρακά του, παγιδευμένο μέσα σε έναν κύκλο, είναι κεντημένο ένα βέλος που και στις δύο εικόνες ακολουθεί και συνάμα οδηγεί το βλέμμα του πρωταγωνιστή.

Ψυχή.

96 97

The problem we all live with, Norman Rockwell, Look Magazine, 1964

Ερμηνεία

Το έργο του Ρόκγουελ κρύβει πλήθος στοιχείων που υποδηλώνουν έντεχνα τον προβληματισμό του καλλιτέχνη και ταυτόχρονα σκιαγραφούν με μαεστρία τις ιδιότητες των εικονιζόμενων προσώπων.

Το αγέρωχο πρόσωπό του κοριτσιού είναι το μοναδικό που απεικονίζεται στον πίνακα ενώ η αγγελική φιγούρα της αποτελεί το φωτεινότερο και ταυτόχρονα το σκοτεινότερο σημείο της σύνθεσης. Ακόμα και το βήμα της έρχεται σε αντίθεση με τον ομοιόμορφο βηματισμό των ακέφαλων συνοδών της που φέρουν ως μοναδικό διακριτικό τους τα σύμβολα του Αμερικανικού Νόμου.

Το λευκό φόρεμα, μέσα από την αντίθεσή που δημιουργεί με το σοκολατένιο χρώμα της επιδερμίδας της, τονίζει διακριτικά την φυλετική της ταυτότητά ενώ ταυτόχρονα ενισχύει σαν φωτοστέφανο την αθωότητά της παιδικής της φύσης και κατευθύνει σαν θεατρικός προβολέας το βλέμμα του θεατή πάνω στην δραματική φιγούρα της πρωταγωνίστριας.

Λιγοστά τετράδια, δύο πολύχρωμα μολύβια και ένας κίτρινος χάρακας σφιγμένα στην αριστερή χούφτα δηλώνουν τον πολυπόθητο προορισμό της Ρούμπι: το σχολείο. Έναν προορισμό προς τον οποίο κατευθύνεται με ηρωική αποφασιστικότητα αλλά και με λαχταρά όπως υποδηλώνει η θέση της. Προς τα αριστερά της εικόνας, η Μπρίτζες παρουσιάζεται σχεδόν έτοιμη να προσπεράσει τους συνοδούς της, σαν να της είναι περιττοί, αχρείαστοι.

Ο τοίχος πίσω της είναι σημαδεμένος με τα αρχικά της Κου Κλουξ Κλαν αλλά και με μία λέξη που εσωκλείει μέσα στους έξι χαρακτήρες της την καταπίεση αιώνων σκλαβιάς και ξεριζωμού: «Νέγρος», μία λέξη που η Ρούμπι έχει σχεδόν αφήσει πίσω της, μονάχα δύο γράμματα έχουνε μείνει να προσπεράσει ακόμα για να την αφήσει ολοκληρωτικά στο παρελθόν, μαζί με τα λείψανα της ντομάτας που κάποτε συνετρίβη με οργή στον τοίχο προτού κατρακυλήσει άψυχη στο έδαφος.

Το πρόβλημα με το οποίο ζούμε όλοι, Νόρμαν Ρόκγουελ, Λοοκ, 1964

Το έργο εκφράζει τον προβληματισμό του Ρόκγουελ γύρω από τις προκλήσεις που συνάντησε η χειραφέτηση των Αφρικανοαμερικανών κατά τη δεκαετία του 1960.

Στα πλαίσια της αναγνώρισης ίσων δικαιωμάτων για όλους τους πολίτες, τα σχολεία των Η.Π.Α. ήταν πλέον υποχρεωμένα να ανοίξουν αδιακρίτως τις πύλες τους για όλους τους Αμερικανούς μαθητές ανεξάρτητα από τη φυλετική τους ταυτότητα.

Η εξάχρονη τότε Ρούμπι Μπρίτζες ήταν μία από τους πρώτους Αφρικανοαμερικανούς που εντάχθηκαν στα σχολεία του Αμερικανικού Νότου διεκδικώντας το αυτονόητο δικαίωμα κάθε πολίτη σε ίση και καθολική εκπαίδευση.

98 99

Kim Jong, Hanoch Piven, Time Magazine, 2006

Ερμηνεία

Ο πίνακας αποτελεί ουσιαστικά μια προσωπογραφία, ένα εξωτερικό αλλά και εσωτερικό πορτραίτο του Jong έτσι όπως αυτός παραμορφώνεται και αποκαλύπτεται μέσα από τους καλειδοσκοπικούς μηχανισμούς της φαντασίας του Piven.

Εκ πρώτης όψεως ο πίνακας έχει σατιρικό χαρακτήρα, το άκαμπτο πρόσωπο του Jong έχει υποκύψει στους αμείλικτους νόμους της καρικατούρας ενώ τα χαρακτηριστικά του προσώπου του έχουν αντικατασταθεί από οικεία αντικείμενα. Αυτή η επιφανειακή παιδικότητα των μέσων έρχεται σε αντίθεση με το περιεχόμενο της εικονογράφησης ενώ ταυτόχρονα αποδίδει μία εκκωφαντική νότα αφέλειας στην πυρηνική φιλοδοξία του Jong αλλά και στην ικανότητά του να διαχειριστεί αποτελεσματικά την ασφαλή μετάβαση της χώρας του στην πυρηνική εποχή.

Τα μάτια του Jong, στεφανωμένα με τον χαρακτηριστικό σκελετό των μεταλλικών γυαλιών του, προσανατολίζονται στην καταστρεπτική δύναμη του ατόμου, επιζητούν λαίμαργα την εξουσία που συνεπάγεται η απειλή του πυρηνικού ολέθρου.

Το αυστηρό μαλλί του έχει αντικατασταθεί από τη στρατιωτική βούρτσα με την οποία γυαλίζει επιμελώς τα άρβυλά του προβάλλοντας τον εαυτό του ως υπόδειγμα πειθαρχίας στις αφοσιωμένες τάξεις των στρατιωτών του.

Τα χείλη του είναι λουκέτο, ερμητικά κλειστά σφραγίζουν μέσα τους ανείπωτα σχέδια και φιλοδοξίες ενώ τα σπίρτα που συγκροτούν τη μύτη του οσφραίνονται την ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα αναζητώντας κάποιον καταλυτικό σπινθήρα.

Στην παλάμη του χεριού του προτάσσει το μανιτάρι. Άραγε όταν το αντικρίζει αντιλαμβάνεται την ισχύ που κρύβει μέσα της η σχάση του ατόμου;

Κιμ Γιονγκ, Χάνοχ Πίβεν, περιοδικό Τάιμ, 2006

Η εικονογράφηση εκφράζει την παγκόσμια ανησυχία γύρω από το πυρηνικό όραμα της Βορείου Κορέας αλλά και τη δυσφορία που έχει προκαλέσει η αυστηρή πολιτική απομόνωσης και μυστικοπάθειας την οποία ακολουθεί ο ηγέτης της χώρας Κιμ Γιονγκ Ιλ.

Όπως όλα τα «πορτραίτα» του Piven, έτσι και η συγκεκριμένη εικονογράφηση διακατέχεται από μια επιφανειακή παιδικότητα η οποία όμως έρχεται σε άμεση αντίθεση με το περιεχόμενο του έργου αλλά και με τη συνθετότητα των μεθόδων που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης για να αποδώσει το θέμα.

Το σχόλιο7

103

Idées Noires - L’ Integrale, André Franquin

ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ

Μία εικόνα, χίλιες λέξεις. Με αυτήν τη φράση αποδίδεται όλο το περιεχόμενο της οπτικής, μη λεκτικής επικοινωνίας. Η δύναμη αυτή της εικόνας που από μόνη της έχει περισσότερο περιεχόμενο από μία μακροσκελή λεκτική έκθεση ιδεών, χρησιμοποιείται πολύ συχνά για το σχολιασμό, τον προβληματισμό, την φιλοσόφηση πολλών κοινωνικών, ψυχολογικών και άλλων φιλοσοφικών ζητημάτων.

Πώς είναι δυνατόν να φιλοσοφήσει, να προβληματίσει, να σχολιάσει τέτοιου είδους αφηρημένα θέματα ο εικαστικός καλλιτέχνης χωρίς τη χρήση της λεκτικής επικοινωνίας; Με την ορθή χρήση των στοιχείων που μελετήσαμε παραπάνω: την εκφραστικότητα του προσώπου και του βλέμματος, την κινησιολογία του σώματος, το χρώμα, τα δομικά στοιχεία της επικοινωνίας των συναισθημάτων, το σύμβολο.

104 105

Opus 1, MordilloEsprit D’ Entreprise, Les Tempols - Rire Zone, Eric RaimbaultPetit Manège Enchanté, Les Tempols - Rire Zone, Eric Raimbault

106 107

Opus 1, Mordillo

και κυρίως από τον κύκλο που αιωρείται πάνω από το κεφάλι του ο οποίος αναπαριστά ένα φωτοστέφανο, σύμβολο της αγιότητάς του. Η κολλώδης μάζα που θα μπορούσε να είναι λάσπη ή οτιδήποτε άλλο, αυτόματα μετατρέπεται σε πετρελαιοκηλίδα στο νου του παρατηρητή από τη στιγμή που γνωρίζει την ιστορία του Ιησού κατά την οποία σε κάποια στιγμή βάδισε πάνω στη θάλασσα. Η σκηνή που περιγράφεται λοιπόν, είναι το βάδισμα του Ιησού πάνω στη θάλασσα η οποία όμως είναι μολυσμένη από μία πετρελαιοκηλίδα και του προκαλεί κάποια έκπληξη και προβληματισμό.

Πρόκειται για μία σκηνή η οποία δεν συνέβη ποτέ, αλλά συνετέθη από επιμέρους γνωστές εικόνες και με το πάντρεμα των εννοιών αυτών θέλει να προκαλέσει τον προβληματισμό πάνω στην οικολογική καταστροφή που απειλεί τον κόσμο σε τέτοιο βαθμό που είναι αδιανόητο για τη θεότητα που φέρεται να τον έχει δημιουργήσει, το γιατί το αφήνουμε να συμβαίνει.

Οι επόμενες εικόνες από το Les Tempols - Rire Zone του Γάλλου Eric Raimbault κάνουν ένα κοινωνικό σχολιασμό πάνω στην ποιότητα των ταξικών σχέσεων και των αξιών που προβάλλονται μέσα απ’ αυτές. Βλέπουμε παρατηρώντας τες, στην μεν πρώτη δύο ανθρώπους με πούρα και ακριβό αθλητικό ντύσιμο που υποδηλώνουν το υψηλό κοινωνικό στρώμα στο οποίο ανήκουν, και ένα ποδήλατο-καρουζέλ που προκαλεί τη διασκέδασή του με την παράλληλη ταλαιπωρία κάποιων άλλων ανθρώπων που όπως υποδηλώνεται από το ύφος και το ρουχισμό τους, ανήκουν σε κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Εδώ φαίνεται ξεκάθαρα ο σχολιασμός του καλλιτέχνη πάνω στην καταπάτηση δικαιωμάτων και εκμετάλλευση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων από τα ανώτερα.

Στη δε δεύτερη έναν επιχειρηματία ιδιοκτήτη μιας εταιρίας, όπως υποδηλώνεται από τη φωτογραφία του στον τοίχο ο οποίος διαχωρίζεται από τους υπαλλήλους του από την υπεροπτική στάση του και το σταθερά προσαρμοσμένο πούρο στο στόμα, ενώ οι υπάλληλοι από την άλλη πλευρά σκύβουν υποτακτικά το κεφάλι μόλις τον βλέπουν στρέφοντας προς το μέρος του την πλασματική χαμογελαστή φάτσα που έχουν ζωγραφισμένη στην κορυφή του κεφαλιού τους. Πρόκειται για ένα σχολιασμό των εργασιακών σχέσεων και της υποτακτικότητας των υπαλλήλων που εξαρτώνται επαγγελματικά από

περίοδό» του από το 1947 μέχρι το 1969) και άφησε ένα πολύ σημαντικό έργο το Idées Noires (Μαύρες Ιδέες) του οποίου το αντικείμενο είναι ο κοινωνικός σχολιασμός.

Στη συγκεκριμένη εικονογράφηση από τις Μαύρες Ιδέες, παρατηρούμε την απεικόνιση μίας μορφής που στέκεται πάνω σε μία κολλώδη μάζα. Χωρίς πολλή παρατήρηση καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για τον Ιησού, μεσσία της Χριστιανικής θρησκείας, από τα ρούχα και τα σανδάλια, που αναφέρονται στην εποχή την οποία φέρεται να έζησε, από την κώμη η οποία είναι αυτή με την οποία συνήθως απεικονίζεται

Στις εικόνες που βλέπουμε υπάρχει έντονος ένας κοινωνικός σχολιασμός χωρίς να υπάρχουν στοιχεία λεκτικής επικοινωνίας.

Ξεκινάμε από την πρώτη εικονογράφηση που ανήκει στον André Franquin, διάσημο Βέλγο σκιτσογράφο και σχεδιαστή κόμικς που γεννήθηκε στο Eterbeek του Βελγίου στις 3 Ιανουαρίου του 1924 και έγινε ο πιο σημαντικός σχεδιαστής της γαλλοβελγικής σχολής μέχρι το θάνατό του στις 5 Ιανουαρίου του 1977. Δημιούργησε πολλά σημαντικά έργα, με πιο γνωστά το Gaston Lagaffe, το Marsupilami και το Spirou et Fantasio (μόνο για την χαρακτηριζόμενη ως «χρυσή

Idées Noires - L’ Integrale, André Franquin

108 109

που τη διακατέχουν, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι πάλι, όπως και στην προηγούμενη εικόνα, αν οι από κάτω αντιδράσουν θα πέσουν και οι από πάνω. Εδώ όμως ο Franquin κάνει και άλλο ένα βήμα επιπλέον και τους απεικονίζει να βαδίζουν σε μια τέτοια στάση που δηλώνει τη δειλία, την παραίτηση και την υποταγή τους, ενώ παράλληλα στο πρόσωπό τους αποτυπώνεται η θλίψη, η εξαθλίωση και η ταλαιπωρία τους, σε αντίθεση με τη σιγουριά των από πάνω. Αυτό που καταφέρνει να επιτύχει δηλαδή, είναι να σχολιάσει μία κοινωνική κατάσταση, να μας προβληματίσει με αυτή, να μας αφυπνίσει ως προς τη δύναμη της αντίδρασης και τέλος να μας χλευάσει γιατί παρ’ όλη τη συνειδητοποίηση, παραμένουμε υποταγμένοι λόγω της δειλίας μας.

Βλέπουμε λοιπόν πώς τρεις διαφορετικοί εικαστικοί καλλιτέχνες σχολιάζουν, προβληματίζουν και εμβαθύνουν πάνω στο θέμα των σχέσεων των κοινωνικών τάξεων, ο καθένας από τη δική του πλευρά και σε διαφορετικό επίπεδο.

Κλείνουμε με επιστροφή στον Mordillo, μελετώντας πώς σχολιάζει την έννοια της ελευθερίας μέσα σε τρεις γελοιογραφίες. Στην πρώτη σχολιάζει την κοινωνική ελευθερία και την ελευθερία της προσωπικής έκφρασης. Δείχνοντας την προσωπική έκφραση να αποτελεί κίνδυνο για μια μουντή μοβ κοινωνία με απόλυτη τάξη με αποτέλεσμα να συλλαμβάνεται το σεσημασμένο ως επικίνδυνο άτομο.

Στη δεύτερη με πιο χιουμοριστική διάθεση σχολιάζει την ελευθερία σε σχέση με τους κοινωνικούς θεσμούς (οικογένεια,..) και τις απαιτήσεις των κοινωνικών ρόλων (σύζυγος, πατέρας,..) στις σύγχρονες κοινωνίες. Χρησιμοποιώντας για σύμβολο το άγαλμα της ελευθερίας, δείχνει τον προβληματισμό του ανθρώπου πάνω στον επερχόμενο περιορισμό της ελευθερίας της καθημερινότητάς του.

Στην τρίτη και τελευταία σχολιάζει την προσωπική και ψυχολογική ελευθερία. Μας απεικονίζει ένα φυλακισμένο ο οποίος αναζητά και ζωγραφίζει την ελευθερία την οποία βλέπει μέσα από το παραθυράκι του, αλλά συνεχίζει να τη βλέπει μέσα από τους περιορισμούς του κελιού του, αφού ζωγραφίζει και τις μπάρες του παραθύρου μπροστά. Μετά από αυτήν τη προσπάθεια, ο φυλακισμένος αρκείται σ’ αυτό το αποτέλεσμα αφού έχει πλέον μια στάση ικανοποίησης, ενώ το μόνο που έχει καταφέρει είναι να βάλει την ίδια την ελευθερία πίσω από τις μπάρες.

τον εργοδότη τον οποίο προσπαθούν να ευχαριστήσουν παρ’ όλο που αυτό δεν τους εκφράζει.

Μέσω της αλληγορίας και του συμβολισμού καταφέρνει να αποτυπώσει λοιπόν ο Raimbault τον κοινωνικό του σχολιασμό μέσω πολύχρωμων εικόνων που τονίζουν την ωραιοποιημένη εικόνα που καλύπτει τις κοινωνικές αδικίες.

Με παρόμοιο θέμα ασχολείται και ο Αργεντίνος Guillermo Mordillo ή απλώς Mordillo. Γεννημένος το 1932 στο Μπουένος Άιρες από Ισπανούς γονείς ο Mordillo είναι ένας από τους πιο διάσημους σκιτσογράφους στον κόσμο, με χαρακτηριστικό του έργου του την παντελή έλλειψη λόγου.

Έτσι βλέπουμε στην επόμενη εικόνα, έναν τροχό τον οποίο κινούν κάποιοι κοινοί άνθρωποι χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τρέχοντας όπως κάνουν τα χάμστερ και με την κίνηση αυτή δίνουν κίνηση σε ένα ακριβό αυτοκίνητο που οδηγεί ένας άνθρωπος με ημίψηλο, ο οποίος προφανώς προέρχεται από ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Μας αφήνει δηλαδή να δούμε πώς από τον μόχθο αυτών των ανθρώπων κερδίζει την άνεσή του ο πλούσιος οδηγός, αλλά προχωράει ένα βήμα παραπέρα υπονοώντας τη δύναμη αυτών των ανθρώπων που τη στιγμή που θα αποφασίσουν να σταματήσουν να τρέχουν θα προκαλέσουν και την πτώση και καταστροφή του αμαξιού. Έτσι όχι μόνο σχολιάζει μία κοινωνική κατάσταση αλλά αφυπνίζει παράλληλα τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα ώστε να συνειδητοποιήσουν τη δύναμή τους.

Με την επόμενη εικόνα ξαναγυρνάμε στις Μαύρες Ιδέες του Franquin, όπου ασχολείται κι αυτός με το ίδιο θέμα, αλλά με έναν πολύ πιο σκοτεινό τρόπο. Σχολιάζει λοιπόν και ο Franquin με τη σειρά του τη δομή της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας στην οποία αυτοί που πετυχαίνουν και ανελίσσονται κοινωνικά, είναι αυτοί που πατάνε επί πτωμάτων. Αυτοί που χωρίς ουδεμία υποψία τύψεων πατάνε στα κεφάλια των άλλων για παραμείνουν ψηλά.

Σ’ αυτή την αριστοτεχνική εικονογράφηση η οποία, όπως και οι υπόλοιπες Μαύρες Ιδέες, είναι σχεδιασμένη μόνο με μαύρο μελάνι και έντονες σκιές για να τονίζει την απαισιοδοξία και το μαύρο χιούμορ Opus 1, Mordillo Cartoons Zum Verlieben, Mordillo

1 1 1

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Μέσα από το υπέροχο ταξίδι που κάναμε στον κόσμο της εικαστικής έκφρασης, είδαμε την αξία της επικοινωνίας επισημάναμε τις μορφές της και επικεντρωθήκαμε στην οπτική.

Μέσα σ’ αυτή εντοπίσαμε και αναλύσαμε διάφορα δομικά στοιχεία, ξεκινώντας από το πρόσωπο, το σώμα, το βλέμμα και καταλήγοντας στο χρώμα και την έκφραση των βασικών συναισθημάτων σύμφωνα με τη θεωρία του Ekman.

Στη συνέχεια είδαμε πώς χρησιμοποιώντας όλα τα παραπάνω στοιχεία με κατάλληλο τρόπο μπορούμε να επικοινωνήσουμε σωστά, να διατυπώσουμε σχόλια, να προβληματίσουμε, να αφυπνίσουμε, να χλευάσουμε, να αυτοσαρκαστούμε, και όλα αυτά χωρίς να χρησιμοποιήσουμε ούτε μία λέξη.

Γνωρίζοντας μερικούς εικαστικούς καλλιτέχνες, πειστήκαμε ότι αν κάποιος κατέχει καλά τη χρήση των στοιχείων της οπτικής επικοινωνίας, τότε έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει εικόνες που περιέχουν σκέψεις και συναισθήματα, εικόνες που μπορούν να εμπεριέχουν μια ολόκληρη κοινωνία ή μια ολόκληρη εποχή, εικόνες που διαλέγονται ενεργητικά με το θεατή, εικόνες για τις οποίες οι χίλιες λέξεις είναι πάρα πολύ λίγες τελικά.

1 13

Γιενέ Μπαρτσάι, Ανατομία για καλλιτέχνες, Εκδόσεις ΚίνητροGotlib #1Διαβολομαζέματα, Εκδόσεις ΜαμουθκόμιξNobuhiro Watsuki, Rurouni Kenshin #7, Viz Media EditionsChristian Debarre, Joe Bar Team #1, Editions Vent D’ OuestEnki Bilal, La Foire Aux Immortels, Editions DargaudFrank Miller & Lynn Varley, 300, Εκδόσεις ΜαμουθκόμιξPlayer’s Handbook, Advanced Dungeons & Dragons 2nd Edition, TSR EditionsCharles M Schulz, Peanuts Anniversary Treasury, Ravette Publishing, Sussex 2000Ed Julius Wiedemann, Illustration Now! Taschen, Italy 2005Angus Hyland, Hand to Eye Contemporary Illustration, Laurence King Publishing, London 2003Tom Rockwell, The Best of Norman Rockwell, Courage Books, Philadelphia 1988Sarah Simblet, Anatomy for the Artist, Dorling Kindersley, London 2001

en.wikipedia.org/wiki/Communication, Communication - Wikipedia the free encyclopedia, 08-05-2010en.wikipedia.org/wiki/Nonverbal_communication, Nonverbal Communication - Wikipedia the free encyclopedia, 08-05-2010andrealowe.v2efoliomn.mnscu.edu/Nonverbal, Andrea Lowe: Nonverbal, 08-05-2010andrealowe.v2efoliomn.mnscu.edu/Forms, Andrea Lowe: Forms of Emotions, 08-05-2010www.fractal.org/Bewustzijns-Besturings-Model/Nature-of-emotions.htm, The Nature of Emotions, 08-05-2010en.wikipedia.org/wiki/Paul_Ekman, Paul Ekman - Wikipedia the free encyclopedia, 08-05-2010www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=33&artId=312717&dt=31/01/2010, Τι νιώθει ο σύγχρονος άνθρωπος; - ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-05-2010

Frezzato, The Keepers Of The Maser #1-The2ndMoon, Heavy Metal EditionsGaudelette & Larcenet, Pedro Le Coati #2, Editions DupuisPeyo, La Soupe Aux Schtroumpfs, Editions DupuisRiccardo Crosa, Kira #2, Phoenix EditionsTanaka, Gon #1, Editions CastermanTanaka, Gon #3, Editions CastermanTanaka, Gon #4, Editions CastermanTito Faraci & Silvia Ziche, Infierno, Phoenix EditionsGiorgio Cavazzano, The Art Of Giorgio Cavazzano, Edizioni Lo ScarabeoAndre Franquin, Idees Noires - L’ Integrale, Editions Fluide GlacialEric Raimbault, Les Tempols - Rire Zone, Editions ifrane BDMordillo, Cartoons Zum Verlieben, Editionen Deutscher Taschenbuch VerlagMordillo, Opus 1, Editions GlenatBill Waterson, The Authoritative Calvin And Hobbes, Andrews & McMeel - A Universal Press Syndicate CompanyPtiluc, Rats #5, Editions Les Humanoides AssociesQuino, Mafalda #8, Εκδόσεις ΠαραπέντεΧρήστος Μπουλώτης, «Το κορίτσι που ζήτησε μια βελόνα, μια απλή βελόνα», Εκδόσεις ΠατάκηRene Goscinny & Albert Uderzo Ο Αστερίξ και η επιστροφή των γαλατών, Εκδόσεις ΜαμουθκόμιξΓιώργος Τσούκης, Φανή Ι - Η Φανή στον κόσμο της, Εκδόσεις Γιώργος ΤσούκηςSerena Valentino & FSc, Nightmares & Fairy Tales - Beautiful Beasts, SLG EditionsMulatier - Ricord - Morchoisne, Ces Animaux Qui Nous Gouvernent, Dervish Publications 1000Fourquiemin - Dieter - Voillat, Alban O Sancta Simplicitas!, Editions LeTemeraireRosinsky & Van Hamme, Le Grand Pouvoir Du Chninkel, Editions Casterman

ΒΙΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑcommons.wikimedia.org/wiki/The_Expression_of_the_Emotions_in_Man_and_Animals, The Expression of the Emotions in Man and Animals - Wikimedia Commons, 08-05-2010sashaberdichevskaya.blogspot.com/2009/09/science-arts.html, + DANCE LIKE THERE’S NO TOMORROW: Science & Art, 08-05-2010en.wikipedia.org/wiki/Albert_Uderzo, Albert Uderzo - Wikipedia the free encyclopedia, 08-05-2010www.republique-des-lettres.fr/468-albert-uderzo.php, Albert Uderzo, 08-05-2010fr.wikipedia.org/wiki/Albert_Uderzo, ALbert Uderzo - Wikipédia, 08-05-2010en.wikipedia.org/wiki/Andr%C3%A9_Franquin, André Franquin - Wikipedia the free encyclopedia, 08-05-2010www.mordillo.com, The official Mordillo website - Mordillo.comwww.bouguereau.org, Bouguereau-The complete works, 12-3-2010www.kidswb.com, Kids WB, 12-3-2010www.dccomics.com, DC comics, 12-3-2010www.fanpop.com, Fanpop!, 12-3-2010www.wherethewildthingsare.warnerbros.com, Where The Wild Things Are, 13-3-2010www.thesimpsons.com, The Simpsons, 13-3-2010www.disney.go.com, Disney, 13-3-2010www.popeye.com, Popeye the sailor, 14-3-2010www.bettyboop.com, Betty Boop, 14-3-2010www.spongebob.nick.com, Spongebob Squarepants, 14-3-2010www.kinonotabi.com, Kino No Tabi The Beautiful World, 15-3-2010www.Deathnote.viz.com, Deathnote, 15-3-2010www.rednosestudio.com, Red Nose Studio, 15-3-2010www.pivenworld.com, Piven World, 16-3-2010www.en.wikipedia.org, Wikipedia the free encyclopedia, 17-3-2010