3

3

20102010

Vaspitawe i obrazoVawe

Glavni urednikRadovan Damjanovi}

Odgovorni urednikDr Bo‘idar [ekularac

Redakcija:Radovan Damjanovi} Dr Rajka Glu{ica Dr Ratko \ukanovi}Dr Izedin Krni}Zorica Mini}Dr Bo‘idar [ekularacDr Nata{a \urovi}

Sekretar RedakcijeSmiqana Prelevi}

LektorSlavko K. [}epanovi}

PrevodilacRadoslav Milo{evi}-Atos

KorektorVesna Vujovi}

KoriceSlobodan Vuki}evi}

Kompjuterska obradaMarko Lipovina

Подгорица, 2010

3

Уредништво и администрацијаВАСПИТАЊЕ И ОБРАЗОВАЊЕПодгорица, Римски трг ббтелефон: 020 265-024, 020 405-315, 067 391-391

Први број часописа ,,Васпитање и образовање”, је изашао 1975. године.

Часопис издаје Завод за уџбенике и наставна средства, Подгорица

Претплата се уплаћује на жиро рачун: 510-267-15

Годишња претплата:- за студенте 5.00 €- за појединце 10.00 €- за установе 15.00 €- за иностранство 20.00 €Износ претплате за већи број прималаца од 5 (пет) умањује се за 20%

Излази тромјесечно

Рукописи се не враћају

Тираж 1000

Штампа: „Штампарија Обод” ад Цетиње

e-mail: rаdovan.damjanovic@gov.me ili smiljana.prelevic@gov.me

Glavni urednici:Radivoje [ukovi} (1975-1978); Stevan Kosti} (1979 - 1983);Milo{ Starovlah (1983-1991); Dr Bo`idar [ekularac (1992-1996); Krsto Lekovi} (1997-1998), Dr Pavle Gazivoda (1999-2007) Radovan Damjanovi} (2007, ...)

Odgovorni urednici:Natalija Sokolovi}: (1977-1978), Borivoje ]etkovi} (1979-1998)Dr Bo`idar [ekularac (1999-...)

САДРЖАЈCONTENTS

�

13

3�

29

4�

63

�5

85

93

101

113

С А Д Р Ж А Ј

НАУЧНО-ПРЕГЛЕДНИ РАД

Ненад СУЗИЋОсам кључних компетенција за доживотно учење ................................. Божидар ШЕКУЛАРАЦИсторијске личности у Његошевим дјелима ...........................................

Владимир ОСОЛНИКЖенски ликови у Његошевој поезији ....................................................... Еско КАЛАЧБиоеколошке особине едификатора шумскихекосистема Горњег Ибра ............................................................................

НАСТАВНО-ИСТРАЖИВАЧКИ РАД

Зоран ЛАЛОВИЋПочетно учење логичко-математичких појмова уз помоћ уџбеника математике у школи ...................................

Стеван КОНСТАНТИНОВИЋМерлида КОНСТАНТИНОВИЋ-РАДОМАНУченици црногорске националности у систему основног образовања и васпитања у АП Војводини ...............................

Игор ИВАНОВИЋТеорија Рудолфа Филиповића кроз перспективу црногорског језика .......................................................

Зоран МОМЧИЛОВИЋИнклузија у физичком васпитању ............................................................ Татјана РАДОЈЕВИЋПедагошка комуникација и развијање комуникационих компетенција ученика ..................................................

ИЗ СТРАНОГ ШКОЛСТВА

Горан ТЕРЗИЋНадарени ученици ......................................................................................

Ивица СТАНИЋМаркирање с наставе – сложен социолошки и педагошки феномен .......................................................... 133

8

153

159

193

1�5

203

20�

211

219

21�

Олга МАКСИМОВИЧНеопходна дорада система усавршавања наставногкадра (Превод с руског: Славко Шћепановић) .......................................

AКТУЕЛНО

Раде ДЕЛИБАШИЋУважавање и примјена хуманитарног права у Црној Гори у 19. вијеку ...............................................................

Мирољуб РАЛЕВИЋПроблеми изучавања руског језика у школама Црне Горе ...................

ИЗ ИСТОРИЈЕ ШКОЛСТВА

Анђелка БУЛАТОВИЋОбразовање жене на тлу Црне Горе у 19. вијеку ...................................

ПРИКАЗИ

Катарина ТОДОРОВИЋЗоран Аврамовић и Миља Вујачић: Наставник између теорије и наставне праксе, Институт за педагошкаистраживања, Београд, 2010. ...................................................................

Никола РАИЧЕВИЋНедовић В. и Шеховић С.: Учење и читање у савременојкултури, Учитељски факултет, Београд, 2006. .......................................

Мирјана ПОПОВИЋРатко Р. Божовић: Социологија и спорт, УниверзитетЦрне Горе и Библиотека друштвено-хуманистичкихнаука, Никшић, 2009. ................................................................................. IN MEMORIAM

Др Радивоје Шуковић ................................................................................

Др Ксенија Мирановић ..............................................................................

9

C O N T E N T S

SCIENTIFIC WORK – REVIEWS

Nenad SUZIĆThe Eight Key competences for Lifelong Learning ....................................

Božidar ŠEKULARACHistorical characters in Njegoš’s works ......................................................

Vladimir OSOLNIKCharacters of women in Njegoš’s poetry .....................................................

Esko KALAČBiological characteristics of edificators of Forest Ecosystem of the Upper Ibar ........................................................

SCIENTIFIC - RESEARCH WORK

Zoran LALOVIĆInitial learning of logico-mathematical notions through mathematics textbook in school ........................................

Stevan KONSTANTINOVIĆMerlida KONSTANTINOVIĆ-RADOMAN– Students of Montenegrin nationality in the system of Primary education in the Autonomous Province of Vojvodina ..............

Igor IVANOVIĆThe Theory of Rudolf Filipović through the perspective of the Montenegrin Language ............................................

Zoran MOMČILOVIĆThe Inclusion in Physical Education ...........................................................

Tatjana RADOJEVIĆThe pedagogical communication and students’ communicative competencies development ..........................

FROM EDUCATION ABROAD

Goran TERZIĆGifted students ..........................................................................................................................................................................................

Ivica STANIĆStudents’ absenteeism – a complex social and pedagogical phenomenon ....

13

3�

29

4�

63

�5

85

93

101

113

133

10

Olga MAKSIMOVIČUrgent need for the improvement of professional development of teaching staff (Translation from Russian: Slavko Šćepanović) ............................

ACTUAL

Rade DELIBAŠIĆHuman Rights’ position and their implementation in Montenegro in 19th Century ..........................................

Miroljub RALEVIĆProblems of Learning Russian language in the schools of Montenegro .....

FROM THE HISTORY OF EDUCATION

Anđelka BULATOVIĆEducation of Women in Montenegro in 19th Century .................................

REVIEWS

Katarina TODOROVIĆZoran Avramović and Milja Vujačić: Teacher between theory and teaching practice, Institute for Pedagogical Research, Belgrade, 2010 ......

Nikola RAIČEVIĆNedović V. and Šehović S.: Learning and Reading in Contemporary Culture, Teachers’ Faculty, Belgrade, 2006. ..................

Mirjana POPOVIĆRatko P. Božović: Sociology and Sport, University of Montenegro and the Library of socio-humanitarian sciences, Nikšić, 2009. .................

IN MEMORIAM

Dr Radivoje Šuković ...................................................................................

Dr Ksenija Miranović ..................................................................................

153

159

193

1�5

203

20�

211

219

21�

НАУЧНО - ПРЕГЛЕДНИ РАД

13

Nenad SUZI�

OSAM KLJUČNIH KOMPETENCIJA

ZA DOŽIVOTNO UČENJE

Rezime: Ovaj rad je posvećen analizi i primjeni modela Osam ključnih kompe-tencija koji je Evropski parlament usvojio 2006. godine (European Parliament, 2006; vidi kod: Gordon i saradnici 2009, str. 10). Radi se o sljedećim kompetencijama: 1) komunikacija/pismenost na maternjem jeziku, 2) komunikacija na stranim jezicima, 3) kompetencije u matematici, prirodnim naukama i tehnologiji, 4) digitalne kompetenci-je, 5) učenje kako učiti, 6) socijalne i građanske kompetencije, 7) samoinicijativnost i preduzetničke kompetencije i 8) kulturna osviještenost i kulturno izražavanje (ibidem, str. 10). Autor prvo prilazi kritičkoj analizi ovog modela, a potom razrješava neke dileme i nudi konkretna rješenja, odnosno modele za kompleksnije sagledavanje, mjerenje i razvi-janje ovih kompetencija. Sve to otvara vrata za mjerenje efikasnosti nastavnih ili školskih programa na razvijanju osam ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje.

Ključne riječi: osam ključnih kompetencija, cjeloživotno učenje, kompetencije za XXI vijek, učenje učenja

Uvod

Treba razlikovati pojam kompetencija (competence) od kompetentnosti (competency) a isto tako kompetenciju od kompeticije (competition). Ovdje nije nužno semantički i morfološki baviti se tim pojmovima, jer je to u lit-eraturi poznato, ali je potrebno povući osnovne crte razlikovanja među nji-ma. Kompetentnost podrazumijeva ponašanje, odnosno preovlađujući način ponašanja, za razliku od kompetencije koju našire možemo definisati kao sp-sobnost na djelu. Kompeticija popdrazumijeva takmičenje, prestiž, socijalno poređenje, a kao posljedicu najčešće ima surevnjivost i netoleranciju (Suzić, 2005, str. 357). U odnosu na pojam sposobnost, kompetenciju treba shvatiti

1 Prof. dr Nenad Suzić je redovni profesor na Filozofskom fakultetu u BanjojNenad Suzić je redovni profesor na Filozofskom fakultetu u Banjoj Luci

14

kao ostvarenu, ili sposobnost koja se prepoznaje na datoj aktivnosti. Na prim-jer, neko može da ima sposobnost da vozi bicikl, ali ako nije naučio voziti bicikl, tada nije kompetentan za tu aktivnost, iako je sposoban za to.

Evropa se već decenijama bavi kompetencijama: izvođenjem, definisan-jem i kurikularnim podsticanjem kompetencija potrebnih modernom Evro-pljaninu kao građaninu Evrope i svijeta. Model Osam ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje koji je usvojio Evropski parlament (European Parlia-ment, 2006) nije najsavršeniji i vjerovatno su ga evropski parlametarci usvojili svjesni da on podrazumijeva doradu i niz vrlo suptilnih aspekata kurikularnog poučavanja i učenja. Logično je pretpostaviti da se ovakav model preporučuje svim evropskim zemljama prvenstveno zato što bi proces demokratske raz-rade i definisanja ovih kompetencija trajao beskonačno dugo, a to bi uned-ogled odgađalo zajedničku akciju evropskih zemalja na ovom planu. To je razlog da sam ovdje krenuo od kritičke opservacije tog modela.

Kritički osvrt na model Osam kompetencija za doživotno učenje

Postoji nekoliko zaista ozbiljnih zamjerki modelu Osam kompetencija za doživotno učenje. To su, prvenstveno, sljedeće primjedbe: 1) kompeten-cije su nekompletne, 2) izvedene su po kurikularnom aspektu, 3) neadekvatna definisanost kompetencija (digitalne kompetencije), 4) zapostavljene su emo-cionalne kompetencije, 5) zapostavljena je kreativnost i 6) moralno i estetsko vaspitanje nisu zahvaćeni uopšte. Svaku od ovih zamjerki ovdje ću podrob-nije obrazložiti.

Model Osam kompetencija za doživotno učenje zasnovan je na nekom-pletnim pojmovnim određenjima pojedinih kompetencija. Na primjer, jezičke kompetencije su svedene prvenstveno na komuniciranje. Konkretno, kompe-tencija definisana kao „komuniciranje na stranim jezicima“ je nekompletna, jer jezik se ne sastoji samo u komuniciranju, važan je i doživljaj jezika i djela pisanih na određenom jeziku, važno je i stvaralaštvo, poznavanje istorije kao i niz drugih aspekata poznavanja i korištenja jezika. Osim toga, neprirodno je da se pored maternjeg, kao posebna kompetencija odvaja komuniciranje na stranim jezicima. Jezičko-lingvističke sposobnosti su, po Hauardu Gard-neru, jedna od sedam područja ljudskih sposobnosti (Gardner, 1983) i bilo bi logično izvesti kompetenciju iz ove sposobnosti – ako se držimo defnicije da je kompetencija sposobnost na djelu.

Sve kompetencije u modelu Osam kompetencija za doživotno učenje izvedene su na osnovu dosadašnjih nastavnih planova i programa. Ovo nije urađeno sistematski, opservacijom i poređenjem sadržaja raznih nacionalnih programa, nego spontano. Naime, kada pregledamo svih „osam ključnih kom-petencija“, vidjećemo da su to, manje-više, odrazi realizacije nastavnih plano-va i programa u školama. I ovdje je uočljiva nedosljednost. Naime, nedostaju

15

likovna i muzička kultura, sport i niz drugih aspekata kompetencija potreb-nih za slobodan život čovjeka u XXI vijeku. Konkretno, prve dvije kompe-tencije o jeziku izvedene su iz nastave gdje se uče maternji i strani jezici. I dalje se slijedi ova inercija: kompetencije u matematici, prirodnim naukama i tehnologiji – uče se u matematici i nizu nastavnih predmeta iz prirodnih nauka, digitalne kompetencije – djeca uče kao informatiku, socijalne i gra-đanske kompetencije – uče se u sociologiji kao nastavnom predmetu i de-mokratiji kao drugom nastavnom predmetu. Ovaj kurikularni okvir pokazao se preuskim i ograničavajućim tokom dvadesetog vijeka, tako da bi za stvarne kompetencije bilo potrebno razviti nove sadržaje i nove dimenzije aplikacije pojedinih nacionalnih kurikuluma. Ovdje bi bilo poželjno sugerisati i stim-ulisati različitost kako bi nacije, po Bolonjskom modelu, učile na principu „jedinstva različitosti“ (Magna Charta Universitatum, 1988), odnosno, učile jedna od druge.

Neke kompetencije su potpuno neadekvatno imenovane ili definisane. Takav primjer je sa „digitalnim“ kompetencijama. Digit u korijenu znači cifra ili znak. Mnogo bolji naziv za ove kompetencije je „informatička pismenost“, jer svođenje na znak, na „ima-nema struje“ ne može biti kompetencija.

Zapostavljene su emocionalne kompetencije. Pregledom popisa „Osam ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje“ (Gordon i saradnici 2009, str. 10), lako ćemo uočiti da ni jedna od tih osam nije emocionalna, da nema tu važnu dimenziju bitnu za motivaciju i cjeloživotno učenje. Stenli Grinšpan, poznati američki profesor, ističe da su emocije generator naše kognicije (Greenspan, & Benderly, 1997). Kako ćemo razvijati cjeložiovotno učenje ako to učenje ne zasnujemo na pozitivnim emocijama? Poznato je da čovjek istra-java na onome što voli, na aktivnostima u kojima uživa i koje ga ispunjavaju. Ako želimo da učenje postane cjeloživotno, moramo od malih nogu, tokom školovanja, razvijati pozitivne emocije i stavove o učenju, o usavršavanju i samousavršavanju, a to je u modelu Osam kompetencija za doživotno učenje zapostavljeno.

U modelu Osam kompetencija za cjeloživotno učenje zapostavljena je kreativnost. Već danas je kreativnost cijenjena i nagrađena aktivnost, a u budućnosti će ona biti sve značajnija komponenta sreće pojedinca. Kreativnost se ne mora odnositi samo na izmišljanje novih rješenja, nego se može i kreativ-no učiti, kreativno raditi na gradivu ili na rješavanju problema. Na primjer, djeca mogu izvoditi novi scenario za obradu „Crvenkapice i vuka“, mogu kreirati vlastite male projekte i slično.

Moralno i estetsko vaspitanje nisu uopšte zahvaćeni u modelu Osam kompetencija za doživotno učenje. Ovdje je, očigledno, prevladao zapadni pragmatizam, koji je Donald Hirš, poznati profesor sa Virdžinija univer-ziteta, kritikovao kao „profesionalni separatizam“ i „antiintelektualizam“ (Hirsch, 1996). Naime, poznato je da su tokom dvadesetog vijeka na Zapadu

16

preovlađivali modeli školskog učenja za usku profesiju – idiotizam profesije. Ovaj uski profesionalizam je ostavljao milione ljudi nepismenim za svijet oko njih, za odnose na planeti i u društvu. Ovo je odgovaralo vlasnicima kapitala, jer su im dobrodošli radnici robovi koji znaju raditi svoju profesiju i ne po-stavljaju previše pitanja. Pokazalo se da ovo ne vodi ka cjeloživotnom učenju i samoostvarenju čovjeka.

Kako razriješiti slabosti modela Osam kompetencija za doživotno učenje?

Da bih pomogao razrješenju slabosti modela Osam kompetencija za doživotno učenje, ovdje sam izveo četiri modela kao četiri dopune nedostajućih kompetencija. Ove modele sam prikazao u Tabeli 1, a svaki od njih služi da dopuni one kompetencije koje model Osam kompetencija za doživotno učenje nema. Primjena tih modela podrazumijevaju dalju programsku razradu u Nas-tavnim planovima i programima, ali i stručno usavršavanje i osposobljavanje nastavnika. Ovdje ću, prvo, tabelarno prikazati koji model razrješava slabosti modela Osam kompetencija za doživotno učenje, a potom svaki pojedinačno objasniti.

Tabela 1: Kako razriješiti slabosti modela Osam kompetencija za doživotno učenje

Slabosti modela Osam ključnih kompetencija za doživotno učenje

Modeli koji razrješavaju slabosti modela Osam ključnih

kompetencija za doživotno učenje

1) Kompetencije su nekompletne Model 1

2) Izvedene su po kurikularnom aspektu Model 2

3) Neadekvatna definisanost kompetencija (digitalne kompetencije)

Model 2Model 4

4) Zapostavljene su emocionalne kompetencije Model 1Model 2

5) Zapostavljena je kreativnost Model 2

6) Moralno i estetsko vaspitanje nisu zahvaćeni uopšte Model 4

1�

Kako modeli 1–4 razrješavaju nedostatke baznog modela Osam ključnih kompetencija za doživotno učenje? Svako od tih rješenja ovdje ću kratko opi-sati, kako bih ukazao na suštinsko razrješenje problema.

Nekompletnost kompetencija razrješava Model 1, jer ukršta svojstva učenika, (kognicija, emocije, socijalne i radno akcione karakteristike) sa sva-kom od osam ključnih kompetencija za doživotno učenje. Ako ove karakter-istike učenika uzmemo kao osnov definisanja, imaćemo kompletnije i sveo-buhvatnije definicije kompetencija.

Kurikularni aspekt izvođenja kompetencija svodi kompetencije za XXI vijek u okvir nastavnih predmeta, što se tokom dvadesetog vijeka pokazalo nedostatnim. Model 2 nudi sveobuhvatan i cjelovit aspekt realizacije ovih kompetencija i decidno pokazuje potrebne aktivnosti učenika i nastavnika kako bi se kurikularni aspekt proširio i učinio propulzivnim za razvijanje kompetencija za doživotno učenje.

Neadekvatna definisanost kompetencija razriješena je Modelom 2 i Modelom 4. U oba ova modela imamo ugrađene potrebe i svojstva učenika, tako da su tu zastupljena sva područja vaspitanja: umno, moralno, estetsko, fizičko i radno. Osim toga, ovi modeli donose novo područje: emocional-no vaspitanje, što kompletira vaspitne uticaje potrebne za razvijanje kompe-tencija za cjeloživotno učenje.

Zapostavljene su emocionalne kompetencije u modelu Osam ključnih kompetencija za doživotno učenje. Model 1 i Model 2 jasno definišu sedam područja ovih kompetencija, a ukrštenjem sa osam ključnih kompetencija, dobićemo cjelovito prožimanje emocionalnih sa osam kompetencija za cjeloživotno učenje.

Zapostavljena je kreativnost u modelu Osam ključnih kompetencija za doživotno učenje, a Model 2 jasno daje komponente kreativnosti učenika u svim aspektima kompetencija, u svim područjima razvijanja ovih kompeten-cija.

Moralno i estetsko vaspitanje nisu uopšte zahvaćeni u modelu Osam ključnih kompetencija za doživotno učenje, a Model 4 jasno prožima moralnu i estetsku dimenziju kroz sve ove kompetencije. U maternjem ili stranom jezi-ku, u matematici ili prirodnim naukama, dakle u svim nastavnim predmetima, moguće je posredovati moralnu i estetsku dimenziju vaspitanja i obrazovanja. To nudi Model 4, prožimajući Osam ključnih kompetencija za doživotno učenje sa ostalim komponentama razvoja ličnosti.

Mjerljivi ishodi nastavnog rada na ključnim kompetencijama:Prikaz četiri modela

U tradicionalnoj nastavi dvadesetog vijeka mjerena je prvenstveno us-vojenost činjenica i reproduktivno znanje učenika. Ako ostanemo na kuriku-larnom pristupu, ponovo ćemo se bazirati na mjerenju usvojenosti i reproduk-

18

ciji činjenica, što ne može razviti ključne kompetencije za cjeloživotno učenje. Ovdje sam razvio četiri modela koji jasno definišu mjerljive ishode nastavnoh rada na razvijanju kompetencija za cjeloživotno učenje. Svaki od tih modela u daljem tekstu ću detaljnije prikazati i ukazati na mjerljive ishode koji iz njih proizilaze.

Model 1: Ključne kompetencije za doživotno učenje

Kompetencije: Kurikularni aspekt

Kompetencije sa aspekta razvoja ličnosti učenika

Kognitivne ZNANJE

Radno-akcione

VJEŠTINE

Emocio-nalne

STAVOVI

Socijalne GREGARNI

MOTIVI

1. Komunikacija/pisme-nost na maternjem jeziku

2. Komunikacija na stranim jezicima

3. Kompetencije u matematici, prirodnim naukama i tehnologiji

4. Digitalne kompetencije

5. Učenje kako učiti

6. Socijalne i građanske kompetencije

7. Samoinicijativnost i preduzetničke kompetencije

8. Kulturna osviještenost i kulturno izražavanje

Model 1 ukršta Osam ključnih kompetencija za doživotno učenje sa četiri aspekta razvoja ličnosti učenika. Šta tu možemo mjeriti i kako? Uzmimo za primjer kompetenciju koja se zove Komunikacija na stranim jezicima. Ovu kompetenciju kao znanje ili poznavanje jezika, ali i kao vještinu korištenja jezika, u emocionalnoj sferi prepoznajemo kao ugodu ili osjećaj zadovoljstva što osoba zna jezik, što ga može koristiti, a u socijalnoj sferi što će se osjećati kao građanin Evrope i svijeta, ako dobro poznaje engleski ili drugi svjetski jezik.

19

Model 2: Mjerljivi ishodi razvijanja ključnih kompetencija u nastavnom dizajnu

Kompetencije:Ličnost učenika Šta radi nastavnik? Šta radi učenik?

ZNANJEKognitivne kompetencije

1. Posreduje informacije, ukazuje na bitno.

2. Ističe bitna pitanja u gradivu, podstiče kogniciju učenika.

3. Razjašnjava materiju i probleme.

4. Servisira efikasno pamćenje gradiva, ukazuje na ono što je nužno zapamtiti.

5. Instruiše učenike o tome kako rukovati informacijama: kako pronaći, koristiti i uskladištiti ključne informacije

6. Podstiče konvergentnu i divergentnu produkciju: fabrikovanje novih ideja, rješenja i produkata.

7. Evaluira i uvodi učenike u evaluaciju efikasnosti učenja i koristi od učenja.

1. Dekodira informacije, izdvaja bitno od nebitnog.

2. Postavlja pitanja o gradivu kao i o vlastitoj kogniciji.

3. Trudi se da razumije materiju i probleme.

4. Pamti, odabira informacije koje je nužno zapamtiti.

5. Rukuje informacijama: pronalazi koristi i skladišti najbitnije informacije.

6. Divergentno i konver-gentno izvode nove ideje, rješenja i produkte.

7. Sami i zajedno sa nastavnikom vrednuju efikasnost i korist učenja.

20

VJEŠTINERadno-akcione kompetencije

1. Posreduje sadržaje bitne za struku i profesionalnost.

2. Podstiče razvoj opšteinformatičke i komunikacijske pismenosti učenika, stimuliše korištenje engleskog i drugih jezika.

3. Primjenjje nastavne modele koji jačaju savjesnost učenika i preuzimanje odgovornosti.

4. Podstiče i nagrađuje perzistenciju učenika, izvodi sa njima ciljeve i savlađuje prepreke.

5. Koristi motivaciju postignuća u nastavi (bodovanje postignuća), sa učenicima izvodi standarde kvaliteta.

6. Razvija menadžerske vještine učenika, podstiče inicijativu.

7. Radi optimistički, podstiče optimizam, unutrašnju motivaciju i volju za rad učenika.

1. Savlađuje vještine potrebne za struku, uči profesionalnost.

2. Radi na računaru, savlađuje literaturu i informatičke izvore, komunicira na engleskom ili nekom drugom stranom jeziku.

3. Radi na projektima, donosi odluke, radi prezentacije i preuzima odgovornost.

4. Izvode ciljeve učenja, istrajavaju na zadacima i uče da savlađuju prepreke.

5. Boduju postignuće, ocjenjuju vlastiti rad, izvode i ostvaruju standarde kvaliteta, analiziraju učinke.

6. Preduzimaju inicijativu, dijele radne uloge, organizuju vlastiti rad i učenje.

7. Svoj optimizam povezuju sa učenjem i školskim uspjehom, motivisano i s voljom rade na školskom gradivu.

21

Kompetencije:Ličnost učenika Šta radi nastavnik? Šta radi učenik?

STAVOVIEmocionalne kompetencije

1. Obučava učenike kako da prepoznaju svoje i tuđe emocije.

2. Upućuje učenike u način prepoznavanja vlastitih moći i limita, jača samopouzdanje učenika.

3. Provodi vježbe samokontrole, uvodi učenike u kontrolu ometajućih emocija i impulsa.

4. U nastavi koristi i podstiče empatiju i altruizam učenika.

5. Razvija stavove učenika o istinoljubivosti, časti i integritetu.

6. Podstiče i nagrađuje adaptabilnost i fleksibilnost u prihvata-nju promjena.

7. Iznosi nove činjenice i ideje, koristi „kontrastitanje“, „obrni-okreni“ i druge tehnike koje podstiču inovativnost učenika.

1. Uče prepoznati emocije i zauzeti stav o datoj emociji.

2. Prepoznaju vlastite moći i limite, uče da koriste ono u čemu su najbolji, jačaju samopouzdanje u radu.

3. Vjažbaju samokontrolu, kontrolišu ometajuće emocije i impulse.

4. Pomažu vršnjacima, ampatično i altruistički sarađuju.

5. U interakciji koriste istinoljubivost, nagrađuju integritet i čast svakog pojedinca.

6. Zauzimaju fleksibilne stavove, prihvataju argumente i promjene.

7. Tragaju za novim idejama i informacijama, postavljaju pitanja u nastavi, iznose svoje ideje, tragaju za udaljenim rješenjima.

22

GREGARNI MOTIVISocijalne kompetencije

1. Koristi interakciju i koedukaciju, uvodi učenike u prepoznavanje i tumačenje odnosa u grupi.

2. Obučava učenike kako da zajednički izvode ciljeve, kako da sarađuju na ostvarivanju zajedničkih ciljeva.

3. Primjenjuje nastavne modele u kojima su učenici u ulozi vođe i vođenog, u kojima sami dijele uloge i uče timske sposobnosti.

4. Komunicira sa učenicima nenasilno, obučava ih za nenasilnu komunikaciju, da šalju jasne i uvjerljive poruke.

5. Podržava učenike i uči ih kako da pruže podršku drugima, koristi modele koji u nastavi jačaju „servilnu orijentaciju“ učenika.

6. Podstiče toleranciju prema drugim vjerama i nacijama, stimuliše uvažavanje različito-sti, toleranciju i demokratiju.

7. Podstiče pozitivan osjećaj pripadnosti naciji i civilizaciji.

1. Interaktivno i kooperativno uče, prepoznaju i tumače odnose unutar grupe.

2. Zajednički izvode ciljeve i rade na ostvarivanju tih ciljeva, uče kako da usaglase svoje sa ciljevima grupe.

3. Rade timski, smjenjuju se u ulogama vođe i vođenog, jedni druge uvjeravaju, međusobno dijele uloge i radne obaveze.

4. Vježbaju nenasilnu komuni-kaciju, šalju uvjerljive poruke, komuniciraju „oči-u-oči“.

5. Učenici se međusobno podržavaju i pomažu, servisiraju potrebe vršnjaka.

6. Uče o drugim vjerama i nacijama, podržavaju i pomažu djecu druge vjera i nacije, uče demokratiju.

7. Uče o nacionalnom identitetu, o pozitivnoj istoriji civilizacije.

Model 2 pokazuje šta treba da rade nastavnik i učenik u nastavi kako

bi se podržao optimalan razvoj ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje.

23

Na osnovu ovog modela jednostavno je sačiniti dva instrumenta za opser-vaciju ponašanja nastavnika i učenika u nastavi, primijeniti ove instrumente na određenom reprezentativnom uzorku časova i zaključiti koliko naše škole djeluju na podsticanju razvoja ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje. Isto tako, moguće je sačiniti adekvatne upitnike kojima ćemo sa po 28 pitanja saznati od učenika i nastavnika kako se jedni i drugi ponašaju u odnosu na razvijanje ovih kompetencija u nastavi. Ovaj model je kreiran na osnovu teo-retske razrade 28 kompetencija za XXI vijek (Suzić, 2005, str. 70).

Model 3: Ključne kompetencije u kontekstu Blumove kognitivne tak-sonomije

Blu

mov

a ta

kson

omija

Kog

nitiv

ni p

roce

s

Osam ključnih kompetencija po Evropskom parlamentu

Kom

unik

acija

/pis

men

ost n

a m

ater

njem

jezi

ku

Kom

unik

acija

na

stra

nim

je

zici

ma

Kom

pete

ncije

u m

atem

atic

i, pr

irodn

im n

auka

ma

i teh

nolo

giji

Dig

italn

e ko

mpe

tenc

ije

Uče

nje

kako

uči

ti

Soci

jaln

e i g

rađa

nske

ko

mpe

tenc

ije

Sam

oini

cija

tivno

st i

pred

u-ze

tnič

ke k

ompe

tenc

ije

Kul

turn

a os

vije

šten

opst

i ku

lturn

o iz

raža

vanj

ePamćenje:– zapamti,– napiši,– nabroj,– imenuj,– definiši,– navedi. • m

emor

isan

je,

• pre

pozn

avan

je

Shvatanje:– računaj,– opiši,– procijeni,– objasni,– inter-

pretiraj. • int

erpr

etac

ija,

• por

eđen

je

24

Primjena:– sakupi,– ilustruj,– organizuj,– riješi,– primijeni,– koristi. • k

oriš

tenj

e,

• upo

treba

Analiza:– rastavi,– poredaj,– pojasni,– nacrtaj,– suprotsta-

vi,– analiziraj. •

logi

čko

suđe

nje,

• im

agin

acija

Sinteza:– aranžiraj,– izgradi,– kombinuj,– kreiraj,– pronađi,

modifikuj,– sastavi. •

inte

gris

anje

,• u

očav

anje

bitn

og

Evaluacija:– kritikuj,– stepenuj,– sudi,– vrednuj,

zaključi, – ocijeni. • k

ritič

ko su

đenj

e,• v

redn

ovan

je

Model 3 izveden je uz korištenje razrade Blumove taksonomije koju

je sačinio naš poznati profesor Petar Stojaković (2000, str. 221). Radi se o šest nivoa aktiviranja kognicije učenika u nastavi, od pamćenja kao najnižeg, preko shvatanja, primjene, analize i sinteze do evaluacije, kao najvišeg nivoa aktiviranja kognicije učenika.

Kako iskoristiti Model 3 za mjerenje efikasnosti primjene modela raz-vijanja ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje? Svaki kognitivni nivo razrađen je u glagolima koji prikazuju aktivnost učenika u nastavi, a pored tih glagola dati su vertikalni ispisi kognitivnih procesa koji ih prate. Sada je vrlo jednostavno sačiniti protokol za opservaciju nastave i bilježenje aktivnosti

25

učenika tokom nastave, iz frekvencija ovih aktivnosti možemo vidjeti koji su kognitivni procesi aktivirani, a iz tih procesa na kom nivou je nastava, na najnižem, na nekom od sljedećih ili na najvišem. Ako konstatujemo da u nas-tavi dominira memorisanje i reprodukcija, jasno ćemo znati da to nisu procesi koji bi razvijali ključne kompetencije za doživotno učenje, nego su to procesi koji razvijaju pokornost i poslušnost kao robovska svojstva.

Ovaj model možemo koristiti i za pripremanje nastave, odnosno za usavršavanje nastavnika. Naime, moguće je uraditi sistem vježbi u kojima će nastavnici prepoznati šest nivoa Blumove taksonomije, a potom će u svome radu registraovati koji nivo na njihovim časovima dominira, kako bi mogli stimulisati više kognitivne nivoe i tako podsticati razvijanje ključnih kompe-tencija za cjeloživotno učenje.

Model 4: Kompleksna primjena Osam ključnih kompetencija

Model 4 integriše moralnu i estetsku dimenziju vaspitanja u komplek-snoj primjeni modela Osam ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje. Ovdje je moguće razraditi instrumente za mjerenje svih dimenzija, a poseb-no moralne i estetske, primjene modela ključnih kompetencija. Konkretno, moguće je testirati kojim sredstvima nastavnik stranog jezika podstiče moral-no i estetsko vaspitanje učenika, kako razvija moralna uvjerenja, osjećanja i kako posreduje moralno djelovanje učenika. Na primjer, u razredu je moguće proglasiti učenika nedjelje po tome šta je učinio kao dobro djelo za svoje vršnjake ili u sredini u kojoj živi. Isto tako, možemo proglasiti najboljeg učenika u ostvarivanju kompetencija za cjeloživotno učenje.

Zaključak

Ovaj rad je posvećen modelu Osam ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje koji je razvio i usvojio Evropski parlament 2006. godine. Uobičajeno

Dimenzije: Ishodi u enja: Kompetencije kao

karakteristike u enika: ZNANJE Kognitivne kompetencije VJEŠTINE Radno-akcione kompetencije STAVOVI Emocionalne kompetencije GREGARNI MOTIVI Socijalne kompetencije

1) Moralno vaspitanje

2) Kompetencije: Kurikularni aspekt (Ovdje se podrazumijeva primjena nastavnog plana i programa za osam klju nih kompetencija.)

3) Estetsko vaspitanje

K

ompe

tenc

ije z

a cj

elož

ivot

no

uen

je

26

je da se mi na Balkanu ponašamo tako kao da sve što dolazi iz Evrope ima najvišu vrijednost i skloni smo da tim inicijativama prilazimo nekritički i fetiški. Ovome doprinosi i inicijativa Evropskog parlamenta (European Par-liament, 2006) da se taj model ne mijenja, nego da se ide na njegovu primjenu, mada je i ovaj Parlament ostavio mogućnost dorade i kreativne aplikacije. Razumljiva je ova inicijativa Evropskog parlamenta iz jednostavnog razloga: moguće je da bi se i ovaj model „razvodnio“ u širokim nagađanjima i dora-dama u svakoj pojedinačnoj izvedbi. To je razlog da sam ovdje kao centralno i „nepromjenljivo“ polazište uzeo Osam ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje. Tom modelu, ipak, nisam prišao nekritički, nego sam dao niz konkret-nih razrada i dopuna koje bi ga učinile mnogo aplikativnijim i efikasnijim u primjeni.

Posebna vrijednost ovog teksta je u njegovoj aplikativnosti na nastavu i u njegovoj mogućnosti primjene u sferi mjerenja ili istraživanja efikasnosti modela Osam ključnih kompetencija za cjeloživotno učenje. Uvjeren sam da bi evropski parlamentarci, da su imali ovaj tekst 2006. godine, prije nego što su usvojili „Preporuke za razvijanje kompetencija za cjeloživotno učenje“, ponešto u tom tekstu mijenjali. Prošle su dvije godine, a ovaj model je, ipak, dobrodošao, jer praksa bez njega – kakva je danas, i sa njim – kakvu možemo pretpostaviti, imaju dvije kvalitetno različite dimenzije, a pritom nije sporno da se opredjeljujemo za ovu drugu praksu. Možda je i najbolje da početni model bude oslonjen na kurikularnu praksu kakvu već poznajemo kao domi-nantnu širom svijeta tokom dvadesetog vijeka.

Literatura

European Parliament (2006). Recommendations of the European Par-liament and of the Council of 18 December 2006 on Key Competences for Lifelong Learning. Official Journal of the European Union, 2006/962/EC.

Gardner, H. (1983). Frames of mind: The theory of multiple intelligenc-es. New York: Basic Books.

Gordon, J., Halasz, G., Krawcszyk, M., Leney, T., Michel, A., Pepper, D., Putkiewicz, E., & Wiśniewski, J. (2009). Kay competences in Europe: Opening doors for lifelong learners across the school curriculum and teacher education. Warsaw: CASE Network Reports No. 87.

Greenspan, S. I., and Benderly, B. L. (1997). The growth of the mind and the endangered origins of intelligence. Reading, Massachusetts: Perseus Books.

Hirsch, Jr., E. D. (1996). The schools we need and why we don’t have them. New York: Doubleday.

Magna Charta Universitatum (1988). Bologna: Alma Mater Studiorum Saecularia Nona.

2�

Стојаковић, П. (2000). Даровитост и креативност. Српско Сарајево: Завод за уџбенике и наставна средства Републике Српске.

Suzić, N. (2005). Pedagogija za XXI vijek. Banja Luka: TT-Centar.

NENAD SUZIĆ

THE EIGHT KEY COMPETENCESFOR LIFELONG LEARNING

Abstract: This paper is focused on analysis and implementation of the eight key competences that the European Parliament adopted in 2006 (European Parliament, 2006; see: Gordon and team of authors 2009, page 10). Those competences are: 1) Communi-cation in the mother tongue, 2) Communication in foreign languages, 3) Mathematical competences and basic competences in science and technology, 4) Digital competence, 5) Learning to learn, 6) Social and civic competences, 7) Sense of initiative and entrepre-neurship, 8) Cultural awareness and expression (ibidem, page 10). Authors begins with the critical analysis of this model and then clarifies some dilemma and offer concrete solutions, i.e. models for better understanding, measuring and developing of such com-petences. All these opens the door for measuring effectiveness of teachers and curricula aimed at developing the 8 key competences for life-long learning.

Key words: eight key competences, life-long learning, competences for 21st cen-tury, learning to learn

29

Božidar ŠEKULARAC�

ISTORIJSKE LIČNOSTI U NJEGOŠEVIM DJELIMA

Njegoševa genijalnost se ne ogleda samo u savršenosti njegovog pjesničkog izraza i dubini filozofskih misli, već i po istoričnosti njegovih kazivanja i poznavanju istorijskih ličnosti, kako savremenika, tako i onih iz davnih vremena.

U korpus istorijskih ličnosti, kod Njegoša, treba svrstati i one iz narodnih pjesama koje je on sakupio i napečatao. On sam, u predisloviju kaže: „Za crno-gorske pjesne može se reći da se u njima sadržava istorija ovoga naroda, koji nikakve žrtve nije poštedio, samo da sačuva svoju svobodu. Istina da poezija na nekim mjestima ponešto uveličava podvige Crnogoraca; no na mnogima i važnijima drži se strogo točnosti“. Posebno naglašava one o bojevima poslije 1702. godine. Njegoš je posebno pratio srpskog kneza Karađorđa, divio se njegovim uspjesima, a „pjesme o besmrtnim podvizima knjaza i izbavitelja Srbije Karađorđa i njegovijeh hrabrijeh vojvodah prepisane su iz pjesmarice već pečatane“.2

Zanimljivo da vladika konstatuje da od 1510 – 1702. godine od “svi-jeh crnogorskijeh bojevah koji su se u ove dvije stotine godina događali ni-kakve pjesme nemamo koja bi od tijeh bojevah nama što opjevala“.3 Dakle, on ođe jasno ograničava vremenski prostor od 200 godina, tj. od Crnojevića do Petrovića, iako to izričito ne naglašava. Drugim riječima, od nestanka crnogorske države do novih početaka pod rukovodstvom mudrog vladike Danila, rodonačelnika nove crnogorske dinstije. Ođe se postavlja pitanje zašto 1510. godina? Odgovora nema, ali se ona može vezati za ime najpoznatijeg Crnojevića – Đurđa, čiji kraj još uvijek izaziva brojne dileme i znatiželju.

1 Prof. dr Božidar Šekularac, profesor Univerziteta Crne Gore2 P. P. Njegoš, Ogledalo srpsko, Beograd 1967, 11.3 Isto, 479.

30

Kada je riječ o narodnim pjesmama koje je Njegoš sakupio i objavio, mada ih nije sam pisao, vrijedno je spomenuti njegove komentare na brojne istorijske ličnosti crnogorske istorije, među kojima se ističu: vladika Dani-lo, Vuk Mićunović, vitez Vuk Mandušić, Murat Jelić, Miloš Vukotić, Vuk Tomanović , otac Nikca od Rovina, Nikac od Rovina, Šćepan Mali, Ivan-beg, njegovi sinovi, itd.

Od svih komentara najviše pažnje izaziva onaj o Šćepanu Malom, koji je uspješno vodio rat protiv Turaka i Mlečana 1768. godine od Grahova do Spiča, ističući da je boj od 28. oktobra bio najuspješniji poslije Careva Laza. Dakle, vladika jasno ističe da je boj na Carevom Lazu bio najslavnija pobjeda Crnogoraca nad Turcima.4

Teško je nabrojati sve poznate ličnosti kojima se Njegoš obraćao pis-mima, kako vjerskim poglavarima i onima iz oblasti kulture, tako i onima iz politike. Ođe ćemo izdvojiti samo nekoliko onih koja se odnose na istorijske ličnosti koje su obilježile epohu u svojim zemljama.

Milošu Obrenoviću, srpskome knezu, piše 15. januara 1837. godine povodom „knjigopečatanja crkovni knjiga našeg vjeroispovedanija“, ističući da bi bio neograničeno radostan kada bi „svi Slaveno-srbi učinili među so-bom jedno pravilo knjigopečatanja, a osobito Srbi i Crnogorci“, ali o tome će razgovarati lično prilikom njihovih susreta.5

Aleksandru Karađorđeviću se obraća više puta, ističući svaki put por-tret njegovog besmrtnog oca Karađorđa, „viteza i oca jedinoplemene meni Srbije“, kaže Njegoš u pismu od 3. januara 1841. godine.6

Nešto kasnije, 12. jula 1851. godine on u pismu istome Aleksandru kritikuje one „sovjetnike dične Srbije“ koji trče k neprijateljima, „te njima špijaju i izdaju šta se u Sovjetu radi. Da nije ova nesreća ja znadem da Crna Gora ne bi Srbiji polusestra bila, no cijela i rodna sestra“.7

Hrvatskom banu Josipu Jelačiću se obraća 20. decembra 1848. godine, sa puno sjete, nazivajući ga svojim sabratom, koga je „tajna sudbina na čelu Južnih Slavjanah postavila“, čija je Dalmacija banovina. Vladika Jelačiću nudi pomoć za oslobođenje svih Južnih Slavena, ističući da je želio „poslati u pomoć nekoliko Crnogoracah i gotovi su svagda na Tvoj glas, a na korist opštu“.8

U cilju pomoći banu Jelačiću Njegoš piše Bokeljima i Dubrovčanima 20. maja 1848. godine da budu „srcem i dušom privrženi svojoj narodnosti i sasvijem vjerni i poslušni Jelačiću, svome jedinoplemenomu banu od troje-dine kraljevine, koji je pod krunom ćesarskom“, uz napomenu da onaj koji

4 Isto, 481.5 P. P. Njegoš, Izabrana pisma, Beograd 1967, 54.6 Isto, 75.7 Isto, 207.8 Isto, 173.

31

bude nevjeran svojemu banu je neprijatelj i izdajnik, „no pazite dobro što ćete raditi“.9

Iste godine, u maju, Njegoš se obraća „svemu svjašćenstvu, kapetani-ma, knezovima i svemu narodu bokeškome“, jer je obaviješten da je sva Boka nepokorna ćesaru Ferdinandu I bez ikakva uzroka ili nevolje, zato ih „otečeski sovjetuje da se obijesti prođu i ćesaru pokore“. On ih s druge strane, sokoli riječima da su „Boka i Crna Gora tako spojena kao duša i tijelo, jedan narod i duh, jedan običaj i jezik, i jedan bez drugoga ne može živjeti ni umrijeti, i zato vas ja u srcu ne razlikujem od Crnogoraca i gotov sam vazda s vama zlo i dobro dijeliti“.10

Samo ovih nekoliko pisama i misli Njegoševih dovoljno je da se shvati koliko je kod njega bila živa ideja jugoslovenstva, ideja vodilja Južnih Slav-ena.

Nije Njegoš vodio prepisku samo sa prijateljima, već se kao mudri državnik, obraćao prigodama i protivnicima svoje države i naroda, najviše predstavnicima turskih i austrijskih vlasti. Zapažena je njegova prepiska sa Osman-pašom Skopljakom, skadarskim vezirom, naročito krizne 1844. go-dine, kada su sukobi Crnogoraca i Turaka bili svakodnevna pojava. On ga naziva prijateljem, ali mu skreće pažnju na turske zlikovce koji „ni cara ne slušaju, već haraju i ubijaju po Crnoj Gori“, iako su bili u miru sa Turskom.

Osobito je interesantan opis i podatak iz pisma Osman-paši od 5. ok-tobra 1847. godine, đe vladika kaže da je „inokosan i sirak“, jer je „nesreća i vražda bratska više no sila tuđa učinila te je naše junačko pleme postalo tuđima nadničarima i služiteljima, kako što si i ti tuđi nadničar“. On se ođe pita đe su braća slavna i glasoviti knezovi i vojvode naše, među kojima prve nabraja Crnojeviće, sa dodatkom u zagradi Bušatlije, čime jasno podupire onu tezu da je Skender-beg Crnojević, odnosno Staniša, najmlađi Ivanov sin, završio u selu Bušati kod Skadra, postavši onaj zakleti neprijatelj Crne Gore Bušatlija, čiji su potomci ratovali sa Crnom Gorom i neslavno završili.11

Vrijedno je istaći da se Njegoš stalno vraćao vladici Danilu i Carevom Lazu, pa u Prvoj pjesmi Svobodijade, ističe da Slavjani treba da se ugledaju na Danila koji oslobodi Crnu Goru, nazivajući ga voždom, a krvavom mjestu đe turskog vojskovođu zgaziše Crnogorci „Carev Laz mu ime vječno narekoše, da se zove za spomenik strašna boja, u kom turska mnoga vojska, bezbrojno mrtva pade... I zvaće se tim imenom, dok svobode gnjezdo traje i imena crno-gorskog“.12

Po uzoru na grčke pjesnike, posebno Homera, Njegoš se obraća muzi da mu da nadahnuće. Istovremeno, on u pjesmama Svobodijade ističe slavu

9 Isto, 164.10 Isto, 165.11 Isto, 151.12 P. P. Njegoš, Svobodijada & Glas kamenštaka, Beograd 1967, 33.

32

kneza Lazara, nazivajući ga carem, da bi istakao njegovu veličinu naspram turskog cara Murata i sultana Bajazita. Kroz svih deset pjesama traži os-lonac za svoje misli u junaštvu poznatih ličnosti iz narodnih pjesama, vladike Danila, Nikca od Rovina, Vuka Mandušića i Mićunovića, Miloša Obilića, Kosančića, Toplice... ali i hrabrih Malisora sa predvodnikom Skender-begom Kastriotom. Njihov život je bio ispunjen pobjedama, „a slavna smrt donosi junaku besmrtnost“. S druge strane Bušatlija je za Njegoša simbol surovosti i zla za Crnogorce.

U pjesmi Glas kamenštaka sam autor otkriva sadržinu, on „pjeva o on-ome što se odnosi na njegov narod, a ne voli da pjeva o podvizima stranih naroda“, a nju „je nadahnula ljubav prema domovini“ i zabilježena „neka junačka djela crnogorskih i brđanskih junaka koja su izvedena od 1711. do 1813. godine“.13

Dakle, za njega je ođe glavni junak crnogorski narod, a protivnici su mu, opjevani u narodnim pjesmama, Bušatlija Karapaša, Mahmud, Čengić, Ćuprilić i dr. turski moćnici. Na taj način vladika, dajući važnost protivnici-ma, želi istaći značaj i veličinu crnogorskih pobjeda i crnogorskih junaka.

Njegoš isto tako jasno otkriva da mu je istorija bila ishodište i nadahnuće za njegovo besmrtno stvaralaštvo. Nijesu njemu protivnici samo Turci, već i „nečovječni“ vladar Mletaka i gnusni Duka Venecije, koji pod zaštitom Sv. Marka, drži u pokornosti narod u Boki. On kroz stih opisuje značaj Kandijsk-og i Morejskog rata, a sve to dovodi u sklad sa grčkim junacima „i hrabrošću proslavljena otačestva Aristida“. Pored vladike Danila, ođe autor ističe i svo-ga pretka vladiku Vasilija „mladolika umna vožda, kojega je Danilova vješta ruka izabrala“, da „upravlja narodnim djelima“.14

Međutim, nijesu samo crnogorske, odnosno južnoslovenske ličnosti bile Njegoševi junaci, već on piše i o svjetskim velikanima. Tako „car Leopold besamrtno živi slavnim spominjanjem“, tj. vječno živi u slavnoj uspomeni.15

„Ajačio bič svijetu, duh Atili, Aleksandra“ dao je Napoleonu taj bič, a Francuska ga je prisvojila i vjenčala carskom krunom.

Njegoš daje titulu Duke „Ilirije i Raguze“ i francuskom maršalu Mar-monu (1774-1852) koji je, poslije Požunskog mira (1805) postao generalni guverner „ilirskih provincija“, tj. južnoslovenskih oblasti.

U svojim pjesmama prepoznatljivog stila i jezika njegoševskog, vla-dika piše „Odu stupljenja na prijestol Ferdinanda I“, nazivajući ga „carem zbiljska“16

Kako to čine mudre vladarske veličine, kakvim je svakako bio Njegoš, on piše odu protivniku svoje zemlje, sultanu turskome Mahmutu, kojega

13 Glas kamenštaka, Beograd 1967, 225.14 Isto, 314.15 Njemački car Leopold II, sin carice Marije Terezije i cara Franca I, vladao je

od 1790-1792.16 P. P. Njegoš, Pjesme, Beograd 1967, 115.

33

veliča upućujući mu maksimu – „Ti sam činiš Turcima što treba“, „care nad carma“, čime pokazuje i veličinu samoga sebe.17

Kako to čini i u drugim djelima, tako je i u svojim pjesmama okrenut Rusiji, njenim carevima i njenoj veličini. To dokazuje i nazivima pjesama u kojima piše odu ruskim carevima i carevićima Nikolaju I i Aleksandru Nikolajeviču, kao i knjazu Aleksandru Galicinu i Stjepanu Dimitrijeviču Nečajevu, oberprokuratoru svjatejšago Sinoda, pozivajući ih da zazštite sve Slovene, uz usklik: „Zdrav Slavjanah budi care! Brani đecu te Slavjane, njine pršti sve dušmane!“18

Inspiraciju za svoje ode Njegoš je našao u rusko-turskom ratu 1828 – 1829. godine, koji su vođeni za rješavanje tzv. Istočnog pitanja, tj. za rješavanje pitanja Turske carevine, koja se nalazila u procesu postepenog raspadanja. Kao i druge velike sile i Rusija je u politici prema Turskoj vodila svoju velikodržavnu politiku, na koju su balkanske zemlje, pa i Crna Gora, gledale sa odobravanjem i simpatijom. Tome su doprinijele ruske pobjede u ovom ratu, što je imalo uticaja na dalju sudbinu balkanskih naroda. Pored ostalog, Jedrenskim mirom od 14. septembra 1829. priznata je i autonomija Srbije. Dakle, Njegoševe pjesme su predstavljale odjek savremenih događaja i izraz rusofilskog raspoloženja. On glorifikuje ruske pobjede i likuje nad porazima i slabostima Turske.19

Njegoš koristi svaku priliku da iskaže svoje oduševljenje za Karađorđa, pa tako od početka svoga pjesnikovanja on veliča ovog srpskog knjaza i ističe njegove zasluge za srpstvo. Njega u pjesmama srpska raja titulira „novim srpskim carem“, a ruski car naziva „desnom iz ramena rukom“. To je stil kojim Njegoš izražava svoj odnos prema vođi srpskog oslobodilačkog ustan-ka, ističući njegovo junaštvo i nepomirljiv stav prema Turcima, za razliku od Miloša Obrenovića, koga je osuđivao za njegovu kompromisnu politi-ku prema Turskoj. Miloš Obrenović je održavao veze i sa Mustafa-pašom Bušatlijom (umro 1860), koji je kao vezir skadarski 1831. godine digao bunu protiv sultana, ali je ubrzo potučen i savladan.20

Slično Karađorđu, i Kutuzov je za Njegoša bio veličina, jer je kao ruski vojskovođa, vodio ratove protiv Turske u XVIII vijeku, u kojima se naročito istakao. Učestvovao je i u otadžbinskom ratu protiv Napoleona 1812. godine, kao komandant svih ruskih oružanih snaga.21

Crnogorski vladar Šćepan Mali od 1767. do 1774. godine je glavni ju-nak Njegoševog djela Lažni car Šćepan Mali, koje je napisano 1847. godine, ujedno i posljednje njegovo veće djelo.

17 Isto, 94.18 Isto, 68-83.19 Isto, 275-6.20 Isto, 281.21 Isto, 282.

34

Autor o svom junaku ne kaže ništa pohvalno već ga prikazuje u duhu naslova svoga djela. On to čini iz više razloga: za njega je Šćepan uzurpator vlasti i vladarskog dostojanstva koje je pripadalo dinastiji Petrović. Istovre-meno, Šćepan se ne uklapa u veličinu ruskih careva, kojim se on predstavljao, a koje je Njegoš glorifikovao. No, autor ne spori važnost istorijskih događaja vezanih za Šćepanovo ime i njegovu sedmogodišnju vladavinu Crnom Go-rom.22

U djelu o Šćepanu Malom, pojavljuju se i brojne ličnosti iz turske is-torije: sultan Mustafa III, bosanski vezir Osman-paša, kao vojskovođa koji navali na Crnu Goru i dođe do Čeva, zatim, sultan Murat I (1352-1389), sin Bajazita Musa (1411-1413) sultan, Muhamed II, sultan Ahmet III, Numan-paša Ćuprilić i njegov pohod na Crnu Goru, što djelu daje dijelom i formu istoričnosti.

Najveći dio ličnosti u Gorskom vijencu pominju se u istorijskim do-kumentima s kraja XVII i početkom XVIII vijeka, odnosno u narodnim pjesmama i predanjima. Centralno mjesto svakako pripada vladici Danilu, ličnosti od izuzetne važnosti za crnogorsku istoriju. Slijede: Vukota (Vuko-ta Vukašinov, prvak plemena Ozrinića), knez Rade (vladičin brat), vojvoda Draško (Popović), vojvoda Batrić, Bogdan Đurašković i Vuk Mićunović. Ar-slan-aga Muhadinović potiče od bratstva Muhadinovića.23

Posvetu prahu oca Srbije, Njegoš je datirao „u Beču, na Novo ljeto 1847. goda“, ali je sačuvan samo rukopis Posvete pisan rukom M. Medakovića. Up-ravo Posveta je prava riznica istorijskih ličnosti.

Otac Srbije Karađorđe, kome se Njegoš divio do glorifikacije, kome je i Posveta data, našao se u društvu veličina kao što su: Napoleon, Karlo, Bliher, knez Vilington, Suvorov, Švarcenberg i Kutuzov, čime autor želi istaći njeg-ovu veličinu i zasluge za oslobođenje Srbije od Turaka.

Da se podsjetimo - Napoleon Bonaparta je bio francuski vojskovođa i car Francuske (1804-1814).

Karlo (Karl Ludvig Johan Habsburg), austrijski nadvojvoda, koji se istakao u borbama protiv generala Žurdana kod Biberaha 1779. godine, a naročito protiv samog Napoleona, kod Beča, 1809. godine.

Bliher (Gerhard), pruski general, od 1813. godine feldmaršal istakao se u borbama protiv Napoleona, naročito 1813. i 1814. godine, posebno u bici 18. juna 1815. godine kod Vaterloa.

Knez Velington (sir Arthur), engleski general i državnik potisnuo je Francuze s Iberijskog poluostrva (1808-1814) i predvodio englesku vojsku u bici kod Vaterloa.

Suvorov (Aleksandar Vasiljevič), ruski vojskovođa, od 1794. godine general feldmaršal, borio se u sedmogodišnjem ratu (1756-1763), izvojevao pobjedu nad Turcima kod Brašova (1774), očistio 1799. sjevernu Italiju od

22 P. P. Njegoš, Lažni car Šćepan Mali, Beograd 1967.23 P. P. Njegoš, Gorski vijenac, Beograd 1967, 221.

35

Francuza. Poznat je prijelaz njegovih trupa preko Sv. Gotharda u Alpima.Švarcenberg (Karl, Hercog von Kruman), austrijski vojskovođa. U ra-

tovima protiv Napoleona bio glavni zapovjednik austrijskih trupa i artiljerije 1813. godine.

Kutuzov (knez Mihail Ilarionovič), ruski vojskovođa. Učestvovao u ra-tovima protiv Turaka (od 1770). Zapovijedao je udruženom ruskom i austri-jskom vojskom u bici kod Austerlica (1805). Kao vrhovni komandant ruske vojske izvojevao je pobjede nad Npoleonovom vojskom kod Borodina i Smo-lenska 1812. godine.24

Jednom riječju, sve same vrhunske vojskovođe, pobjednici u ratovima sa Napoleonom i Turcima.

Nije vladika Rade pisao samo o istorijskim ličnostima, već je imao i susrete sa njima. Kao primjer možemo istaći doček na Cetinju komandanta engleske korvete lorda Klarensa Paža i šest engleskih činovnika, s kojima je na Cetinju razmotrio političke, statističke i trgovačke prilike ove zemlje i veze s Rusijom. Na povratku Klarens je izvijestio svoju Vladu o posjeti.25

Njegoš je poput srednjovjekovnih pisaca gledao očima vladara na savremene mu događaje i ljude. On pohvalama daje poseban značaj istorijs-kim ličnostima, planski, sistematski dobro osmišljeno glorifikujući neke od njih, prije svega iz državnih razloga. Za sve svoje tvrdnje nalazi moralne i religiozne razloge, a sve rukovođen nacionalnim idejama i idejom vodiljom – sloboda Crne Gore.

Njegovo pisanje njegoševskim stilom nije ono hroničara, on ne miješa istinu s legendom i realnost s fantastikom, njegovo kazivanje ima istorijsku podlogu i nenandmašnu literarnu nadgradnju, svojstvenu samo njegovoj veličini.

Radi toga što je svojim pisanjem i interesovanjem pronikao u samu bit nacionalne i državne prošlosti Crne Gore, ne izloženu u obliku siste-matske istorije, već u formi vrhunskih književnih djela i pisama, za poje-dine događaje i lica, zaslužuje da se uzme kao istotijski izvor. Uostalom, najznačajnije Njegoševo djelo Gorski vijenac je po sadržaju istorijska drama. U njemu pisac rekonstruiše istorijske činjenice u vezi s centralnim događajem s početka XVIII vijeka „istragom poturica“ (istragom poturica), pa u skla-du sa središnjom temom koristi autentičnu istorijsku materiju. Sama analiza teksta otkriva Njegoševu ogromnu obaviještenost o istorijskim događajima i zbivanjima koja nijesu ograničena na jedno vrijeme ili jedan narod.

Pjesnik se pokazuje kao izvanredan poznavalac prošlosti Crne Gore, crnogorskog naroda i istaknutih ličnosti koje su obilježile crnogorski istorijski hod.26

24 P. P. Njegoš, Gorski vijenac, Beograd 1967, 231-232.25 D. Janković, Veze vladike Rada s Engleskom, Zapisi, sv. 1, januar 1940, 120.26 S. Tomović, Komentar Gorskog vijenca, Nikšić 1986, 22.

3�

Vladimir OSOLNIK�

ŽENSKI LIKOVI U NJEGOŠEVOJ POEZIJI

Pjesnik Petar II Petrović Njegoš, »največi pesnik našega jezika«, kako je o Njegošu daleke 1970. godine pisao cijenjeni južnoslovenski pisac Ivo Andrić, prema mojim saznanjima iz višegodišnjih proučavanja, spada među najznačijnije sinove južnoslovenskog podneblja.

Kao što je poznato, umjetnička riječ prati ljudski život od kolijevke do groba, opisuje duboke, mračne provalije i visoke vrhove u ljudskim sudbina-ma, emocijama i mislima, i razapeta je između dva suprotna pola: između sreće i nesreće, nade i očaja, radosti i tuge, ljubavi i smrti, hrabrosti i straha, osvete i opraštanja, između prirode i Boga. To posebno važi za poeziju, koja je suptilan odsjaj talasanja ljudske duše. Jer pjesnik opisuje ona duboko lična i istovremeno univerzalna ljudska osjećanja, koja obično tiho i tajno doživljava svako ljudsko srce, koja svi mi poznajemo, ali koja može tako razumljivo, iskreno, hrabro i lijepo da izrazi samo plemenita duša, i koja može da zapiše samo brižljiva ruka nadarenog umjetnika.

Kao što su nam zapisali drevni Grci, stari Sloveni, Južni Sloveni, stanovnici njihovog poluostrva Haemos2, kasnije, od 1463. g. turskog Bal-kana - oba imena znače Krvavo gorje, - imali su blagu dušu i blagoglasan jezik, mnoge pjevače i mnoge pjesme. I kao što piše u starim istorijama književnosti, pjesnici svih naroda pjevali su najprije o svom rodu i svojoj

1 Prof. dr Vladimir Osolnik, profesor Univerziteta u Ljubljani 2 Prema vjerovanju drevnih Grka, njihov bog Zeus – Div – imenovao je najveće

evropsko polusotrvo, koje leži između Crnog, Bijelog (Mramornog) i Ilirskog (Dalmatin-skog) mora, rijeka Dunava i Soče, za Haemos, što znači: Krvavo Gorje (Krvave Planine). Ime mu je dodijelio posle odsudne bitke, koju je ratujući u ime Dobra protiv Zla vodio upravo na Haemosu (posle sukoba na tlu rodnog Krita, Misira (Egipta), u delti Dunava), i sa Haemosa zle sile je protjerao i zakopao u podzemlje na jugu Apenina,gdje zatočene još uvijek divljaju (Etna, Vezuv).

38

domovini; o ljubavi, čežnji i sreći, ali i o patnji, ponosu, strahu, junaštvu, žrtvovanju za svoje ideale, za svoju krvnu, jezičku, vjersku zajednicu, o slavi i smrti, o okrutnosti i nasilju, o prelijepoj prirodi i o nedoumnom, dobrom Bogu na nebesima.

Sve to nalazimo i u dragocjenim knjigama i poetskim ispovijestima nesrećnog duhovnika, vladike, vladara, mislioca i nadarenog pjesnika Petra II Petrovića Njegoša, u njegovim pjesmama i pismima, u njegovom testamentu i bilježnici, i u njegovoj Crnogorskoj trilogiji, Luči mikrokozma, 1845, Gor-skom Vijencu, 1846, i Lažnom caru Ščepanu Malom, 1851, i upravo zbog toga prihvatamo ga za našeg savremenika, kome se uvek iznova vraćamo, da bi u njegovoj sudbini, mislima i osjećanjima, riječima i pjesmama pronašli iskru, nadahnuće, usmjerenje na putu kroz život, primjer za sudbonosnu od-luku, ili svoj umjetnički uzor.

Naravno, literarni rad Njegošev svojim univerzalnim percepci-jama slavne crnogorske prošlosti i dubina ljudske duše daleko premašuju mogućnosti razmatranja u danas predviđenom okviru, pa vas, znajući da vam je svima Njegoševa umjetnička riječ dobro poznata, molim za razumijevan-je: moj skromni prilog se bavi interpretacijom samo jednog djela Njegoševe književne ostavštine; govoriti o Njegoševoj poeziji i o ženskim likovima u njoj ne može se bez njegove Crnogorske trilogije i bez analize Njegoševog najčešće pominjanog djela u njoj, a i uopšte, u cijelom njegovom književnom opusu, bez »Gorskog vijenca«: u nezaboravnim stihovima »Gorskog vijenca«, napisanim u oktobru daleke 1846. godine, i štampanom do 12. februara 1847. u bečkoj štampariji otaca Mehitarista, odnosno bez opisa različitih ženskih likova u njemu, kojih ima 8. 3

Uz te različite i danas već klasične Njegoševe ženske likove ja bih vas uz naslov ove moje teme, podsetio i na dve poduže Njegoševe pesme, »Tri dana u Trijestu«, gdje Njegoš opjevava lijepu Floru (čuvenu primadonu

3 Naravno, pomenutih ženskih likova u ‘Gorskom vijencu’ ima znatno više: ako cjelovitim opisima dodamo prizore u kojima se čuju ljudski glasovi, npr. u pjevanjima u Kolima, kojih ima šest, ili, uzimajući uslovno u obzir i česte Njegoševe didaskalije: ‘mnozina’, ‘mnogi’, ‘svi’, još novih osam, to bi bilo ukupno (8 + 6 + 6 = 20) dvadeset ženskih glasova; ako pak brojimo u stihovima pomenute žene, imena ili ženska bića, onda se taj broj znatnije uvećava; o njima govore: Serdar Vukota, stih 336, … ‘i dvije tri uhvati robinje’ …; Mustaj Kadija, stih 898, …’o hurije očih plavetnijeh’ …; Skender-aga, stihovi 971, 972…’kosa mlada na groblje junačko/ siplje li se bulah ka Srpkinjah?’; Svat Turčin, stihovi 1840, 1841, …’ne ostavte Kosu u kavure;/takvo voće nije za kavure’; Svat Crnogorac, stihovi 1846, 1847, … ‘vjera ta je Hajki omilila,/jedva čeka da ti se pokrsti’.;Vuk Mandušić, stihovi 2745, 2746, ‘Na Šćepandan dodje mi odiva,/iz Štibrah ljetos dovedena,’; govori ‘Mnozina’, stihovi 393 i 394: ‘Srpkinja ga jošt radjala nije/ od Kosova, a ni prijed njega!’; i Kolo, stihovi od 691 do 694: ‘…prokle mati od nevolje sina/ te knjeginja Ivan-begovica;/ prokle Mara svog sina Stanišu!’ njihov broj bi se približio broju 30 (tačnije: 28).

39

tršćanskog teatra, odnosno Cvetku Bretin iz Solkana na Soči u Sloveniji) i na Njegoševe najljepše, a možda i najlepše ljubavne stihove u crnogorskoj književnosti, na pjesmu ‘Paris i Helena’, poznatu pod naslovima ‘Pesna ljuba-vi’ (Milorad Medaković,1882), ‘Jedna mjesečna noć’ (Vuk Vrčević, 1896) i ‘Noć skuplja vijeka’ (prvobitni, odnosno Njegošev vlastiti naslov), o kojoj su već bile izrečene mnoge zaslužene pohvale.

Radivoje Petrović, ‘vladika Rade’, Petar II Petrović Njegoš, vladika, vladar i pjesnik, jedan je od najslavnijih sinova južnoslovenskog podneblja: njegova misaona poetska djela spadaju u književnosti crnogorskog, srpskog i svih južnoslovenskih naroda. Zato su o njegovom životu i djelu, koji su opštepoznati, pisali mnogi umni ljudi u njegovoj i mojoj domovini: Milo-rad Medaković, Vuk Vrčević, Lazar Tomanović, Jevto M. Milović, Milo-sav Babović, Vojislav Nikčević, Radomir Ivanović, Radovan Lalić, Slobo-dan Tomović, da ovdje pomenem samo neke - uz izvinjenje svima, koji to zaslužuju - i Rajko Perušek, Mirko Rupel, Alojz Gradnik, Milan Rakočević, Janko Jurančič, Janez Rotar, Andrej Arko, Namita Subiotto i dr.4

Osnovna misao, koja pomenute naučne tekstove povezuje u cjelinu, jeste kult slobode i svobodoljubja, koji dominira u visokim misaonim sferama, odnosno umjetničkim opusima pjesnika Njegoša i Franca Prešerna5, istaknu-tih autora dviju nacionalnih književnosti, koji su spoznali, izrazili i ponovo afirmisali iskonsko tradicionalno i karakteristično južnoslovensko rodolju-blje, domoljubje, svobodoljubje, nesebično žrtvovanje pojedinca za svoju za-jednicu, koje se - kao u nijednoj drugoj nacionalnoj književnosti u svijetu – umjetnički snažno i sadržajno bogato, prepoznatljivo i trajno pojavljuje u našim južnoslovenskim književnostima u svim razdobljima: od usmenog doba; ranog vlastitog slovenskog pismenstva i raznovrsne književnosti srednjevjekovnog feudalnog razdoblja; u slovenskoj književnosti na istočnoj obali Ilirskoga mora, tokom mnogih vjekova; u decenijama specifičnog južnoslovenskog nacionalnog romantizma tokom XIX vijeka; i u apokaliptičnom XX vijeku, označenom krvavim balkanskim, svjetskim, i, nažalost, južnoslovenskim ra-tovima, kao pratilac vječitih borbi za opstanak i istovremenog neprekidnog duhovnog procesa izrastanja njihovog samostalnog identiteta od prvobitnih južnoslovenskih bratstava i plemena pod zajedničkim totemskim znakom

4 Među slovenačke njegošologe upisao sam se i ja: Crnogorska akademija nauka umjetnosti izkazala mi je veliku čast štampajući 1999 g. prevod moje doktorske disert-acije pod naslovom ‘Istorija književnosti o Petru II Petroviću Njegošu’ kao 3 knjigu svoje ugledne zbirke ‘Monografije i studije’.

5 U svom epskom panliterarnom spjevu ‘Krst pri Savici’ France Prešeren 1826 g. pjeva o slobodi: …’Manj temna noč je v črne zemlje krili kot so pod svetlim soncem sužni dnovi …’; Dživo – Ivan - Gundulić 1628 g. u svojoj pastorali ‘Dubravka’ pjeva: ‘O lijepa, o slatka slobodo … Sva srebra, sva zlata, svi ljudski životi ne mogu biti plata tvojoj čistoj ljepoti!’; a Njegoš svoj junački ep 1835. g. ispisuje pod rječitim naslovom ‘Svobodijada’.

40

vuka, feudalnih ljudstava, još kasnije organizovanih naroda i danas, odnosno od 1887.g., kada je ukinuta Vojna Krajina, ‘antimurale Christianitatis’, ‘Ser-bische Millitaer Graenze’, u vremenu nacija, u burnom procesu koji još nije završen.

Iz herojskog doba, odnosno iz svestrano bogate, lijepe i cijenjene narodne usmene tradicije naših južnoslovenskih književnosti, iz feudalne duhovne i svetovne književnosti, i iz dostignuća svog burnog vremena, tog ‘Proljeća naroda’, Njegoš je ponovio lik žene i sestre kao plemenitog saborca u bojevima za opstanak, život, vjeru predaka i slobodu, i u taj krug uveo sedam različitih ženskih likova:

1. lik mlade žene, Crnogorke Ruže Kasanove (Gorski Vijenac, stihovi od 443 do 498) i njene iskrene ljubavi prema izabraniku, mladiću druge – tur-ske - narodnosti i vjere, sa kojim se dogovorila da uteknu: otmicu je njihova okolina grubo osujetila i prilikom oružanog sukoba nehotice uzrokovala i njenu smrt …

Opis počinje stihom 443: glavar Tomaš Martinović govori ‘ … no se nešto ružno dogodilo’ … ‘Turci ženu ugrabiše …puče puška, i čovjek pokliče: ‘Ko je vitez, ko je dobri junak!’; te sažete i upečatljive Njegoševe riječi ponavljaju čestu situaciju,

poznatu iz narodne pjesme i istorije; ‘Mujo Alić, turski kavazbaša, odveo nam Ružu Kasanovu’ …Odnose između hrišćana i pripadnika drugih vera kroz minule nemi-

losrdne vjekove na poluostrvu Haemos (turski: Bal-kan) iskazuju sti-hovi

‘Ali ko bi mogao pomislitiDa će uzet Srpkinja Turčina?’Njegoš je pak u stihovima 477 i 479 ‘… ne zna žena ko je kakve vjere; stotinu će promjenit vjerahda učini što joj srce žudi …’ dao vječan opis ženskog srca, odnosno istinitu sliku karaktera ljepšeg

pola.2. Drugi je primer sudbine ženskog bića u južnoslovenskoj patriarhal-

noj zajednici još porazniji i grči: Vuk Mandušić, jedan od glavnih crnogorskih glavara, u stihovima 834 do 847 javno opisuje kako je bičem izliječio ‘bolest’ svoje snahe Andjelije:

‘Bješe mi se snaha pomamila,’ …‘Te ja uzmi trostruku kandžiju,Uženi joj u meso košulju:… Ozdravi snaha Andjelija.’

41

3. Treći je put u ‘Gorskom vijencu’, u svom ‘Istoričeskom sobitiju’, Njegoš opisao žensku ljepotu kroz jednu izuzetno uspjelu i vedru epizodu: knezovi Janko i Rogan u mrkloj noći navode Vuka Mandušića da kroz san, znači pod plaštom dopuštenog nesvjesnog, otkrije svoju tajnu ljubav prema lijepoj snahi Bana Milonjića (stihovi 1263 do 1307):

‘Ljepša mu je od vile bijele!…Živo mi je srce ponijela!…Svijet mi se oko glave vrti.…Pade kosa do niže pojasa …;…Oči gore živje od plamena,…divne li ga oči oplakaše, divna li ga usta ožališe …’(stih 1307).

Kroz snene riječi čutljivog Vuka Mandušića, koje pred čitaoca iznose čitav pritajeni orkan iskrenih i suspregnutih ljubavnih osjećanja u srcu crnogo-rskog junaka, odnosno univerzalan, dinamičan opis snažnih, burnih zbivanja u mnogim zaljubljenim srcima, Njegoš je stvarno, u izabranoj opreznoj poet-skoj formi, posvjedočio snagu ljubavi i čvrst moral Crnogoraca, gdje je želja pojedinca i njegovo lično osjećanje bilo podvrgnuto strogoj samodisciplini i vjekovnim zakonima, odnosno vrhovnim interesima šire zajednice.

4. Četvrtim primjerom Njegoš, pjesnik i vladar nepokorene stare Crne Gore, kroz okrutnu sudbinu ženskog lika, trajno motiviše glavare i Crnogo-rce da stupe u neravnopravnu, ali neizbježnu borbu protiv Turaka, odnosno da ustanu na nemilosrdnu istragu poturica, kroz prizor antičkog, iskonskog tuženja za mrtvim junakom, bratom, i kroz samoubistvo njegove ožalošćene sestre: u svoj panliterarni tekst, u kome pratimo epske, lirske i dramske djelove, Njegoš je uveo u evropske književnosti već zaboravljeni kult žrtve i krivice pojedinca bez njegove krivice iz antičkih tragedija, u kojima zaplet neminovno iziskuje ličnu žrtvu kao potvrdu najviših opšte prihvaćenih moral-nih vrijednosti: rodoljublja i domoljublja. Navodim samo neke od ovih ličnih i potresnih stihova:

‘Moj svijete izgubljeni, sunce brate!Moje rane bez prebola, rano ljuta!Moje oči izvadjene, očni vide!’ (stihovi 1917 do 1920) ili ‘Da se mogu razgovorit, srce moje!A sa mrtvom tvojom glavom, kam’ da mi je!Da ti crne oči viđu,

42

oči moje!Da poljubim mrtvu glavu, mjesto brata, Da očešljam dugi perčin, jaoh meni!I junačku čalmu svežem, sestra grdna!’(stihovi 1943 do 1948).

Pomenuti stihovi o ljubavi sestre prema bratu umjetnički su dati, ali je dodatna vrijednost prizora sažeta u njegovoj etici, u moralnoj snazi osude nevjere i prevare, koja je dovela do Batrićeve prerane pogibije; uz njih, nezab-oravni su stihovi koji opisuju vrline pokojnika i prazninu u srcima i životima nesrećnih članova njegove porodice odnosno bratstva pogubljenog Batrića.

Uz ove konstatacije i visoke vrijednosne ocjene potrebno je naglasiti da stihovi zapisane crnogorske Njegoševe tužbalice6 predstavljaju jednu od neraskidivih spona južnoslovenskih književnosti sa kulturom i svestranim visokim dostignućima judejsko-helenističkog kruga, odnosno sa mediteran-skom kolijevkom naše evropske civilizacije, kojoj svi evropski narodi dugu-jemo neizmjerno mnogo.

5. Sljedeći stihovi, koji opisuju sudbinu žene, govore, ponovo, o očigledno često doživljavanoj situaciji, kada se u iskrenoj ljubavi susretnu pripadnici dvaju naroda i vjera, ali sada pjesnik Njegoš srećno dovodi zalju-bljenu tursku djevojku u crnogorsku sredinu. Serdar Janko nam kratko govori (stihovi 1337 do 1400), kako je u hrišćanskoj crkvi vjenčao Crnogorca Bog-dana i tursku djevojku:

‘Ja sam nočas bio u svatoveI sa bulom ženio Bogdana:U crkvu je našu pokrstismo,Pokrstismo pa ih privjenčasmo.’

6. Šesti opis je cjelovit opis ženske ljepote, koja je zemaljska i čulna, kako to češće i neposrednije pjevaju pjesme »Muhamedovaca«, odnosno »Srba turskoga zakona«, prema riječima Vuka Stefanovića Karadžića, najvećeg poznavaoca crnogorskih i srpskih usmenih umotvorina, Njegoševog čestog sagovornika i saradnika iz prve polovine XIX vijeka. Mustaj-kadija (stihovi 1861 do 1873) svatovima zanosno pjeva o lijepoj Fatimi:

‘Fatima je strukom divota,Oči su joj dvije zvijezde,Lice joj je jutro rumeno,

6 O tužbalicama vidjeti i članak Danila Radojevića, Osnovne etičke vrijednosti u crnogorskim tužbalicama, u knjizi Opet crnogorske teme, Podgorica 2009; ili knjigu Branka Banjevića, Polje jadikovo: Antologija crnogorskih tužbalica, Titograd 1971, idr.

43

Pod vijencem gori danica,Usta su joj parom srezana, Usne su joj ružom uždenemeđ kojima katkad sijevaSnježna grivna sitna bisera,Grlo joj je čista fildiša,Bijele ruke – krila labuda;Nad svjećem pliva zornjača,A voze je vesla srebrna’.

Ovaj je Njegošev opis, kroz stihove o turskoj zanosnoj ljepotici, ra-van poznatim klasičnim opisima ženske ljepote u južnoslovenskim, srpskim i crnogorskim narodnim pesmama, koje se po cjelovitim opisima muške i ženske ljepote u takozvanim katalozima (prikazima cijele ljudske pojave, sta-sa i lika) često upoređuju sa čuvenim Homerovim stihovima iz ‘Ilijade’, gdje slijepi grčki guslar opjevava neobičnu ljepotu Grkinje Helene, ideal većne ženske lepote, zbog koje će izbiti strašni desetogodišnji rat, i zbog koje će se preliti mnogo krvi i suza.

7. Sljedeći primjer uloge žene u crnogorskom društvu ponovo služi Njegošu za razvijanje planirane radnje, unošenje dinamike u epsku naraciju i oslikavanje ugroženosti, nemoći i bezizlazne situacije, u kojoj se vladika Danilo i njegovi Crnogorci stalno nalaze. Stihovi 2133 do 2217, i didaskalije posle njih (u dva reda) prikazuju praznoverje neukih crnogorskih seljana, koji su podvrgnuti podmuklim manipulacijama turskog paše kroz rabotu ‘babe vještice’. Prizor počinje riječima ‘Jednog Cuce’ koji govori:

‘Donio je djavo među namaEvo ima dvije tri neđelje,Pa je sada, što nije nikadaUdarila kaživat vještice.(stihovi 2106 do 2110).Vezir bješe čuo što se radi, da dogovor među se imateNa domaće udariti Turke;Pa me posla, da vas ja pomutim,Da se o zlu svome zabavite,Nauči me sve kako ću radit,I reče mi (duša mu prokleta!):Na tebe se niko stavit neće,Er ti često ideš među njima’.…‘Ne smuti li, babo, Crnogorce,Kunem ti se turskom vjerom tvrdom:

44

Imaš doma deset unučadiI tri sina, sva tri oženjena –Sve ću ti ih zatvorit u kuću Pa u živi oganj izgoreti!’

Njegoš uz ovaj strašni opis zlobnog turskog lukavstva koristi priliku da prikaže superiornost i razumne postupke vladike Danila, koji svojom pronicljivošću otkriva gnusnu pozadinu delovanje ‘vještice’ i zatim neprikos-novenim autoritetom vladike spasava njen život od odmazde razjarenih pre-varenih Crnogoraca.

8. Posljednji, osmi opis ženskog lika u Gorskom vijencu pjesniku Njegošu služi za objašnjenje crnogorske (a i njegove teške lične) situacije, odnosno za iznošenje istorijske istine o trajnoj ugroženosti života, imanja i časti hrišćanskih Crnogoraca (i drugih pripadnika južnoslovenskih ljudstava) u besporetku turskoga carstva.

‘Sam se Radun u kulu nagnaoI s njim žena njegova Ljubica;Žena mlada, ama soko sivi,Puni puške svome gospodaru’.

I ovaj slikoviti prizor napada Turaka na ‘Radunovu kulu’, neravnoprav-na borba oko nje i junaštvo usamljenog Crnogorca i njegove vjerne ljube u op-koljenoj kući, mogli bi se naći u desetercima neke od brojnih južnoslovenskih, prije svega srpskih i crnogorskih antologija junačkih pjesama. Stihovi 2758 do 2764 opisuju hrabru i vjernu Radunovu ženu, Ljubicu, koja s njime dijeli nemilosrdnu sudbinu: u neravnopravnoj borbi, u opkoljenoj zapaljenoj kuli, puneći pušku svom ‘sokolu’, potvrđuje odanost i vjernost crnogorskih žena, i njihovu aktivnu ulogu u životu zajednice.

Naravno, u Njegoševom životu i u njegovoj poeziji bilo je i drugih žena, odnosno ženskih likova, koje su ostavile trag u njegovom stvaralaštvu, npr. već pomenuti ženski glasovi u nadahnutim pjevanjima Kola u »Gorskom vijencu«, ili lik lijepe glumice Flore - Cvetke Bretin u njegovoj ranoj pjesmi »Tri dana u Trijestu«, koju je štampao u Beču 1844. g. Ipak, uz naslov ove teme, svi smo se, vjerujem, najpre sjetili već citiranih stihova iz »Gorskog vijenca«, i smrti sestre Batrićeve, i Ruže Kasanove, i stihova o groznoj raboti »vještice« iz Bara, mada ti različiti i uvjerljivi ženski likovi ostaju u sjenci dvaju pomenutih Njegoševih poetski dubljih literarnih ostvarenja, opisa lijepe Flore7, koju je mladi Njegoš upoznao u pozorištu u Trijestu, i oduševljeno napisao: »Lijepa Flora svakog bi zanijela …«, i naravno, prelijepe doživljene ljubavne ispovijesti u pjesmi ‘Noć skuplja vijeka’, odnosno njene originalne,

7 Stihovi od 68 do 74: ‘Skupa smo se mi svi veselili/ gledajući gracioznu Flo-ru,/ sjajnu zvjezdu trestanskog teatra,/ koja odmah zefirnim poletom/ i pogledom svojim očaranim/ pakao u raj može pretvortiti,/ ka Danica izza mračne noći/ što zasmije svode Uranove.’

45

prve verzije, koja je prema usmenom predanju posthumno pronađena u torbi na Njegoševom sedlu, a prema pisanim podacima sačuvana u prepisu ruskog carskog oficira Jegora Kovalevskog u njegovoj zaostavštini u Publičnoj bib-lioteci u Petrogradu 1913. godine (prema rečima Pavla Popovića) i kasnije potvrđena u originalnom zapisu Njegoševom rukom u njegovoj ‘Bilježnici’, vraćenoj u Crnu Goru 1955. godine (M. Vuksan).8

Da podsjetim na njen sadržaj navešću iz nje samo kratko nekoliko Njegoševih prelijepih pjesničkih formulacija, mada je cijela struktura te pesme veličanstvena:

‘Plava luna’ … ‘čuvstva tajna neka budi’ …… ‘hod Dijanin veličavi dušu mi je napojio’ …‘Plamena se spoji duša’ …‘I cjelivi božestveni dušu s dušom dragom sliju’…‘Malena joj usta slatka’ …‘Crna kosa na valove niz rajske se igra grudi’ …‘Znoj lagani s njenom kosom s zanešene tarem glave’ …‘Cjeliv jedan noći c’jele!’

Te stihove - vjerujem da ćete se sa mnom složiti - možemo mirno us-porediti sa najljepšim ljubavnim pjesmama u čitavoj svjetskoj književnosti, sa čuvenim starim hebrejskim i grčkim stihovima, sa biblijskom ‘Pjesmom nad pjesmama’, sa pjesmom ‘Jur ni jedna na svit vila’ hvarskog plemića Hanibala Lucića iz 1507. g., sa brižljivo gradjenom formom Prešernovog ‘Sonetnega venca’ iz 1847 g., i sa ispovjednom sadržinom čuvene »Santa Maria della Salute« velikog pesnika Laze Kostića iz 19089. godine, koje predstavljaju ponos južnoslovenskih književnosti, a i nedostižne bisere svekolike svjetske književnosti.

Zbog toga, tačnije: i zbog toga, ja se velikom pjesniku Njegošu ponovo od srca zahvaljujem za njegove iskrene, ispovjedne, ponosne, hrabre, ali i blage i svijetle, izuzetne pesničke i duboko ljudske ženske likove, pjesme, i doživljaje, koje su njegovi nezaboravni stihovi podarili svima nama.

8 O tome vidjeti: Cjelokupna djela Petra II Petrovića Njegoša, Beograd/Cetinje, Knjiga prva, stranice od 360 do 363. (Ja sam se koristio XIII izdanjem iz 1984 godine.)

9 Laza Kostić, Pjesme, 1909.

4�

Esko KALA�

BIOEKOLOŠKE OSOBINE EDIFIKATORA ŠUMSKIH

EKOSISTEMA GORNJEG IBRA

Diferencija vrsta drveća i njihovih zajednica u Ibarskom području određena je geografskim položajem, orografskim, klimatskim, pedološkim i petrografskim faktorima ovog prostora.

Svi ovi faktori su uslovili hijerarhiju zastupljenosti vrsta drveća u šumama i šumskim ekosistemima, pa u skladu sa njom, biće dati osnovni bioekološki parametri edifikatora šumskih ekosistema, odnosno glavnih vrsta četinara i lišćara, koji imaju visoku ekonomsku i ekološku vrijednost u predmetnom regionu.

Jela-(Abies alba Mill). Fam. Pinacae. Drugi narodni nazivi: obična jela, jelka.

Habitus: Jela je četinarsko (crnogorično) drvo, prosječne visine od 30-60m-Grlić (1986), odnosno, 35-60m -Šilić (1983). Promjer stabla dostiže vrijednost i preko 2 metra.

Krošnja jele je, manje-više, piramidalna ili valjkasta, u mlađem dobu, a u starosti, krošnja poprima zaravnjen oblik, pa izgleda kao da je odsječena.

Grane na stablu su pršljenasto raspoređene, u ranoj mladosti počinju od prizemnog dijela stabla, a u kasnijem dobu, ove grane se suše i otpadaju, ostavljajući karakteristične ožiljke na kori.

1 Dr Esko Kalač, doktor ekoloških nauka, direktor OŠ „Bukovića“- Rožaje

48

Kod podmlatka, do stadijuma letvenika, grane jele se dalje račvaju, pa se dobro razlikuju glavne i na njima sporedne grane. U starijem dobu, dominantne su glavne grane, a sporedne postaju sve manje uočljive. Glavne grane su, najčešće, lučno savijene prema gore.

Korijenov sistem je dobro razvijen, sastavljen od jakih bočnih i jednog osovinskog korijena, koji duboko prodire u substrat. Prisustvo centralnog (osovinskog) korijena, jeli omogućava da izdrži udare vjetrova, pa su zbog toga jelove izvale znatno rjeđe prisutne na terenima, u odnosu na smrču.

Slika 1. Osovinski korijen jele- foto E. Kalač Kora je karakteristične sivkaste do sivo smeđe boje, u mlađem dobu

glatka, bez prisustva reljefnih struktura. Kod starijih stabala, jelova kora dobija karakteristično, uzdužno, izbrazdan reljef, sa manjim poprečnim pukotinama. Boja kore kod starijih stabala vremenom potamni.

Pupoljci su, takođe, pršljenasto raspoređeni, kestenaste boje, veličine do 3 mm i nikad smolasti.

Jelove iglice su sa gornje strane tamno zelene boje, a sa donje strane, boja iglica je sivomaslinasta, zbog prisustva dvije bijele pruge od obje strane centralnog nerva iglice.

Dužina iglica se kreće od 30 do 35 mm, a širina do 3 mm, sa češljastim rasporedom na grančicama. Vrhovi iglica su zarubljeni, odnosno tupi, a sasvim rijetko zašiljeni. Osnova iglica je sužena i tako prelazi u okruglasti završetak, kojim se veže za grančicu. Vijek jelovih iglica iznosi do 8 godina.-Šilić (1983).

49

Cvjetovi su jednopolni. Ženski imaju oblik malih, zelenkastosivih, šišarica, a muški su žućkaste boje i razvijaju se u pazuhu iglica.

Šišarke su, u mladosti, zelenkastosive, dužine od 10- 30 cm -Grlić (1986), stalno uspravno stojeće na granama.

Sjeme je sraslo sa krilcetom, trouglasto, rebrasto i do 9 mm dugo.Razmnožavanje jele je isključivo sjemenom. – Areal jele je mali u odnosu na ostale glavne vrste evropskog drveća.

Na vertikalnom profilu najčešće se javlja između 800 i 1.600 m nadmorske visine. Javlja se pretežno u srednjoj visinskoj zoni, ekološki plastičnije i biološki prodornije bukve. Ne podnosi veće promjene sastojinske klime, pogotovu van klimatskog optimuma i ako zemljište dovoljno ne odgovara njenim zahtjevima. Srednje godišnje temperature na staništima jele variraju između 8 i 4°C, a srednja godišnja relativna vlažnost vazduha između 70 i 90 %.

Geološka podloga na staništima jele veoma je različita, od krečnjačke i dolomitske do vulkanskih stijena. Dobro uspijeva na vlažnim i hladnim zemljištima, uglavnom, u zatvorenim uvalama. U području, to su zatvoreni slivovi rijeka: Crnja Ibarac, Lovnička i Paučinska. Veće učešće u razmjeru smjese ima na zatvorenim nego na otvorenim položajima. U hladnijoj i humidnijoj lokalnoj klimi i na hladnijem zemljištu u mješovitoj šumi, jela je biološki jača od bukve. Na toplijim i suvljim staništima u arealu jele, bukva je jača. Na optimalnim staništima, jelu ne mogu lako istisnuti ni bukva ni šmrca. Jela se često bolje podmlađuje pod bukvom, (naročito dobro pod smrčom) nego pod svojim krošnjama. Obilan rod sjemena je svake 3-4 godine. U trećoj godini razvija jedan prostrani izbojak, a u petoj počinje formirati pršljene. Sve do treće godine starosti mortalitet podmlatka jele je visok i zato, tek poslije 3-5 godina po nicanju sjemena se može donositi zaključak o uspjehu podmladivanja. Pri većim otvorima sklopa brže prirašćuje u visinu, tek poslije 6-8 godina. Potisnute jele, pod zastorom, vrlo polagano prirašćuju u visinu, a po oslobađanju konkurencije starijih stabla i kada se umjesto iglica sjene stvore iglice svijetla, jele se brže razvijaju i postignu fiziološku zrelost . Jela je u mladosti prema zasjenjivanju najotpornija vrsta. Potisnuta može izdržati u stadijumu latentnog mirovanja uz povrmeno otvaranje sklopa. Na lošijim staništima teže podnosi pomanjkanje svjetlosti i više proširuje krošnju.

Vlaga je, većinom, najznačajniji ekološki faktor u jelovim šumama, posebno na karbonatnim staništima. Za dobro održavanje, naročito za uspješan razvitak ponika i podmladaka, jeli je potrebna velika vlažnost vazduha u doba vegetacije, a ukoliko vazduh nije vlažan mora biti bar zemljište vlažno do svježe.

Međutim, posljednjih nekoliko godina podmladak jele se sistematski uništava, posebno u gazdinskoj jedinici Crnja-Ibarac, na potezu od Zeleni do

50

Šoljani, a što je rezultat napasanja velikog stada koza, koje nemilosrdno brste krošnje jelovog podmlatka i istovremeno gule koru sa istog.

Slika 2. Štete na jelovom podmlatku-foto E. Kalač

Najjači fitobiološki konkurent jeli je bukva, pogotovo na sušnim i toplijim, najčešće karbonatnim staništima, poslije jakog i naglog otvaranja sklopa. Mada je jela jak skiofit, rijetko gradi čiste sastojine. Većinom je u smjesi sa bukvom i smrčom, malo s drugim vrstama. Dominacija zavisi od staništa. U mješovitim staništima, jela je na području svog areala ekspanzivnija na hladnijim i vlažnijim staništima, bukva na toplijim i suvljim, a smrča na hladnim i mrazijim položajima.

Jela u ukupnoj drvnoj zapremini područja učestvuje sa 39 %, a u zapreminskom prirastu sa 41 %. Intenzitet prirašćivanja jele je 2,9 %. Zastupljena je u svim gazdinskim jedinicama. Najveće učešće u smjesi ima u gazdinskim jedinicama: Bać-Besnik 50 %, Županica 45 % i Gornji lbar 40 %, a najmanje je zastupljena u gazdinskoj jedinici Lovničke šume 17 %,. U području gradi mješovite šume sa smrčom.-Institut za šumarstvo (2002).

Podmlađivanje jele je veoma dobro i u šumama jela-smrča i jela-smrča-bukva. Primjenjivani način sječa, pretežno stablimično prebiranje i osobina jele da se bolje podmlađuje pod krošnjama bukve i smrče, uslovili su dominaciju podmlatka jele u odnosu na podmladak bukve i smrče. Podmladak je veoma kvalitetan, vitalan, sa dobrim visinskim prirastom. Gljivična oboljenja jele su konstantovana, ali je i veliki procenat oštećenih stabala u pridanku, sa gornje strane, na strmim terenima zbog lifranja i bacanja ogrevnog drveta (gazdinska jedinica Gornji Ibar), a prisutna su i značajna oštećenja jelovih dubećih stabala vučnim sredstvima u svim gazdinskim jedinicama.

51

Smrča (Picea abies L.)Fam: PinaceaeDrugi narodni nazivi: Smreka,

obična