ANNALES

ANNALESEtyka

w Życiu Gospodarczym

tom 21, nr 2 / Volume 21, No. 2

ŁÓDŹ 2018

EDITORIAL BOARDJoanna Dzionek-Kozłowska (Editor-in-Chief), Rafał Matera (Deputy Editor-in-Chief)

Janina Godłów-Legiędź, Janusz Skodlarski, Jan Jacek Sztaudynger, Danuta Walczak-Duraj

SCIENTIFIC COUNCILChairman: prof. Czesław Domański, PhD, University of Lodz

prof. dr. Tevfik Erdem, Gazi Üniversitesi (Turkey)prof. Wojciech Gasparski, PhD, Kozminski University, Business Ethics Centre

prof. David J. Jackson, Bowling Green State University (USA)prof. Bożena Klimczak, PhD, Wrocław University of Economics

revd. Biju Michael SDB, PhD, Salesian Pontifical University, Jerusalem (Israel)prof. dr. Nail Öztaş, Gazi Üniversitesi (Turkey)

dr Přemysl Pálka, PhD Tomas Bata University in Zlín (Czech Republic)prof. Sharaf N. Rehman, University of Texas (USA) prof. Michał Seweryński, PhD, University of Lodz

prof. Heather Hadar Wright, PhD, Wittenberg University (USA)

INITIATING EDITIORBeata Koźniewska

THE EDITOR OF THE ISSUEJoanna Dzionek-Kozłowska

PROOFREADINGTamara Franiak-Krupińska, Mark Muirhead

TYPESETTINGMateusz Poradecki

TECHNICAL EDITORElżbieta Rzymkowska

The “Annales. Ethics in Economic Life” is affiliated and co-financed by the Faculty of Economics and Sociology of the University of Lodz.

The list of the reviewers will be published in the 4th issue of “Annales. Ethics in Economic Life” vol. 21 and available on-line on the journal’s website: http://www.annalesonline.uni.lodz.pl/reviews.html.

EDITORIAL BOARD ADDRESS“Annales. Ethics in Economic Life” Editorial Board90-214 Łódź, Poland, 41, Rewolucji 1905 r. Street

phone: 48 42 635 55 42, 0048 604 770 810e-mail: annales@uni.lodz.pl

www.annalesonline.uni.lodz.pl

Printed directly from camera-ready materials provided to the Łódź University Press.

© Copyright by Authors, Łódź 2018© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2018

Published by Łódź University PressFirst Edition W.08186.17.0.C

Printing Sheets 9.375

ISSN 1899-2226e-ISSN 2353-4869

Łódź University Press90-138 Łódź, 8 Lindleya St.

www.wydawnictwo.uni.lodz.ple-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl

phone +48 42 665 58 63

5Contents

Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk, Cardinal Wyszyński University in WarsawWolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady Employee Volunteering. Essence, Forms, Examples 7

Aniela Dylus, Cardinal Wyszyński University in WarsawWolontariat pracowniczy. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa czy nowa forma wyzysku?Employee Volunteering. A Form of Participating in Corporate Social Responsibility or a New Type of Labour Exploitation? 29

Przemysław Rotengruber, Adam Mickiewicz University in PoznanSamorząd zawodowy – sojusznik czy wróg społeczeństwa obywatelskiego?Professional Self-government: an Ally or Enemy of Civil Society? 43

Robert Sroka, Kozminski UniversityESG Transparency on the Polish Capital Market 55

Alina Walenia, University of RzeszowEthical Standards in the Process of Counteracting Financial Abuse with Regard to EU Budget Funds. The Case of Poland 73

Miscellanea

Zdzisław Szymański, University of Economics and Innovation in LublinProgramy naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich. Aspekty etyczno-polityczne i społeczno-ekonomiczneThe Programme of Repairing the Polish-Lithuanian Commonwealth in Saxon Times. Ethical, Political as well as Socio-Economic Aspects 87

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2018 Vol. 21, No. 2, May 2018, 7–28

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.21.2.01

Aniela DylusCardinal Wyszyński University in Warsaw Faculty of History and Social SciencesInstitute of Political Sciencee-mail: a.d@wp.pl

Karolina MatyjaszczykCardinal Wyszyński University in Warsaw Faculty of History and Social SciencesInstitute of Political Sciencee-mail: karolinamatyjaszczyk@interia.pl

Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

Employee Volunteering. Essence, Forms, Examples

Corporate volunteering is a social activity undertaken by employees with the support of their employer. Engaging in various charity actions is one of the most popular forms of implementing the principle of corporate social responsibility (CSR). In Poland, this institution has been known for a short time, but its importance and development are no-ticeable. The introduction of volunteering among employees takes various forms, depend-ing on financial possibilities, commitment, free time and the needs of the beneficiaries. Volunteering also brings various benefits (both internal and external) as well as many difficulties and barriers that reduce the ability to engage in social projects.

This article presents the essence of employee volunteering, as well as its typology, form and scale of dissemination in Poland. As a complement to the analysis, there are examples of completed corporate volunteering programs.

Keywords: corporate volunteering, corporate social responsibility (CSR), corporate community involvement/investment (CCI)

JEL Classification: M14, Z13

8 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

1. Wprowadzenie

W świecie biznesu wolontariat pracowniczy (WP) cieszy się dużym zainteresowa niem. Również w Polsce nie jest już instytucją nieznaną. Podobnie jak pokrewna mu spo łeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (CSR – corporate social responsibility), bywa w róż-nych formach i na różne spo soby projektowany, realizowany, a także badany. Celem niniej-szej refleksji jest najpierw syntetyczna rekonstrukcja istoty WP (2), a następnie charakte-rystyka i typologia jego form (3) oraz skali obecności w przedsiębiorstwach w Polsce (4). Dla dopełnienia kompleksowej prezentacji tej instytucji zostaną też przywołane wybra-ne przykłady wolontariackiego zaangażowania pracowników (5). Wykorzystane zostaną przy tym wyniki przeprowadzonych już badań nt. WP, programy polityki CSR wybranych przedsiębiorstw i raporty, a także obszerna literatura przedmiotu.

2. Istota wolontariatu pracowniczego

W próbach uchwycenia istoty WP mieszają się elementy definicyjne dwóch słów składają-cych się na interesujące nas określenie. Definicje przywoływane w literaturze przedmiotu akcentują zarówno wolontaryjny charakter tej instytucji, jak i jego specyfikę wy znaczoną przymiotnikiem „pracowniczy”. Co więcej, w różnych raportach i opracowaniach dokład-ną charakterystykę WP – jego istoty, typów, form, barier, korzyści itp. – zwykle poprze-dza się (często w odrębnych punktach) przypomnieniem czytelnikowi znaczenia wolon-tariatu jako takiego1.

Zgodnie z najogólniejszym określeniem, wolontariat pracowniczy to angażowanie się pracowników firmy w działalność na rzecz społeczności lokalnych czy organizacji pozarzą dowych2. Próbując dokładniej uchwycić istotę WP, trzeba wyróżnić kilka jego cech charaktery stycznych. Dla zachowania dyscypliny wywodów spróbujemy odpowiedzieć na kilka pytań. Kto działa? Dlaczego? Na rzecz kogo? Co robi? Jakie są tego efekty?

Wolontariuszami są pracownicy firmy (najczęściej chodzi tu o aktywność grupową), a poniekąd i sama firma. Zresztą zwykle to właśnie ona jest inicjatorem, a nawet tworzy pro-gramy WP. Zdarza się też, że sami pracownicy wychodzą z inicjatywą, po czym proszą pra-codawcę o wsparcie3. Niemniej jednak pracownicy nie działają we własnym imieniu i na wła-sny rachunek. Taka właśnie rola społeczna (pracowników) działających pro bono i udział 1 I tak np. autor raportu (Marek Dudkiewicz) zatytułowanego Wolontariat pracowniczy – między emocjami a ra-cjonalnością (Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011, s. 6–8) uznał za stosowne wyjaśnić najpierw „Po-jęcie wolontariatu” oraz „Kim jest i co robi wolontariusz”. Podobnie w tekście Martyny Kawińskiej (Człowiek w perspektywie pracy a rozwój wolontariatu pracowniczego [w:] Przedsiębiorczość i obywatelskość w perspek-tywie katolickiej nauki społecznej, red. S. Zaręba, A. Wysocki, Wyd. UKSW, Warszawa 2015, s. 231– 251) omó-wienie „Wolontariatu pracowniczego w Polsce i na świecie” poprzedza charakterystyka „Idei wolontariatu”.2 I. Kuraszko, S. Augustyniak, 15 polskich przykładów społecznej odpowiedzialności biznesu, Wyd. Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009, s. 052.3 K. Żurek, Wolontariat pracowniczy: angażowanie pracowników, bariery, korzyści, https://odpowiedzialny-biznes.pl/artykuly/wolontariat-pracowniczy-angazowanie-pracownikow-bariery (data dostępu: 29.12.2017).

9Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

firmy w tych działaniach bodaj najmocniej wyznaczają specyfikę tego rodzaju wolontaria-tu. W związku z tym w ramach WP oprócz relacji wolontariusz – beneficjent, inne jeszcze relacje współo kreślają jego istotę: wolontariusz – pracodawca oraz firma – społeczeństwo4. Do podejmowa nia określonej działalności pracownik bywa inspirowany i zachęcany. Jest ona wspierana przez zarząd firmy, a niekiedy organizowana czy nawet systematycznie programo-wana. Wolontariuszami w tym programie mogą być przy tym nie tylko pracownicy zatrud-nieni na umowę o pracę, ale też inne osoby współpracujące z pracodawcą na stałe na pod-stawie innych tytułów prawnych (umowa-zlecenie, tzw. samozatrudnienie, powołanie).

Deklaracje co do motywów WP zawarte są w jego definicjach. Jedna z odpowie-dzi na pytanie: dlaczego pracownicy i cała firma angażują się w działalność społeczną, brzmi: „bo chcą” (pomagać). Instytucja ta przestałaby być wolontariatem, gdyby oznacza-ła aktywność wymuszoną. Cechę dobrowolności niekiedy wymienia się explicite wśród cech konstytutyw nych WP, a niekiedy zakłada się ją. Wprost o dobrowolności mowa jest na przykład w defini cji przygotowanej przez Instytut Wolontariatu Pracowniczego5:

Wolontariat pracowniczy (ang. Corporate Volunteering) to długofalowy program społecz-ny odpowiedzialnego praco dawcy, który propaguje i umożliwia dobrowolne, społeczne zaangażowanie wśród swoich pracowników6.

W słowach przytoczonego tu określenia: „program społeczny”, „społeczne zaangażo-wanie” można się też doszukać kolejnej cechy WP: bezinteresowności. Pracownicy poma-gają innym, „poświęcając swój czas wolny od pracy”, zaś firma wspiera tę „działalność pro społeczną pracowników”, jak to napisano na stronie internetowej PGE7. Nie ukrywa się przy tym również interesownych racji podejmowania tej działalności. Ich ekspono-wanie rodzi podejrzenie instrumentalnego traktowania WP8.

Adresatami WP są wybrane (przez pracowników lub firmę) podmioty: osoby fizycz-ne, instytucje wymagające wsparcia (szkoły, domy dziecka) lub organizacje pozarządowe i fun dacje świadczące pomoc słabszym i potrzebującym. Okazuje się (chociażby na pod-stawie badań prze prowadzonych przez Centrum Wolontariatu w 2008 r.), że beneficjentami pomocy najczęściej są różne placówki edukacyjne i opiekuńczo-wychowawcze. Chętnie pomaga się też dzieciom z ubogich rodzin i osobom niepełnosprawnym9. Chodzi tu zwy-4 M. Kawińska, op. cit., s. 244.5 Jest to pierwsza w Polsce organizacja pozarządowa zajmująca się rozwojem WP. Jej założycielką jest Iza-bela Dyakowska.6 Wolontariat pracowniczy w 10 krokach – Fundacja Jeden Drugiemu, s. 3, http://www.jedendrugiemu.pl/docs/Broszura_DRUK.pdf (data dostępu: 29.12.2017). Cechę dobrowolności akcentuje się też w innych definicjach WP, np. w tej wskazanej przez Instytut Wolontariatu Pracowniczego, która przyjmuje, że WP jest to: długo-falowy program społeczny realizowany przez pracodawcę, który propaguje i umożliwia społeczne zaanga-żowanie i kompleksowo wspiera swoich pracowników i ich bliskich w dobrowolnej i świadomej działalności charytatywnej na rzecz i w partnerstwie z organizacjami społecznymi i instytucjami publicznymi. Wolonta-riat pracowniczy, http://wolontariatpracowniczy.pl/wpisy/wolontariat-pracowniczy (data dostępu: 29.12.2017).7 Wolontariat pracowniczy, https://www.gkpge.pl/Fundacja/Programy/Wolontariat-pracowniczy (data dostę-pu: 29.12.2017).8 Szerzej na temat także interesownych racji WP, np. wykorzystywania go do budowania pozytywnego wizerun-ku firmy, do inwestowania w kapitał ludzki i społeczny. Cf. zamieszczony w tym tomie tekst: A. Dylus, Wolon-tariat pracowniczy. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa czy nowa forma wyzysku?9 K. Żurek, op. cit. s. 29–42.

10 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

kle o podmioty z bezpośred niego otoczenia społecznego firmy, ale beneficjentami mogą być też potrzebujący w otocze niu dalszym, np. w krajach rozwijających się. Przykładowo, pracownicy firmy Celgene bu dowali dom kultury na Sri Lance i opiekowali się dziećmi w przedszkolu w ramach wolonta riatu zagranicznego10.

Zróżnicowanej palecie adresatów WP odpowiada różnorodna aktywność w jego ra-mach: od korepetycji, nauki języków czy prowadzenia warsztatów dla dzieci w świetlicy śro dowiskowej, przygotowania paczek świątecznych wybranym rodzinom, zorganizowania fe stynu czy zawodów sportowych, odmalowania sali szpitalnej, zbudowania placu zabaw po-przez sadzenie drzew i porządkowanie terenów zielonych po pomoc prawną organizacjom po-zarządowym. Bardzo często WP łączy się z wyjazdem pracowników w teren. Firma albo sama organizuje tę działalność, albo wspiera spontaniczną, samodzielną aktywność pracowników, udzielając im kilku godzin lub całego dnia wolnego na pomoc społeczną11, fi nansując zwrot kosztów: podróży, wyżywienia i noclegu, ubezpieczenia itp. Odrębną (choć kontrowersyjną!) formą aktywności firmy jest łączenie wyjazdów integracyjnych z pracą wolontariacką.

3. Formy wolontariatu pracowniczego i ich typologia

Efektem podejmowanych w literaturze przedmiotu prób porządkowania zróżnicowa nych w treści i formie aktywności w ramach WP są różne klasyfikacje. Nie zawsze są one wy-starczająco precyzyjne, m.in. ze względu na brak przyjęcia jednoznacznych kryteriów wy różniania poszczególnych rodzajów WP lub zastosowania w danym podziale jedno-cześnie kilku kryteriów. Zaprezentowana niżej typologia daje jednak pewne wyobrażenie o różnorod ności tego wolontariatu.

Podstawą typologii przywoływanej w kilku opracowaniach12 są podmiot inicjują-cy oraz charakter podejmowanego działania. Według tych dwóch kryteriów wyróżnia się kilka form WP.

(1) Udział w ogólnopolskich akcjach społeczno-charytatywnych; ich inicjatorami nie są ani pracownicy, ani pracodawcy, ale inne podmioty (organizacje pozarzą-dowe, fundacje); pra cownicy – zachęcani przez firmę do udziału w jakiejś akcji i przy jej wsparciu – angażują się w działania pomocowe.

10 Wolontariat pracowniczy za granicą /Projekt Abroad, https://www.projects-abroad.pl/projekty/wolontaria-ty-pracownicze (data dostępu: 29.12.2017).11 Przepisy prawa nie określają sposobu realizowania działań w ramach WP, nie określają także obowiązku udzielenia pracownikom dnia wolnego od pracy z przeznaczeniem na aktywność wolontariacką. Decyzja w za-kresie przyznania dnia wolnego od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia zależy do pracodawcy. W praktyce bardzo często zdarza się, że każdemu pracownikowi, który chce włączyć się w akcje WP, przy-znaje się jeden dzień dodatkowego płatnego urlopu.12 D. Lustyk, Wolontariat pracowniczy jako narzędzie budowania kapitału społecznego firmy [w:] Człowiek i organizacja – dylematy współczesnego zarządzania, red. W. Harasim, Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa 2014, s. 87–89; P. Komosa, D. Dorska, Wybrane aspekty prawne wolontariatu pracowniczego, s. 11–15, http://bibliotekawolontariatu.pl/wp-content/uploads/aspekty_prawne_WP.pdf (data dostępu: 29.12.2017); Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Wolontariat pracowniczy [w:] Encyklopedia CSR, http://odpowiedzialnybiznes.pl/hasla-encyklopedii/wolontariat-pracowniczy/ (data dostępu: 29.12.2017).

11Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

(2) W autorskich programach społecznych przedsiębiorców inicjatywa wychodzi z ich strony. Zarząd firmy opracowuje (lub zleca wyspecjalizowanej organizacji) jakiś projekt społeczny i namawia pracowników wszystkich szczebli do uczest-nictwa. Odmianą tej formy są organizo wane przez firmę wyjazdy integracyjne lub szkoleniowe połączone z wolontariatem.

(3) Z kolei inicjatorami autorskich lokalnych projektów pracowniczych są sami pracownicy. To oni muszą dokonać rozeznania potrzeb lokalnej społeczności, wskazać adresatów, zająć się logistyką i przekonać zarząd firmy do sensowno-ści wsparcia (finansowego lub organizacyj nego) danego projektu. Wyboru zwy-kle dokonuje się komisyjnie w drodze konkursu. Pra cownicy najczęściej inicjują takie działania, których efekty są bezpośrednio widoczne, np. organizacja za-wodów sportowych w pobliskiej szkole lub uroczystości św. Mikołaja w miej-scowym domu dziecka.

(4) Podobnie w przypadku zbiórek pracowniczych – pieniędzy lub darów material-nych (żywno ści, ubrań, zabawek, książek, środków higieny itp.) – inicjatorami są pracownicy, zaś firma przekazuje darowiznę wybranej organizacji pozarzą-dowej lub instytucji publicznej. Zaanga żowanie w takie przedsięwzięcia organi-zacji pozarządowych (NGO-ów, non-government-organization), kompetentnych w identyfikacji potrzeb w danym środowisku, stwarza większe prawdopodobień-stwo, że zebrane środki trafią do prawdziwie potrzebujących.

(5) Program tzw. składki pracowniczej, wspierającej wskazany przez firmę zbożny cel, a potrą canej z wynagrodzenia, inicjowany jest przez przedsiębiorcę. Taka darowizna, wymagająca pisemnej zgody pracownika, przekazywana jest następ-nie na konto jakiejś organizacji poza rządowej lub instytucji społecznej.

(6) Odmianą zbiórki pracowniczej, inicjowanej i organizowanej przez pracodawcę wspólnie z jakąś jednostką medyczną, jest akcja krwiodawstwa. Firma nie tylko udostępnia pomieszcze nia na ten cel, ale zwykle nagradza pracowników-krwio-dawców np. dniem wolnym od pracy.

Ze względu na czas trwania działań wolontariackich wyróżnia się dwa rodzaje WP13:(1) WP długoterminowy, np. kiedy firma podejmuje z jakąś fundacją współpracę

trwającą kilka miesięcy lub lat albo w ramach wolontariatu zagranicznego de-cyduje się na udział w pomocy rozwojowej, co wiąże się z dłuższym pobytem wolontariuszy za granicą.

(2) WP krótkoterminowy; dzieli się dalej na wolontariat okresowy i jednorazowy. Pierwszy podejmowany jest periodycznie w pewnych okresach, np. przygoto-wanie paczek świątecz nych albo „tornistrów pełnych uśmiechu” przed rozpo-częciem roku szkolnego. Przykładem drugiego mogą być działania pomocowe ofiarom klęsk żywiołowych.

Uwzględniając z kolei kryterium spontaniczności, wyróżnia się jeszcze inne formy:(1) WP akcyjny jest realizacją spontanicznego odruchu serca, indywidualnego po-

mysłu pra cowników reagujących na jakąś palącą potrzebę.

13 K. Żurek, op. cit.,; M. Kaźmierczak, Wolontariat pracowniczy jako przejaw społecznej odpowiedzialności nie tylko dużych przedsiębiorstw, „Studia Oeconomica Posnaniensia” 2016, t. 4, nr 10, s. 26.

12 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

(2) WP systemowy (stały) jest natomiast elementem strategii społecznej firmy, czę-sto włączo nym w jej program społecznej odpowiedzialności. Jako taki jest orga-nizowany przez firmę, która np. realizuje jakieś stałe projekty i zachęca pracow-ników do uczestnictwa albo rozpi suje konkursy lub przyznaje granty na pomysły pomocowe zgłaszane przez pracowników.

Biorąc pod uwagę to, czym dzielą się wolontariusze, można wyróżnić dwie od-miany WP:

(1) Wolontariat czasu – w jego ramach beneficjentom ofiaruje się swój wolny czas. Pomaga się im w różny sposób (zależnie od aktualnej potrzeby – biedy, której chce się zaradzić), jednak bez związku z wiedzą i profilem zawodowym pracow-ników. Taki charakter ma zazwyczaj wolontariat akcyjny.

(2) Wolontariat kompetencji14 oznacza pomoc ściśle związaną z profilem firmy i kompeten cjami jej pracowników – z ich wiedzą, umiejętnościami, doświadcze-niem zawodowym. Przy kładem jest chociażby darmowy przewóz dzieci na kolo-nie przez pracowników firmy trans portowej lub kurs komputerowy adresowany do seniorów w celu przeciwdziałania ich wyklucze niu cyfrowemu, a prowadzo-ny przez pracowników firmy IT.

Uwzględniając wreszcie sposób kontaktu z beneficjentami wyróżnia się dwie ko-lejne odmiany WP:

(1) Wolontariat bezpośredni wiąże się z bezpośrednim, osobistym kontaktem pra-cowników z beneficjentami, np. w siedzibie jakiejś instytucji społecznej.

(2) Wolontariat pośredni (e-wolontariat, wolontariat wirtualny, wolontariat on-li-ne) oznacza wykonywanie zadań pro bono za pośrednictwem internetu, np. po-moc organizacji pozarzą dowej w założeniu i prowadzeniu strony internetowej, wykonywanie tłumaczeń, przygotowa nie materiałów promocyjnych, projektów graficznych itp.15

Choć przedstawiona tu klasyfikacja daleka jest od typologicznej ostrości, daje pewien wgląd w wielość sposobów realizowania WP. Jest próbą uporządkowania pluralizmu jego form, co syntetycznie pokazuje Tabela 1.

Tabela 1. Typologia form wolontariatu pracowniczego

Kryterium podziału Formy wolontariatu pracowniczegoPodmiot inicjujący i charakter działania

▪ Udział w akcjach społeczno-charytatywnych, organizowanych przez NGO lub fundacje

▪ Autorskie programy społeczne przedsiębiorców, niekiedy łączone z wy jazdami integracyjnymi lub szkoleniowymi

▪ Autorskie lokalne projekty pracownicze▪ Zbiórki pracownicze▪ Składki pracownicze▪ Akcje krwiodawstwa

14 O wolontariacie kompetencji wspomina się w wielu tekstach. Cf. m.in. K. Żurek, op. cit. 15 U. Gołaszewska-Kaczan, Przyszłość wolontariatu pracowniczego – e-wolontariat?, „Annales. Etyka w Ży-ciu Gospodarczym” 2017, vol. 20, nr 3, s. 97–105. M. Dudkiewicz (op. cit., s. 26–27) niesłusznie utożsamia wolontariat czasu z bezpośrednim, a wolontariat kompetencji z wolontariatem zapośredniczonym przez inter-net. Trafnie zestawia jednak z sobą cechy jednego i drugiego.

13Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

Kryterium podziału Formy wolontariatu pracowniczegoCzas trwania działań wolontariac kich

▪ WP długoterminowy▪ WP krótkoterminowy

– WP okresowy– WP jednorazowy

Spontaniczność działań

▪ WP akcyjny▪ WP systemowy (stały)

Przedmiot daru (czym się dzielą wolontariusze)

▪ Wolontariat czasu▪ Wolontariat kompetencji

Sposób kontaktu z beneficjentami

▪ Wolontariat bezpośredni▪ Wolontariat pośredni (e-wolontariat, wolontariat wirtualny,

wolontariat on-line)

Źródło: opracowanie własne

4. Wolontariat pracowniczy w Polsce

Pierwsze przejawy pracowniczych akcji wolontariackich pojawiły się w Polsce na począt-ku XXI wieku. W 2002 r. powstał pierwszy program koordynujący tego typu działania – Wolontariat Biznesu stowarzyszenia Centrum Wolontariatu. WP w polskich firmach zazwyczaj rozpoczyna się od świadomego kroku pracodawcy, który udostępnia pracow-nikom informacje o możliwościach konkretnego zaangażowania i proponuje wybór da-nego działania. Nierzadko zdarza się również, że pracownik zgłasza się na ochotnika do organizacji dobroczynnej, po czym prosi pracodawcę o wsparcie (finansowe albo or-ganizacyjne).

W porównaniu z przedsiębiorstwami amerykańskimi czy zachodnioeuropejskimi, za interesowanie WP w Polsce jest znacznie mniejsze (to samo dotyczy CSR). Podczas gdy w USA już w 1992 r. aż 31 proc. przedsiębiorstw przebadanych przez Points of Li-ght Foundation realizowało programy WP, a w 1999 r. – 81 proc., zaś pod koniec pierw-szej dekady XXI w. dotyczyło to 90 proc. przedsiębiorstw z listy Fortune 50016, w Polsce jedynie nieliczne firmy mogą się pochwalić wdrożeniem tej instytucji czy zamiarem jej wdrożenia. Wyniki kilku badań WP prowadzonych w ostatnich latach w Polsce17 nie po-zostawiają w tym wzglę dzie wątpliwości. Zgodnie z danymi II Ogólnopolskiego Badania Wolontariatu Pracowni czego z 2012 r., przeprowadzonego przez Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu w 210 naj większych firmach, jedynie 5–7 proc. z nich prowadziło programy z tego zakresu, 18 proc. rozważało ich wdrożenie, a 39 proc. planowało to uczynić w cią-

16 U. Gołaszewska-Kaczan, Zaangażowanie społeczne przedsiębiorstwa, Wyd. UwB, Białystok 2009, s. 107.17 Niezmiernie interesujące badania przeprowadzone w ramach projektu „Pracowniczy e-wolontariat kompe-tencji” wdrażanego przez Instytut Spraw Publicznych w partnerstwie z Fundacją Orange w 2011 r. miały cha-rakter badań jakościowych. Świetnie opracowany raport z tych badań informuje, co pracownicy (2 grup dys-kusyjnych po 8 osób) i specjaliści ds. CSR sądzą nt. WP. Nie rejestruje natomiast skali wdrożenia WP w Polsce (nie było to celem tych badań). Cf. M. Dudkiewicz, op. cit.,

14 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

gu kolejnego roku18. Wpraw dzie w porównaniu z wynikami pierwszego takiego badania z 2008 r., kiedy jedynie w 2 proc. przebada nych firm (z listy 600 największych w Polsce) stwierdzono podejmowanie działań wolonta riackich, a kolejne 17 proc. rozważało ich wprowadzenie19, w 2012 r. odnotowano pewien wzrost, ale generalnie zainteresowanie WP w polskich firmach nie jest zbyt wysokie.

Znamienne, że w Polsce WP najczęściej funkcjonuje w filiach firm globalnych. Cho-dzi tu przede wszystkim o duże korporacje, które nierzadko przeszczepiały wzorce CSR ze swoich zachodnich firm-matek. Analiza największych 100 polskich firm z Listy 500 „Poli tyki” pokazuje, że w przypadku prawie 4 na 10 z nich (37 proc.) można znaleźć pu-blicznie dostępne in formacje o własnych programach wolontariackich lub udziale pracow-ników w różnych przed sięwzięciach dobroczynnych. Rzadziej na wdrożenie WP decydu-ją się małe i średnie przed siębiorstwa – przede wszystkim z powodu barier finansowych (na to wskazuje badanie Cen trum Wolontariatu z 2008 r.), a także obaw przed angażowa-niem się pracowników w działania wolontariackie w czasie pracy20.

5. Przykłady wolontariatu pracowniczego w Polsce

Niektóre firmy informacje o swoich programach WP poprzedzają wzmianką o posiada-niu kodeksu etycznego, który m.in. reguluje tę część zaangażowania społecznego. Cha-rakteryzując niżej przykłady WP wybranych firm, odnotowujemy także odnośne zapisy kodeksowe21.

TchiboWP w Tchibo Warszawa jest jednym z najważniejszych programów z zakresu zaangażo-wania społecznego. Prezentuje się go jako program „3xWIN”, gdyż z jego realizacji ko-rzystają i pracownicy, i firma, i społeczności lokalne.

W Tchibo Warszawa program WP „Wolontariusz Tchibo. Chcę pomagać!” ma for-mę konkursu, do którego może zgłosić się każdy zainteresowany pracownik. Zgłoszony przez pracowników projekt wolontariacki jest oceniany przez Radę Programową. Jeśli spełnia wyznaczone kryteria i zostanie pozytywnie oceniony, jego pomysłodawca otrzy-muje dofinansowanie na realizację swojego projektu, wynoszące nawet do kilku tysięcy złotych. Program nie jest ograniczany przez ramy czasowe – pracownicy mogą w dowol-nym momencie w ciągu roku starać się o dofinansowanie projektów wolontariackich.

18 II Ogólnopolskie Badania Wolontariatu Pracowniczego w Polsce. Wolontariat pracowniczy w największych firmach w Polsce, s. 7–8, http://bibliotekawolontariatu.pl/wp-content/uploads/II_badania_wolontariatu_pra-cowniczego.pdf (data dostępu: 29.12.2017). 19 Wyniki badań podaję za: I. Kuraszko, S. Augustyniak, op. cit., s. 054.20 Wolontariat pracowniczy w polskich firmach. Analiza zjawiska, s. 1–2, http://www.dobroczyncaroku.pl/fi-les/biblioteka/35_TT_raport_badawczy_wolontariat.pdf (data dostępu: 28.12.2017).21 Wskazane w artykule przykłady pochodzą z materiałów oraz danych publikowanych przez konkretne firmy, które podjęły się wdrożenia programów i działań w zakresie WP.

15Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

To pracownicy są pomysłodawcami projektów i mogą zadecydować, komu i w jaki spo-sób chcieliby pomóc, a każde z przeprowadzonych działań wolontariackich jest niepo-wtarzalne. Realizowane projekty są różne, jak wolontariusze, którzy biorą w nich udział. Świadczą pomoc, dzieląc się swoją wiedzą i umiejętnościami, np. poprzez poprowadze-nie warsztatów, organizowanie festynów, teatru kukiełkowego czy pomoc podczas za-wodów sportowych22.

Tchibo Warszawa aktywnie bierze udział w inicjatywach promujących wolontariat i WP. Dyrektor Zarządzający Tchibo Warszawa jest członkiem „Koalicji Prezesi – Wo-lontariusze 2011”, a wolontariusze Tchibo aktywnie wspierają projekty realizowane przez Koalicję23.

Fakty i dane: od 2009 r. realizowany jest w Polsce program WP Tchibo. Od tego czasu ponad 240 osób zostało wolontariuszami Tchibo, pracownicy przeznaczyli na wo-lontariat 1,6 tysiąca godzin i zrealizowali 45 autorskich projektów. Dzięki temu pomogli ponad 6 tys. osób w całej Polsce.

Polska Grupa Energetyczna SAW Kodeksie etyki PGE czytamy:

Wspieramy na przejrzystych i obiektywnych zasadach działalność osób prawnych i osób fizycznych, w tym również pracowników GK PGE i członków ich rodzin, a także lokal-nych społeczności w obszarach takich jak: nauka i edukacja, lecznictwo i ochrona zdro-wia, pomoc społeczna, działalność ekologiczna i ochrona środowiska oraz sport, w tym sport dzieci, młodzieży i osób niepełnosprawnych.

Jednym z filarów zaangażowania społecznego w Polskiej Grupie Energetycznej jest Fundacja PGE, która działa w celu zapewnienia transparentności działań oraz budo-wania zaangażowania wśród wszystkich grup interesariuszy, wspierając rozwój lokal-nych społeczności, prowadząc działalność polegającą na przyznawaniu grantów oraz realizując autorskie programy społeczne.

Nasi pracownicy działają na rzecz społeczności lokalnych, angażując się m.in. w wolontariat pracowniczy24.

WP PGE25 to działanie polegające na wspieraniu przez firmę działalności prospo-łecznej pracowników, którzy, poświęcając czas wolny od pracy oraz wykorzystując swoje umiejętności, świadczą różnego rodzaju prace i usługi na rzecz wybranych przez siebie podmiotów. Formą wsparcia jest dofinansowanie, dzięki któremu pracownicy mogą re-alizować swoje projekty.

22 Wolontariusz Tchibo. Chcę pomagać!, https://www.tchibo.com/servlet/content/1073378/-/index-page/tchibo/corporate-responsibility/wolontariat-pracowniczy-w-tchibo-warszawa.html (data dostępu: 29.12.2017).23 Wolontariat pracowniczy w Tchibo – Tchibo Warszawa, https://odpowiedzialnybiznes.pl/dobre-praktyki/wolontariat-pracowniczy-w-tchibo-tchibo-warszawa/ (data dostępu: 29.12.2017).24 Kodeks etyki Grupy Kapitałowej PGE, s. 27, https://exatel.pl/wp-content/uploads/2016/12/kodeks-etyki-p-ge.pdf (data dostępu: 29.12.2017).25 Wolontariat pracowniczy, https://www.gkpge.pl/fundacja/Programy/Wolontariat-pracowniczy (data dostę-pu: 29.12.2017).

16 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

Program ma formę konkursu, w którym zespoły złożone z co najmniej 3 pracow-ników spółek Grupy Kapitałowej przygotowują projekt wolontariacki na rzecz lokalnej społeczności. Podczas wyboru najlepszych projektów Kapituła Programu bierze pod uwa-gę m.in.: wkład pracy własnej, cel projektu, planowane efekty działań. Projekty realizo-wane są w miejscach lokalizacji spółek i oddziałów Grupy Kapitałowej PGE na terenie całej Polski.

W latach 2014–2015 w programie udział wzięło ponad 200 wolontariuszy PGE – pra-cowników i członków ich rodzin, którzy przepracowali społecznie 16 500 godzin w czasie wolnym od pracy, realizując 70 projektów w 35 miejscowościach. Jak pokazały badania ewaluacyjne, dla 2/3 wolontariuszy PGE udział w programie był pierwszym doświadcze-niem wolontariackim. Wszyscy zgodnie zadeklarowali, że w przyszłości chcą kontynu-ować pracę prospołeczną.

Celem programu wolontariackiego PGE „Pomagamy” jest aktywizacja oraz integra-cja pracowników, rozwój ich umiejętności i wspieranie w działaniach na rzecz najbliż-szego otoczenia.

Keller Sp. z o.o.W Kodeksie etycznym deklaruje się prowadzenie WP, działalność charytatywną na rzecz różnych organizacji26.

Firma Keller Sp. z o.o., choć mocno skoncentrowana na bieżącej działalności i roz-woju własnego przedsiębiorstwa, dostrzega ogromne potrzeby innych osób i podejmuje liczne przedsięwzięcia na ich rzecz bądź też wspiera cenne i ciekawe inicjatywy społeczne, z którymi zgłaszają się sami pracownicy firmy, a także różne organizacje i fundacje.

Jedną z organizacji, z którą firma współpracuje już od 2009 r., jest Fundacja „Mam Marzenie”. Celem tej organizacji jest spełnianie marzeń dzieci, które cierpią na choroby zagrażające ich życiu, często nieuleczalne.

Firma Keller Sp. z o.o. od 2012 r. współpracuje także z Fundacją „Pożywienie – Da-rem Serca”. Celem tej organizacji jest stworzenie programów masowego rozpowszech-niania pożywienia, aby żadne dziecko nie było głodne. Pomoc dla tej fundacji to nie tylko wsparcie finansowe, lecz także inne doraźne akcje, np. użyczenie samochodu służbowego i pracownika do transportu warzyw, mrożonek lub innych artykułów spożywczych.

Miejscem, o którym firma Keller Sp. z o.o. w szczególności pamięta, jest Dom Sa-motnej Matki na Pradze w Warszawie. Akcje polegają na zebraniu artykułów spożyw-czych, środków czystości, ubrań dla dzieci i zabawek.

W 2012 r. firma Keller Sp. z o.o. wzięła również udział w akcji „Szlachetna paczka”, organizowanej przez Stowarzyszenie WIOSNA.

Aktywnie, poprzez przekazanie gadżetów na aukcję, w 2013 r. wsparto także akcję charytatywną „Gramy dla Pawła”, zorganizowaną przez rodziców Szkoły Podstawowej nr 344 w Warszawie.

Nadto Keller Polska podkreśla, że większość z podejmowanych akcji charytatywnych to samodzielne inicjatywy pracowników przedsiębiorstwa. Pracownicy bowiem samo-

26 Kodeks etyczny, http://www.keller.com.pl/o-firmie/kodeks-etyczny/113-polityka-csr (data dostępu: 29.12.2017).

17Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

dzielnie nawiązali współpracę z fundacjami: „Mam Marzenie”, „Pożywienie – Darem Ser-ca”, Grupą Ratowniczą R2 oraz Grupą Młodzieżową Aktywacja, byli również inicjatorami pomocy świątecznej dla Domu Samotnej Matki, udziału w akcji „Szlachetna paczka”.

To między innymi dzięki zaangażowaniu i pomocy naszych pracowników firma Keller Pol-ska Sp. z o.o. dąży do poznania praktycznego wymiaru zrównoważonego rozwoju.27

Grupa KĘTY SAW Kodeksie Etycznym czytamy: Angażujemy się społecznie poprzez działalność fundacji korporacyjnej28. W celu realizacji dobra publicznego powstała organizacja „Grupa Kęty Dzieciom Podbeskidzia”. Jej działalność skupia się na niesieniu pomocy wychowankom placówek opiekuńczo-wychowawczych, domów dziecka w zdobywaniu wykształcenia, wiedzy, kwalifikacji, które w konsekwencji umożliwiają im lepszy start w dorosłe, sa-modzielne życie. Fundacja stawia sobie również za cel wyrównywanie szans tych dzieci poprzez wspieranie ich aktywnego udziału w różnych lokalnych i ogólnopolskich wyda-rzeniach kulturalno-sportowych.

Formy prowadzenia WP przez Grupę Kęty SA to także zaangażowanie w lokalnych społecznościach oraz program grantowy „Razem z GRUPĄ”29.

Pierwsza edycja tej akcji ogłoszona została w roku 2014, a zorganizowana w roku 2015. Pracownicy składali wówczas wnioski z inicjatywami społecznymi w swojej miejscowości wraz z deklaracją uczestnictwa w ich realizacji na zasadzie wolontariatu. Komisja wyło-niła 21 projektów, które otrzymały granty po 2 tys. zł. Łącznie Grupa Kęty przeznaczyła na pierwszą edycję programu kwotę 42 tys. zł.

W Grupie Kapitałowej jest prawie 3500 pracowników. Każdy żyje w pewnej spo-łeczności lokalnej, zna jej potrzeby. Program, inspirowany dobrymi praktykami innych firm, dał możliwość jeszcze szerszego oddziaływania lokalnego poprzez zaangażowa-nie pracowników. Połączenie WP i wsparcia finansowego z firmy dało wspaniały lokal-ny efekt.

Tak pod koniec 2014 roku promowana była pierwsza, pilotażowa edycja programu wolontaryjno-społecznego „Razem z GRUPĄ”:

Chciałbyś wyremontować plac zabaw na osiedlu? Klasa twojego dziecka wymaga od-nowienia, ale szkoła nie ma na to pieniędzy? Jesteś członkiem klubu sportowego, który potrzebuje nowej szatni? To wszystko będzie możliwe do zrealizowania. Wystarczy twoje zaangażowanie, a o pieniądze zadba Grupa Kęty30.

27 Wolontariat pracowniczy, działalność charytatywna na rzecz różnych organizacji, http://www.keller.com.pl/o-firmie/kodeks-etyczny/113-polityka-csr (data dostępu: 29.12.2017).28 Kodeks Etyczny, Zasady etyki i postępowania w biznesie w grupie kapitałowej GRUPA KĘTY S. A., s. 6, http://www.grupakety.com/Media/files/Kodeks_Etyczny.pdf (data dostępu: 29.12.2017).29 Ibidem, s. 6, (data dostępu: 29.12.2017).30 „Razem z GRUPĄ” – społeczne zaangażowanie Grupy Kęty, http://www.grupakety.com/pl/wydarzenia--csr,50/945,razem-z-grupa-spoleczne-zaangazowanie-grupy-kety.html (data dostępu: 29.12.2017).

18 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

Obecnie firma ogłosiła już czwartą edycję programu wolontaryjno-społecznego „Ra-zem z GRUPĄ”. Zgodnie z zapowiedzią, pula przeznaczona na granty w I półroczu 2018 r. wynosi 40 tys. zł31.

Grupa Polpharma SAPracownicy Polpharmy chętnie pomagają innym, jednocząc się wokół idei „Ludzie po-magają Ludziom”32.

W 2013 roku we wszystkich lokalizacjach Grupy Polpharma w Polsce wdrożono Pro-gram Wolontariatu Pracowniczego. Program realizowany jest na zasadzie konkursu gran-towego i zakłada dofinansowanie 20 najciekawszych projektów zgłoszonych przez pracow-ników. Projekty mogą być zgłaszane w następujących kategoriach: zdrowie i profilaktyka zdrowotna, poprawa jakości życia, edukacja i wyrównywanie szans, pomoc humanitarna, roz-wój lokalny i ekologia. W I edycji programu ponad 100 wolontariuszy Grupy Polpharma zre-alizowało prace wolontariackie na rzecz placówek i organizacji, mających pod opieką ponad 1000 beneficjentów. W ramach II edycji programu 157 wolontariuszy m.in. przeprowadziło re-monty kilku placówek opiekuńczo-wychowawczych i zorganizowało akcje edukacyjne.

Ponadto około 100 menedżerów marketingu i sprzedaży w ramach corocznej akcji wolontariatu remontuje wspólnie wybrany ośrodek. Odnowili m.in. Ośrodek Wsparcia Dziecka i Rodziny w Michalinie i budynek Warsztatu Terapii Zajęciowej w Tomaszowie Mazowieckim. Zagospodarowali plac do rehabilitacji osób niepełnosprawnych w Białej Rawskiej i wykończyli pomieszczenia w nowo wybudowanym Domu Samotnej Matki w Ełku.

Pracownicy co roku wcielają się w rolę Świętych Mikołajów, spełniając prośby dzie-ci z ośrodków opiekuńczo-wychowawczych oraz świetlic środowiskowych. W 2015 roku rozpoczęto współpracę z organizatorami „Szlachetnej paczki”.

ENEA SA„Nie taki prąd straszny” – to główny program wolontariacki ENEA SA – akcja eduka-cyjna dla dzieci33.

Jest to propozycja skierowana do najmłodszych w wieku 3–9 lat. Lekcje są prowa-dzone przez pracowników Enea. Prąd jest codziennym towarzyszem w domu i w pra-cy. Podkreśla się, że dzieci są najczęstszymi ofiarami porażenia prądem. Dlatego dorośli muszą tłumaczyć, czym jest prąd i jak się z nim obchodzić w różnych sytuacjach.

Jako energetycy czujemy się szczególnie odpowiedzialni za bezpieczeństwo najmłod-szych. Chcemy ich także uczyć odpowiedzialności za środowisko i promować nawyk oszczędzania energii od najmłodszych lat.

31 Program wolontaryjno-społeczny „Razem z GRUPĄ”– IV edycja, http://www.grupakety.com/pl/wydarze-nia-csr,50/1297,program-wolontaryjno-spoleczny-razem-z-grupa-iv-edycja.html (data dostępu: 17.04.2018).32 Wolontariat pracowniczy, http://www.polpharma.pl/wolontariat-pracowniczy/ (data dostępu: 29.12.2017).33 Wolontariat pracowniczy, Akcja edukacyjna dla dzieci: Nie taki prąd straszny, https://www.enea.pl/pl/gru-paenea/odpowiedzialny-biznes/wolontariat-pracowniczy/o-programie/nie-taki-prad-straszny (data dostępu: 29.12.2017).

19Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

Zgodnie z informacjami zawartymi na stronie internetowej ENEA SA na lekcji dzieci: mogą dowiedzieć się, co to jest i jak powstaje prąd, oglądają film animowany, wspólnie wykonują zadania i eksperymenty, otrzymują gadżety oraz pamiątkowe cer-tyfikaty.

Program „Nie taki prąd straszny” uzyskał patronat wielkopolskiego kuratora oświa-ty oraz wicewojewody wielkopolskiego.

PKN ORLENOto fragment Kodeksu Etycznego tej firmy:

Lokalne społeczności: Czujemy się częścią społeczeństwa, w którym funkcjonujemy. Dla-tego w poczuciu odpowiedzialności dobrowolnie przyjmujemy na siebie zobowiązania wspierające lokalne środowiska. Dążymy do zbudowania trwałych, opartych na part-nerstwie i zaufaniu relacji z lokalnymi społecznościami34.

PKN ORLEN:(1) wspiera lokalne inicjatywy oparte na zasadzie partnerstwa publiczno-prywat-

nego, służące podniesieniu jakości życia mieszkańców;(2) angażuje się w działania charytatywne, pomagając biednym i potrzebującym;(3) zachęca pracowników do działań charytatywnych na rzecz lokalnych społecz-

ności.WP PKN ORLEN powstał w 2004 roku z myślą o wszystkich pracownikach Gru-

py ORLEN, którzy chcą pomagać innym. W ramach programu pracownicy inicjują oraz wspierają wiedzą, doświadczeniem czy też pracą fizyczną wszelkie działania, jakie są re-alizowane w ramach poszczególnych inicjatyw społecznych.

Pracownicy koncernu chętnie angażują się w działania dobroczynne, a pomagają na wiele sposobów, starając się reagować na aktualne potrzeby otoczenia, czego przy-kładem mogą być chociażby doraźne akcje, jak pomoc powodzianom, dostarczanie po-ścieli dla nowo otwartego oddziału dziecięcego w szpitalu w Płocku czy sadzenie drzew i porządkowanie terenów zielonych. Działania Wolontariatu Pracowniczego ORLEN in-tegrują pracowników między sobą, ale też ze społecznościami, na rzecz których działa-ją, wzmacniają poczucie społecznej odpowiedzialności i dają motywację do realizacji wspólnych celów.

W koncernie, oprócz akcji podejmowanych spontanicznie, przez ponad dekadę re-alizowano stałe, cykliczne projekty:

(1) 12 akcji „Namalujmy uśmiech”, których celem było odnawianie i wyposażanie domów dziecka i placówek opiekuńczo-wychowawczych,

(2) 5 edycji projektu „Zaczarowany Tornister”, w ramach którego pracownicy ku-powali wyprawki szkolne dla dzieci z ubogich rodzin z terenu Płocka i Lubel-szczyzny,

34 Kodeks Etyczny Orlen, s. 7, http://www.orleneko.pl/PL/ofirmie/KulturaKorporacyjna/Documents/Kodeks_Etyczny_Eko.pdf (data dostępu: 29.12.2017).

20 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

(3) 8 edycji akcji świątecznej „Spełniamy marzenia”, podczas której pracownicy objęli pomocą podopiecznych państwowych oraz rodzinnych domów dziecka z całej Polski.

W sumie przez ponad 10 lat funkcjonowania programu pomocy udzielono ponad 3200 beneficjentom.

Wolontariat 3.0 to:(1) konkurs grantowy, w którym firma przyznaje pracownikom środki finansowe

na realizację ich własnej inicjatywy społecznej,(2) akcje wolontariackie organizowane cyklicznie przez PKN ORLEN,(3) integracja grupowa oparta na realizacji działań dobroczynnych35.

Bank Handlowy w Warszawie SAProgram WP Citi36 został uruchomiony w czerwcu 2005 roku i od tego czasu rozwinął się w największą inicjatywę tego typu w Polsce oraz zdobył pozycję najlepszego w swo-jej dziedzinie. Fundacja zachęca pracowników do dzielenia się wiedzą, doświadczeniem i umiejętnościami oraz wspierania różnorodnych przedsięwzięć społecznych.

Celem programu WP jest wspieranie i rozwijanie zaangażowania społecznego pra-cowników banku.

Konstrukcja programu oparta jest na kilku filarach:(1) Dniu Wolontariusza, tzn. możliwości otrzymania przez pracownika dodatkowe-

go dnia wolnego w roku z przeznaczeniem na pracę społeczną;(2) Wspieraniu wolontariuszy poprzez: ubezpieczenie OC i NNW, zwroty kosztów

podróży, wyżywienia i noclegu, poniesionych w ramach pracy wolontariackiej;(3) Systemie Wspomagania Wolontariatu, dzięki któremu wolontariusze w łatwy

sposób – za pomocą internetu – mogą skorzystać z bazy projektów wolonta-riackich, by wyszukać interesujące ich działania, śledzić własne zaangażowa-nie w pracę w ramach wolontariatu oraz poznawać inicjatywy wspierane przez fundację. Pracownicy banku, dzięki systemowi, mają szeroki wybór ofert zaan-gażowań wolontariackich nadsyłanych z Centrum Wolontariatu.

Najważniejszym z programów jest Światowy Dzień Citi dla Społeczności – ogól-noświatowy projekt Citi, w ramach którego pracownicy banku wraz z rodzinami, znajo-mymi i wszystkimi chętnymi starają się rozwiązać konkretne problemy społeczne, które występują w bliskich im społecznościach. W dwunastej edycji akcji w roku 2017 wolon-tariusze Banku Handlowego w Warszawie SA ze znajomymi i członkami rodzin zaanga-żowali się 3 356 razy, realizując 230 projektów i pomagając ponad 28 tys. odbiorców.

Fundacja wspiera również wolontariuszy finansowo i organizacyjnie podczas akcji „Zostań Asystentem Św. Mikołaja”. W jej ramach wolontariusze z banku organizują licz-ne zabawy mikołajowe dla dzieci z domów dziecka i świetlic środowiskowych, połączo-ne z obdarowywaniem ich prezentami, przygotowanymi przez pracowników banku.

35 Wolontariat pracowniczy, http://www.orlen.pl/PL/Odpowiedzialny_Biznes/Dobroczynnosc/Wolontariat-Pracowniczy/Strony/default.aspx (data dostępu: 29.12.2017).36 Program wolontariatu pracowniczego w City http://www.citibank.pl/poland/kronenberg/polish/6151.htm (data dostępu: 29.12.2017).

21Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

Od 2006 roku pracownicy Banku Handlowego w Warszawie SA w Polsce zaangażo-wali się już ponad 24 tys. razy, przepracowując prawie 133 tys. godzin. Dzięki ich działa-niom pomoc dotarła do ponad 285 tys. osób na terenie całego kraju37.

Provident Polska SAW Raporcie Społecznej Odpowiedzialności Biznesu Provident Polska SA38 czyta-my m.in.:

Provident jest otwarty na dialog i współpracę. Poprzez prowadzone programy społecz-ne oraz WP aktywnie angażuje interesariuszy wewnętrznych i zewnętrznych w realiza-cję wspólnych inicjatyw.

„Tak! Pomagam” to program WP. Wolontariusze – pracownicy i doradcy klienta sami wybierają organizacje, którym chcą pomóc. Wolontariat obejmuje różnorodne for-my wsparcia: remonty wnętrz, placów zabaw, a także organizacje wycieczek dla dzie-ci czy imprez okolicznościowych. W ramach programu „Tak! Pomagam” Spółka dwa razy w roku ogłasza konkurs na projekty o tematyce wolontariackiej. Są one oceniane przez niezależną Radę Programową. Na realizację najlepszych pomysłów firma prze-kazuje granty finansowe39.

A oto program „Tak! Pomagam” w liczbach: 11 lat działania, 21 edycji programu WP, w każdej edycji bierze udział blisko 400 wolontariuszy, 534 zrealizowanych projektów na terenie całej Polski, ponad 1 400 tys. złotych – to środki przekazane przez firmę na re-alizację projektów, blisko 1000 godzin przepracowanych w każdej edycji40.

Orange Polska SAUdział pracowników Orange Polska w inicjatywach społecznych oraz spontaniczne orga-nizowanie akcji wolontariackich sprawiły, że firma w 2003 roku stworzyła program WP. Był on odpowiedzią na zaangażowanie społeczne pracowników, jednocześnie zachęcał ich do realizacji pasji i zainteresowań poprzez tworzenie projektów pomocy społeczno-ściom lokalnym. Od tamtej pory program wolontariatu pracowniczego jest koordynowa-ny i wspierany organizacyjnie, merytorycznie i finansowo.

Wolontariusze Orange Polska mają wiele możliwości działania. Mogą:(1) zaangażować się w programy Fundacji Orange na rzecz najmłodszych,(2) realizować własne projekty wolontariackie w oparciu o grant od fundacji,

37 Program wolontariatu pracowniczego, Projekty, http://www.citibank.pl/poland/kronenberg/polish/6602.htm, (data dostępu: 29.12.2017).38 Raport Społecznej Odpowiedzialności Biznesu PROVIDENT POLSKA, s. 112, https://kariera-provident.pl/upload/userfiles/files/RaportProvident_Społeczna%20Odpowiedzialność%20Biznesu.pdf (data dostępu: 28.12.2017).39 „Tak! Pomagam”, http://providentpolska.pl/odpowiedzialny-biznes/takpomagam (data dostępu: 29.12.2017). 40 Provident po raz 22. wesprze projekty wolontariackie – w ich wyborze pomogą internauci, http://media-pro-vident.pl/pr/357587/provident-po-raz–22-wesprze-projekty-wolontariackie-w-ich-wyborze-pomoga-internau-ci (data dostępu: 17.04.2018).

22 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

(3) brać udział w akcjach charytatywnych, które wspiera Orange Polska (np. po-moc ofiarom powodzi, „Masa na Autyzm”, imprezy sportowe w ramach Olim-piad Specjalnych),

(4) prowadzić zespołowe projekty wolontariackie na wyjazdach szkoleniowych.Różnorodna jest aktywność wolontariuszy w programach fundacji:(1) „Edukacja z Internetem” – wolontariusze prowadzą dla najmłodszych warszta-

ty poświęcone bezpiecznemu korzystaniu z internetu. Odwiedzają szkoły, domy dziecka, szpitale i świetlice. Ich zaangażowanie w program „Edukacja z Interne-tem” to typowy przykład wolontariatu kompetencyjnego, który zakłada wyko-rzystanie doświadczeń i kwalifikacji związanych z profilem działalności firmy w pomaganiu innym.

(2) „Orange dla bibliotek” – pracownicy Orange organizują czas wolny dzieciom w bibliotekach publicznych w swojej okolicy oraz prowadzą lekcje o bezpiecz-nym korzystaniu z internetu, pomagają w obsłudze komputera oraz czytają książ-ki najmłodszym.

(3) „Telefon do Mamy” – wolontariusze Orange Polska odwiedzają dzieci w szpita-lach, remontują szpitalne świetlice i zmieniają je w kolorowe Bajkowe Kąciki.

(4) „Zostań Mikołajem” – wolontariusze przebierają się w stroje Mikołaja, od-wiedzają małych pacjentów w szpitalach, wręczają im prezenty, przygotowują gwiazdkowe konkursy i przedstawienia41.

Danone Sp. z o.o.Program WP w Danone działa w oparciu o „Zbiórkę Żywności Podziel się Posiłkiem”, re-alizowaną raz do roku przez partnera strategicznego programu – Banki Żywności. Zbiór-ka trwa dwa dni (piątek i sobota) i jest organizowana w ok. 2 tys. sklepów w całej Polsce. Przez dwa dni wolontariusze zbierają ryż, makarony, konserwy, soki, napoje, słodycze. Dyżur wolontariusza trwa cztery godziny. Wydarzenie to ogromna praca wolontariuszy – rekrutowanych przez lokalne Banki Żywności, a także przez pracowników – wolonta-riuszy Danone42.

Wolontariat kompetencyjny prawnikówWolontariat kompetencyjny prawników „Centrum Pro Bono” zapewnia organizacjom non-profit dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej świadczonej przez renomowane kan-celarie prawne. Centrum współpracuje z 42 kancelariami z całej Polski i stanowi odpo-wiedź na potrzeby tych kancelarii prawnych, które chciałyby rozwijać działalność pro bono. Dotychczas za pośrednictwem „Centrum Pro Bono” prawnicy udzielili bezpłatnej pomocy prawnej ponad 150 organizacjom. Kancelarie współpracujące z „Centrum Pro Bono” mają dostęp do zgłoszonych przez organizacje pozarządowe pytań. Prawnicy mogą

41 Innowacje z sercem. Przegląd działań Fundacji Orange w latach 2006–2011, https://fundacja.orange.pl/files/user_files/user_upload/publikacje/przeglad_dzialan_2006–2012_fundacja_orange.pdf (data dostępu: 27.12.2017).42 Społeczna odpowiedzialność, https://danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc2 (data dostępu: 27.12.2017).

23Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

wybrać sprawę najpełniej odpowiadającą ich zainteresowaniom lub specjalizacji. Dzięki takiej pomocy prawnej fundacje i stowarzyszenia mogą działać coraz sprawniej i skutecz-niej, a prawnicy uczestniczą w ciekawych projektach społecznych43.

Bank Millennium SAFundacja Banku Millennium stworzyła program WP Millantrop skierowany do lokalnych społeczności. Umożliwia on zaangażowanie się w wolontariat na dwa sposoby – poprzez samodzielne zorganizowanie akcji wolontariackiej lub udział w projekcie prowadzonym przez fundację. Program realizowany jest od 2016 r., łącznie wzięło w nim udział ponad 300 wolontariuszy (pracowników banku, ich rodzin i znajomych), do tej pory wykona-no 11 projektów na rzecz szkół, placówek opiekuńczych oraz ochrony środowiska44.

Millantrop to program, w którym każdy z pracowników Grupy Banku Millennium może spróbować swoich sił jako wolontariusz. Chętne osoby mogą zaangażować się w „gotowe”, oferowane przez fundację programy edukacji finansowej lub też w konkursie grantowym wygrać finansowanie realizacji wymyślonych samodzielnie akcji. Do konkursu mogą być zgłaszane projekty dotyczące edukacji finansowej, rozwoju przedsiębiorczości, projektów międzypokoleniowych oraz projektów dla dzieci i młodzieży, wsparcia osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i ochrony środowiska. Największe szanse na wygraną będą mia-ły te akcje, w które zaangażuje się wielu wolontariuszy, z których skorzysta największa licz-ba odbiorców i które będą miały długotrwały wpływ na życie społeczności lokalnej45.

Poczta Polska SADziałania w zakresie promowania odpowiedzialności Poczty Polskiej SA wobec spo-

łeczeństwa rozpoczęły się w 2011 r. Realizacja działań z zakresu WP to przede wszyst-kim wspieranie fundacji i organizacji pozarządowych oraz realizacja projektów na rzecz społeczności lokalnych. Pracownicy angażują się w takie akcje, jak np. „Szlachetna pacz-ka”, organizują program „Bezpieczny Staż w Poczcie Polskiej” i uczestniczą w wydarze-niach organizowanych przez Fundację „Integracja”, malują świetlice w szpitalach, zbierają książki do szpitalnych bibliotek i materiały szkolne dla ubogich rodzin. W Poczcie Polskiej działa także Strefa Krwiodawców, skupiająca osoby, które honorowo oddają krew.

Ponadto wolontariusze Poczty Polskiej prowadzą Fundację „Pocztowy Dar”, posia-dającą status organizacji pożytku publicznego. Najważniejsze działania organizowane lub dofinansowywane przez fundację to: program stypendialny dla zdolnych dzieci i mło-dzieży, dofinansowanie rehabilitacji, zakupu leków i sprzętu rehabilitacyjnego, pomoc so-cjalna dla pracowników będących ofiarami klęsk żywiołowych oraz wspieranie inicjatyw innych organizacji pozarządowych46.

43 Centrum Pro Bono, www.centrumprobono.pl (data dostępu: 27.12.2017).44 Sprawozdanie Zarządu z działalności Banku Millennium i Grupy Kapitałowej Banku Millennium za 2017 rok, s. 77, http://www.parkiet.com/assets/pdf/PA255656226.pdf (data dostęp: 17.04.2018).45 Rusza Millantrop – program wolontariatu pracowniczego Fundacji Banku Millennium, https://www.bankmil-lennium.pl/o-banku/centrum-prasowe/informacje-prasowe/-/news-info/28–06–2016-rusza-millantrop-pro-gram-wolontariatu-pracowniczego-fundacji-banku-millennium (data dostępu: 28.12.2017).46 Poczta Polska odpowiedzialna społecznie (CSR), https://www.poczta-polska.pl/o-nas/ (data dostępu: 28.12.2017).

24 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

Credit Agricole Bank Polska SAProgram WP tego banku, nazwany „Działam, bo lubię”47, obejmuje m.in. kampanię edu-kacyjną „Bank z klasą. Cała wiedza o bankowości”, program grantowy i „Świąteczną Zbiórkę Żywności”. „Bank z klasą” to autorska społeczna kampania firmy, mająca na celu pomoc szkołom w edukacji dzieci z podstawowej wiedzy bankowej, finansowej i przed-siębiorczości. Zajęcia z uczniami prowadzą pracownicy – wolontariusze banku. Lekcje zaplanowane są na trzy lata, czyli na tyle, ile trwa edukacja wczesnoszkolna.

Pracownicy mogą też wnioskować do zarządu banku o dofinansowanie ich własnych projektów wolontariackich. Konkurs grantowy ma zachęcić wszystkich pracowników do działania na rzecz innych. Wpiszą się tym samym w politykę banku związaną ze spo-łeczną odpowiedzialnością i troską o społeczności lokalne. Pracownicy – wolontariusze mogą ubiegać się o granty w wysokości do 2 tys. zł na dofinansowanie własnych działań związanych z wolontariatem. O tym, które projekty bank wesprze, zdecydują wszyscy pracownicy w intranetowym głosowaniu.

Getin Noble Bank SAWP „Zgrana Ekipa” obejmuje program grantowy dla pracowników Getin Noble Banku – umożliwia im realizowanie dowolnych przedsięwzięć społecznych przy wsparciu finan-sowym firmy. Zapoczątkowany w 2012 r. program „Zgrana Ekipa” to główna praktyka Getin Noble Banku w rozwijanych obecnie działaniach CSR.

Z kolei „Getin Dzieciom” to projekt wsparcia hospicjów dziecięcych. Projekt ten za-kładał stworzenie przez pracowników słuchowiska dla pacjentów Warszawskiego, Wro-cławskiego i Śląskiego Hospicjum we współpracy z Magdaleną Różczką. Oprócz tego zorganizowano „Bieg Fair Play” – bieg dobroczynny pracowników banku i „Getin Crew” – jako wsparcie idei honorowego dawstwa krwi i szpiku48.

Kompania Piwowarska SAProgram WP „Kompania Wolontariuszy” powstał dzięki wolontariuszom i dla wolonta-riuszy troszczących się o społeczności lokalne. Wolontariusze – pracownicy Kompanii Piwowarskiej z energią i otwartością, a przede wszystkim z potrzeby serca, angażują się w działalność społeczną na rzecz instytucji i organizacji pozarządowych. Dzielą się cza-sem, umiejętnościami i wiedzą, a Kompania Piwowarska umożliwia im takie działania także w trakcie pracy, wspierając je finansowo i organizacyjnie. Pomoc ta jest skuteczna i namacalna. Polega m.in. na wsparciu rzeczowym (zbiórki odzieży, karmy dla zwierząt itp.), pracach remontowych, budowlanych, doradztwie, przeprowadzeniu lekcji szkolnych, szkoleń i warsztatów dla młodzieży.

47 Działają, bo lubią! – wolontariat pracowniczy w Credit Agricole, https://media.credit-agricole.pl/infor-macje-prasowe/2012/dzialaja-bo-lubia-wolontariat-pracowniczy-w-credit-agricole (data dostępu: 27.12.2017).48 Wolontariusze Getin Noble Banku docenieni, https://www.getinbank.pl/biuro-prasowe/2013/wolontariusze--getin-noble-banku-docenieni (data dostępu: 29.12.2017).

25Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

Z kolei w ramach projektu ekologicznego „Postaw na Las”, przeprowadzonego we współpracy z Fundacją „Aeris Futuro”, 33 wolontariuszy posadziło 3000 sadzonek sosny, lipy i brzozy, dzięki czemu część lasu w Puszczy Knyszyńskiej została odnowiona. Z tej okazji umieszczona została tablica pamiątkowa, która wspominać będzie to wspólne wydarzenie. Dorosłe drzewa będą co roku dostarczały tlenu dla 200 osób49.

6. Podsumowanie

Znaczenie WP w kształtowaniu społecznie odpowiedzialnego biznesu wśród międzyna-rodowych przedsiębiorstw jest niezaprzeczane. Jednakże w ostatnim czasie również firmy działające w Polsce zaczynają dostrzegać pozytywną rolę, jaką odgrywa zaangażowanie w działalność społeczną. Prowadzone w tym obszarze badania wskazują na różnorodne korzyści, jakie niesie WP. O dodatnich jego aspektach można mówić zarówno w odnie-sieniu do pracodawców, którzy wspomagają akcje charytatywne, jak i pracowników za-angażowanych w ich prowadzenie.

Organizacja WP jest najlepszą z praktyk umożliwiających współdziałanie pracodaw-cy i pracowników w celu realizacji ważnego społecznie przedsięwzięcia. Wprowadze-nie programów wolontariackich jest uwarunkowane szeregiem czynników, które można rozpatrywać zarówno z perspektywy pożytków zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Ak-tywność z tego zakresu ma szczególny wpływ na budowanie pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa, zwłaszcza gdy podejmowane są działania o zasięgu lokalnym – których beneficjentami jest miejscowa społeczność. WP jest jednocześnie sposobem na integrację, rozwój, zdobywanie nowych umiejętności oraz tworzenie i umacnianie więzi społecznych. Jednakże, podejmując taką działalność, należy liczyć się także z różnorodnymi przeszko-dami i barierami, które pojawiają się w fazach wdrażania i realizowania poszczególnych akcji. Wśród trudności występujących najczęściej wyróżnia się te o podłożu psycholo-gicznym, instytucjonalnym oraz prawnym.

Przeprowadzone powyżej analizy stanowią kompleksową charakterystykę WP pod względem jego istoty, różnych form i typologii oraz skali obecności w Polsce wraz z pre-zentacją wybranych przykładów. Rozważania te nie obejmują ewaluacji tej instytucji, określenia jej potencjału i związanych z nią zagrożeń oraz czynników niewielkiej popu-larności w Polsce, wymaga to bowiem odrębnej i pogłębionej refleksji.

Poddając pod rozwagę powyższe, należy stwierdzić, że kolejne przykłady wdrażania programów charytatywnych w przedsiębiorstwach potwierdzają tezę o rozpowszechnie-niu się zjawiska WP w Polsce. Należy mieć jednocześnie nadzieję, że dzięki pogłębio-nej analizie tej formy zaangażowania społecznego oraz szerszej kampanii informacyjnej wzrośnie świadomość przedsiębiorców i pracowników, co przyniesie korzyści w postaci kolejnych form aktywności wolontariackiej.

49 Kompania wolontariuszy. Komu pomagamy, http://www.kp.pl/odpowiedzialnosc-spoleczna/kompania-wo-lontariuszy/o-wolontariacie (data dostępu: 29.12.2017).

26 Aniela Dylus, Karolina Matyjaszczyk

BibliografiaII Ogólnopolskie Badania Wolontariatu Pracowniczego w Polsce. Wolontariat pracowniczy w naj-

większych firmach w Polsce, http://bibliotekawolontariatu.pl/wp-content/uploads/II_bada-nia_wolontariatu_pracowniczego.pdf.

Centrum Pro Bono, www.centrumprobono.pl. Dudkiewicz M., Wolontariat pracowniczy – między emocjami a racjonalnością, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011.

Działają, bo lubią! – wolontariat pracowniczy w Credit Agricole, https://media.credit-agricole.pl/informacje-prasowe/2012/dzialaja-bo-lubia-wolontariat-pracowniczy-w-credit-agricole.

Gołaszewska-Kaczan U., Przyszłość wolontariatu pracowniczego – e-wolontariat?, „Annales. Ety-ka w Życiu Gospodarczym” 2017, vol. 20, nr 3, s. 97–105.

Gołaszewska-Kaczan U., Zaangażowanie społeczne przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Uniwersy-tetu w Białymstoku, Białystok 2009.

Innowacje z sercem, https://fundacja.orange.pl/files/user_files/user_upload/publikacje/przeglad_dzialan_2006–2012_fundacja_orange.pdf.

Kawińska M., Człowiek w perspektywie pracy a rozwój wolontariatu pracowniczego [w:] Przed-siębiorczość i obywatelskość w perspektywie katolickiej nauki społecznej, red. S. Zaręba, A. Wysocki, Wyd. UKSW, Warszawa 2015, s. 231–251.

Kaźmierczak M., Wolontariat pracowniczy jako przejaw społecznej odpowiedzialności nie tylko dużych przedsiębiorstw, „Studia Oeconomica Posnaniensia” 2016, t. 4, nr 10, s. 23–37.

Kodeks etyczny, http://www.keller.com.pl/o-firmie/kodeks-etyczny/113-polityka-csr.Kodeks Etyczny Orlen, http://www.orleneko.pl/PL/ofirmie/KulturaKorporacyjna/Documents/Ko-

deks_Etyczny_Eko.pdf.Kodeks Etyczny, Zasady etyki i postępowania w biznesie w grupie kapitałowej GRUPA KĘTY S. A.,

http://www.grupakety.com/Media/files/Kodeks_Etyczny.pdf.Kodeks Etyki Grupy Kapitałowej PGE, https://exatel.pl/wp-content/uploads/2016/12/kodeks-ety-

ki-pge.pdf.Komosa P., D. Dorska, Wybrane aspekty prawne wolontariatu pracowniczego, http://bibliotekawo-

lontariatu.pl/wp-content/uploads/aspekty_prawne_WP.pdf.Kompania wolontariuszy. Komu pomagamy, http://www.kp.pl/odpowiedzialnosc-spoleczna/kom-

pania-wolontariuszy/o-wolontariacie.Kuraszko I., S. Augustyniak, 15 polskich przykładów społecznej odpowiedzialności biznesu, Wyd.

Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009.Lustyk D., Wolontariat pracowniczy jako narzędzie budowania kapitału społecznego firmy

[w:] Człowiek i organizacja – dylematy współczesnego zarządzania, red. W. Harasim, Wyż-sza Szkoła Promocji, Warszawa 2014, s. 79–93.

Poczta Polska odpowiedzialna społecznie (CSR), https://www.poczta-polska.pl/o-nas/.Program wolontaryjno-społeczny „Razem z GRUPĄ” – IV edycja, http://www.grupakety.com/pl/

wydarzenia-csr,50/1297,program-wolontaryjno-spoleczny-razem-z-grupa-iv-edycja.html.Program wolontariatu pracowniczego, Projekty, http://www.citibank.pl/poland/kronenberg/po-

lish/6602.htm.Program wolontariatu pracowniczego w City, http://www.citibank.pl/poland/kronenberg/po-

lish/6151.htm.

27Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady

Provident po raz 22. wesprze projekty wolontariackie – w ich wyborze pomogą internauci, http://media-provident.pl/pr/357587/provident-po-raz–22-wesprze-projekty-wolontariackie-w-ich--wyborze-pomoga-internauci.

Raport Społecznej Odpowiedzialności Biznesu PROVIDENT POLSKA, https://kariera-provident.pl/upload/userfiles/files/RaportProvident_Społeczna%20Odpowiedzialność%20Biznesu.pdf.

„Razem z GRUPĄ” – społeczne zaangażowanie Grupy Kęty, http://www.grupakety.com/pl/wyda-rzenia-csr,50/945,razem-z-grupa-spoleczne-zaangazowanie-grupy-kety.html.

Rusza Millantrop – program wolontariatu pracowniczego Fundacji Banku Millennium, https://www.bankmillennium.pl/o-banku/centrum-prasowe/informacje-prasowe/-/news-info/28–06–2016-rusza-millantrop-program-wolontariatu-pracowniczego-fundacji-banku-mil-lennium.

Tak! Pomagam, http://providentpolska.pl/odpowiedzialny-biznes/takpomagam.Społeczna odpowiedzialność, https://danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc2.Sprawozdanie Zarządu z działalności Banku Millennium i Grupy Kapitałowej Banku Millennium

za 2017 rok, http://www.parkiet.com/assets/pdf/PA255656226.pdf,Wolontariat pracowniczy, https://www.gkpge.pl/Fundacja/Programy/Wolontariat-pracowniczy.Wolontariat pracowniczy, http://www.orlen.pl/PL/Odpowiedzialny_Biznes/Dobroczynnosc/Wo-

lontariatPracowniczy/Strony/default.aspxWolontariat pracowniczy, http://wolontariatpracowniczy.pl/wpisy/wolontariat-pracowniczy.Wolontariat pracowniczy, http://www.polpharma.pl/wolontariat-pracowniczy/.Wolontariat pracowniczy [w:] Encyklopedia CSR, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, http://odpo-

wiedzialnybiznes.pl/hasla-encyklopedii/wolontariat-pracowniczy/.Wolontariat pracowniczy, Akcja edukacyjna dla dzieci: Nie taki prąd straszny, https://www.enea.

pl/pl/grupaenea/odpowiedzialny-biznes/wolontariat-pracowniczy/o-programie/nie-taki-prad--straszny.

Wolontariat pracowniczy, działalność charytatywna na rzecz różnych organizacji, http://www.kel-ler.com.pl/o-firmie/kodeks-etyczny/113-polityka-csr.

Wolontariat pracowniczy w 10 krokach – Fundacja Jeden Drugiemu, http://www.jedendrugiemu.pl/docs/Broszura_DRUK.pdf.

Wolontariat pracowniczy w polskich firmach. Analiza zjawiska, http://www.dobroczyncaroku.pl/files/biblioteka/35_TT_raport_badawczy_wolontariat.pdf.

Wolontariat pracowniczy w Tchibo – Tchibo Warszawa, https://odpowiedzialnybiznes.pl/dobre--praktyki/wolontariat-pracowniczy-w-tchibo-tchibo-warszawa/.

Wolontariat pracowniczy za granicą / Projekt Abroad, https://www.projects-abroad.pl/projekty/wolontariaty-pracownicze.

Wolontariusz Tchibo. Chcę pomagać!, https://www.tchibo.com/servlet/content/1073378/-/index-pa-ge/tchibo/corporate-responsibility/wolontariat-pracowniczy-w-tchibo-warszawa.html.

Wolontariusze Getin Noble Banku docenieni, https://www.getinbank.pl/biuro-prasowe/2013/wo-lontariusze-getin-noble-banku-docenieni.

Żurek K., Wolontariat pracowniczy: angażowanie pracowników, bariery, korzyści, https://odpo-wiedzialnybiznes.pl/artykuly/wolontariat-pracowniczy-angazowanie-pracownikow-bariery.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2018 Vol. 21, No. 2, May 2018, 29–42

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.21.2.02

Aniela DylusCardinal Wyszyński University in Warsaw Faculty of History and Social SciencesInstitute of Political Sciencee-mail: a.d@wp.pl

Wolontariat pracowniczy. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa czy nowa forma wyzysku?

Employee Volunteering. A Form of Participating in Corporate Social Responsibility or a New Type of Labour Exploitation?

The research results do not show an unequivocal answer to the question put forward in the paper. The idea of employee volunteering undoubtedly includes employees participating in corporate social responsibility. However, that might generate the threat of employee exploitation. The aim of the questions and doubts concerning the problem stated in the paper topic is not to diminish the importance of business volunteering but rather to show its strong and weak points and the reasons for the reluctance towards employee volun-teering in Poland.

The relationship between employee volunteering and corporate social responsibility (CSR) is first identified to determine the employee volunteering potential. Although they are separate institutions, volunteering is more and more often becoming a part of CSR. It turned out that motives and reasons for employees’ voluntary engagement might be di-verse in nature and selfless motives merge with mercenary ones. There are also diverse benefits employees gain because of acting in such a way. The greatest opportunity for the employee seems to be the possibility of experiencing participation (along with other co-workers) in the social responsibility of their company. There are many different factors that result in the relatively weak popularity of employee volunteering in Poland. Because of a company’s engagement in volunteering actions, “soft” pressure may be exerted on em-ployees that aims at indicating their voluntary character. Moreover, excessive formalization or bureaucracy may destroy the spontaneity of actions. It is also difficult to reconcile the business’s commercial logic with the selflessness that constitutes the idea of volunteering. The advantages gained by a company thanks to volunteering seem to result in a temptation to abuse employees and treat them instrumentally. However, the most important reason why employees are reluctant to volunteer is the competitive character of the relationship between volunteering and family life. The great significance of family values in Poland

30 Aniela Dylus

means that, if values happen to conflict, family values take priority to other ones. In these circumstances, the increase in employee volunteering is hardly to be expected unless the tension of choosing between family life and volunteering is reduced. It is also worth men-tioning that the business world should be interested in strengthening the family, as it is one of the few institutions (along with the religion, school and societies) that generate “moral reserves”, essential for the market’s existence.

Keywords: employee volunteering, corporate social responsibility, voluntary, participation, exploitation, “soft pressure”, family

JEL Classification: M14, Z13

1. Wprowadzenie

W publikacjach poświęconych charakterystyce i ewaluacji wolontariatu pracowniczego (WP) w perspektywach: ekonomicznej, prawnej, psycholo gicznej czy etycznej (ich lista jest już bardzo długa – będziemy tu do nich nawiązywać) zdecydowanie eksponuje się pozytywne strony i szan-se związane z jego realizacją. Stosunkowo rzadko natomiast sygnalizuje się zagrożenia, przede wszystkim – różne formy wymuszania podejmowania „wolontariatu” przez pracowników. Poza tym, zachęcając do podejmowania WP, często zapomina się, że niewątpliwie jest to instytucja uwarunkowana kulturowo. Znamienna jest sygnalizowana w literaturze przedmiotu pewna po-wściągliwość polskich przedsiębiorców i pracowników przed angażowaniem się w firmową pracę wolontariacką. W przeciwieństwie do amerykańskich czy zachodnioeuropejskich kolegów czynią to znacznie rzadziej. Wielorakie są zapewne tego źródła. Być może niewiel kie zainteresowanie WP w Polsce wiąże się właśnie z odmiennym – np. w porównaniu z USA – kontekstem kulturo-wym, chociażby z negatywnymi doświadczeniami dotyczącymi „pracy społecznej” w PRL.

Celem niniejszego tekstu jest próba identyfikacji zarówno partycypacyjnego poten-cjału (2), jak i zagrożeń dla pracowników generowanych przez tę instytucję (3). Analiza literatury przedmiotu (z obszaru nauk ekono micznych, etyki biznesu i polityki społecznej), wyników badań nt. WP, programów polityki CSR wybranych przedsiębiorstw i raportów ich realizacji będzie zmierzała do odpowiedzi na następujące pytania szczegółowe:

(1) Jaka jest relacja między WP a CSR? Czy WP jest integralną częścią CSR?(2) Jakie są motywy i racje podejmowania przez pracowników wolontariackiej dzia-

łalności?(3) Jakie korzyści dla beneficjentów i dla firmy wiążą się z WP?(4) Jakie korzyści odnoszą pracownicy? Czy jest to działanie satysfakcjonujące pra-

cowników? Czy podejmując je, poczuwają się do partycypacji w CSR własnej firmy? Czy w ten sposób umacnia się więź z firmą, a załoga lepiej się integruje?

(5) Jakie są przyczyny dystansu pracowników w Polsce do WP?(6) Czy instytucji WP nie wykorzystuje się niekiedy przeciw pracownikom? Czy

w pewnych warunkach WP nie okazuje się nową formą wyzysku? Czy niefor-malnymi naciskami nie wy musza się tego zaangażowania?

31Wolontariat pracowniczy. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności…

(7) Czy nadmiernym sformalizowaniem i zbiurokratyzowaniem nie zabija się wo-lontariackiej spontaniczności?

(8) Czy firmowe korzyści nie są zachętą do instrumentalizacji WP dla ich genero-wania?

(9) Czy groźba wyzysku pracowników poprzez WP nie polega głównie na zawłasz-czaniu życia prywatnego i rodzinnego przez zawodowe?

2. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw

Wolontariat pracowniczy a CSR

Relacje między WP a CSR (corporate social responsibility) można zilustrować za po-mocą dwu przecinających się okręgów o pewnej wspólnej powierzchni. Niewątpli wie są to instytucje odrębne. Niektóre działania wolontariackie pracowników nie są elemen tem programu CSR danego przedsiębiorstwa. Dotyczy to zwłaszcza spontanicznego zaanga-żowania społecznego inicjowanego przez pracowników czy wolontariatu akcyjnego. Poza tym WP może być realizowany przez pracowników firmy, która nie ma programu CSR. Firma co najwyżej toleruje taką aktywność, udostępnia pomieszczenia czy ich wyposaże-nie, czasem wspiera samodzielne pomysły pracowników. Oczywiście, pośrednio w spo-sób nie sformalizowany okazuje się firmą społecznie odpowiedzialną. Z drugiej strony zróżnicowane w formie i treści liczne przedsięwzięcia przewidziane w programach CSR i adresowane do różnych grup interesariuszy wcale nie muszą być związane ze społeczną aktywnością pracowników. Istnieją wreszcie takie formy WP: inicjowane, projektowane, organizowane i wspierane przez firmy, które są elementem ich programu CSR. Mieszczą się tu przede wszystkim takie rodzaje WP, jak: długoterminowy, systemowy (stały) czy kompetencyjny1.

Niewątpliwie ostatnio programy WP coraz częściej są wdrażane właśnie w ramach strategii CSR2. Sam zaś WP uznaje się za „modelowy przykład” realizacji koncepcji społecz nej odpowiedzialności biznesu3. Przedsiębiorstwa doceniają bowiem wielorakie integracyjne korzyści włączenia pracowników do realizacji strategii społecznej odpo-wiedzialności. Od WP oczekują „rewitalizacji kultury organizacyjnej”, traktują go jako inwestycję w kapitał ludzki i kapitał społeczny oraz narzędzie budowania wizerun-ku firmy.

1 Cf. publikowany w tym tomie tekst: A. Dylus, K. Matyjaszczyk, Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady, s. 7–28.2 Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Wolontariat pracowniczy, http://pozytek.gov.pl/Wolon-tariat,pracowniczy,391.html (data dostępu: 29.12.2017).3 D. Lustyk, Wolontariat pracowniczy jako narzędzie budowania kapitału społecznego firmy [w:] Człowiek i organizacja – dylematy współczesnego zarządzania, red. W. Harasim, Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa 2014, s. 85.

32 Aniela Dylus

Motywy i racje pracowników

Do istoty WP należy włączenie się trzeciego podmiotu – firmy do relacji wolontariusz – beneficjent. Może to nieco zmodyfikować szlachetne ze swej istoty, bezinteresowne in-tencje wolontariuszy. Zresztą w ogóle odpowiedź na pytanie „dlaczego” (ktoś się angażu-je), czyli kwestia motywów i racji jakiegoś działania jest zwykle indywidualnie zróżnico-wana i bardzo skomplikowana. Wzniosłe mieszają się z przyziemnymi, bezinteresowne z interesownymi. Pluralizm w tym względzie potwierdzają badania.

Wypowiedzi pracowników (przytaczane w cytowanych niżej raportach z różnych badań WP) świadczą, że podejmując decyzję o uczestnictwie w wo lontariacie, bardzo często kierują się odruchem serca, wewnętrzną potrzebą czynienia dobra, autentyczną chęcią pomocy potrzebującym lub uczynienia czegoś ważnego i sensownego w bezpo-średnim otoczeniu firmy. Dla pracowników, którzy uczestniczyli już w akcjach wolon-tariackich i doświadczyli związanych z tym materialnych i niematerialnych korzyści: psy chologicznych, społecznych, moralnych (zostaną one omówione niżej), właśnie te ko-rzyści mogą stać się racją kontynuowania zaangażowania. Przecież niekiedy bywają nawet nagra dzani z tego tytułu przez firmę, która docenia ich zaangażowanie. Wszystko to nie musi jed nak niweczyć bezinteresowności ich intencji. Rygorystyczne domaganie się wy-parcia wszel kich „interesownych” motywów, chociażby zwykłej satysfakcji z czynionego dobra, ozna czałoby odczłowieczenie danego działania. Niemniej jednak właśnie wobec „pracowniczego” wo lontariatu częściej niż wobec innych jego form nie bez racji zgłasza się wątpliwości co do czystości intencji podejmowanych działań. Zastrzeżenia te jednak raczej kieruje się do firm, rzadziej do samych pracowników.

Interesujące są też motywy braku zaangażowania w WP. Jak już wspomniano, gene-ralnie pracownicy w Polsce dość niechętnie się angażują. Tłumaczą się najczęściej bra-kiem czasu, brakiem przygotowania merytorycznego, oporem psychicznym, lękiem przed wła snymi emocjami – przed „trudnymi” sytuacjami związanymi z kontaktem z dzieć-mi, chorymi czy niepełnosprawnymi, a także niechęcią podejmowania „pod szyldem fir-my” działań do broczynnych, które w dodatku mogą zostać zinterpretowane jako próba przypodobania się przełożonym lub kompensata nieudanego życia osobistego. Z kolei osoby zaangażowane w WP dystans wobec niego swoich kolegów tłumaczą niekiedy ich cechami osobistymi – ego centryzmem i znieczulicą4. Nic dziwnego, że według danych II Ogólnopolskiego Badania Wolontariatu Pracowni czego z 2012 r., przeprowadzonego przez Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu w 210 naj większych firmach, poważnym wyzwaniem związanym z WP było „motywowanie i aktywizowanie współ pracowników do działania” (28 proc. wskazań)5.

4 M. Dudkiewicz, Wolontariat pracowniczy – między emocjami a racjonalnością, raport z badań jakościowych poświęconych pracowniczemu wolontariatowi kompetencji, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011, s. 15.5 II Ogólnopolskie Badania Wolontariatu Pracowniczego w Polsce. Wolontariat pracowniczy w największych firmach w Polsce, Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu w Warszawie, Warszawa 2013, s. 46–47, http://bibliotekawolontariatu.pl/wp-content/uploads/II_badania_wolontariatu_pracowniczego.pdf (data dostępu: 29.12.2017).

33Wolontariat pracowniczy. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności…

Pracownicze korzyści

Tak jak różnorodni bywają wolontariusze, ich motywacje, ale też adresaci i podejmo wane działania, tak też zróżnicowane bywają ich efekty. Zazwyczaj już w punkcie wyjścia wy-znacza się cele tego programu. Obok celu „społecznego” wymienia się inne: „kształtowa-nie dobrych relacji wśród pracowników” oraz „budowanie pozytywnego wizerunku fir-my”6. Podobną hierarchię celów deklaruje organizacja Habitat for Humanity, proponująca firmom profesjonalną pomoc w zaprojektowaniu WP.

Poza celem podstawowym wolontariatu pra cowniczego, jakim jest pomoc słabszym i po-trzebującym, kolejnym jest pogłębianie dialogu firmy z pracownikami, z jej najbliższym otoczeniem, wzmacnianie więzi, co prowadzi do zaangażowania się pracowników w ży-cie społeczności lokalnych. Firma jednocześnie buduje swój wizerunek, w którym od-powiedzialność społeczna odgrywa ważną rolę7.

Niekiedy WP traktowany jest jako inwestycja w kapitał ludzki i kapitał społeczny8. Rzeczywiście, wspólne działanie społeczne pracowników podnosi ich kwalifikacje, roz-wija kompetencje i umiejętności, w tym przywódcze i pracy w zespole (stąd WP bywa nazywany kuźnią liderów), wyzwala inicjatywę, jest odskocznią od nużącej codzienności, wytrąca z rutyny, mobilizuje do innowacyjności. Poza tym konieczność polegania wza-jemnie na sobie zwiększa zaufanie między pracownikami, umacnia podzielany wspólnie system wartości, w tym gotowość do altruistycznego działania, tworzy lub umacnia sieć powiązań między nimi, a w rezultacie poprawia atmosferę w pracy9. Oczywiście, korzy-ści dla firmy związane z generowaniem poprzez WP kapitału ludzkiego i społecznego są jednocześnie ubogaceniem samych pracowników. To oni uczą się, realizują osobiste pasje, rozwijają zdolność empatii i doskonalą swe umiejętności, chociażby – współpracy w grupie. Bodaj największymi ich profitami są samorealizacja, zadowolenie, satysfakcja i duma z czynienia czegoś pożytecznego, odnalezienie w pracy głębszego sensu10. A oto jeszcze jedna próba enumeracji pracowniczych korzyści płynących z udziału w wolon-tariacie:

Satysfakcja płynąca z robienia rzeczy pożytecznych i ważnych, realizacja własnych za-interesowań i pasji, weryfikacja życiowych wartości i przekonań, zdobywanie nowych umiejętności podnoszących tym samym kwalifikacje zawodowe, samorealizacja pra-cowników, sposób na relaks i odreagowanie stresu, odskocznia od codzienności, wy-rwanie z rutyny firmowej, budowanie poczucia więzi z firmą, poczucie przynależności

6 P. Komosa, D. Dorska, Wybrane aspekty prawne wolontariatu pracowniczego, s. 10, http://bibliotekawolon-tariatu.pl/wp-content/uploads/aspekty_prawne_WP.pdf (data dostępu: 29.12.2017).7 Wolontariat pracowniczy – Habitat for Humanity, http://habitat.pl/wolontariat-pracowniczy/ (data dostępu: 29.12.2017).8 D. Lustyk, op. cit.9 Długą listę efektów WP zestawia i omawia K. Żurek. Cf. Idem, Wolontariat pracowniczy: angażowanie pra-cowników, bariery, korzyści, https://odpowiedzialnybiznes.pl/artykuly/wolontariat-pracowniczy-angazowanie--pracownikow-bariery (data dostępu: 29.12.2017). Cf. też I. Kuraszko, S. Augustyniak, 15 polskich przykła-dów społecznej odpowiedzialności biznesu, Wyd. Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009, s. 052.10 I. Kuraszko, S. Augustyniak, op. cit., s. 054, 060.

34 Aniela Dylus

i akceptacji grupy, przełamywanie negatywnych stereotypów, budowanie kapitału spo-łecznego w firmie i zaufania społeczności lokalnej, bezkonfliktowe funkcjonowanie fir-my w otoczeniu11.

Możliwość przesłonięcia beneficjentów i ich potrzeb przez owe niematerialne korzy-ści uzyskiwane przez pracowników nie uprawnia do generalnej podejrzliwości co do czy-stości ich intencji.

Ponieważ niekiedy pracownicy brak zaangażowania wolontariackiego tłumaczą obo-wiązkami rodzinnymi (szerzej nt. konkurencji: WP – rodzina por. punkt nr 3 tego tek-stu), niektóre firmy proponują udział w jakiejś akcji społecznej nie tylko pracownikowi, ale też jego rodzinie, znajomym i przyjaciołom. Promują też WP jako atrakcyjną formę spędzania wolnego czasu, jako rodzaj zabawy o walorach wychowawczych, integrujący z najbliższymi. Czas poświęcony tego rodzaju akcjom wolontariackim rzeczywiście nie jest skradziony ro dzinie. Przeciwnie, integruje ją i może wspomagać wychowanie12.

Uczestnictwo

Odrębną kategorią wśród „korzyści” WP są te, które trudno sprowadzić do uchwyt nych socjologicznie wartości pragmatycznych czy utylitarnych. Wiążą się one raczej z perso-nalistycznymi kategoriami podmiotowości, sprawstwa, współstanowienia, uczestnic-twa czy współodpowiedzialności, opartymi w końcu na osobowej godności pracownika. Uczestnicząc w pełni świadomie i dobrowolnie we wspólnocie wytwarzania, jaką jest za-kład pracy, a więc poczuwając się także do udziału w jego społecznej odpowiedzialności, pracownik – po przez wolontariat – ma szansę doświadczenia czegoś niepowtarzalnego: wewnętrznej mocy, która płynie ze świadczenia (wspólnie z innymi) jakiegoś dobra.

3. Nowa forma wyzysku?

Nieformalna presja

Cechą konstytutywną każdego wolontariatu jest dobrowolność. Jakakolwiek forma przy-musu niszczy wartość tego szlachetnego zaangażowania. Tymczasem ze względu na gru-powy charakter tej formy wolontariatu oraz przemieszanie zobowiązań wynikających z umowy o pracę z aktywnością dobrowolną, właśnie „pracowniczemu” wolontariatowi w naj większym stopniu grozi zapoznanie tej cechy. Trudno nie zgodzić się z tezą autora raportu nt. WP:

11 Korzyści z wolontariatu pracowniczego, http://wolontariatpracowniczy.pl/wpisy/korzysci-z-wolontariatu--pracowniczego (data dostępu: 29.12.2017).12 K. Żurek, op. cit., s. 4–5.

35Wolontariat pracowniczy. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności…

Z samej istoty wolontariatu pracowniczego wynikają zjawiska, które mogą w sposób pośredni wywierać presję na pracowników13.

Niebezpieczeństwo to wzrasta w sytuacji nieusta bilizowanego rynku pracy. Pracow-nicy obawiający się utraty miejsca pracy chcą „do brze wypaść” w oczach przełożonych i nie mają odwagi odmówić udziału w jakimś wspól nym przedsięwzięciu pomocowym. Tym bardziej, jeśli jest ono elementem firmowej strategii i jeśli udział w WP uwzględniany jest następnie w ocenach okresowych. Z badań jakościo wych poświęconych temu zjawisku rzeczywiście wynika, że bywa on elementem takiej oceny. Zrozumiałe jest, że na groź-bę „miękkiej” presji częściej wskazują pracownicy niean gażujący się w działalność spo-łeczną i niechętnie do niej nastawieni niż uczestnicy działań wolontariackich. Jest pewną prawidłowością socjologiczną, że „z perspektywy dalszej” dany problem wydaje się bar-dziej palący. O „miękkości” owej presji świadczą niejednoznaczne opinie na ten temat, w stylu: WP „jest dobrowolny, ale...”14.

Zapewne skrajną – „twardą”, wręcz patologiczną formą opisywanego tu zjawiska jest wymuszanie przez zarządy sieci handlowych na pracownikach (głównie kobietach – ekspe dientkach, kasjerkach) zgody na pracę w niedziele i święta. O występowaniu ta-kiego proce deru pośrednio świadczyło zdanie umieszczone w obywatelskim projekcie Ustawy o ogranicze niu handlu w niedzielę. Czytamy tam:

Zakazane jest zastępowanie umów, o których mowa w Art. 2 ust. 1 pkt 4 (chodzi tu o „umo-wy o pracę, powołania, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę /.../, na podsta-wie umowy zlecenia i umowy o dzieło” – przyp. AD) umowami wolontariackimi15.

Groźba naruszenia dobrowolno ści w większym stopniu dotyczy wolontariatu sys-temowego16, zwłaszcza jeśli jest on łączony z wyjazdami integracyjnymi, a tym bardziej z obowiązkowymi szkoleniami. W przypadku działań organizowanych przez samych pra-cowników może tu chodzić o wspomnianą wyżej presję psychologiczną, o oczekiwanie zespołu, że jednostka nie będzie się wyłamywała. Z drugiej strony organizowana przez firmę akcja związana z wyjazdem pracowników, np. w celu wyremontowania jakiegoś obiektu socjalnego, wymaga wielu działań logistycznych i zebrania wcześniej deklaracji ochotników. Trudno niekiedy uniknąć pewnej presji w czasie rekrutacji, zwłaszcza jeśli akcję organizuje szef. Presja jest tym większa, im mniejsza jed nostka organizuje wyjazd. Zdarza się jednak, że pracownicy, początkowo skarżący się na podleganie naciskowi, po udanej akcji pomocowej są zadowoleni i zmieniają zdanie17.

13 M. Dudkiewicz, op. cit., s. 17.14 Ibidem.15 Obywatelski projekt Ustawy o ograniczeniu handlu w niedzielę, r. II, Art. 4, pkt 7. http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=870 (data dostępu: 29.12.2017).16 W cytowanym już raporcie czytamy: Im bardziej firma angażuje się w organizowanie i zarządzanie wolon-tariatem pracowniczym, tym bardziej może być odczuwana nieformalna, nawet nieświadoma presja na pra-cowników. M. Dudkiewicz, op. cit., s. 17.17 Ibidem, s. 18.

36 Aniela Dylus

Mając na uwadze wynaturzenia WP, włącznie z manipulacją czy zakamuflowanym przymusem psychicznym, odmawia się mu niekiedy statusu wolontariatu. Jednak zwią-zany z tym postulat, aby na czas zaangażowania społecznego zawieszać zależności służ-bowe, bo „inaczej wolontariusze będą nadal w pracy w firmie”18, jest nierealistyczny. Niemniej jednak wydaje się, że rozwiązanie kwestii (nie)dobrowolności jest kluczowe dla dalszego rozwoju WP. Tym bardziej że starsze pokolenie pracowników ciągle pamię-ta nieszczęsne „prace społeczne” wymuszane przez dyrekcje socjalistycznych przedsię-biorstw. W tym kontekście niechęć pra cowników w Polsce do tego rodzaju społecznego zaangażowania można interpretować na ich korzyść. Chcą działać pro bono, ale z własnej inicjatywy i na własny rachunek, po swojemu, bez rozgłosu. Ma to być działanie z we-wnętrznej potrzeby, a nie wynik ulegania naciskom czy skutek chęci przypodobania się przełożonym.

Kontrowersyjną kwestią w strategiach WP jest też nagradzanie wolontariuszy. Choć rzadko przybiera ono formę materialną (np. sfinansowania wycieczki), już częściej – udziele nia dodatkowego dnia wolnego, a najczęściej – symboliczną, np. promowania wolontariuszy przez firmowe środki komunikacji, przyznawania wyróżnień, zapraszania na imprezy fir mowe, to i tak budzi wątpliwości. Nagradzanie odbierane bywa niekiedy przez załogę jako swego rodzaju „miękka” presja. Może to stawiać pod znakiem zapyta-nia nie tylko bezintere sowność, ale i dobrowolność aktywności wolontariackiej pracow-ników. Może wyzwalać ich konformizm lub oportunizm19.

Sformalizowanie i biurokratyzacja

W działaniach WP zanika też niekiedy właściwa wolontariatowi spontaniczność. Podob-nie jak w przypadku deficytów dobrowolności, w większym stopniu dotyczy to wolon-tariatu systemowego organizowanego przez firmy, niż akcji i projektów pracowniczych. Za miast wykazywania się kreatywnością w odpowiedzi na odruch serca, pracownik reali-zuje kolejne zadanie zlecone przez przełożonych. Sformalizowanie grozi jednak również autor skim projektom pracowniczym wspieranym przez zarząd. Dla wyboru najlepszego projektu w firmie rozpisuje się konkurs, powołuje odpowiednią komisję, ustala kryte-ria (często punk towe) itp.20 Niekiedy firmy wyznaczają koordynatorów lub całe zespoły koordynujące pro gramy WP, powołują rady programowe21 dokonujące wyboru projektu czy nawet fundacje zajmujące się prowadzeniem projektów społecznych22. Konieczność

18 M. Górecki, Idea, instytucjonalizacja i funkcje wolontariatu, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2013, s. 143–144, cyt. za: U. Gołaszewska-Kaczan, Przyszłość wolontariatu pracowniczego – e-wolontariat?, „An-nales. Etyka w Życiu Gospodarczym” 2017, vol. 20, nr 3, s. 3.19 M. Dudkiewicz, op. cit., s. 19.20 Można się tu doszukać pewnej analogii z popularnymi ostatnio samorządowymi budżetami partycypacyj-nymi, kiedy mieszkańcy gminy sami przygotowują projekty, z których najlepsze są finansowane z funduszy gminnych.21 I. Kuraszko, S. Augustyniak, op. cit., s. 052.22 Przykładem jest Fundacja Orange. Cf. Odpowiedzialność społeczna firmy. Fundacja Orange, https://funda-cja.orange.pl/o-fundacji/ (data dostępu: 29.12.2017).

37Wolontariat pracowniczy. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności…

uporania się z rozbudowaną „papierologią” towarzyszącą społecznemu zaangażowaniu uderza przede wszystkim w zarządy firm, ale też w samych wolontariuszy, co może znie-chęcać najbardziej aktywnych.

Owszem, każdy wolontariat w różnych proporcjach jest mieszaniną spontaniczno-ści i profesjonalizmu oraz perfekcyjnej organizacji – aby najlepiej pomóc potrzebującym. W WP ten drugi element zdecydowanie przeważa. „Zbyt intensywna organizacja wolon-tariatu przez firmę i jej wyspecjalizowane komórki” – czytamy w raporcie – może prowa-dzić do zatraty „nie tylko dobrowolności, ale i spontaniczność udziału”23. Takie organi-zacyjne „przebiurokraty zowanie” dodatkowo sprzyja grze pozorów, czego efektem może być zabicie spontaniczności pracowniczego zaangażowania społecznego.

Instrumentalne wykorzystanie – generowanie korzyści dla firmy

Podobnie jak w przypadku dobrowolności, również kwestia bezinteresowności, wła ściwa każdej działalności wolontariackiej, zaczyna się komplikować wówczas, kiedy do rela cji wolontariusz – beneficjent dołącza firma24. Przecież ten kolejny podmiot operuje głównie w obszarze pragmatyki i komercji. Okazuje się zatem, że paradoksalnie bodaj najwięk-szym wrogiem WP są korzyści z nim związane, zwłaszcza te, które mogą zapisać na swym koncie firmy i pracownicy. Perspektywa ich osiągnięcia rodzi bowiem pokusę instrumen-talizacji działań pomocowych. Często podejmuje się je wyłącznie, albo głównie, właśnie dla owych korzyści. Beneficjenci i ich potrzeby schodzą wówczas na dalszy plan. Co wię-cej, jeśli firma traktuje WP po prostu jako „kolejne narzędzie PR-u”25, adresatów pomo-cy i rodzaje aktywno ści społecznej wybiera nie według kryterium dolegliwości jakiejś biedy, ale jej „fotogenicz ności” – aby osiągnąć jak najwięcej efektów wizerunkowych. Firma odnotowuje w konse kwencji lepszą współpracę ze społecznościami lokalnymi, po-prawia się jej reputacja u partne rów i klientów oraz wizerunek atrakcyjnego pracodawcy (tzw. employer branding), zarówno w odniesieniu do już zatrudnionych (umacnia się ich więź emocjonalna z firmą i lojalność wobec niej), jak i potencjalnych pracowników26.

Oczywiście, problemem nie są korzyści, które ewentualnie pojawiają się jako „pro-dukt uboczny” bezinteresownego działania, ale te, które już w punkcie wyjścia stają się racją naj ważniejszą i przesądzają w ogóle o jego podjęciu. Nie znaczy to, że nie ma firm, które albo w ogóle rezygnują z promowania się poprzez WP, albo, realizując program wolontariacki, pró bują spełniać oczekiwania i beneficjentów, i pracowników, i swoje – tj. działając na rzecz innych, nie ukrywają także spodziewanych korzyści promocyjnych27. Przykładem tej ostatniej strategii może być organizacja Habitat for Humanity, wyspecja-lizowana w oferowaniu fir mom pomocy w organizacji różnych projektów WP. Propagu-jąc program „Architekci Na dziei”, zaznacza, że opiera się on „na zasadzie win-win-win: firma wdraża elementy polityki odpowiedzialnego biznesu jednocześnie zapewniając roz-wój i satysfakcję dla swoich pracow ników, a kolejne polskie rodziny zyskują »dach nad

23 M. Dudkiewicz, op. cit., s. 19.24 Zwraca się na to uwagę w cytowanym wyżej raporcie. Ibidem, s. 8.25 O tym, że rzeczywiście tak bywa, czytamy w raporcie. Ibidem.26 K. Żurek, op. cit.,; I. Kuraszko, S. Augustyniak, op. cit., s. 054.27 M. Dudkiewicz, op. cit., s. 8–9.

38 Aniela Dylus

głową«”28. Wątpliwości budzi jedynie fakt, że korzyści beneficjentów wymieniono w tym zdaniu na samym końcu. Tymczasem ukryte intencje komercyjne niewątpliwie deprecjo-nują WP.

To samo dotyczy innych korzyści związanych z wdrażaniem tej instytucji, tj. integra-cji załogi, generowania kapitału społecznego czy w ogóle rewitalizacji kultury organiza-cyjnej. Możliwą jej instrumentalizację sygnalizuje tytuł pewnej publikacji: Wolontariat pracowniczy jako narzędzie budowania kapitału społecznego firmy29. Firmy rzeczywiście wykorzystują go jako narzędzie zarządzania personelem, np. dla poprawy komunikacji i współpracy między działami czy skrócenia dystansu między poszczególnymi szcze-blami zarządzania30. Tymczasem akcenty powinny być rozłożone zupełnie inaczej:

Wolontariat pracowniczy nie może być stosowany zamiast integrowania pracowników z firmą, ale jako ewentualne uzupeł nienie lub wręcz efekt tej integracji31.

Wydaje się, że największym zagrożeniem wolontariackiej bezinteresowności pracow-ników jest wsparcie (finansowe, rzeczowe i inne), jakiego doznają ze strony firm. Aktyw-ność społeczna w ramach czasu pracy przewidzianego umową zmienia bowiem swój wo-lontariacki charakter – staje się kolejnym zadaniem do wykonania. Trudno zatem zgodzić się z wnio skiem zawartym w jednym z artykułów:

Wolontariat przynosi najlepsze efekty, gdy pracow nicy angażują się w niego również w czasie pracy, a na przewidziane działania mają zaplecze w postaci środków gwaran-towanych przez firmę32.

Chyba że przez „efekty” będziemy rozu mieć jedynie natychmiastowe korzyści wi-zerunkowe.

Zawłaszczanie życia prywatnego i rodzinnego przez zawodowe

O tym, że WP na ogół oznacza redukcję życia prywatnego w czasie wolnym, świadczą wypowie dzi tych, którzy wzbraniają się przed uczestnictwem w firmowych działaniach spo łecznych. „Brak czasu” podaje się jako najczęstszą przyczynę nieangażowania się33. Nie musi to być przy tym niewiarygodna wymówka usprawiedliwiająca obojętność czy

28 Wolontariat pracowniczy – Habitat for Humanity, http://habitat.pl/wolontariat-pracowniczy/ (data dostę-pu: 29.12.2017).29 D. Lustyk, op. cit., s. 79–93.30 Cf. M. Dudkiewicz, op. cit., s. 18.31 Na poparcie tej tezy M. Dudkiewicz przytacza wypowiedź jednego z respondentów, z którą trudno się nie zgodzić: Żeby robić wolontariat pracowniczy, to najpierw trzeba wykonać horrendalną, ogromną, tytanicz-ną pracę nad tym, żeby poziom zaufania pracowników do firmy, ich identyfikacja z firmą, wartościami, które wyznaje, był naprawdę bardzo wysoki. Ibidem, s. 19.32 K. Żurek, op. cit., Wprawdzie w przytoczonym zdaniu słowo „również” sugeruje zaangażowanie pracow-ników nie tylko w czasie pracy, ale i poza nim, niemniej jednak nie uchyla to zgłoszonej wyżej wątpliwości.33 85 proc. respondentów niebędących wolontariuszami tak usprawiedliwiało swój brak aktywności. Cf. II Ogól-nopolskie... op. cit.

39Wolontariat pracowniczy. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności…

skutek złej or ganizacji czasu, ale realna przeszkoda. Odmowa udziału podyktowana bywa uzasadnioną próbą obrony własnej prywatności oraz troską o rodzinę34. W warunkach intensywnej aktywno ści w korporacjach, ciągłego pośpiechu, wymaganej przez praco-dawców mobilności coraz trudniej zachować pożądaną równowagę między życiem za-wodowym a prywat nym (work-life-balance). Tym bardziej że pracujemy dużo i długo. Okazuje się, że w Polsce roczny wymiar czasu pracy, tj. ok. 2000 godz. (dla porównania, w Holandii: 1350), jest jed nym z najwyższych w Unii Europejskiej35.

Jak wiadomo (co potwierdzają liczne badania), Polacy bardzo wysoko w hierarchii wartości umieszczają rodzinę. Mimo przemian kulturowych dotykających tę instytucję, w Polsce więzi rodzinne są ciągle silne. Tymczasem proporcje między czasem przezna-czonym na pracę i na życie rodzinne są u nas wyraźnie zachwiane na niekorzyść rodziny36. Nic dziw nego, że firmowa oferta pracy w ramach WP, nierzadko wykonywanej w week-endy, równo znaczna z kolejnym okrojeniem czasu „dla siebie” i „dla rodziny”, odbierana jest z dystansem. Niektórzy pracownicy usprawiedliwiają ten dystans brakiem możliwo-ści wolontariackiego zaangażowania razem z rodziną, zwłaszcza z dziećmi. Ewentualne uczestnictwo uza leżniają od stworzenia takiej możliwości37. W odpowiedzi na te oczeki-wania firmy rzeczywi ście czasem ją dają – tyle tylko, że dość rzadko. Poza tym pracow-nicy nie zawsze chcą sferę prywatno-rodzinną mieszać ze sferą życia zawodowego. Nie chcą w czasie wolnym wchodzić w te same relacje, podejmować kolejnej aktywności ra-zem z kolegami z pracy. Po trzebują zmiany otoczenia38.

Jeśli zaangażowanie wolontariackie rzeczywiście pozostaje w konkurencji do troski o własną rodzinę, to zgodnie ze starą zasadą ordo caritatis39 pierwszeństwo przyznane rodzinie jest właściwym wyborem moralnym. Tymczasem taki wybór za szybko i nie-sprawiedliwie bywa niekiedy identyfikowany jako „amoralny familiaryzm”. Deprecjacja rodziny, przeno szenie dominującego w kręgach europejskich elit indywidualistycznego stylu życia – w poje dynkę, „na własny rachunek”, bez zobowiązań i stałych więzi do kul-tury organizacyjnej kor poracji obecnych w Polsce, m.in. poprzez weekendowe akcje wo-lontariackie redukujące pra cownikom czas poświęcony rodzinie, jest działaniem prze-ciwskutecznym. Owszem, przynosi firmie szybkie profity wizerunkowe, ale wyczerpuje zasoby, na których bazuje gospodarka.

34 W badaniach z 2013 r. nad wolontariatem w Polsce 64 proc. respondentów nieangażowanie się w działalność wolontariacką tłumaczyło koniecznością zatroszczenia się przede wszystkim o własną rodzinę. Cf. P. Adamiak, Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków. Wolontariat, filantropia, 1% i wizerunek organizacji pozarządo-wych, raport z badania 2013, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2014, s. 54–61, cyt. za: M. Kawińska, Człowiek w perspektywie pracy a rozwój wolontariatu pracowniczego [w:] Przedsiębiorczość i obywatelskość w perspektywie katolickiej nauki społecznej, red. S. Zaręba, A. Wysocki, Wyd. UKSW, Warszawa 2015, s. 250.35 Cf. M. Morawiecki, Anty-Balcerowicz, z [...] rozm. B. Łoziński, „Gość Niedzielny” 28 lutego 2016. Średni tygodniowy czas pracy zawodowej mężczyzn wynosi w Polsce 46 godz., a kobiet – 40. Cf. informacja w I pro-gramie Polskiego Radia 19.09.2017.36 M. Kawińska, Praca a życie rodzinne. Dylematy czy świadomy wybór polskiego przedsiębiorcy? [w:] Ety-ka katolicka a duch kapitalizmu, red. S. Zaręba, M. Zarzecki, Wyd. KONTRAST, Warszawa 2014, s. 121–138.37 M. Dudkiewicz, op. cit., s. 15.38 Ibidem, s. 14.39 Jest to zasada sformułowana przez św. Tomasza z Akwinu, że obowiązuje nas „porządek miłości” – powin-niśmy ją świadczyć najpierw najbliższym.

40 Aniela Dylus

4. Podsumowanie

Przeprowadzone badania nie pozwalają na jednoznaczne rozstrzygnięcie tytułowej alter-natywy. W WP niewątpliwie mieści się potencjał uczestnictwa pracowników w społecz-nej odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Instytucja ta generuje jednak również groźbę wyzy sku pracowników. Wyartykułowane w związku z tym znaki zapytania i wątpliwo-ści zgło szone pod adresem WP nie miały na celu pomniejszania jego znaczenia. Podjęto tu raczej próbę pokazania mocnych, ale i słabych stron WP, a także zrozumienia powodów pewnego dystansu wobec tej instytucji, jaki odnotowuje się w Polsce.

Próbę określenia potencjału WP rozpo częto od określenia relacji między WP a CSR. Choć są to instytucje odrębne, to coraz czę ściej WP staje się elementem CSR. Okazało się dalej, że motywy i racje pracowniczego zaan gażowania wolontariackiego bywają bardzo różne, a bezinteresowne mieszają się z intere sownymi. Różnorodne są też korzyści z tego tytułu, będące udziałem pracownika. Bodaj naj większą szansą, jaką otwiera przed nim WP, jest możliwość doświadczenia – wspólnie z in nymi – uczestnictwa w społecznej od-powiedzialności własnej firmy.

Na relatywnie niewielką popularność WP w Polsce składa się wiele czynników. W związku z zaangażowaniem firmy w wolontariat pojawia się „miękka” presja wywie-rana na pracowników, zapoznająca dobrowolny charakter tej aktywności. Sformalizowa-nie i „prze biurokratyzowanie” może z kolei zabijać spontaniczność działań. Trudna jest też koincyden cja komercyjnej logiki firmowej z konstytutywną dla wolontariatu bezin-teresownością. Ko rzyści generowane przez firmę dzięki WP bywają pokusą, aby instru-mentalnie wykorzystać pracownicze zaangażowanie. Bodaj najważniejszą przyczyną po-wściągliwości pracowników wobec WP jest jego konkurencyjny charakter w stosunku do życia prywatnego i rodzinnego. Wysoka ranga wartości rodzinnych w Polsce powodu-je, że w przypadku konfliktu z warto ściami związanymi z WP, obowiązkom rodzinnym przyznaje się pierwszeństwo. Zdarzające się niekiedy kwestionowanie trafności takiego wyboru dokonywane jest z obcej kulturowo perspektywy, niedoceniającej gospodarczego i społecznego znaczenia rodziny. Jako nową formę wyzysku należałoby uznać wywiera-nie na pracowników „miękkiej presji”, aby przed kładali zaangażowanie wolontariackie nad obowiązki rodzinne. W każdym razie dopóki nie zredukuje się napięcia związanego z wyborem: albo rodzina, albo WP (wspomniano tu o pewnych podejmowanych już pró-bach łączenia jednego z drugim), dopóty trudno oczekiwać radykalnego wzrostu uczest-nictwa pracowników w tej formie wolontariatu. Warto przy tym zazna czyć, że długofa-lowo również świat biznesu winien być zainteresowany umacnianiem ro dziny. Przecież jest to jedna z niewielu instytucji (obok szkoły, religii, stowarzyszeń), gdzie generuje się „rezerwy moralne”, bez których rynek ulega wynaturzeniu, a których sam nie jest w sta-nie stworzyć40. Właśnie rodzina pozostaje wciąż trwałym przekaźnikiem norm moral-

40 Tę prawdę w różny sposób artykułowali tacy wybitni myśliciele, jak np. Wilhelm Röpke (Cf. Idem, Grund-texte zur Sozialen Marktwirtschaft, opr. W. Stützel, Gustav Fischer Verlag, Stuttgart 1981, s. 439–450) czy Kenneth Boulding. Ten ostatni wskazywał na gospodarcze znaczenie „instytucji integracji“, tj. rodziny, Ko-ścioła, klubów itp. Cf. Idem, Ekonomia jako nauka moralna [w:] Ponad ekonomią, opr. J. Grosfeld, PIW, War-szawa 1985, s. 51.

41Wolontariat pracowniczy. Partycypacja w społecznej odpowiedzialności…

nych, silniejszym niż się potocznie przypuszcza. Jest bezcennym rezerwuarem wartości nie obojętnych dla życia gospodarczego, środowiskiem socjalizacji, kształtowania więzi między ludzkich i wzajemnej odpowiedzialności41.

Z omawianą tu problematyką WP w Polsce wiąże się jeszcze inna kwestia – ogólniej-szej natury. Od lat nie milkną skargi na marną kondycję społeczeństwa obywatelskie-go i związane z tym deficyty kapitału społecznego. Tyle tylko, że zwykle zapomina się o wprowadzonym przez Roberta Putnama rozróżnieniu na kapitał społeczny spajający i pomo stowy. Podczas gdy pierwszy prowadzi do integracji małych grup, drugi tworzy więzi mię dzy grupami42. Wydaje się, że zasoby kapitału społecznego spajającego, m.in. dzięki wspólno tom rodzinnym, są w Polsce całkiem pokaźne. Ciągłe narzekania na ich brak należa łoby zatem nieco zrelatywizować.

W związku z tym warto też zastanowić się, czy sztafaż podstawowych pojęć w obsza-rze społeczeństwa obywatelskiego, kapitału społecznego i wolontariatu nie wymaga pew-nej korekty. Skoro warunkiem sine qua non cenionego i nagradzanego społecznie wolon-tariatu są nieodpłatne działania pomocowe osobom nieznanym – spoza kręgu rodzinnego i przyjaciel skiego43, to wobec społecznego uznania tej aktywności rodzi się pokusa spy-chania potrzeb rodziny na dalszy plan. Zamierzone niegdyś przez Konfucjusza „uprawi-dłowienie nazw”, będące istotnym elementem jego programu społecznego, w omawianym tu obszarze musia łoby zmierzać w kierunku docenienia integracyjnej funkcji rodziny jako instytucji generującej bezcenne zasoby kapitału społecznego („spajającego”).

BibliografiaII Ogólnopolskie Badania Wolontariatu Pracowniczego w Polsce. Wolontariat pracowniczy w naj-

większych firmach w Polsce, Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu w Warszawie, Warsza-wa 2013, http://bibliotekawolontariatu.pl/wp-content/uploads/II_badania_wolontariatu_pra-cowniczego.pdf.

Adamiak P., Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków. Wolontariat, filantropia, 1% i wizeru-nek organizacji pozarządowych, raport z badania 2013, Stowarzyszenie Klon/Jawor, War-szawa 2014.

Boulding K., Ekonomia jako nauka moralna [w:] Ponad ekonomią, opr. J. Grosfeld, PIW, Warsza-wa 1985, s. 42–59.

Dudkiewicz M., Wolontariat pracowniczy – między emocjami a racjonalnością, raport z badań ja-kościowych poświęconych pracowniczemu wolontariatowi kompetencji, Instytut Spraw Pu-blicznych, Warszawa 2011.

Dylus A., K. Matyjaszczyk, Wolontariat pracowniczy. Istota, formy, przykłady, „Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym” 2018, vol. 21, nr 2, s. 7–28.

Gołaszewska-Kaczan U., Przyszłość wolontariatu pracowniczego – e-wolontariat?, „Annales. Ety-ka w Życiu Gospodarczym” 2017, vol. 20, nr 3, s. 97–105.

41 Sporo już na ten temat napisano. Cf. np. M. A. Michalski, Znaczenie rodziny dla międzypokoleniowej trans-misji kultury gospodarczej, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2014.42 Dystynkcje Putnama omawia Paweł Ruszkowski. Cf. Idem, Segmentacja społeczeństwa polskiego, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012, s. 29.43 Cf. M. Kawińska, Człowiek..., s. 242.

42 Aniela Dylus

Górecki M, Idea, instytucjonalizacja i funkcje wolontariatu, Wyd. Akademickie Żak, Warsza-wa 2013.

Kawińska M., Człowiek w perspektywie pracy a rozwój wolontariatu pracowniczego [w:] Przed-siębiorczość i obywatelskość w perspektywie katolickiej nauki społecznej, red. S. Zaręba, A. Wysocki, Wyd. UKSW, Warszawa 2015, s. 231–251.

Kawińska M., Praca a życie rodzinne. Dylematy czy świadomy wybór polskiego przedsiębiorcy? [w:] Etyka katolicka a duch kapitalizmu, red. S. Zaręba, M. Zarzecki, Wyd. KONTRAST, Warszawa 2014, s. 121–138.

Komosa P., D. Dorska, Wybrane aspekty prawne wolontariatu pracowniczego, http://bibliotekawo-lontariatu.pl/wp-content/uploads/aspekty_prawne_WP.pdf.

Korzyści z wolontariatu pracowniczego, http://wolontariatpracowniczy.pl/wpisy/korzysci-z-wo-lontariatu-pracowniczego.

Kuraszko I., S. Augustyniak, 15 polskich przykładów społecznej odpowiedzialności biznesu, Wyd. Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009.

Lustyk D., Wolontariat pracowniczy jako narzędzie budowania kapitału społecznego firmy [w:] Człowiek i organizacja – dylematy współczesnego zarządzania, red. W. Harasim, Wyż-sza Szkoła Promocji, Warszawa 2014, s. 79–93.

Michalski M. A., Znaczenie rodziny dla międzypokoleniowej transmisji kultury gospodarczej, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2014.

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Wolontariat pracowniczy, http://pozytek.gov.pl/Wolontariat,pracowniczy,391.html.

Morawiecki M., Anty-Balcerowicz, z [...] rozm. B. Łoziński, „Gość Niedzielny” 28 lutego 2016.Obywatelski projekt Ustawy o ograniczeniu handlu w niedzielę, r. II, Art. 4, pkt 7.http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=870.Odpowiedzialność społeczna firmy. Fundacja Orange, https://fundacja.orange.pl/o-fundacji/.Röpke W., Grundtexte zur Sozialen Marktwirtschaft, opr. W. Stützel, Gustav Fischer Vervlag, Stut-

tgart 1981, s. 439–450.Ruszkowski P. Segmentacja społeczeństwa polskiego, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012.Wolontariat pracowniczy – Habitat for Humanity, http://habitat.pl/wolontariat-pracowniczy/.Żurek K., Wolontariat pracowniczy: angażowanie pracowników, bariery, korzyści, https://odpo-

wiedzialnybiznes.pl/artykuly/wolontariat-pracowniczy-angazowanie-pracownikow-bariery.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2018 Vol. 21, No. 2, May 2018, 43–54

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.21.2.03

Przemysław RotengruberAdam Mickiewicz University in PoznanFaculty of Social SciencesInstitute of Cultural Studiese-mail: proten@amu.edu.pl

Samorząd zawodowy – sojusznik czy wróg społeczeństwa obywatelskiego?

Professional Self‑government: an Ally or Enemy of Civil Society?

The Constitution of The Republic of Poland (Article 17) says that: “By means of a statute, self-governments may be created within a profession in which the public repose confidence, and such self-governments shall concern themselves with the proper practice of such pro-fessions in accordance with, and for the purpose of protecting, the public interest”. This regulation is based on two principles: The first is the principle of professionalism; the sec-ond embraces norms that must be observed by representatives of professions of public trust. Those groups can make the decisions of their members or profits for themselves. This puts them in a different position than other participants of social and economic life. Professional associations are not driven by market rules, nor administrative regulations (relating to the postulate of the division of labor). The problem begins when – from a social point of view – it is no longer possible to regard these organizations as trustworthy partners. The gap between legal and social perspectives raises doubts about the way in which a civil society could face professional self-governments when they are seen as being hostile to them.

Keywords: professional self-government, civil society, dialogue, transgression

JEL Classification: M14, P19

44 Przemysław Rotengruber

1. Wprowadzenie. Samorząd zawodowy na cenzurowanym

W ostatnich latach przybiera na sile dyskusja na temat uprawnień samorządów zawodo-wych oraz sposobu wywiązywania się przez nie ze społecznych zobowiązań. Utrzyma-nie równowagi pomiędzy jednym i drugim ma ogromne znaczenie. Podstawą uprawnie-nia, o którym mowa, jest bowiem powiązanie obu czynników. Powiązanie na tyle ważne, że nie ma w nim miejsca na popadanie w skrajności. Tymczasem nie wiadomo, jak temu zapobiec. Zdaniem krytyków obecnie obowiązujących rozwiązań prawnych (wybrane) samorządy zawodowe już popadły w skrajność. Poza danymi statystycznymi ilustrujący-mi stosunek Polaków do korporacji lekarskiej, sędziowskiej czy adwokackiej, oponenci tych organizacji sięgają po argument w postaci niedziałającego mechanizmu ich społecz-nej kontroli1. Mur oddzielający samorządy zawodowe od reszty społeczeństwa jest do-stateczną przesłanką, by im nie ufać. Jest dostateczną przesłanką, gdyż właśnie zaufanie publiczne polski ustawodawca uczynił podstawą wyodrębniania się grup zawodowych aspirujących do tego, by samodzielnie kierować swoimi sprawami.

Konstytucja RP z 1997 roku (art. 17) stanowi, że:

W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonu-jące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony2.

Przywilej ograniczania przez korporacje dostępu do zawodów pozostających pod ich kontrolą, ustalania przez nie norm poprawnościowych obowiązujących ich członków, a wreszcie oceny ich pracy przez sądy dyscyplinarne pociąga za sobą wymierne koszty. W wyniku tego zapisu w obszarze życia gospodarczego utrwaliły obecność grupy za-wodowe, których sposób funkcjonowania nie mieści się ani w porządku rynkowym, ani reżimie administracyjnym. Inaczej niż nauczyciele, psychoterapeuci czy urzędnicy, grupy te mogą wpływać na swoją liczebność3. Podobnie szacowanie wartości ich pracy wymyka się zewnętrznym regulacjom. Ustępstwa czynione samorządom zawodowym w zderzeniu z zarzutem dotyczącym nadużywania przez nie zaufania tych, którym mają służyć (pro-fesjonalnym) wsparciem, stawia je zatem w trudnym położeniu.

Wyrażona obawa nie powinna przesłaniać przyczyn, dla których samorządy zawo-dowe zostały powołane. Przyznając rację tym, którzy upominają się o ich transparentność i otwartość na społeczną krytykę, nie wolno zapominać, że nie ma dla nich alternatywy. To prawda, że sposób wykonywania zawodów decydujących o jakości życia zbiorowego powinien podlegać kontroli sprawowanej z udziałem wszystkich zainteresowanych. Praw-

1 P. Rotengruber, Kodeks etyczny samorządu zawodowego. Gwarancja bezpieczeństwa czy pułapka łatwo-wierności?, „Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym” 2015, vol. 18, nr 1, s. 37–48; A. Miszczyk, Gdzie szukać ma pomocy pacjent poszkodowany przez lekarza?, „Głos Szczeciński” 7.04.2009, http://www.dziennikwschod-ni.pl/zdrowie/gdzie-ma-szukac-pomocy-pacjent-poszkodowany-przez-lekarza,n,1000089554.html (data dostę-pu: 8.09.2017); Cf A. Tuszyńska, Po pierwsze nie szkodzić. Wywiad z dr. Adamem Sandauerem, Poradnia.pl, http://www.poradnia.pl/po-pierwsze-nie-szkodzic-bledy-lekarzy.html (data dostępu: 8.09.2017).2 https://www.arslege.pl/zasady-tworzenia-samorzadow/k15/a5248/ (data dostępu: 9.09.17).3 Dysponują w każdym razie środkami pozwalającymi im na to.

45Samorząd zawodowy – sojusznik czy wróg…

dą jednak jest również to, że możliwości jej sprawowania z pominięciem wiedzy o spe-cyfice kontrolowanego zawodu są bardzo ograniczone. Aby to wyjaśnić, warto posłużyć się rozróżnieniem zawodów wolnych, regulowanych oraz zawodów zaufania publiczne-go. W polskim systemie prawnym brakuje precyzyjnych definicji owych pojęć. Pomimo to przyjąć można, że dotyczą one profesji, w przypadku których wymóg certyfikacji wie-dzy i umiejętności za pomocą stosownej procedury (egzamin, świadectwo, publiczna pre-zentacja dokonań itd.) powiązany jest z daleko idącą swobodą ich wykonawców w doborze środków służących realizacji celów zawodowych. Chcemy, by leczył nas lekarz specja-lista, by nauczyciel dobrze uczył nasze dzieci, by muzyk występujący w filharmonii był wirtuozem. Potrzebujemy ich przewodnictwa, inspiracji i wsparcia. Do głowy nie wpada nam, by mówić im, co mają robić.

Sytuacja zmienia się diametralnie, gdy czujemy się rozczarowani tym, co (w ramach usługi) otrzymaliśmy od przedstawicieli rzeczonych profesji. Muzyka możemy nazwać szar-pidrutem, na nauczyciela poskarżyć się w kuratorium. Inaczej natomiast ma się sprawa z człon-kiem samorządu zawodowego. Jego sprawa bowiem trafia do korporacyjnego sądu (organu) dyscyplinarnego. Można by rzec, że koledzy oceniają kolegów. To jednak tylko połowa praw-dy. Bez względu na to, jak wiele wątpliwości budzi samorządowa procedura dyscyplinarna, zapytać trzeba, czy potrafimy się bez niej obyć. W przypadku wolnych zawodów oraz wielu zawodów regulowanych prawo do ich wykonywania potwierdza posiadany dyplom. Badanie przydatności kandydata do zawodu ma charakter jednorazowy. Niestety, zabezpieczenie to nie wystarcza w odniesieniu do zawodów zaufania publicznego. Zmiany dotyczące warunków ich wykonywania, wiedzy i umiejętności wymagających ciągłego uaktualniania przez ich przed-stawicieli, zasad współpracy z kolegami po fachu itd. sprawiają, że warunkiem prawidłowe-go funkcjonowania tych profesji jest ich (samo)kontrola sprawowana w sposób ciągły.

Tu dochodzimy do istoty problemu. Muzykowi, który rozczarował słuchaczy, można wymierzyć karę w postaci odmowy uczestnictwa w jego kolejnych koncertach. Nauczyciel ma powód, by obawiać się o swój los, kiedy nie stosuje się do przepisów regulujących jego pracę. Co jednak uczynić z lekarzem, któremu zmarł „dobrze rokujący” pacjent albo z ad-wokatem, który przegrał „wygraną” sprawę? W ich przypadku sprawiedliwy osąd nie jest możliwy bez pomocy środowiska orientującego się w specyfice wykonywanego przez nich zawodu. Nie wystarcza tu ani wiedza podręcznikowa, ani zmysł moralny służący do (intu-icyjnego) odróżniania dobra od zła. Aby rozsądzić strony konfliktu, konieczne jest odróż-nienie tego, co zaszło, od tego, co można było zrobić. Dlatego ustawodawca uznał, że ini-cjatywę w tym względzie powinien przejąć samorząd zawodowy. Tylko on spełnia warunki stawiane wiarygodnemu rozjemcy. Stąd bierze się dwuznaczność zawierająca się w zapi-sie konstytucyjnym. Korporacje zrzeszają przedstawicieli zawodów zaufania publiczne-go, to znaczy profesji, których wykonywanie wymyka się ocenie osób postronnych. Same natomiast otrzymują uprawnienia, warunkiem posiadania których jest sprawowanie przez nie (…) pieczy nad należytym wykonywaniem zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. W drugim rozumieniu zaufanie publiczne nie jest zasobem samorządów zawodowych, lecz ich zobowiązaniem. Czy zatem samorządy wywiązują się z niego?

Ostatnie pytanie można by uznać za niepotrzebny powrót do wyjaśnionej sprawy, gdyby nie kryteria społecznej odpowiedzialności (z mocy prawa) dostarczane przez samo-rządy zawodowe w postaci kodeksów etycznych. Czarno na białym formułują one deklara-cje dotyczące ochrony społeczeństwa przed ich własnymi członkami. Specyfiką kodeksu

46 Przemysław Rotengruber

etycznego jest to, że łączy on wskazania wynikające z deontologii zawodu z przekona-niami moralnymi społecznego otoczenia korporacji. Cóż więc, kiedy owo otoczenie traci wiarę w możliwość kontrolowania korporacji za pomocą kodeksu etycznego? Otóż wtedy do czynienia mamy z sytuacją paradoksalną. Partnerem społeczeństwa zrzeszającym osoby wykonujące zawód zaufania publicznego staje się organizacja, do której opinia publiczna nie ma zaufania. W stadium krańcowym tego procesu nierzetelny powiernik zamienia się w uzurpatora zawodowych przywilejów, zagrażającego porządkowi publicznemu. Zagra-żającego, gdyż wymyka się on nie tylko regułom rynkowym i regulacjom administracyj-nym, lecz także normom i dyrektywom etycznym ustanowionym przez niego samego.

Niepokojące na tle poczynionych ustaleń są dane ilustrujące stosunek Polaków do najwięk-szych samorządów zawodowych. Podkreślenia wymaga, że badania poświęcone temu zagadnie-niu prowadzone są od wielu lat. Nie sposób więc powiązać ich z obecną koniunkturą politycz-ną. Coś innego natomiast zasługuje na uwagę. Rząd Prawa i Sprawiedliwości podejmuje coraz to nowe wysiłki zmierzające do ograniczenia samorządności wybranych grup zawodowych. Tłumaczy to właśnie dysfunkcją opisaną w poprzednim akapicie. Czy słusznie? Na to pytanie otrzymuje odpowiedź w postaci – utrzymującego się od zwycięstwa w wyborach 2015 roku – wy-sokiego poparcia politycznego. Jednomyślność tych, którzy rządzą, oraz tych, którzy są rządze-ni, nie pozostawia złudzeń co do tego, że ingerencje w samorządność korporacji zawodowych są kwestią czasu. Planowanym zmianom towarzyszą tymczasem zagrożenia wynikające z (moż-liwego) niedoszacowania roli samorządów zawodowych w życiu publicznym. Aby nie wylać dziecka z kąpielą, potrzebna jest mediacja poprzedzona sprawozdaniem odnośnie do zatorów komunikacyjnych – tu i teraz – odgradzających te organizacje od reszty społeczeństwa. Wycho-dząc naprzeciw temu wyzwaniu, czynię z niego motyw przewodni niniejszego artykułu.

2. Co zwraca Polaków przeciwko samorządom zawodowym?

Badania nie kłamią. Nie kłamią zwłaszcza wtedy, gdy ujawniają tendencję dodatkowo po-twierdzoną przez tych, których ona dotyczy. Kierując się tym wskazaniem, trudno ukryć zdziwienie towarzyszące porównaniu opinii (cyklicznie) wyrażanych przez Polaków na te-mat korporacji reprezentujących profesje najsilniej wpływające na jakość ich życia. Do-świadczenie podpowiada, iż przedmiotem obaw zwykłych ludzi jest przede wszystkim ich zdrowie i bezpieczeństwo. Ta myśl w sposób automatyczny odsyła do pytania o zaufanie, jakim społeczeństwo obdarza środowiska zawodowe odpowiedzialne za zaspokajanie jego najbardziej żywotnych potrzeb. Dopowiedzenia wymaga, że czynniki, na podstawie któ-rych kształtowana jest opinia o owych środowiskach, poza deklaracjami odnośnie do ich produktu, obejmują jego jakość, sposób jego dostarczenia czy gwarancje dostępności. Zdawałoby się, że – tak z powodów politycznych, jak i gospodarczych – przedstawicie-le zawodów zaufania publicznego powinni podporządkować się tej regule, Niestety, tak nie jest. Materiał empiryczny ilustrujący tę tezę jest nader bogaty4. Z uwagi na wielość

4 Aby uniknąć zarzutu łączenia problematyki badawczej z bieżącą polityką, sięgam po dane, poza jednym wy-jątkiem, pochodzące sprzed wyborów parlamentarnych 2015 roku. Nie ograniczam się przy tym do prezentacji

47Samorząd zawodowy – sojusznik czy wróg…

wątków zasługujących na poruszenie, kontrowersyjny charakter rozważań oraz ograni-czone ramy artykułu, kompleksowa prezentacja rzeczonego materiału nie jest możliwa. Dokonany wybór stanowi część większej całości, w oderwaniu od której proponowane przykłady narażone są na zarzut niereprezentatywności. Niewielkie to zresztą uchybie-nie. W badaniach dotyczących zaufania do instytucji publicznych znaczenie ma wszystko, co stawia pod znakiem zapytania trwałość ich więzi ze społecznym otoczeniem. Słowo więc o tym, co niepokoi.

Z badań CBOS-u przeprowadzonych na początku 2013 roku wynika, że tylko jedna piąta Polaków dobrze oceniała w owym czasie funkcjonowanie sądów powszechnych5. Aż 66% badanych nie wierzyło w niezawisłość sądów, z czego 22% formułowało jedno-znacznie negatywną opinię o tej instytucji, identyfikując się z twierdzeniem, iż orzecze-nia sądowe wydawane są pod wpływem nacisków zewnętrznych. Pozostałe 44% respon-dentów wyrażało pogląd, iż uchybianie przez sądy zasadzie niezawisłości ma charakter selektywny. Stosunek ponad połowy badanych do sędziów (51%) nie był ani dobry, ani zły. Kolejne 23% oceniało ich źle. Tylko 19% deklarowało pozytywny stosunek do nich. Na trzecim i czwartym miejscu respondenci umieścili opieszałość polskich sądów oraz ich podatność na korupcję6. 49% badanych uznało przewlekłość postępowań za ich podstawo-wy mankament, 25% natomiast uzasadniło nieufność wobec sądów niewiarą w uczciwość ich włodarzy. Osobne miejsce zajął sposób kształtowania się przekonań respondentów o ocenianej instytucji. Trzymając się przyjętego porządku referowania, lepsze opinie na te-mat sądów powszechnych wyrażali ci, którzy w ostatnich pięciu latach osobiście się z nimi zetknęli. W tej grupie badanych niemal połowa była zadowolona ze sposobu funkcjonowa-nia wymiaru sprawiedliwości. Niestety, prawidłowość ta nie znalazła zastosowania w od-niesieniu do sędziów. Odsetek źle oceniających ich pracę wzrósł o około 11% wśród tych, którzy wiedzę o ocenianej grupie zawodowej czerpali z własnego doświadczenia.

Po trzech latach, jakie upłynęły od opublikowania przez CBOS przestawionych wy-ników badań, na polskiej scenie politycznej zmieniło się niemal wszystko. Nie zmieniał się za to stosunek opinii publicznej do wymiaru sprawiedliwości. Dnia 9 maja 2016 roku w siedzibie Sądu Najwyższego w Warszawie odbyła się konferencja zatytułowana „(Nie)świadomość prawna Polaków”7. Motywem przewodnim konferencji były najnowsze wy-niki badań CBOS-u dotyczących stosunku społecznego otoczenia sądów do tych instytu-cji8. Z owych badań wynika, że wizerunek sądów uległ pogorszeniu. W rankingu zaufa-wyników badań ankietowych. Innym celem obranej przeze mnie strategii argumentacyjnej jest przypomnienie, że dysfunkcja, o jakiej mowa, ma historię, dopełnieniem której są obecne kłopoty samorządów zawodowych.5 E. Siedlecka, Sądy niegodne zaufania ale przyjazne, „Gazeta Wyborcza” 21 styczna 2013, http://wyborcza.pl/1,76842,13266735,Sady_niegodne_zaufania__ale_przyjazne.html?disableRedirects=true (data dostępu: 12.04.2017); Cf. CBOS, O przestrzeganiu prawa i funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Ko-munikat z badań BS/5/2013, Warszawa, styczeń 2013; http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_005_13.PDF (data dostępu: 12.04.2017).6 Cf. A. Frankowska, W polskich sądach kwitnie korupcja, WP (money.pl) 6.06.2007, https://prawo.money.pl/aktualnosci/wiadomosci/artykul/w;polskich;sadach;kwitnie;korupcja,196,0,245700.html (data dostępu: 12.08.2017) .7 Wizerunek wymiaru sprawiedliwości w społeczeństwie jest zły, Rzeczpospolita.pl, 7.03.2013, http://www.rp.pl/Sedziowie-i-sady/303079907-Wizerunek-wymiaru-sprawiedliwosci-w-spoleczenstwie-jest-zly.html#ap–1 (data dostępu: 17.10.2016).8 CBOS, Zaufanie społeczne. Komunikat z badań nr 18/2016; Warszawa, luty 2016, http://www.cbos.pl/SPI-SKOM.POL/2016/K_018_16.PDF (data dostępu: 17.10.2016).

48 Przemysław Rotengruber

nia sądy i prokuratury znalazły się za strażą pożarną, wojskiem i policją. Zdaniem 80% badanych w polskich sądach panuje nadmierna biurokracja. Tyle samo respondentów za-rzuciło im opieszałość. Przekonanie, że sądy dbają głównie o własne interesy, podzieliło łącznie 60% badanych. 15% spośród nich wybrało odpowiedź „zdecydowanie tak”; 45% „raczej tak”. Niewiele mniej respondentów uznało, że sądy są przekupne. 10% pytanych nie miało co do tego wątpliwości, kolejne 47% skłaniało się ku tej opinii. Poza poziomem zaufania do polskich sądów badania objęły wiedzę respondentów o przepisach prawa oraz standardach regulujących sposób funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku badań z 2013 roku, także tym razem okazało się, że nie-dostateczna znajomość realiów prawnych nie jest traktowana przez opinię publiczną jako przeszkoda w ocenie sądów.

Sformułowana teza bywa wykorzystywana przez środowiska prawnicze do odpie-rania zarzutów formułowanych (bądź deklarowanych) przez uczestników badań społecz-nych. Brak kompetencji tych ostatnich, zdaniem źle ocenionych środowisk, przesądzać ma o niemiarodajności wyniku. Tymczasem wynik ów obejmuje nie tylko to, co prawnicy nazywają stanem faktycznym, lecz w równym stopniu to, do czego oceniający nie miał dostępu. Przedmiotem oceny stają się wówczas zaniechania ocenianej instytucji odnośnie do jej transparentności, otwartości czy społecznej odpowiedzialności9. Zwłaszcza ostatnia cecha budzi wątpliwości. Nie szukając daleko, w toczącym się sporze o Trybunał Kon-stytucyjny i Sąd Najwyższy opinia publiczna udzieliła kredytu zaufania obu instytucjom. Poglądy na ich temat są zdecydowanie lepsze, niż te dotyczące sądów powszechnych10. Są lepsze, gdyż odnoszą się do – jakże aktualnego – pytania o autonomię trzeciej władzy. Tego wyniku nie podali w wątpliwość sędziowie, socjolodzy czy teoretycy prawa uczest-niczący w konferencji w Sądzie Najwyższym (maj 2016). Za niezasługujące na uwzględ-nienie uznali wyłącznie to, co było im nie w smak. To prawda, że strona społeczna słabo orientuje się w realiach prawnych. Prawdą jest jednak i to, że nikt nie nauczył jej obco-

9 Trudno dyskutować z tym, że społeczne otoczenie (dowolnego) samorządu zawodowego nie dorównuje mu kompetencyjnie. Właśnie dlatego ustawodawca wyposażył korporacje w stosowne uprawnienia. Absur-dem natomiast jest domniemanie, że owe uprawnienia wyłączają korporacje spod kontroli społeczeństwa oby-watelskiego. Trudnością główną w realizacji tego zadania jest sposób selekcji treści zasadnie aspirujących do miana społecznej krytyki. Przeszkadza zarówno „szum informacyjny”, sprawcą którego są cwaniacy i mal-kontenci, jak i stereotypy wypaczające obraz ocenianych spraw. Gdzie zatem poszukiwać kryterium wiarygod-ności społecznego partnera samorządów zawodowych? Składają się na nie dwie przesłanki. Pierwsza z nich dotyczy trwałości i powszechności przekonań normatywnych żywionych przez daną zbiorowość. Utrzymują-cy się stan społecznego niezadowolenia zasługuje na uwagę (przynajmniej) tych, którzy go wywołali. Druga przesłanka odnosi się do wiedzy, na podstawie której społeczeństwo kształtuje swoją opinię na temat samo-rządów zawodowych. Z pomocą przychodzą mu interesariusze i demaskatorzy. Aktorzy ci albo upominają się o krzywdę dotykającą ich bezpośrednio, albo zwracają się przeciwko złu zagrażającemu społeczeństwu jako całości. Informując opinię publiczną o tym, czego doświadczyli, zdają się na jej werdykt. Cf. P. Rotengruber, Interesariusz, demaskator… i ten trzeci. O zamieszaniu wokół kluczowych pojęć etyki gospodarczej, „Prak-seologia” 2016, vol. 158/1, s. 65–85.10 Tamże; Cf. Komu ufają Polacy. IBRIS opublikował ranking zaufania do instytucji publicznych, Newsweek.pl 7.09.2016, http://www.newsweek.pl/polska/ranking-zaufania-polakow-do-instytucji-publicznych-ibris,arty-kuly,396654,1.html (data dostępu: 21.03.2017); oraz Polacy bardziej ufają sądom niż politykom, Ibris 7.09.2016, https://www.ibris.pl/Polacy_bardziej_ufaja_sadom_niz_politykom_2 (data dostępu: 21.03.2017).

49Samorząd zawodowy – sojusznik czy wróg…

wania z wymiarem sprawiedliwości11. Czyja to wina? Tego pytania nie zadałby ani me-nedżer kierujący przedsięwzięciem komercyjnym, ani polityk zabiegający o przychylność elektoratu. Oni wiedzą, czyje to zadanie.

Do sędziów (i prokuratorów) dołączają adwokaci. Wychodząc naprzeciw samorządo-wym oczekiwaniom dotyczącym ich „sprawiedliwiej oceny”, miarą społecznej odpowie-dzialności korporacji adwokackiej można uczynić jej własny kodeks etyczny. Kodeks – nie tylko ten adwokacki – wolny jest przecież od dwuznaczności w nazywaniu zła po imie-niu. Niestety, tylko w zapisie. W piśmie do Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej z dnia 7 kwietnia 2014 roku Rzecznik Praw Obywatelskich, Irena Lipowicz, skarży się na (…) nieprzejrzystość procedur w zakresie rozpatrywania pism pokrzywdzonych działaniami adwokatów składających do właściwych organów adwokatury zawiadomienia o możli-wości popełnienia przewinienia dyscyplinarnego (…). Proceder ów, podkreśla Lipowicz, (…) uznać należy za słabość o kluczowym znaczeniu dla rzetelności procedury dyscypli-narnej wobec adwokatów12. Poza słabością, którą Rzecznik Praw Obywatelskich wyty-ka adwokatom, nie mniejsze znaczenie ma powód, dla którego zdecydował się wystąpić przeciwko nim. Skłoniła go do tego analiza skarg wpływających do jego biura. Tam na-leży szukać początku owej historii. Ci, którzy – zgodnie z konstytucyjnym zapisem – lo-kują się po stronie „ufnej publiczności”, zdobyli się na krytykę adwokatury wykraczają-cą poza ocenę zachowań jej członków. Zdobyli się na to, gdyż w samorządowym sądzie dyscyplinarnym nic nie wskórali.

Z dokonanych ustaleń można wysnuć wniosek, iż problem zatorów komunikacyj-nych w sposób szczególny dotyczy prawników. Tymczasem nic bardziej błędnego. W paź-dzierniku 2013 roku „The New England Journal of Medicine” opublikował wyniki badań porównawczych określających poziom zaufania do lekarzy13. Badania przeprowadzono w latach 2011–2013 w ramach International Social Survey Programme realizowanego w 29 krajach świata zachodniego. Przedmiotem porównań uczyniono poziom społeczne-go zaufania do środowiska lekarskiego (odpowiedzialnego za sprawność systemu opieki

11 Zob. CBOS, Społeczne oceny wymiaru sprawiedliwości. Komunikat z badań nr 31/2017, Warszawa, ma-rzec 2017, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2017/K_031_17.PDF (data dostępu: 25.07.2017) oraz ht-tps://courtwatch.pl/wp-content/uploads/2017/05/Raport-Fundacji-Court-Watch-Polska-Ocena-polskich--s%C4%85d%C3%B3w-w-%C5%9Bwietle-bada%C5%84-maj–2017.pdf (data dostępu: 25.07.2017).12 Marcin Zubrzycki uzupełnia wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich następującym komentarzem: Je-żeli z charakteru skargi wynika możliwość popełnienia przez adwokata przewinienia dyscyplinarnego, to kwa-lifikacja, a następnie w dalszym ciąg prowadzenie takiej sprawy przez referaty skarg w trybie skargowym, prowadzi do pozbawienia zarówno pokrzywdzonego, jak i obwinionego jakichkolwiek gwarancji ochrony ich praw i wolności. (…) Za przyjęciem takiego stanowiska przemawia m.in. fakt, że zgodnie z § 4 ust. 3 uchwały Nr 9/2008 Naczelnej Rady Adwokackiej z dnia 15 marca 2008 roku. »Regulamin działania rzeczników dyscy-plinarnych«, do wyłącznej kompetencji rzecznika dyscyplinarnego, a nie jakiegokolwiek innego organu czy osoby, należy decyzja o podjęciu czynności wyjaśniających w przypadku uzyskania informacji o tym, że mogło dojść do popełnienia przewinienia dyscyplinarnego. https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Do_Prezesa_Na-czelnej_Rady_Adwokackiej_ws_braku_procedur_rozpatrywania_skarg_obywateli_na_dzialania_adwokata.pdf (data dostępu: 23.04.2015); Cf. P. Rotengruber, Kodeks etyczny samorządu zawodowego…13 R. J. Blendon, J. M. Benson, J. O. Hero, Public Trust in Physicians – U. S. Medicine in International Per-spective; “The New England Journal of Medicine” October 23, 2014, http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMp1407373#t=article (data dostępu: 12.03.2017); Polska na ostatnim miejscu w ranking zaufania do leka-rzy, RynekZdrowia.pl 30.01.2014, http://www.rynekzdrowia.pl/Polityka-zdrowotna/Polska-na-ostatnim-miej-scu-w-rankingu-zaufania-do-lekarzy,146018,14.html (data dostępu: 12.03.2017).

50 Przemysław Rotengruber

zdrowotnej) oraz indywidualne zadowolenie pacjentów z przebiegu ostatniej wizyty u le-karza. Rozróżnienie to znalazło zastosowanie. Okazało się bowiem, że choć oba czynniki mają wpływ na społeczny wizerunek badanej grupy, to one same pozostają wobec sie-bie w ambiwalentnym związku. Na liście 29 państw uczestniczących w badaniu Polska znalazła się na ostatnim miejscu. Zaledwie 43% respondentów zadeklarowało, że darzy lekarzy zaufaniem. W przypadku respondentów dobrze wspominających (pozytywnie oceniających) ostatnią wizytę u lekarza wynik ten wyniósł 23%. Daleko nam do Szwaj-carów, Holendrów, Duńczyków, Brytyjczyków, Finów, Francuzów czy Turków. Natomiast w grupie państw zamykających medyczny ranking – oprócz Polski – znalazły się Chor-wacja, Stany Zjednoczone, Chile, Bułgaria i Rosja. Poziom zaufania do lekarzy mieścił się tam w przedziale 58–43%.

Wreszcie ostatnia przesłanka ilustrująca tezę o kryzysie zaufania do samorządów zawodowych dotyczy Kodeksu Etyki Lekarskiej. Podobnie jak miało to miejsce w przy-padku prawników, wyniki badań obnażających wizerunkowe luki środowiska lekarskie-go warto uzupełnić refleksją nad jego stosunkiem do społecznego otoczenia. Choć trudno o argument rozstrzygający kwestię transparentności i społecznej odpowiedzialności me-dyków, to wymowne są rozwiązania preferowane przez nich samych. Do rangi symbolu urasta art. 52 ust. 2 Kodeksu Etyki Lekarskiej mówiący o tym, że:

Lekarz powinien zachować szczególną ostrożność w formułowaniu opinii o działalno-ści zawodowej innego lekarza, w szczególności nie powinien publicznie dyskredytować go w jakikolwiek sposób14.

W 2008 roku Trybunał Konstytucyjny uznał tę regulację za niezgodną z Konstytu-cją15. Stało się to jednak po latach jej obowiązywania. To skłania do zadumy nad intencja-mi autorów kodeksu. Najwyraźniej uznali oni, że w środowisku lekarskim nie ma miejsca dla mediatorów czy rzeczników interesu społecznego. Skoro zaś tak uznali, to czy wy-rok Trybunału Konstytucyjnego wystarcza, by wpłynąć na obyczajowość tej grupy za-wodowej czy choćby skorygować przekonania normatywne jej członków16? Odpowiedzi na to pytanie udzielają organizacje społeczne zajmujące się (m.in.) niesieniem pomocy ofiarom błędów medycznych, nagłaśnianiem przyczyn ich powstania i tworzeniem naci-sku dla opracowania regulacji prawnych koniecznych dla obiektywnej oceny spraw me-dycznych17. Oceniając rzecz z ich perspektywy, Polska jest krajem, w którym wiele jest do zrobienia.

14 Zob. Kodeks Etyki Lekarskiej, http://www.oil.org.pl/xml/nil/wladze/str_zl/zjazd7/kel (data dostępu: 10.04.2014).15 W wyroku z 23 kwietnia 2008 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 52 ust. 2 Kodeksu Etyki Lekarskiej w związku z art. 15 pkt 1, art. 41 i art. 42 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o izbach lekarskich w zakresie, w jakim zakazuje zgodnych z prawdą i uzasadnionych ochroną interesu publicznego wypowiedzi publicznych na temat działalności zawodowej innego lekarza, jest niezgodny z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 17 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 63 Konstytucji. Zob. http://trybunal.gov.pl/rozprawy/komu-nikaty-prasowe/komunikaty-po/art/3232-zasady-etyki-lekarskiej-a-wolnosc-slowa/ (data dostępu: 14.04.2014).16 Cf. Monteskiusz, O duchu praw, tłum. T. Boy-Żeleński, Zielona Sowa, Kraków 2003, s. 276–284.17 Stowarzyszenie Primum Non Nocere, Statut, http://www.sppnn.org.pl/statut.html (data dostępu: 12.08.2017).

51Samorząd zawodowy – sojusznik czy wróg…

3. Podsumowanie. Reformować czy likwidować?

Nie napawają optymizmem dane mówiące o poziomie zaufania Polaków do samorządów zawodowych. Zgodnie z wcześniejszą zapowiedzią, zaprezentowane w artykule wyniki badań empirycznych są zaledwie fragmentem materiału zgromadzonego w tej sprawie. Najwyraźniej sygnałami płynącymi od zwykłych ludzi nikt dotąd się nie przejmował. Ignorowano owe sygnały z powodów trudnych do zrozumienia. Korporacyjni działacze nader chętnie sięgali po argument odnoszący się do braku orientacji oceniających (respon-dentów) w realiach zawodów poddawanych ocenie. I mieli rację. Ograniczone kompetencje społecznego otoczenia samorządów zawodowych są przyczyną, dla której Konstytucja RP je powołuje. Zarazem ta sama Konstytucja nakłada na samorządy określone obowiązki. Tytułem przypomnienia art. 17 stanowi, iż mają one zrzeszać osoby wykonujące zawody zaufania publicznego po to, by (…) sprawowały one pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Z przywołanej re-gulacji wynika, że czymś innym jest wiedza i umiejętności szczegółowe przedstawicieli zawodów zaufania publicznego, czymś innym natomiast przekonanie opinii publicznej, że zawody te są wykonywane w granicach jej interesu i dla jej ochrony.

Właśnie dlatego lekarze, prawnicy czy inżynierowie korzystają z przywileju zawodo-wej samorządności, że nikt – poza nimi – nie jest w stanie kontrolować jakości ich pracy. Nie oznacza to jednak, że ich społeczni partnerzy pozostają bezsilni wobec nich. Part-nerzy ci mianowicie dokonują kompleksowej oceny samorządów zawodowych obejmują-cej ich transparentność i społeczną odpowiedzialność. Narzuca się tu analogia dotyczą-ca sposobu kierowania innymi organizacjami. Niewielka wiedza przeciętnego człowieka o oprogramowaniu komputerowym, budowie samochodów, bezpieczeństwie zbiorowym czy metodyce nauczania nie jest powodem, by dyskredytować go jako wyraziciela opinii na temat posiadanego auta, szkoły, do której uczęszczają jego dzieci bądź zaradności poli-cjantów patrolujących jego ulicę. Tu nikt nie protestuje. Liczy się produkt dostarczony tak, by jego odbiorca był zadowolony. Niestety, po owo kryterium rzadko sięgają przedstawi-ciele „zawodów zaufania publicznego”. Zamiast niego z różnic poznawczych czynią bufor odgradzający ich od reszty społeczeństwa. Z przywołanego w artykule pisma Rzecznika Praw Obywatelskich do Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej (2014) dowiadujemy się, że skargi klientów tej grupy zawodowej rozpatrywane są w trybie urągającym podstawo-wym regułom sprawiedliwości. Adwokaci zadowalają się (jednoosobowym) werdyktem korporacyjnego kolegi pełniącego funkcję rzecznika dyscyplinarnego.

Paleta środków służących samorządom do odpierania krytyki zewnętrznej nie ogra-nicza się przy tym do argumentów kompetencyjnych. Obowiązujący do 2008 roku art. 52 ust. 2 Kodeksu Etyki Lekarskiej służył temu, by otoczenie środowiska lekarskiego nie miało dostępu do wiedzy fachowej o błędach popełnianych przez lekarzy. Owszem, Trybunał Konstytucyjny wyrugował ten przepis. Otwarte tymczasem pozostaje pyta-nie, czy wraz z usunięciem go z kodeksu utracił on moc jako (niepisany) wzór lekarskiej poprawności. To bardzo wątpliwe. Nie potwierdzają tego domniemania ani niezliczo-ne przypadki zagubionej przez placówkę medyczną dokumentacji choroby, ani historie osób dochodzących swoich praw przed sądem powszechnym. Cokolwiek by powiedzieć o najgłośniejszym w Polsce przykładzie ministra Ziobry, jest on przestrogą dla tych, któ-

52 Przemysław Rotengruber

rzy chcieliby skonfrontować własne przekonania o złu wyrządzonym (im) przez lekarza ze stanem faktycznym18. Z całą pewnością nie powinni oni liczyć na bezinteresowną po-moc innych lekarzy19.

Z dokonanych ustaleń wynika, że potrzebą chwili jest społeczna kontrola samorzą-dów zawodowych. Odbiorcy ich produktu powinni mieć dostęp do środków pozwalających im na sprawdzenie tego, co ich spotkało, ewentualnie na pociągnięcie do odpowiedzial-ności sprawcy czynu nagannego. Tu pojawiają się przeszkody. Konstytucyjne umocowa-nie korporacji korzystających z przywileju samorządności sprawia, że działania oddolne, choćby najlepiej zorganizowane, chybiają celu. Aby były skuteczne, potrzebna jest pomoc polityków polegająca na wprowadzaniu dodatkowych regulacji. Słuszność tej diagnozy potwierdza bezprecedensowe zwycięstwo PiS-u w wyborach prezydenckich i parlamen-tarnych 2015 roku. Ugrupowanie to obiecywało Polakom m.in. załatwienie tej kwestii. Dwa lata później utrzymuje ono rekordowo wysokie poparcie pomimo, krytykowanych przez wielu, reform instytucji publicznych. W tych okolicznościach warto zastanowić się, jak wzmocnić pozycję przetargową społecznego otoczenia korporacji, nie zapominając przy tym o ich unikatowej roli. (Nikt poza nimi nie sprosta zadaniu samokontroli). Po-stulowane zmiany muszą zatem uwzględniać oba zagadnienia. W interesie społecznym nie leży unicestwienie samorządów zawodowych, lecz przywrócenie im wiarygodności. Samorządy natomiast muszą zrozumieć, że sprawowanie przez nie pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu jest nie tylko ich uprawnieniem lecz przede wszystkim obowiąz-kiem. Egzekwowanie tego obowiązku nie powinno być traktowane jako naruszanie ich autonomii. Przeciwnie, pozwala na zachowanie równowagi pomiędzy jednym i drugim20. Ważne to o tyle, że bez utrzymania w mocy zasady kontroli i równowagi społeczeństwo skazane jest na utratę (części) obywatelskich swobód. Na to zaś zgody być nie może.

BibliografiaBlendon R. J., J. M. Benson, J. O. Hero, Public Trust in Physicians – U. S. Medicine in International

Perspective; “The New England Journal of Medicine”, October 23, 2014, http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMp1407373#t=article.

CBOS, O przestrzeganiu prawa i funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Ko-munikat z badań BS/5/2013, Warszawa, styczeń 2013, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_005_13.PDF.

18 A. Dąbrowska, Sprawa śmierci ojca ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry. Sąd uniewinnił lekarzy, „Polityka” 10.02.2017, http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1693856,1,sprawa-smierci-ojca-ministra--sprawiedliwosci-zbigniewa-ziobry-sad-uniewinnil-lekarzy.read (data dostępu: 12.06.2017); Cf. Za droga opi-nia biegłych? Kulisy i wątpliwości wokół sprawy ekspertyzy ws. śmierci Jerzego Ziobro, Dziennik.pl 14.09.2016, http://wiadomosci.dziennik.pl/polityka/artykuly/530921,jerzy-ziobro-smierc-ekspertyza-bieglych-za-droga.html (data dostępu: 12.06.2017).19 Na opinię biegłego lekarza trzeba czekać nawet 2 lata, „Rzeczpospolita” 10.10.2015, http://www.rp.pl/Se-dziowie-i-sady/310109957-Na-opinie-bieglego-lekarza-trzeba-czekac-nawet–2-lata.html#ap–1 (data dostępu: 12.06.2017).20 Cf. P. Sekuła, Kultura polityczna a konsolidacja demokracji, Krakowska Szkoła Wyższa im. A. F. Modrzew-skiego, Kraków 2009, s. 21–34.

53Samorząd zawodowy – sojusznik czy wróg…

CBOS, Społeczne oceny wymiaru sprawiedliwości. Komunikat z badań nr 31/2017, Warszawa, ma-rzec 2017, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2017/K_031_17.PDF.

CBOS, Zaufanie społeczne. Komunikat z badań nr 18/2016, Warszawa, luty 2016, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/K_018_16.PDF.

Dąbrowska A., Sprawa śmierci ojca ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry. Sąd uniewinnił lekarzy, „Polityka” 10.02.2017, http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1693856,1,spra-wa-smierci-ojca-ministra-sprawiedliwosci-zbigniewa-ziobry-sad-uniewinnil-lekarzy.read.

Frankowska A., W polskich sądach kwitnie korupcja, WP (money.pl) 6.06.2007, https://prawo.money.pl/aktualnosci/wiadomosci/artykul/w;polskich;sadach;kwitnie;korupcja,196,0,245700.html.

Kodeks Etyki Lekarskiej, http://www.oil.org.pl/xml/nil/wladze/str_zl/zjazd7/kel.Komu ufają Polacy. IBRIS opublikował ranking zaufania do instytucji publicznych, Newsweek.pl

7.09.2016, http://www.newsweek.pl/polska/ranking-zaufania-polakow-do-instytucji-publicz-nych-ibris,artykuly,396654,1.html.

Miszczyk A., Gdzie szukać ma pomocy pacjent poszkodowany przez lekarza?, „Głos Szczeciński” 7.04.2009, http://www.dziennikwschodni.pl/zdrowie/gdzie-ma-szukac-pomocy-pacjent-po-szkodowany-przez-lekarza,n,1000089554.html.

Monteskiusz, O duchu praw, tłum. T. Boy-Żeleński, Zielona Sowa, Kraków 2003.Na opinię biegłego lekarza trzeba czekać nawet 2 lata, „Rzeczpospolita” 10.10.2015, http://www.

rp.pl/Sedziowie-i-sady/310109957-Na-opinie-bieglego-lekarza-trzeba-czekac-nawet–2-lata.html#ap–1.

Polacy bardziej ufają sądom niż politykom, Ibris 7.09.2016, https://www.ibris.pl/Polacy_bardziej_ufaja_sadom_niz_politykom_2.

Polska na ostatnim miejscu w ranking zaufania do lekarzy, RynekZdrowia.pl 30.01.2014, http://www.rynekzdrowia.pl/Polityka-zdrowotna/Polska-na-ostatnim-miejscu-w-rankingu-zaufa-nia-do-lekarzy,146018,14.html.

Rotengruber P., Interesariusz, demaskator… i ten trzeci. O zamieszaniu wokół kluczowych pojęć etyki gospodarczej, „Prakseologia” 2016, vol. 158/1, s. 65–85.

Rotengruber P., Kodeks etyczny samorządu zawodowego. Gwarancja bezpieczeństwa czy pułap-ka łatwowierności? , „Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym” 2015, vol. 18, nr 1, s. 37–48.

Sekuła P., Kultura polityczna a konsolidacja demokracji, Krakowska Szkoła Wyższa im. A. F. Mo-drzewskiego, Kraków 2009.

Siedlecka E., Sądy niegodne zaufania ale przyjazne, „Gazeta Wyborcza” 21 styczna 2013, http://wyborcza.pl/1,76842,13266735,Sady_niegodne_zaufania__ale_przyjazne.html?disableRe-directs=true.

Tuszyńska A., Po pierwsze nie szkodzić. Wywiad z dr. Adamem Sandauerem, Poradnia.pl, http://www.poradnia.pl/po-pierwsze-nie-szkodzic-bledy-lekarzy.html.

Wizerunek wymiaru sprawiedliwości w społeczeństwie jest zły. Rzeczpospolita.pl 7.03.2013, http://www.rp.pl/Sedziowie-i-sady/303079907-Wizerunek-wymiaru-sprawiedliwosci-w-spoleczen-stwie-jest-zly.html#ap–1.

Za droga opinia biegłych? Kulisy i wątpliwości wokół sprawy ekspertyzy ws. śmierci Jerzego Ziobro, Dziennik.pl 14.09.2016, http://wiadomosci.dziennik.pl/polityka/artykuly/530921,je-rzy-ziobro-smierc-ekspertyza-bieglych-za-droga.html.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2018 Vol. 21, No. 2, May 2018, 55–72

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.21.2.04

Robert Sroka*

Kozminski UniversityDepartment of Entrepreneurship and Ethics in Businesse-mail: rsroka@kozminski.edu.pl

ESG Transparency on the Polish Capital Market

Abstract

The article presents the results of five years of research on transparency levels regarding the disclosure non-financial data by companies listed on the Warsaw Stock Exchange (WSE). The research was conducted as part of a project entitled “ESG analysis of compa-nies in Poland”. The goal of the project is to provide credible knowledge about the qual-ity of environmental, social and corporate governance (ESG) data on the Polish capital market. The article mainly contains the results of a comprehensive analysis of how well the listed companies reported ESG related data in 2016. The five years of analysis enable us to show a change in the level of non-financial data disclosure between 2012 and 2016.1 The results of the research show that, from an investor’s perspective, there is still a huge information gap on the Polish capital market, especially in the reporting of environmental and social data.

Keywords: ESG, SRI, business ethics, responsible investment, non-financial reporting, Polish capital market, transparency, ethical investment, Warsaw Stock Exchange

JEL Classification: L21, M14, N20

* Dr Robert Sroka is the author of the project “ESG analysis of companies in Poland” and co-author of the re-search, the results of which are presented in this article.1 The main source of the data presented in this article is a report entitled Non-financial data reporting. Value for companies and investors, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2016.

56 Robert Sroka

1. Introduction

Modern business models are different from those that prevailed in the last 40–50 years. Business models have undergone significant changes, and this can be confirmed by a dis-tribution of components that determine the company’s value. The studies that have been carried out for years by Ocean Tomo LLC show this process. In 1975, the value of the Standard & Poors 500 Index was 83% determined by tangible assets. In 2015, the val-ue of the index was 84% determined by intangible assets.2 The approach to the analyses of risks, values and business opportunities of intangible assets is different to the approach to analyses of tangible assets. The goal of this article is to present whether companies list-ed on the Warsaw Stock Exchange meet the expectations of responsible investors, taking into account the new component of corporate value and including ethical, social, environ-mental and corporate governance data in the investment process.

This article starts with an explanation of the Socially Responsible Investment (SRI) idea and a description of the main features of SRI strategies and the value of the SRI market. Next, regulatory changes are presented in terms of non-financial reporting. The main part of this article is dedicated to presenting the results of the project “ESG analyses of companies in Poland.” The summary presents the perspective of investors that takes into account non-financial data in the financial analysis.

2. Socially Responsible Investment

More and more investors have started to include non-financial data in their investment pro-cess. This method of investment is called Sustainable and Responsible Investment (SRI). SRI is defined by the international Eurosif (European Sustainable Investment Forum) or-ganization as a long-term oriented investment approach, which integrates ESG factors in the research, analysis and selection process of securities within the investment portfo-lio. It combines the fundamental analysis and engagement within an evaluation of ESG factors in order to better capture long-term returns for investors, and to benefit society by influencing the behavior of companies.3 Eurosif recognizes seven categories of SRI strategies: sustainability-themed investment; Best-in-Class investment selection; the ex-clusion of holdings from the investment universe; norm-based screening; the integration of ESG factors in financial analysis; engagement and voting on sustainability matters; and impact investing.

A sustainability-themed investment strategy relies on investing in themes or assets specifically related to sustainability, for example, clean energy, green technology or sus-tainable agriculture. Best-in-Class investment selection is defined as investing in sectors, companies or projects selected for positive ESG performance relative to industry peers.

2 Source: Annual Study of Intangible Asset Market Value from Ocean Tomo, New York 2016.3 European SRI Study 2016, EUROSIF 2016, Brussels 2016, p. 9.

57ESG Transparency on the Polish Capital Market

The exclusion of holdings from the investment universe, in other words, negative screen-ing, is described as the exclusion from a fund or portfolio of certain sectors, companies or practices based on specific ESG criteria. Norm-based screening consists of screening an investment against minimum standards of business practice based on international norms. The next strategy, called integration of ESG factors in financial analysis, is the systemic and explicit inclusion by investment managers of environmental, social and gov-ernance factors in traditional financial analysis. The strategy called engagement and vot-ing on sustainability matters is implemented by the use of shareholder power to influence corporate behavior, including through direct corporate engagement (i.e. communicating with senior management and/or boards of companies), filing or co-filing shareholder pro-posals, and proxy voting that is guided by comprehensive ESG guidelines. The last strat-egy, called impact investing, is typically made in private markets, aimed at solving social or environmental problems, and including community investing, where capital is spe-cifically directed to traditionally underserved individuals or communities, as well as fi-nancing that is provided to businesses with a clear social or environmental purpose.4

Every two years, Eurosif analyses the trends and capitalization of the SRI market in Europe. The results are presented in a report called the Eurosif SRI Study. The 7th edi-tion of this Report from 2016 demonstrates sustained growth in SRI using different ap-proaches. The most popular strategy is exclusion. In accordance with this strategy, assets under management (AuM) are estimated at over 10 trillion euro, covering 48% of the total of European professionally managed assets. It is important to underline the scope of the study. In total, 278 asset managers and asset owners with combined assets under manage-ment (AuM) of 15 trillion euro from 13 countries participated in the survey, representing a market coverage of 81%.5

Norm-based screening is the second biggest SRI approach, with over 5 trillion euro in assets under management and a steady growth rate of 40%. The fastest growing strat-egy, with a growth of 385%, is impact investing strategy6 although it has the lowest rate of capitalization, at a level of 98 billion euro. Engagement and Voting is the third most popular strategy in terms of AuM. The authors of the 2016 SRI Study highlight that it has a very strong link with fiduciary duty, as it is driven in large part by the view that stake-holders are stewards of assets, accountable to their beneficiaries for how they manage those assets. They also add that one of the keys to constructive company dialogue is develop-ing a business case for change and keeping up a good level of interaction with companies. Therefore, investors manage assets worth 4.2 trillion euro included in their investment policy commitment to engagement and voting.

4 2014 Global Sustainable Investment Review, Global Sustainable Investment Alliance, Washington DC, p. 5.5 This estimation is based on EFAMA’s 2014 estimate of the total assets under management (AuM) in Europe, presented in its 8th Annual Review, Asset Management in Europe from April 2015, available at: http://www.efama.org/Publications/Statistics/Asset%20Management%20Report/150427_Asset%20Management%20Re-port%20 2015.pdf (accessed: 15.01.2018).6 European SRI Study…, pp. 7–8.

58 Robert Sroka

Sustainability-themed investment is more and more popular among European inves-tors. European sustainability-themed assets are estimated at 145 billion euro, and they are found in such categories as renewable energy, energy efficiency, sustainable transport, the building sector, land use, forestry, agriculture, water management or waste manage-ment.7

From the perspective of this article, besides the norm-based screening strategy, the key approaches are Best-in-Class and ESG integration strategies. Those three strate-gies require high quality, systematically collected non-financial data. By choosing the Best-in-Class strategy, investors have the opportunity to pick those companies that have the best ESG score in a particular sector. Between 2013 and 2015, Best-in-Class grew by 40%, with AuM reaching almost 493 billion euro. Through the use of the ESG integra-tion strategy, investors have a better picture of investment targets. According to the 2016 SRI Study, the market of AuM in line with this strategy is worth 2.6 trillion euro.8

Each of the abovementioned SRI strategies needs ESG data to be fulfilled. The signif-icance of the growth in the SRI market is also shown by the statistic delivered by the Prin-ciples of Responsible Investment (PRI). PRI is the world’s leading proponent of respon-sible investment, supporting its international network of investors in incorporating ESG factors into their investment and ownership decision. PRI was founded in 2006 with 10 partners. In 2017, PRI had over 1500 signatories managing more than US$ 60 trillion.

Each member of the PRI is obligated to sign the Six Principles. The signatories com-mit to the following: Principle 1 – We will incorporate ESG issues into the investment anal-ysis and decision-making process; Principle 2 – We will be active owners and incorporate ESG issues into our ownership policies and practices; Principle 3 – We will seek appro-priate disclosure on ESG issues by the entities in which we invest; Principle 4 – We will promote the acceptance and implementation of the Principles within the investment in-dustry; Principle 5 – We will work together to enhance our effectiveness in implementing the Principles; Principle 6 – We will each report on our activities and progress towards implementing the Principles.9

Investors implementing the abovementioned Principles or SRI strategies need non-fi-nancial information from companies. According to the report Tomorrow’s Investment Rules 2.0, prepared by Ernst & Young (EY), 70% of global and 80% of European investors consider integrated reports to be essential or important in making investment decisions. It is worth mentioning that in 2015, the percentage of investors who considered integrat-ed reports to be a key source for making investment decisions increase by 10% compared to 2014. The number of investors who think that ESG factors are important regardless of the sector has risen by 50% and now stands at over 61%.10

Hence, more and more companies have decided to publish reports with non-financial data or integrated reports that cover both financial and ESG information. Those compa-nies which don’t improve their practices in terms of ESG transparency may lose the op-portunity to attract responsible investors.

7 European SRI Study…, p. 18.8 European SRI Study …, pp. 12–22.9 Source: https://www.unpri.org/about/the-six-principles (accessed: 28.01.2018).10 EY Tomorrow’s Investment Rules 2.0, EY, London 2016.

59ESG Transparency on the Polish Capital Market

3. Regulations

Since 2014, especially in the European Union and in Poland, there are significant hard law and soft law changes in terms of financial and non-financial data reporting. In Poland, the Accounting Act was amended to comply with the provision of Directive 2014/95/EU of the European Parliament and the Council of 22 October 2014 on non-financial disclosure.11 This Directive is applicable to two groups of entities. One of them is wider and covers the majority of companies listed on the regulated market. Such entities are obligated to add to their corporate governance statements a description of their diversity policy that applies to their administrative, management and supervisory bodies. The second group includes large public-interest entities, i.e., those that fulfil all of the following conditions: a) the en-tity is an issuer whose financial instruments are listed on a regular market or a credit in-stitution or an insurance agency or any other institution considered to be a public-interest unit by the state; b) it has a balance sheet total of at least EUR 40 million or sales revenue of at least EUR 40 million on the balance day or for the previous financial year; c) it em-ploys, on average, at least 500 persons per financial year. These entities have to prepare an extended statement with non-financial information. The statement has to include infor-mation that is essential to understand the company’s development, results and standing, as well as its environmental, social and labor-related impacts. It should consist of a short description of its policies covering particular ESG areas, results and policy implemen-tation, the main risks linked to the abovementioned issues and the management of such risks, together with key non-financial indicators.

At the beginning of 2016, the amended Good Practices of Companies Listed on the Warsaw Stock Exchange entered into force.12 Since 3 July 2016, new requirements of the Market Abuse Regulation (MAR) have been applied. These changes have significantly influenced the existing reporting rules for listed companies and changed the approach to reporting routines. To report the required information correctly, companies must con-duct a thorough analysis of the surrounding environment and their own cooperation. The responsibility for identifying which information is material, price-forming and valuable for the shareholders, stakeholders and regulators is shifted onto companies. This is a huge challenge if we consider how Polish companies have so far been engaged in non-financial data reporting and sustainable development. This will be presented below.

4. ESG data on Polish capital market

In 2012, the project “ESG Analysis of Companies in Poland” was launched by three organ-izations: the Polish Association of Listed Companies, Global Engagement Services (GES) and the consulting firm Crido Taxand. Before the fifth edition of the project, Crido Taxand

11 European Union Official Journal L330 of 15.11.2014.12 Source: https://www.gpw.pl/pub/GPW/o-nas/DPSN2016_EN.pdf.

60 Robert Sroka

was replaced by EY. The main goal of the project was to increase the level of transparency of non-financial reporting by companies listed on the Warsaw Stock Exchange. As shown above, ESG data is becoming more and more essential for investors and analysts in their investment decision making. The authors of the project wanted to provide investors and analysts with credible, non-financial data about Polish listed companies. The project also reflects the legislative changes concerning non-financial reporting.

5. Method of evaluation

The analyzed companies were verified regarding the transparency of disclosed data concerning environmental protection, social responsibility and corporate governance. In all three categories, the companies had to meet defined criteria, both general and, as far as environmental protection and social responsibility are concerned, sectoral, in order to achieve a satisfactory evaluation. The GES Risk Rating was used for the evaluation. It analyses companies’ management of Environmental, Social and Corpo-rate Governance (ESG) factors. The analysis is based on international norms on ESG issues in accordance with the Principles for Responsible Investment. The GES Risk Rating evaluates both the companies’ preparedness (through management systems etc.) as well as performance through a number of criteria and sub-criteria. The final score is calculated as an average from applicable criteria. The criteria are based on sub-cri-teria which reflect the quality of the information the company discloses in relation to the given issues.

In terms of the environmental area, the GES Risk Rating evaluates the quality and implementation of environmental management system as well as the management of spe-cific aspects. On the preparedness level, the method asses such data as: organization and routines; policy and programs; external verification; environmental reporting; and supplier evaluation. On the performance level, the method asses such data as: greenhouse gases; energy use; use of water resources; travel management; remediation; project development; hazardous waste; emissions to air; plus 8 more criteria. The social area was divided into three parts called employees, community, and suppliers. Concerning the employee part, the following criteria are listed: discrimination; freedom of association; Health & Safety; working hours and wages; plus five more criteria. In terms of the community area, it fo-cuses on the use of security forces; corruption and two more criteria. Moreover, in terms of suppliers, the method includes a code of conduct for suppliers; the management sys-tem and program for supplier and carrying out an evaluation. The GES Risk Rating also focuses on the area of corporate governance, which is divided into three parts: 1. Board management and control (Audit/Compensation/Nomination Committees; Board compo-sition and independence; Boardroom diversity); 2. Shareholder rights (equal voting rights; ownership transparency); 3. Transparency and incentive (audit firm costs; CEO compen-sation; governance reporting).

All criteria are derived from international norms.Company rating method by points:

61ESG Transparency on the Polish Capital Market

Table 1. GES Risk Rating method

Point range in the

environmental area (E)

Point range in the social

and corporate governance areas

(S and CG)

Rating Level Description

0 – 0.29 points 0 – 0.19 points C Low/No informa-tion disclosure

No information or total failure

0.3 – 0.74 points 02 – 0.49 points c+ Relatively low Indication of company strategy

0.75 – 1.19 points 0.5 – 0.79 points b- Medium Extensive policy1.2 – 1.79 points 0.8 – 1.19 points B Medium Policy + programme

or policy + management system

1.8 – 2.24 points 1.2 – 1.49 points b+ Relatively high Policy + pro-gramme + management system

1.25 – 2.69 points 1.5 – 1.79 points a- Relatively high Progress evaluation2.7 – 3 points 1.8 – 2 points A High External verification

Source: P. Sergeto, K. Burger, M. Pitura, Non-financial data reporting of the listed companies in 2016 [in:] Non-financial data reporting. Value for companies and investors, ed. R. Sroka, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2017, p. 12.

In the GES Risk Rating method, “policy” means declaring a company’s position re-garding a specific aspect, for example, discrimination. “Program” normally refers to a plan with detailed goals and measures designed to fulfill intentions, written out in a policy. Other important features of a program are risk analysis training of employees. An iden-tified program must include at least one of the following features: 1) employee training, 2) breakdown of policy into detailed goals, 3) direct investments or 4) analysis of what measures need to be taken. “Management system” means the organization and routines deployed in order to ensure that a program is carried out as intended and/or to deal with incidents/issues that are not compliant with the policy. An example of small management can be a “whistle-blower” function. “Progress evaluation” is part of company report-ing that clarifies to what extent policies and goals have been reached. Performance data means information that makes it possible to evaluate whether a company is making pro-gress in reaching its goals. Examples of performance data might include: lost work hours, the share of employees that are members of a union, or the number of employees that are covered by a collective bargaining agreement. The last stage – verification – is a state-ment from a party other than the company itself verifying the information in the compa-ny’s reporting concerning specific assessment criteria. For instance, if a company claims that union relations have improved, it would be desirable if some other part evaluated this statement.

The main sources of the GES Risk Rating analyses are the company’s Annual Report, other official documents and its website. Additionally, news coming from financial and busi-ness sources, governmental regulatory and non-governmental organizations, press agencies, trade journalists as well as online information providers might be taken into consideration.

62 Robert Sroka

Being given an appropriate assessment in the project allows companies to get a sec-tor benchmark and provides the analytical basis to support financial decision-making, such as the construction of portfolios or active engagement with underperformers.

6. Range of analysis

In 2016, the level of non-financial data reporting of companies listed on the Warsaw Stock Exchange (WSE) was analyzed for the fifth time. The analysis covered the companies list-ed on the Main Market of the Warsaw Stock Exchange as of June 30, 2016 – altogether, 483 business entities were analyzed.

Thanks to the application of the same evaluation method, it is possible to make com-parisons and draw conclusions. However, the list of the companies listed on the WSE has changed during last five years. To provide the same scope of comparative analysis, two groups of companies will be presented:

(1) Companies listed on the Main Market – the group consists of companies that were analyzed in both 2012 and 2016, which is 408 companies altogether.

(2) Companies that employ over 500 employees – the group consists of companies (public interest entities) which, under the changes in the Accounting Act in 2017, are obligated to report non-financial data. It includes 128 companies that fulfilled the criterion in 2015 and were listed in both 2012 and 2016.

To conclude, this article will present a comparative analysis of three main groups of compa-nies: the first group – 483 companies representing the Main Market of the WSE in 2016; the sec-ond – 408 companies listed on the Main Market of the WSE in both 2012 and 2016; the third – 128 companies which, under the Accounting Act, are obligated to report non-financial data.

The analysis will be divided into three main parts. The first area will include the re-sults of the analysis in the social area. The second area will be the environmental area. And the last part will be dedicated to the corporate governance area.

7. Overview of the results for the Main Market of the Warsaw Stock Exchange

Before the results of particular areas of analysis are presented, the results of the analysis for 483 companies analyzed in 2016 will be shown.

Quantitative and percentage breakdown of companies according to their total score in each of the ESG categories.

In terms of the social responsibility area, none of the companies scored ‘a’ or ‘a-’, which means that none of the companies shows a high or relatively high level of reporting in this part. 3 companies, representing 0.6% of the total were given the satisfactory score ‘b+’. 3.5% of companies received a ‘b’ while a further 6.6% achieved a ‘b-’. 16% of companies were

63ESG Transparency on the Polish Capital Market

given a ‘c+’. 354 companies, representing 73.3% of the total, received the lowest score, ‘c’, which means that the companies either present little information or they do not disclose any information at all in the area of social responsibility. Regarding these 354 companies, 57% of them revealed little information and 43% gave no information on social responsibility.

Table 2. Quantitative and percentage breakdown of companies according to their total score in each of the ESG categories

Level Social responsibility Environmental management Corporate governance

a 0 0% 0 0% 1 0.2%a- 0 0% 0 0% 39 8.1%b+ 3 0.6% 3 0.6% 212 43.9%b 17 3.5% 29 6% 202 41.8%b- 32 6.6% 28 5.9% 16 3.3%c+ 77 16% 104 21.5% 4 0.8%c 354 73.3% 319 66% 9 1.9%

Source: P. Sergeto, K. Burger, M. Pitura, Non-financial data reporting of the listed companies in 2016 [in:] Non-financial data reporting. Value for companies and investors, ed. R. Sroka, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2017, p. 12.

0,60%

3,50%

6,60%

16,00%

73,30%

Social responsibility

b+

bb-

c+

c+

Graph 1. The results of the ESG analyses in terms of social responsibility

Source: P. Sergeto, K. Burger, M. Pitura, Non-financial data reporting of the listed companies in 2016 [in:] Non-financial data reporting. Value for companies and investors, ed. R. Sroka, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2017, p. 13.

In terms of environmental management, none of the analyzed companies scored ‘a’ or ‘a-’, which means that none of the companies presents a high or relatively high level of reporting in this area. 3 companies, representing 0.6% of the analyzed group, achieved the satisfactory score of ‘b+’. 6% of the companies scored ‘b’ and 5.9% received score ‘b-’. The reporting lev-el of 21.5% of companies was assessed as ‘c+’. 319 companies, 66% of the total, were given the lowest score, ‘c’, which means that these companies either disclose little information on the

64 Robert Sroka

environment or they do not disclose any information in this area at all. 32.3% of the 319 com-panies publish little information while the rest disclose no information at all on their environ-mental management.

0,60%

6,00%5,90%

21,50%

66,00%

Environmental management

b+

bb-

c+

c

Graph 2. The results of the ESG analyses in terms of environmental management

Source: P. Sergeto, K. Burger, M. Pitura, Non-financial data reporting of the listed companies in 2016 [in:] Non-financial data reporting. Value for companies and investors, ed. R. Sroka, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2017, p. 13.

a 0,20%a-

8,10%

b+43,90%b 41,80%

b- 3,30%c+ 0,80%

c 1,90%

Corporate Governance

Graph 3. The results of the ESG analyses in terms of corporate governance

Source: P. Sergeto, K. Burger, M. Pitura, Non-financial data reporting of the listed companies in 2016 [in:] Non-financial data reporting. Value for companies and investors, ed. R. Sroka, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2017, p. 14.

65ESG Transparency on the Polish Capital MarketTa

ble

3. N

on-fi

nanc

ial d

ata

repo

rting

leve

l by

sect

ors

Sect

orTo

tal n

umbe

r of

ana

lyse

d co

mpa

nies

Num

ber

of c

ompa

nies

re

port

ing

in th

e E

nvir

onm

enta

l pa

rt

Num

ber

of c

ompa

nies

re

port

ing

in th

e So

cial

pa

rt

Num

ber

of c

ompa

nies

re

port

ing

in th

e C

orpo

rate

go

vern

ance

pa

rt

Ave

rage

scor

es

of c

ompa

nies

re

port

ing

in th

e E

nvir

onm

enta

l par

t

Ave

rage

scor

es

of c

ompa

nies

re

port

ing

in th

e So

cial

pa

rt

Ave

rage

scor

es

of c

ompa

nies

re

port

ing

in th

e C

orpo

rate

G

over

nanc

e pa

rt

Ener

gy10

99

10b-

b-b+

Tele

com

mun

i-ca

tion

serv

ices

73

47

c+c+

b

Util

ities

1513

1415

b-c+

b+H

ealth

care

209

1520

cc

bC

onsu

mer

sta-

ples

3723

3137

cc

b

Text

iles

5144

5051

c+c+

b+In

form

atio

n Te

chno

logy

5623

2956

cc

b

Con

sum

er d

is-

cret

iona

ry77

3155

74c

cb

Fina

ncia

l10

134

2799

cc

b+In

dust

rial

109

7897

108

c+c

b

Sour

ce: P

. Ser

geto

, K. B

urge

r, M

. Pitu

ra, N

on-fi

nanc

ial d

ata

repo

rtin

g of

the

liste

d co

mpa

nies

in 2

016

[in:]

Non

-fina

ncia

l dat

a re

port

ing.

Val

ue

for c

ompa

nies

and

inve

stor

s, ed

. R. S

roka

, Pol

ish

Ass

ocia

tion

of L

iste

d C

ompa

nies

, War

saw

201

7, p

. 15.

66 Robert Sroka

Corporate governance is an area with a high level of transparency. 52% of the ana-lyzed companies show a relatively high level of reporting and scored ‘a-’ and ‘b+’. 41.8% of the companies were given a ‘b’ and 3.3% were given ‘b-’. 13 companies received the rating of ‘c+’ or ‘c’, which means that 2.7% of companies publish little or no corporate governance information.

Non-financial data reporting level by sectorsThe GES Risk Rating also allows us to show the results divided by sector. Taking

into account the results of all three parts of the analysis, the utilities and energy sectors received high results. 90% of companies from the utilities sector and 87% of companies from the energy sector, respectively, report on environmental issues, and 90% of compa-nies from the utilities sector and 93% of companies from the energy sector disclose in-formation on social responsibility. All the companies in these sectors publish corporate governance information. However, only 25 analyzed companies belong to these sectors. The textiles sector, covering 51 companies in the analysis, achieved relatively good scores as well. The level of ESG reporting by companies in this sector reached 86%, 98% and 100% for each of the respective parts of the analysis. The lowest level of environmental reporting is presented by companies in the telecommunication services, healthcare, IT, consumer discretionary and financial sectors. The situation looks similar in terms of so-cial responsibility reporting. Only 36.6% of companies from the telecommunication ser-vices, IT and financial sector publish information on this topic.

The results of the 2016 analysis show that the level of environmental and social data reporting is still low. In most cases, companies limit their reporting to statements on com-pliance with laws and regulations, information about ISO 14001 certification, their en-vironmental policy and the implementation of an environmental management system. Information about the company’s actual impact on the environment is rarely published. Among the companies covered, 12.6% (61 out of 483 companies) report on criteria re-lated to greenhouse gases emission, 20.9% (99 out of 473 companies) report energy use, 24.1% (37 out of 153) water consumption, and 19.3% (54 out of 280) waste generation. Only 14.3% of the analyzed companies (69 out of 483) publish information on their en-vironmental requirements towards suppliers. The companies most often describe their occupational health and safety activities 36.2% (175 out of 483) as well as community involvement initiatives 45% (141 out of 312 companies). 24% of the analyzed companies publish information on fighting discrimination. 17.9% (77 out of 431) report on corruption requirement towards suppliers.

8. Social area

The level of social data reporting is still very low. 63% of the 408 companies listed on the Main Market of the Warsaw Stock Exchange in 2012 and 2016 published more information on these aspects in 2016 than they did in 2012. However, the average increase is only 0.2 points. Among the 128 analyzed companies which are required to disclosure non-financial data according to the Accounting Act, 80% improved their reporting of social data between

67ESG Transparency on the Polish Capital Market

2012 and 2016. The average increase is 0.24 points. 97% of companies still do not publish enough social or labor-related data to fulfill the new requirements of the Accounting Act in this area. 42% of the analyzed companies reported health and safety issues at a satis-factory level, meaning that they showed indications of relevant policies and management systems being in place. Data in relation to freedom of association is shown by 18% of the checked companies. 13% of companies employing over 500 employees reveal information about their wage policy. Human rights is the area with the lowest result. Eleven companies provided information about their policy on human rights and two companies described a management system, but none of them presented a satisfactory level of reporting relat-ing to indicators showing the results of the implementation of their human right policy. One of the analyzed companies published information about risk management in relation to combatting child labor. 72 companies showed a satisfactory or high level of reporting on how they manage risks lined to forced labor.

Polish companies should increase transparency in terms of human rights. In par-ticular, they should publish more information about their approach to business practices related to forced and child labor. According to a study from the Walk Free Foundation, as much as two-thirds of modern slavery occurs in Asian countries. So, the informa-tion published by these companies should show their approach to this issue in the supply chain, among other areas. According to the same study, in Poland, there are approximate-ly 180,000 slaves. This is the worst score in the whole of the European Union, and it puts Poland in 24th place in the ranking that shows the estimated proportion of slaves compared to the total population.13

Information about the reporting of labor conditions by companies is becoming more and more crucial for investors. One of the reasons is the growing predominance of em-ployees on the labor market. Karol Raźniewski and Malgorzata Fiedorczuk, EY experts in the labor market, underline that Poland will face a significant decline in the population in the coming years. By 2020, the population will decrease by about 280,000 compared to 2015, and by almost one million by 2030. As a result, the number of people of working age will also fall. According to studies by the Central Statistical Office in Poland, in June 2016 alone, employers submitted 146,000 job offers to employment offices, which is 21.7% more than in June 2015. The gross remuneration in the corporate sector was 5.3% higher than in 2015. Recent studies clearly show that the situation of employees on the labor mar-ket has improved and we are getting closer to an “employee market” than an “employer market”. In 2015, over 40% of the companies declared that they had problems with staff-ing. Raźniewki and Fiedorczuk indicate the ability to innovate as one of the main reason why companies should increase transparency in terms of the labor area, and investors should take into consideration this kind of information when making investment decisions. In the current economy, innovation is a necessary condition to build market position and maintain a competitive advantage. It is important to note that the only asset a company has that enables it to be innovative is its personnel. The ability to be innovative does not determine which company is the industry leader today but which company has a chance to become one in the coming years.14

13 The Global Slavery Index 2016, Walk Free Foundation, Netherlands 2016.14 K. Raźniewski, M. Fiedorczuk, HR area – which indicators to report and why [in:] Non-financial data re-porting. Value for companies and investors, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2016, pp. 40–42.

68 Robert Sroka

9. Environmental data

50% (206 out of 428) of the analyzed companies did not change their approach towards en-vironmental data reporting between 2012 and 2016. In 2016, less info was available about environmental management at 14% of companies than five years ago. During the same period, 36% of companies improved the level of information to their stakeholders on how they manage environmental matters. The average increase is 0.3 points. Among the com-panies which are obligated to report non-financial data according to the Accounting Act (128 analyzed companies), 59% of companies improved their reporting practices in terms of environmental data reporting. The average increase is 0.35 points. 20% of these com-panies meet the requirements of the Accounting Act.

It is challenging for companies to meet the legislative requirement, not only those im-posed by the Accounting Act. Kłaczyńska, Pizoń and Guzkowski, who commended the pre-sented results, underline that environmental regulations are one of the most changing areas of law. In the case of Polish law, in 2015 alone, there were many changes to the regulations on renewable energy sources (the act entered into force and was amended), the provisions on the recycling of end-of-life vehicles, the management of waste electrical and electronic equipment, regulations on the manufacturing and making available on the market of ac-tive substance and biocidal products, the Environmental Protection Law Act and the Act on Greenhouse Gases and Other Substances Emissions Management System or the An-ti-Smog Act. Companies which are obligated to report environmental data should remember that one of the assumptions of preparing the report is that it follows the data materiality rule. It means that a report with such data should cover issues that can rationally be considered important, taking into account the company’s environmental perspective.

Kłaczyńska, Pizoń and Guzkowski notice that a significant part of areas that the new regulations cover overlaps with indicators that are used in the evaluation of particular aspects within specific categories in accordance with an international reporting standard, such as the Global Reporting Initiative. For instance, the environmental category includes the “energy” aspect, which encompasses a few indicators related to energy consumption. The “energy con-sumption within the organization” indicator requires the amount of energy used presented in joules and a description of fuel types. Is should also be specified what part of the energy consumed comes from renewable energy sources. Additionally, the “energy intensity” indi-cators require an energy intensity ratio, interpreted in a similar way as in the national legis-lation but also including additional types of energy. The “reductions of energy consumption” requires that the amount of reductions in energy consumption be achieved as a direct result of conservation and efficiency initiatives. The Global Reporting Initiative indicators corre-spond with the data already is collected in line with the provision of the Energy Law, the Re-newable Energy Sources Law or the Energy Efficiency Act. Similar synergies can be observed in the aspect related to emissions. The indicator of the Global Reporting Initiative requires that the company present data that it is already necessary to report under the Act of the Green-house Gases Emissions Trading Scheme and the Environmental Protection Law Act.15

15 K. Kłaczyńska, G. Pizoń, J. Guzkowski, Non-financial data reporting on environmental aspects – challeng-es in the evolving legal reality [in:] Non-financial data reporting. Value for companies and investors, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2016, pp. 36–38.

69ESG Transparency on the Polish Capital Market

10. Corporate governance data

According to the results of the analysis of the project “ESG Analysis of companies in Po-land”, the level of corporate governance reporting worsened in 55% of companies between 2012 and 2016. The trend is even worse among companies that employ over 500 employees (128 companies analyzed) where the results are poorer in 66% of companies. The aver-age decrease is 0.2 points. Companies are less transparent in their corporate governance reporting and this is mainly linked to the lack of consistency in their reporting about Su-pervisory Board members’ independence and the failure to publish biographies for Man-agement Board members. When compared to environmental and social reporting, the level of information disclosed in the corporate governance area is still definitely higher. However, historically, this area has been regulated the most strongly by the Warsaw Stock Exchange as being good practice and it should guarantee stable and responsible manage-ment. That’s why a decreasing trend in the transparency level in this area is worrying.

Corporate governance is a wide reporting area. In the light of the Accounting Act, in terms of non-financial reporting, there is one topic that should be underlined. This topic is linked to a new understanding of corporate governance that is combined with compliance and ethics, which refer to fighting corruption and bribery. Editors International standard ISO 37001 Anti-bribery management systems, points out that bribery is a widespread phenome-non. It raises serious social, moral, economic and political concerns, undermines good gov-ernance, hinders development and distorts competition. It erodes justice, undermines human rights and is an obstacle to the relief of poverty. It also increases the costs of doing business, introduces uncertainties into commercial transactions, increases the costs of goods and ser-vices, diminishes the quality of products and services, which can lead to loss of life of pov-erty, destroys trust in institutions, and interferes with the fair and efficient operation of mar-kets.16 Corruption and bribery are still important issues also in Poland. According to the report published annually by Transparency International, Poland ranks 30th among the least corrupt countries.17 It is a quite good position, but it is worth noticing that many companies still think the issue of corruption is common in their everyday operations. According to the 14th Global Fraud Survey “Corporate misconduct – individual consequences” carried out by EY, 34% of Polish respondents think that corrupt practices are widespread in Polish busi-ness. Additionally, 26% of respondents are of the opinion that offering gifts, entertainment or money can be justified if it aims at helping the company survive in the economic crisis.18 Bribery is not only a Polish issue, it is a global challenge. Therefore, the preferred solution for companies to improve their management and report practice in terms of counteracting corruption could be the implementation of ISO 37001. This norm specifies requirements and provides guidance for establishing, implementing, maintaining, reviewing and improving an anti-bribery management system. The requirements of ISO 37001 are generic and can be applicable to all organizations regardless of type, size and nature of the activity.

16 International Standard ISO 37001 Anti-bribery Management System, International Organization of Stand-ardization, Genève 2016, p. VI. 17 Source: https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016.18 Corporate Misconduct – Individual Consequences Global Enforcement Focuses the Spotlight on Executive Integrity. 14th Global Fraud Survey 2016, EY 2016.

70 Robert Sroka

11. Summary – the financial return from being transparent is not enough

This article starts from the investors’ perspective and this point of view finishes this ar-ticle. The data gathered during the project “ESG Analysis of Companies in Poland” are used by financial analysts to find a correlation between non-financial and financial perfor-mance. Based on the results for the 128 companies which will obligated to report non-fi-nancial data, Piotr Kaźmierkiewicz, analyst at Central Brokerage House PEKAO, created two portfolios: a portfolio of companies considered as transparent (the highest 20% of the ESG scores) and a portfolio of non-transparent companies (the lowest 20% of the ESG scores). The division of companies was made based on the average ESG score received by companies over the five editions of the project.

The analysis of results shows that the transparency portfolio reached lower average monthly return rates, although the average of the non-transparent portfolio was not sta-tistically significant. What was significant was the volatility variation of the monthly re-turn rates of the portfolios. Additionally, the transparency portfolio included companies that were significantly larger. According to Kaźmierkiewicz, this indicates that it is pos-sible to diversify portfolio risk based on the level of non-financial data disclosure. How-ever, the dispersal of portfolio risk may lead to a deterioration of the expected return rate. This dependence is consistent with the portfolio theory, according to which a portfolio with a lower risk should be characterized by a lower return rate. The cumulative return rate of the portfolio comprising companies with the highest ESG scores in 2012–2016 was lower than that of the non-transparent portfolio. Both return rates of the transparency and non-transparency portfolios were simultaneously higher than the return rates of the WIG index (the main index on the Warsaw Stock Exchange). The advantage of the wider market mixed with its weakness up until the second half of 2015, when the companies with high ESG scores more visibly started to establish their advantage over the WIG index. The fi-nal difference between the transparent portfolio and the WIG index over four years was 16.2 pp (3.6 pp on an annual average), and this difference is statistically relevant. It shows that the so-called transparency cost, a decrease in return rates of companies with a high quality of non-financial data disclosure, is not present on the Polish market.19

Kaźmierkiewicz also notes that the results of the fifth edition of the “ESG Analy-sis of Companies in Poland” project confirm that information asymmetry on the capital market depends largely on the level of non-financial data reporting. Considering the issue from the Warsaw Stock Exchange perspective, it may seem to be beneficial for investors operating on the WSE to take into account non-financial data. The analysis of non-finan-cial data allows for a more accurate investment risk assessment and thus a better valua-tion of a given company.20

19 P. Kaźmierkiewicz, Five years of building transparency [in:] Non-financial data reporting. Value for com-panies and investors, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2016, pp. 64–65.20 Ibidem, p. 66.

71ESG Transparency on the Polish Capital Market

From the investor perspective, there is still a huge information gap on the Polish cap-ital market, especially in the reporting of environment and social data. However, from the companies’ perspective, they do not see any real interest in their non-financial data from investors, especially from Polish investors.

The results of the fifth edition of the ‘ESG Analysis of Companies in Poland’ project shows that companies listed on the Warsaw Stock Exchange should increase their prac-tices in terms of disclosing non-financial data because of the four main reasons presented in this article: investors; regulations; stakeholders’ expectations; and internal needs.

References8th Annual Review, Asset Management in Europe, EFAMA, Brussels 2015, available at: http://www.

efama.org/Publications/Statistics/Asset%20Management%20Report/150427_Asset%20Man-agement%20Report%20 2015.pdf.

2014 Global Sustainable Investment Review, Global Sustainable Investment Alliance, Washing-ton DC, 2015.

Annual Study of Intangible Asset Market Value, Ocean Tomo, New York 2016.Corporate Misconduct – Individual Consequences Global Enforcement Focuses the Spotlight on Ex-

ecutive Integrity. 14th Global Fraud Survey 2016, EY 2016.European SRI Study 2016, EUROSIF 2016, Brussels 2016.European Union Official Journal L330 of 15.11.2014.EY Tomorrow’s Investment Rules 2.0, EY, London 2016.International Standard ISO 37001 Anti-Bribery Management System, International Organization

of Standardization, Genève 2016.Kaźmierkiewicz P., Five years of building transparency [in:] Non-financial data reporting. Value

for companies and investors, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2016.Kłaczyńska K., G. Pizoń, J. Guzkowski, Non-financial data reporting on environmental aspects

– challenges in the evolving legal reality [in:] Non-financial data reporting. Value for compa-nies and investors, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2016.

Principles for Responsible Investment, source: https://www.unpri.org/about/the-six-principles.Raźniewski K., M. Fiedorczuk, HR area – which indicators to report and why [in:] Non-financial

data reporting. Value for companies and investors, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2016.

Sergeto P., K. Burger, M. Pitura, Non-financial data reporting of the listed companies in 2016 [in:] Non-financial data reporting. Value for companies and investors, ed. R. Sroka, Polish Association of Listed Companies, Warsaw 2017, pp. 12–27.

The Global Slavery Index 2016, Walk Free Foundation, Netherlands 2016.

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2018 Vol. 21, No. 2, May 2018, 73–86

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.21.2.05

Alina WaleniaUniversity of RzeszowFaculty of EconomicsDepartment of Economic Policye-mail: alinawalenia@poczta.onet.pl

Ethical Standards in the Process of Counteracting Financial Abuse with Regard to EU Budget Funds. The Case of Poland

Abstract

In accordance with the binding regulations of the EU law, each institution participating in the EU funds management process has in place relevant procedures preventing fraud and corruption and discouraging people from taking such actions. Managing institu-tions that work in cooperation with organisations which participate in the implementation of EU funds ensures the operation of an effective fraud risk management system and the implementation of effective anti-fraud means which are designed to protect the financial interests of the European Union. The ethical norms and principles implemented in insti-tutions which coordinate the process of EU funds management are of great importance for the process of reducing fraud related to EU funds. It was confirmed with the results of research carried out that clearly defined standards of employee conduct and determin-ing procedures in the management and control system were the most important factors mitigating the irregularities. A special place was reserved for complying with the norms of ethical conduct and honesty by the employees of institutions managing the EU funds and development of a Code of Ethics which describes the conduct of the employees of in-stitutions participating in the EU funds management process. The anti-fraud procedures presented herein stem from EU law and are applicable in Poland.

Keywords: financial fraud, EU funds, ethical norms

JEL Classification: D73, H83

74 Alina Walenia

1. Preliminary remarks

The financial fraud that may occur in connection with the implementation of operational programmes co-financed by EU funds is extremely dangerous. They infringe the prin-ciple of fair competition, and they negatively affect the image of the institutions partic-ipating in the process and of people managing them. The most frequent financial fraud related to the implementation of operational programmes co-financed by the EU include tender conspiracy, conflict of interest, corruption and the falsification of documents.

Financial fraud reduces the confidence of citizens in the authorities and institutions participating in the EU funds management process. By breaking generally accepted le-gal and ethical norms, they contribute to the EU’s financial damage, endangering public property and hindering the economic development of the areas in which they occur.

The purpose of this paper is to assess the importance of ethical norms in the pro-cess of reducing financial fraud associated with the implementation of EU funds. Based on existing EU and national legislation and the principles of the ethical behaviour of the employees of the institutions involved in the management of operational programmes, methods for reducing the financial fraud are presented. The main research thesis was for-mulated as follows: the principles and ethical norms implemented by institutions coor-dinating the management of EU funds play an important role in the process of reducing financial fraud involving EU funds. In spite of the detailed regulation of this issue in EU and national laws, the extent of the financial fraud is considerable, and therefore a particu-lar role has been attributed to the ethical principles and norms that should be respected at various stages of EU project management.

2. Definition and characterisation of financial fraud involving EU funds

According to Article 59 paragraph 2 of Financial Regulation No. 966/20121 applicable to the EU budget, it is the task of the managing authorities to adopt and implement all the necessary measures to protect the EU’s financial interests, in particular through the prevention of irreg-ularities and financial fraud, their detection and correction. According to Article 125 para-graph 4 c) of EU Regulation No. 1303/2013 of the European Parliament and of the Council2, managing authorities implement effective and proportionate anti-fraud measures, taking into 1 Regulation of the European Parliament and of the Council (EU, Euratom) No 966/2012 of 25 October 2012, on the financial rules applicable to the general budget of the Union and repealing Council Regulation (EU, Eu-ratom) No. 1605/2002 (OJ No. UE L 298/4 of 26.10.2016).2 Regulation (EU) No 1303/2013 of the European Parliament and of the Council of 17 December 2013 laying down common provisions for the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohe-sion Fund, the European Agricultural Fund for Rural Development and the European Maritime and Fisheries Fund and laying down general provisions for the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund and the European Maritime and Fisheries Fund and repealing Council Regulation (EC) No. 1083/2006.

75Ethical Standards in the Process of Counteracting…

account the identified kinds of risks. Those tasks are based on Article 72 b) of Regulation No. 1303/2013, which states that management and control systems are intended to prevent, de-tect and correct irregularities, including financial fraud, and to recover unduly paid amounts together with interest on their repayment after the deadline. Addressing the problems of fi-nancial fraud, its causes and consequences is an important and difficult challenge, as financial fraud is planned so as to be undetected.3 Implementing the established methods of the finan-cial fraud management and control mechanisms is a tool to ensure that attempts to defraud the EU budget funds connected with the implementation of operational programmes will not be possible and their occurrence will be promptly reported to the appropriate authorities.4

Fraud is unethical, often illegal behaviour, aimed at achieving personal, usually fi-nancial, benefits. There are many definitions of this term that more or less exhaustive-ly describe this phenomenon. The most commonly used definition is the one developed by the Association of Certified Fraud Examiners of the Institute of Internal Auditors and of the American Institute of Chartered Accountants.5 According to that definition, eco-nomic fraud is any intentional act or negligence that results in the gaining or losing of any benefit by the perpetrator by way of misleading. The convention on the protection of the European Communities’ financial interests, drawn up on the basis of Article K.3 of the Treaty on the European Union6, defines financial fraud as a deliberate act or omission:

(1) in relation to expenditure consisting of:• the use or presentation of untrue, incorrect or incomplete statements or docu-

ments intended to mislead or unlawfully retain funds from the general bud-get of the EU,

• the non-disclosure of information in breach of a specific obligation, for the same purpose,

• the improper use of such funds for purposes other than those originally assumed,

(2) in relation to revenue, concerning:• the use or presentation of false, inaccurate or incomplete statements or docu-

ments intended to reduce the EU general budget unduly,• the non-disclosure of information in breach of a specific obligation, for the

same purpose,• the improper use of legitimately obtained benefits for the same purpose.

3 J. Łacny, Ochrona interesów finansowych Unii Europejskiej w dziedzinie polityki spójności, Wolters Klu-wer, Warsaw 2010.4 K. Dziadek, Kontrola jako narzędzie wykrywania nieprawidłowości w wykorzystaniu funduszy unijnych, ‟Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2011, No. 42, pp. 111–119.5 ACFE Polska Association of Certified Fraud Examiners is a non-profit organization of professionals wor-king on the prevention and detection of business fraud. ACFE Polska is No. 114 Chapter of ACFE, recogni-zed by ACFE in the United States. Members of the Association are subject to the Code of Ethics. The purpo-se of the organization is to educate the members in order to update their skills in the research and provision of counselling services in the field of economic crime and fraud prevention and detection. ACFE Polska was established in July 2003 and immediately began its efforts to be recognized as an ACFE Chapter in the United States. In September it was officially recognized as Poland Chapter No. 114, and in October 2003 it was regi-stered in the National Court Register6 OJ 2004.90.864/30 – Treaty of the European Union – consolidated text incorporating the amendment intro-duced by the Treaty of Lisbon.

76 Alina Walenia

According to Article 2 paragraph 36 of Regulation No 1303/2013, an irregularity is any infringement of EU or national law concerning the application of EU law resulting from the act or the omission of an economic operator involved in the implementation of the EFSI, i.e., funds providing support under the cohesion policy. This includes the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund and the Eu-ropean Agricultural Fund for Rural Development and Maritime and Fisheries Funds, i.e., the funds financed under the shared management of the European Maritime and Fisheries Fund, which has or may have a detrimental effect on the Union budget by charging that budget with unreasonable expense.

The difference between financial fraud and an irregularity lies in the intention. The suspicion of financial fraud is an irregularity leading to the initiation of administrative and/or judicial proceedings at national level in order to determine the intended action, in particular the financial fraud under Article 1 paragraph A of the Convention on the pro-tection of the European Communities’ financial interests, pursuant to Article K.3 of the Treaty on the European Union. In order to standardise the approach of institutions in-volved in the implementation of operational programmes for the period 2014–2020, for the process of preventing and combating financial fraud, the most prevalent financial frauds which have the greatest impact on the process of spending EU funds in the implemen-tation of operational programmes were characterised. Those different types of financial fraud do not constitute an exhaustive list. New practices and methods of crime that meet the definitions of financial fraud may be identified in the implementation of operational programmes. The most serious financial fraud is tender conspiracy.7

3. Responsibilities of the Member States to set up a management and control system for EU funds

In connection with the fulfilment of obligations under Article 125 paragraph 4 c) of Reg-ulation No. 1303/2013, the managing authority, in cooperation with the institutions par-ticipating in the implementation of EU funds, shall ensure the operation of a reasonable financial fraud management system and shall introduce proportionate and effective means of combating them to protect the EU’s financial interests. Institutions participating in the implementation of operational programmes in 2014–2020 are guided by their policy of ab-solute non-tolerance of financial fraud, both in terms of their organisational structures and the behaviour of the Applicants and Beneficiaries. According to the EC guidelines8, institutions implementing the operational programmes should apply the following gener-al principles in the financial fraud risk management process:

7 Office of Competition and Consumer Protection, Activity reports, “Tender Conspiracy” 2016; G. Borowik, Zwalczanie zmów cenowych jako zagrożenia ekonomicznych interesów RP–próba oceny skuteczności unor-mowań prawnych, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2013, No. 9(5), pp. 167–193.8 Guideline of the European Commission’s Directorate-General “Assessment of the risks of financial fraud and effective and proportionate anti-fraud measures”, EGESIF_14–0021–00 16/06/2015, June 2014.

77Ethical Standards in the Process of Counteracting…

(1) make an appropriate assessment of the risk of financial fraud using the financial fraud risk self-assessment tool described in the European Commission Guidelines,

(2) take into account the European Commission’s Anti-Corruption Report when as-sessing the perceived level of exposure to corruption and financial fraud, and draw attention to the corruption perception index developed by Transparency In-ternational, as the perception level of corruption by business people and analysts from around the world, including national experts,

(3) introduce reliable control systems to reduce the likelihood of financial fraud risk materialising,

(4) introduce additional financial fraud detection procedures where necessary, and take appropriate action if their occurrence is suspected.

Full cooperation and coordination between the managing authority, the intermedi-ary authority and other institutions involved in the implementation of the operational pro-grammes and the investigative bodies and institutions involved in the fight against fraud are ensured in order to ensure an effective fraud preventing and combating policy.

4. Ethical principles of employees behaviour in the process of EU funds management

According to Regulation 1303/2013, each institution participating in the EU funds man-agement process must set up appropriate procedures to prevent potential instances of fi-nancial fraud and corruption, to discourage such actions. Those regulations are in par-ticular aimed at:

(1) defining actions that constitute cases of fraud and corruption and raising awa-reness in this area,

(2) encouraging the prevention of such activities,(3) defining standards of conduct,(4) promoting methods of detecting irregularities and facilitating their understanding,(5) identifying methods of dealing with and investigating cases of fraud and cor-

ruption, and reporting them.In each institution participating in the EU funds management process, procedures

were developed which set out principles whose observance by members of the Civil Ser-vice Corps are regulated by law and other documents including, but not limited to, the Code of Civil Service Ethics, European Commission Guidelines, and the management and control system within the operational programmes implementation. The managing authorities – the authorities intermediating in the implementation of the cohesion policy – cannot tolerate illicit conduct, in particular, corruption, financial fraud, tender conspir-acy, or conflict of interest, in activities or operations undertaken in connection with the implementation and performance of operational programmes.9

9 In the 2014–2020 financial perspective, six National Operational Programmes and 16 Regional Operational Programmes have been implemented.

78 Alina Walenia

The employees of authorities involved in the implementation and management of op-erational programmes should maintain the highest level of reliability and effectiveness in all their responsibilities. Their task is also to accurately and reliably control the man-agement of funds and to report cases of illegal conduct to the competent investigating au-thorities. The procedures require that perpetrators be punished in accordance with appli-cable national laws and effective actions be taken to recover the misused EU funds.

The main guiding principles and target standards in the conduct of the personnel of authorities involved in the spending of EU funds should include:

(1) ethics – the personnel of authorities involved in the implementation and mana-gement of operational programmes must adhere to the highest norms of ethical conduct and integrity.

(2) increased transparency – appropriate information on the use of EU funds sho-uld, where possible, be available in a format that can be audited, compared and analysed for anti-fraud purposes, in accordance with the relevant provisions on the protection of personal data.

(3) ability to effectively conduct investigations – meaning that the anti-fraud au-thorities and bodies should have access to the necessary information, in coope-ration with the authorities and organisations being audited, in accordance with the applicable provisions.

Ethics plays a special role in the process of financial fraud prevention. The Code of Ethics for Civil Service is the most important document regulating ethical requirements for officials of authorities participating in the EU funds management process. It contains rules on performing duties, methods of performing duties and constitutional duties. Ac-cording to its provisions, officials of authorities conducting specific tasks within the frame-work of operational programmes are legally obliged to observe the principles of ethics of the civil service corps10, should act lawfully, treat their service recipients impartially, and work reliably and professionally. They should maintain loyalty towards the authori-ty and their superiors, refuse to execute illegal orders, and notify superiors of such cases. They should treat all participants equally in administrative proceedings, away from any influence or pressure. They can neither demand nor receive any economic or personal ben-efits. The Code also stresses that a member of the civil service corps must take care of the development of his/her own competencies and expertise and good interpersonal relations, and must be friendly towards other people and respectful of the principles of good behav-iour. It emphasises the importance of the tasks performed for the state and the ministerial role of the administration.

Order No. 70 of the Prime Minister on guidelines for compliance with civil service rules and on the ethics of the civil service corps11, sets general standards for performing civil servant functions by a civil servant. Those principles also apply to performing tasks by public officials in managing EU funds. This document contains a number of key pro-visions that are relevant to limiting the risk of conflict. The first chapter includes a list of civil service principles that all officers agree to respect, which they sign on taking 10 The Law of 21 November 2008 on civil servants (i.e. Journal of Laws of 2016, items 1345, 1605).11 Order No. 70 of the Prime Minister on guidelines for compliance with civil service rules and on the ethics of the civil service corps, issued on the basis of Article 15 paragraph 10 of the Act of 21.11.2008 on the Civil Service (i.e. Journal of Laws of 2016, item 1345, as amended).

79Ethical Standards in the Process of Counteracting…

up public duties. In general, most of those principles more or less directly protect officials and authorities from conflicts of interest. It is worth drawing special attention to the prin-ciples of legality, selflessness, openness and transparency, professionalism, the rational management of public funds, the openness and competitiveness of recruitment for public administration positions, and the desire to enhance citizens’ confidence in the state, re-ferred to in the Order. Whenever there is a conflict of interest and an official takes a deci-sion not guided by the public weal, but by private, family or specific groups weal, he/she breaks those principles; therefore he/she is acting a self-interested manner, unreasonably and unprofessionally.

Consequently, his/her decisions threaten the idea of democratic governance and the rule of law and jeopardise the confidence of citizens. The order, in its conception, em-phasises what is meant by respecting those principles in practice, for example, by pro-hibiting civil servants from accepting additional (non-obligatory) benefits in return for their work or undertaking additional employment (of course with some exceptions, e.g., when such employment does not reduce the work efficiency and is done with the consent of a superior).

In implementing the principle of openness and transparency, officials are required to provide information on the principles and results of their work and on the decisions taken thereby. The settlements are to be unambiguous, clearly and duly justified, and un-derstandable to those concerned. They are important guidelines for limiting conflicts of interest.

The openness and transparency of the decision-making process constitute the best guarantee that those decisions are in the public interest, not for other, contradictory as-pirations. Moreover, only then can the decisions be subjected to social control (and not merely internal or political control) and become truly accountable.

In accordance with the principle of professionalism, officials are required to know the principles of the civil service and ethics, and to apply them in practice, while agree-ing to verify that knowledge. Breaching those principles is an element taken into account in disciplinary proceedings – in specific situations when officials fail to perform their du-ties properly or exceed their competencies. The Civil Service Law12 outlines six ethics principles for the civil service corps: decent behaviour, public service, loyalty, political neutrality, impartiality, and reliability. As with the list included in the first chapter of the Order, all those principles can be linked to the issue of preventing a conflict of interest. Two of them are crucial for us – the principle of political neutrality and the principle of impartiality. The first implies, e.g., the prohibition of manifesting one’s own political views and undertaking actions to support specific initiatives of this nature, and ensur-ing the transparency of relationships with people performing public political functions. Observance of this principle protects officials from politicisation and conflicts of interest that may arise therefrom.

The most important principle is that of impartiality, which is described by the document referring directly to the concept of conflict of interest. It is worth emphasising that this princi-ple not only means that officials cannot be involved in a conflict of interest – the mere admis-

12 Law of 21 November 2008 on Civil Service (Journal of Laws of 2016, item 1345).

80 Alina Walenia

sion of the suspicion that, in performing their duties, they may have been involved in a con-flict between private and public interests means that the principle has been broken.

The subsequent provisions of the order also mention typical situations where main-taining impartiality is impossible, e.g., undertaking tasks that interfere with official duties, yielding to pressure, or favouring certain participants in administrative matters. Interest-ingly, it is also important to maintain an adequate distance from people known publicly due to their political, economic, social or religious activities, rightly associating such be-haviour with the risk of promoting not only specific views, but also groups usually rep-resented by such individuals. Here, the risk of there being a conflict between public and private interests was noticed.

One of the key documents is the European Code of Good Administrative Behaviour, which was adopted by the European Parliament in 2001. The introduction of the Code has increased the quality of administration in EU institutions. The Code helps citizens to un-derstand what administration standards they can expect from EU institutions. It also serves as a useful guide for civil servants in their dealings with the public. By making the princi-ple of good administration more concrete, the Code promotes the highest standards of ad-ministration.

Ethical codes are an important element in the functioning of each office, as they di-rectly affect the reduction of corruption, embezzlement and so-called bad practices. It re-duces the number of situations in which nepotism, favouritism and conflicts of interest occur. It increases the trust of the petitioners, clients, contractors and partners. It also in-creases employee loyalty and the credibility of personnel. However, it should be empha-sised that an official should be an ethical person, not only because of his/her commitment to adhere to the ethical code of the authority, but also because of the intrinsic, deep sense that he/she is representing an institution which is of fundamental importance to the com-munity. Thus, an employee of an authority must perform his or her duties fairly and impar-tially, deal with the petitioners matters in accordance with the law and the prescribed pro-cedure, take care of the timely, formal and substantive performance of the tasks, rationally manage the public funds, be courteous and kind, and care about honest client service. The existence of an anti-fraud culture is crucial both in halting potential fraudsters and in max-imising personnel involvement in combating financial fraud within all authorities in the system of implementing operational programmes between 2014 and 2020. Such a culture can be built through the implementation of general mechanisms and behaviours:

(1) a declaration of purposes – a clear message visible to all internal and external ob-servers that all the authorities aim to achieve the highest ethical norms in the im-plementation of individual operational programmes between 2014 and 2020.

(2) a signal from the top management – oral or written communications from the highest level of management of all institutions in the 2014–2020 operational pro-gramme implementation system, that personnel and beneficiaries are expected to apply the highest ethical standards of conduct,

(3) a code of conduct – a transparent code of ethics which all personnel of institu-tions belonging to the 2014–2020 operational programme implementation sys-tem must undertake to adhere to.

The most important principles and values that are to be followed by employees deal-ing with EU funds include:

81Ethical Standards in the Process of Counteracting…

(1) the principle of purposefulness, i.e., the awareness of the overriding purpose of the work of the officials, which serves the public weal,

(2) the principle of professionalism, i.e., to perform one’s own duties with the utmost care, using one’s own knowledge and skills,

(3) the principle of acting in accordance with the applicable law, i.e. executing tasks based on the applicable law, with a view to the economical use of public funds;

(4) the principle of responsibility, i.e., employees undertaking responsibility for the-ir actions and decisions,

(5) the principle of transparency, i.e., conducting activities transparently and allo-wing the beneficiary equal access to information,

(6) the principle of a friendly working environment, i.e., the authorities respect em-ployees’ rights and promote an equal employment opportunities policy,

(7) the principle of impartiality, i.e., equal treatment of all beneficiaries, compliance with conflicts of interest counteracting procedures, non-acceptance of beneficial or personal benefits from beneficiaries and the preservation of political neutrality,

(8) the principle of cooperation, i.e., employees guided by respect, kindness and un-derstanding of society,

(9) the principle of striving for the development of the organisation, i.e., caring abo-ut the efficiency of systems and procedures, reducing bureaucracy, and effective communication.

In conclusion, employees of all authorities of the 2014–2020 operational programmes implementation system should strive to respect ethical principles and values. Compliance with ethics will reduce financial fraud in the management of EU funds.

Training and raising awareness of the personnel involved in the implementation of op-erational programmes co-financed by the EU has a significant impact on limiting the oc-currence of financial fraud. As a consequence, the Operational Programme Managing Authorities conduct activities aimed at identifying, preventing and counteracting finan-cial fraud, e.g., through the dissemination of documents and the organisation of meetings/conferences, inter alia, for authorities/beneficiaries. In addition, the managing authori-ty for the operational programme (MA) co-operates with the anti-fraud Working Group in cohesion policy funds set up on 7 November 2014 by the Chairman of the Interdepart-mental Team for Combating Financial Irregularities.

Managing authorities also participate in the Anticorruption Team at the Ministry of Development within the framework of the Government Anti-Corruption Programme 2014–2019, coordinated by the Department of Control in the Ministry of Development.

All MA personnel of the operational programme implementation system in the fi-nancial perspective 2014–2020 were trained in theoretical and practical issues to raise awareness, promote anti-fraud culture, and facilitate the identification of, and response to, suspected financial fraud cases.

The training covered details of fraud prevention and combating policies, a descrip-tion of roles and responsibilities, and reporting mechanisms. In particular, they concerned people who undertook work or performed tasks in threatened areas.

Raising the ethical awareness of employees dealing with EU funds should be system-atic, e.g., by participating in conferences, on-line training, such as CBA websites, group work meetings, or in a less formal way, such as newsletters, posters and websites.

82 Alina Walenia

5. Types of irregularities, detection methods and the importance of the principles of ethics in the process of counteracting irregularities

The subsequent multiannual frameworks of EU funds utilisation indicate that even the best-developed control procedures will not eliminate the risk of irregularities. This has been confirmed with the data published by the Ministry of Financeacting as the Payment Institutions with regard to the EU budget funds. The amount to which irregularities re-ferred represented less than 2% of the total amount of the EU funds spent in Poland. The low rate of irregularities confirms the positive assessment of the applied system of EU funds control and management.

For the purpose of eliminating the risk of incorrect spending of the money originat-ing from the structural funds and the Cohesion Fund, it may prove helpful to analyse the types of irregularities which reflect the legal regulations abused most often (Fig. 1).

Fig. 1. Types of irregularities in spending EU funds reported to the European Commission (in %)

Source: Ministry of Finance, Department of Certification and Acknowledgement of EU Funds (reports and papers by the Ministry of Finance, 2016).

The most effective method of detecting irregularities was control carried out13 by the institutions participating in the process of spending EU funds, i.e. verification of project subsidy applications and payment applications. Over 80% of improper spending of EU 13 The questionnaire survey was carried out in 2016 in a group of 30 employees of the institutions participating in the implementation of the 2014–2020 Regional Operational Programme of the Podkarpackie Province (i.e. the Provincial Labour Office in Rzeszów and the following departments of the Office of the Governor of the

83Ethical Standards in the Process of Counteracting…

funds was detected by the institutions involved in implementing the operational pro-grammes, i.e. the Managing Authorities, Intermediate Bodies and Implementing Institu-tions. The state control system has very little effect in that regard.

23%

6%

4%3%

28%

36%

Control of documents

Others

Tax inspection

Ex-post control

Preliminary measures

Control at the spot

Fig. 2. Methods of detecting irregularities in the EU budget funds spending

Source: Ministry of Finance, Department of Certification and Acknowledgement of EU Funds (reports and papers by the Ministry of Finance, 2016).

Fig. 3. Factors limiting the origination of irregularities (% of responses)

Source: Proprietary materials developed based on the results of the questionnaire survey.

Podkarpackie Province: the Management of the Regional Operational Programme of the Podkarpackie Pro-vince, Regional Development, and Infrastructural Projects Implementation).

84 Alina Walenia

The results of a questionnaire survey (Fig. 3) carried out among a select group of 30 employees of the institutions participating in the EU funds management reflected that in the process of limiting irregularities, a significant role was assigned to the princi-ples of ethics in the conduct of the employees of institutions participating in the EU funds management. The most important limiting factor was the clear definition of employee con-duct standards (75% of responses), and the determination of the procedures of the man-agement and control system (70% of responses). Employees abiding by the ethical con-duct and honesty standards was mentioned by 56% of the respondents while 43% of them mentioned the development of the code of ethics for the employees of the institutions par-ticipating in the EU funds management process.

6. Conclusions

The European Commission has a comprehensive system of rules on ethics and integrity, applicable to employees and members of the Commission.14 Those rules were set for the 2014–2020 programming period. The European Commission provides for relevant training and refresher training for all new employees. The Commission guarantees that the ethical principles and values of the EU civil service shall be communicated top-down to all em-ployees on a consistent and systematic basis and appropriate training will be provided. The Commission ensures the implementation of effective financial fraud prevention measures in its personnel recruitment and human resources policies. They should include effective control of the past of candidates for work in EU funds managing authorities. The applica-ble ethical principles established by the European Commission are included in the proce-dures for the implementation of individual operational programmes in Poland. Therefore, the norms and principles of the ethical conduct of civil servants involved in the manage-ment of EU funds were developed and implemented.

Analysis of the empirical material showed that in Poland an important role in the process of mitigating the misuse of EU funds under regional and central operational pro-grammes was assigned to rules of ethics applicable to the conduct of employees of institu-tions involved in EU funds management. The clearly defined standards of employee con-duct, as well as the determination of procedures of the management and control system, were the most important factors mitigating the irregularities. Another area was comply-ing with the norms of ethical conduct and honesty by employees, and also the develop-ment of the code of ethical conduct of the employees of institutions participating in the EU funds management process.

14 Code of conduct for commissioners (C (2011) 2904): http://ec.europa.eu/archives/commission_2010–2014/pdf/code_conduct_en.pdf .

85Ethical Standards in the Process of Counteracting…

ReferencesBorowik G., Zwalczanie zmów cenowych jako zagrożenia ekonomicznych interesów RP – próba

oceny skuteczności unormowań prawnych, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2013, No. 9(5), pp. 167–193.

Dziadek K., Kontrola jako narzędzie wykrywania nieprawidłowości w wykorzystaniu funduszy unijnych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse. Rynki finansowe. Ubez-pieczenia” 2011, No. 42, pp. 111–119.

Łacny J., Ochrona interesów finansowych Unii Europejskiej w dziedzinie polityki spójności, Wol-ters Kluwer, Warsaw 2010.

Office of Competition and Consumer Protection, Activity reports, “Tender Conspiracy” 2016.Legal actsLaw of 21 November 2008 on civil servants (i.e. Journal of Laws of 2016, items 1345, 1605).OJ 2004.90.864/30 – Treaty of European Union – consolidated text incorporating the amendment

introduced by the Treaty of Lisbon.Order No. 70 of the Prime Minister on guidelines for compliance with civil service rules and on the

ethics of the civil service corps, issued on the basis of Article 15 paragraph 10 of the Act of 21.11.2008 on Civil Service (i.e. Journal of Laws of 2016, item 1345, as amended).

Regulation (EU) No. 1303/2013 of the European Parliament and of the Council of 17 December 2013 laying down common provisions on the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund, the European Agricultural Fund for Rural Development and the European Maritime and Fisheries Fund and laying down general provisions on the Euro-pean Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund and the Eu-ropean Maritime and Fisheries Fund and repealing Council Regulation (EC) No. 1083/2006.

Regulation of the European Parliament and of the Council (EU, Euratom) No. 966/2012 of 25 Oc-tober 2012, on the financial rules applicable to the general budget of the Union and repealing the Council Regulation (EU, Euratom) No. 1605/2002 (OJ No. UE L 298/4 of 26.10.2016).

Annales. Etyka w Życiu Gospodarczym / Annales. Ethics in Economic Life 2018 Vol. 21, No. 2, May 2018, 87–100

doi: http://dx.doi.org/10.18778/1899-2226.21.2.06

Zdzisław SzymańskiUniversity of Economics and Innovation in LublinFaculty of Administration and Social Sciencese-mail: tenia53@onet.eu

Programy naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich Aspekty etyczno‑polityczne i społeczno‑ekonomiczne

The Programme of Repairing the Polish‑Lithuanian Commonwealth in Saxon Times. Ethical, Political as well as Socio‑Economic Aspects

The first projects to repair the political system of the Polish-Lithuanian Commonwealth were limited in Saxon times. In the case of Stanisław Konarski, the greatest thinker of those times, the ethical aspect of the state repair programme, which was the reform of Piarist education, was temporarily ahead of the political aspect. The latter was present-ed only at the end of this time in the work “O skutecznym rad sposobie” (“How to give advice effectively”). The Piarist scholar proposed auctioning off the army and preventing the breaking of parliament sessions by means of the liberum veto principle.

Some writers of this period (Stanisław Leszczyński, Stanisław Konarski) had weak and inconsistent proposals to abolish the peasants’ serfdom and their enfranchisement, similar to the statements of later Polish physiocrats on this subject.

In the views of the main thinkers of Saxon times, the postulates about the need to de-velop agriculture, industry and trade were combined with mercantilist topics. These writers were populationists. Stefan Garczyński’s considerations on the role of the internal market, presented in his “Anatomy of the Republic of Poland”, should be specially emphasized.

Keywords: moral science, military auction, serfdom, small population, internal market

JEL Classification: B11, N13

88 Zdzisław Szymański

1. Rzeczpospolita w czasach saskich

Czasy panowania obydwu przedstawicieli saskiej dynastii Wettinów w Polsce, Augusta II (1670–1733) i jego syna Augusta III (1696–1763), nie wzbudzały szerszego zainteresowania badaczy ustroju politycznego i myśli ekonomicznej. Był to bowiem okres wyraźnego upad-ku Polski, utraty przez nią suwerenności poprzez uzależnienie od Rosji, regresu gospodar-czego spowodowanego zniszczeniami w czasie wojny północnej na początku XVIII wieku1. Zjawiskom tym towarzyszył upadek poczucia obywatelskiego wśród większości magnatów i ogółu szlachty oraz niedowład głównych organów władzy państwowej, a zwłaszcza sejmu2. Spośród twórców zajmujących się działalnością publicystyczną szerszym zainteresowaniem cieszył się jedynie ksiądz Stanisław Konarski z uwagi na dokonaną przez niego reformę szkolnictwa pijarów. Z opracowań dotyczących myśli ekonomicznej najważniejszą pozy-cją powstałą jeszcze w czasach PRL-u jest Historia polskiej myśli społeczno-ekonomicznej do końca XVIII wieku autorstwa Edwarda Lipińskiego. Celem prezentowanego opracowa-nia jest próba całościowego ukazania programów reform politycznych, społecznych i eko-nomicznych, umownie określanych jako naprawa Rzeczypospolitej, uwzględniająca naj-nowsze osiągnięcia w badaniach nad dziejami politycznymi i gospodarczymi Polski.

W pracy przewija się teza, że począwszy od lat trzydziestych, a zwłaszcza czterdzie-stych XVIII wieku w życiu umysłowym Polski, w wysuwanych postulatach naprawy Rze-czypospolitej, coraz wyraźniej dochodziły do głosu wątki właściwe dla epoki Oświece-nia. Wątki te współistniały niekiedy, zwłaszcza w przypadku postulatów społecznych czy ekonomicznych, z elementami rozumowania tradycyjnego właściwego czasom wcześniej-szym. Nasuwają się więc pytania, które można traktować jako hipotezy badawcze, w jakiej mierze wątki charakterystyczne dla epoki Oświecenia zapładniały polską myśl polityczną oraz społeczną i ekonomiczną opowiadającą się za procesami modernizacji kraju.

Jako metoda służąca weryfikacji sformułowanej tezy i wysuniętych hipotez badaw-czych zastosowana zostanie krytyczna analiza źródeł i opracowań naukowych, będąca określoną wersją metody filologicznej. Analogicznie jak we wszelkiego typu pracach hi-storycznych niezbędne będzie także stosowanie metody porównawczej. Dla określenia stopnia oryginalności poglądów ówczesnych pisarzy i publicystów zachodzi bowiem ko-nieczność porównania ich z koncepcjami innych, zarówno współczesnych im, jak i póź-niej działających myślicieli.

Stan upadku gospodarczego i pozycji międzynarodowej Polski na początku czasów saskich skłaniał trzeźwiej myślących przedstawicieli szlachty i magnaterii do wysuwa-nia projektów niezbędnych reform, służących uzdrowieniu chorego organizmu Rzeczy-pospolitej. Z czasem katalizatorem procesów zmian zachodzących w życiu umysłowym stało się przenikanie do Polski myśli oświeceniowej3.

1 Miarą zacofania rolnictwa polskiego w tym okresie był spadek plonów 4 zbóż do 3–4 q z hektara. J. Skod-larski. Historia gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 77.2 Działalność sejmów paraliżowana była na skutek stosowania zasady liberum veto. Np. od 1718 do 1763 roku na 27 sejmów tylko 6 zdołano ocalić przed zerwaniem. J. A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolno-ści (1648–1763), „Fogra” Oficyna Wydawnicza, Kraków 2004, s. 309–311.3 Upowszechnianiu się nowych prądów intelektualnych sprzyjało półwiecze pokoju wewnętrznego, po uchwa-łach sejmu niemego z 1717 roku, kończącego ostry spór miedzy szlachtą a Augustem II. Przyczyniło się

89Programy naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich…

Impulsy kulturalne we wczesnym Oświeceniu płynęły do Rzeczypospolitej z różnych ośrodków. Dwór królewski obu Wettinów był rozsadnikiem kultury francuskiego klasycy-zmu i rokoka. W jakiejś mierze rolę tę spełniało wiele dworów magnackich, wpływy fran-cuskie nie docierały natomiast do dworków szlacheckich. Dla ukształtowania się „katolic-kiego Oświecenia” w Rzeczypospolitej istotne znaczenie miały impulsy płynące z Włoch, przede wszystkim z Rzymu. Zasadnicze inspiracje wczesnej fazy polskiego Oświecenia pochodziły jednak z Niemiec, przede wszystkim z Saksonii, powiązanej z Polską unią personalną. Szczególną rolę odegrała w tym względzie filozofia Christiana Wolffa4.

Christian Wolff, od 1706 roku profesor w Halle, swą formację intelektualną ukształ-tował na klasykach filozofii XVII wieku: Kartezjuszu, Spinozie, a zwłaszcza na Leibnizu; uchodził nawet za ucznia tego ostatniego. System racjonalistyczny Wolffa został złago-dzony w stosunku do poprzedników przez fakt, że nie odrzucał on świadectwa zmysłów, lecz postulował ich zgodność z rozumem. Tym samym odpowiadał on naturalnemu ob-razowi świata5.

W nauce Wolffa widziano zasadniczą osnowę tzw. filozofii recentiorum (philospo-hia recentiorum), czyli „nowszej filozofii” uprawianej zwłaszcza w dydaktyce w szkol-nictwie średnim, to jest filozofii usiłującej dokonać odwrotu od scholastyki, od „starych” autorytetów teologicznych. Filozofia recentiorum była efektem wybiórczej recepcji do-konań nowożytnych, początkowo tylko w przyrodoznawstwie, a następnie także w obrę-bie logiki, metafizyki i etyki. W jej ramach preferowano myślicieli „nowych”, do których zaliczano Kartezjusza i Gassendiego, prekursora Oświecenia Leibniza i przedstawiciela nauk empirycznych Newtona. Największą popularnością cieszyła się przede wszystkim filozofia Wolffa, która – o czym pisano – wywarła znaczący wpływ na pierwszą, wczesną fazę polskiego Oświecenia. Według zgodnej opinii historyków nauki filozofia recentio-rum miała charakter eklektyczny, będąc głębszą lub płytszą modyfikacją scholastyki, bądź też (co czyni się rzadziej) traktuje się ją jako formę oświecenia chrześcijańskiego6.

Doktryna filozoficzna Wolffa usiłowała pogodzić racjonalistyczne założenia z poglą-dami religijnymi. W konsekwencji koncepcje Wolffa znalazły uznanie nie tylko wśród protestantów, z których się wywodził, ale także u katolików. Wpływy Wolffa na łonie Kościoła katolickiego w Polsce zaznaczyły się wyraźnie dopiero w latach trzydziestych, a zwłaszcza czterdziestych XVIII wieku, kiedy jego podręczniki przyjęły szkoły teaty-nów i pijarów. Jednym z pierwszych propagatorów nowej filozofii – co warto zaznaczyć – był światły reformator i mecenas Andrzej Stanisław Załuski, kanclerz wielki koronny i biskup krakowski, współtwórca wraz z bratem Józefem Andrzejem słynnej Biblioteki

ono do podniesienia poziomu gospodarczego kraju i wzrostu liczby ludności, między innymi poprzez roz-wój osadnictwa wiejskiego (w Wielkopolsce upowszechniło się tzw. osadnictwo „olęderskie”, nazwane tak od pierwszych osadników holenderskich) i zakładanie przez magnatów pierwszych manufaktur, korzystających z pracy chłopów pańszczyźnianych. J. Duda, R. Orłowski, Gospodarka polska w dziejowym rozwoju Europy (do 1939 roku), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999, s. 78–79.4 J. A. Gierowski, op. cit., s. 371–372.5 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. II, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, s. 158–159.6 M. Klimowicz, Oświecenie. Historia literatury polskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 14–16; S. Janeczek, Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994, s. 5–7.

90 Zdzisław Szymański

Załuskich w Warszawie. Bracia Załuscy, politycznie zbliżeni do magnackiego stronnic-twa Czartoryskich, zwanego Familią, położyli ogromne zasługi dla przyszłego rozwoju kultury polskiej w drugiej połowie XVIII wieku7.

Widoczne za panowania drugiego z Sasów znaczne ożywienie w życiu umysłowym Polski oddziaływało na postawę bardziej światłych przedstawicieli stanu szlacheckiego, którzy, obserwując niedowład centralnych organów władzy państwowej, formowali pro-gramy naprawy Rzeczypospolitej, uzdrowienia jej chorego organizmu.

2. Zmiana postaw etycznych punktem wyjścia naprawy ustroju Rzeczypospolitej

Pierwsze, nieśmiałe jeszcze, propozycje reform pojawiły się już na początku XVIII wie-ku. Nie dotyczyły one zagadnień społecznych i gospodarczych, zmierzały jedynie do udo-skonalenia, unowocześnienia państwa bez naruszania podstaw ustroju politycznego, na których się ono opierało. Autorem pierwszego takiego dzieła De ordinanda Republi-ca (O urządzeniu Rzeczypospolitej), rozpowszechnianego w odpisach, był przedstawi-ciel średniej szlachty Stanisław Dunin Karwicki. Dla uniknięcia sporów wewnętrznych proponował on wzmocnienie władzy sejmu, a osłabienie pozycji króla. Sejm miał być zawsze gotowy, to jest otrzymać całoroczną kadencję. Karwicki nie zdobył się jednak na radykalizm w postaci całkowitego zniesienia liberum veto jako przywileju wolności szlacheckiej. Ograniczył jedynie jego negatywne ostrze, gdyż mogło ono być skierowane tylko przeciwko konkretnej ustawie, nie prowadząc tym samym do zerwania sejmu8.

Znacznie skromniejsze sugestie w analizowanej kwestii wysuwał w tym samym cza-sie podkanclerzy litewski Stanisław Szczuka, nieco później zaś Stanisław Poniatowski, wojewoda mazowiecki, ojciec ostatniego króla Polski Stanisława Augusta. Poniatowski w Liście ziemianina do pewnego przyjaciela z innego województwa akcentował obowiązki dobrego, obyczajnego obywatela. Wskazywał na szkodliwy dla dobra ogólnego zwyczaj zrywania sejmów czy choćby żądania określonych korzyści pod groźbą ich zerwania. Nie chciał jednak zrażać do siebie szlachty, dlatego też opowiadał się za zachowaniem zasady jednomyślności w podejmowaniu uchwał sejmowych9.

Ku pomysłom Karwickiego na reorganizację władz państwowych skłaniał się eks-król Stanisław Leszczyński w swym głównym dziele Głos wolny wolność ubezpiecza-jący (powstało prawdopodobnie w latach 1733–1737, w tłumaczeniu na język francuski ukazało się w roku 1749). W imię zachowania popularności wśród szlachty Leszczyński

7 M. Klimowicz, op. cit., s. 16–19. Warto zauważyć, że młodszy z braci Załuskich, Józef Andrzej, już w 1732 r. opublikował w Warszawie projekt „Programma literarium”, który zawierał szeroko zakrojony plan odbudowy i rozwoju nauk humanistycznych w Polsce. Ibidem, s. 19.8 J. A. Gierowski, op. cit., s. 322–326.9 B. Jedynak, „Aby potomkowie byli Polakami”. Z historii refleksji nad obyczajem w Oświeceniu (S. Konarski – J. J. Rousseau – S. Staszic), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001, s. 66–67; W. Konopczyński, Wstęp [w:] S. Konarski, O skutecznym rad sposobie i inne pisma polityczne, Zakład Naro-dowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2005, s. XXIII.

91Programy naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich…

postulował jedynie ograniczenie zasady liberum veto i to w sposób mniej stanowczy ani-żeli Karwicki. Zasada głosowania większością głosów obowiązywać miała na przykład przy wyborze posłów i marszałka na sejmikach, a także przy wyborze marszałka sejmu10. Na tak skromne postulaty, jak Leszczyński, nie zdobył się piszący mniej więcej w tym samym czasie Stefan Garczyński. W swej negatywnej ocenie zjawiska rwania sejmów nie wychodzi on poza kryteria moralne11.

W czasach saskich najbardziej konsekwentnym krytykiem zjawiska zrywania sejmów i orędownikiem dokonania naprawy ustroju Rzeczypospolitej stał się członek zakonu pija-rów, ksiądz Stanisław Konarski (1700–1773). Zapoznawszy się w czasie kilkuletniego poby-tu na Zachodzie z głównymi kierunkami tamtejszej myśli filozoficznej i najnowszymi teo-riami pedagogicznymi, i po pierwszych doświadczeniach na niwie działalności publicznej, Konarski doszedł do wniosku, że reformę ustroju politycznego Rzeczypospolitej należy za-czynać nie od mechanicznej naprawy stwarzanych przez człowieka instytucji, ale od pier-wiastkowej pracy nad tworzeniem nowego, lepszego człowieka, twórcy tych instytucji12. Stąd nieprzypadkowo większą część swego aktywnego życia poświęcił reformie szkolnictwa pijarskiego, pracy nad ukształtowaniem osobowości synów magnatów i bogatej szlachty, w rękach których w przyszłości miał spoczywać ster rządów w Polsce.

Realizacji tego celu służyć miało założenie w roku 1740 ekskluzywnego konwiktu szlacheckiego Collegium Nobilium, szkoły średniej na wysokim poziomie, przypomina-jącej liczne w ówczesnej Europie szkoły rycerskie13. Collegium Nobilium było wykwitem reformy szkolnej Konarskiego. Dla realizacji nakreślonych dla tego konwiktu celów wycho-wawczych sięgnął do osiągnięć pedagogicznej myśli zachodniej, filozofii Kartezjusza, nade wszystko zaś do filozofii Wolffa. Nawiązywał także do tradycji rodzimych, głownie z okre-su Odrodzenia: Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, Jana Zamoyskiego i Piotra Skargi14.

W przekonaniu Konarskiego Collegium Nobilium miało być szkołą dostarczającą państwu wzorcowych, idealnie uformowanych obywateli. Stąd w programie dydaktyczno--wychowawczym wiedzę plasował on na drugim miejscu, eksponując na pierwszym mo-ralność. Collegium Nobilium to – mówiąc językiem współczesnym – szkoła wyznaniowa. Program tej szkoły nie tylko przewidywał pełnienie przez wychowanków wspólnych prak-tyk religijnych, nauczanie religii, również cały proces dydaktyczny i wychowanie szkolne opierały się na religii15. Za przykładem zreformowanych na Zachodzie w duchu katolic-kiego Oświecenia kolegiów rycerskich, Konarski wprowadził jako przedmiot nauczania

10 S. Jedynak, Wstęp [w:] S. Leszczyński, Głos wolny wolność ubezpieczający, Krajowa Agencja Wydawni-cza, Lublin 1987, s. 20–21.11 W. Konopczyński, Wstęp [w:] S. Konarski, O skutecznym …, s. XXIV.12 J. Nowak-Dłużewski, Stanisław Konarski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1989, s. 21–22 oraz 34–35; W. Konopczyński, Stanisław Konarski, Instytut Wydawniczy Kasy im. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa, Pałac Staszica 1926, s. 44–48. 13 B. Suchodolski, Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski, Wiedza Po-wszechna, Warszawa 1972, s. 73. Niektórzy badacze dorobku pisarskiego Konarskiego chętnie porównują wielkiego pijara do Skargi, podkreślając jego pasję w gromieniu nieprawości obyczajowych szlachty i ma-gnatów i widząc w nim również wizjonera „polskiej narodowej duszy”. J. Nowak-Dłużewski, op. cit., s. 100.14 S. Kot, Reforma szkolna Stanisława Konarskiego, Gebethner i Wolff, Kraków 1923, s. 14; J. Nowak-Dłu-żewski, op. cit., s. 32–50; J. A. Gierowski, op. cit., s. 375.15 Ks. J. Śrutwa, Wychowanie religijno-moralne w Collegium Nobilium 1740–1773, „Roczniki Teologiczno--Kanoniczne” 1974, t. XXI, z. 6, s. 7.

92 Zdzisław Szymański

w swoim Collegium naukę moralną, odrębną od nauki religii. W ślad za nim z podobną inwencją wystąpili natychmiast polscy jezuici, którzy za przykładem pijarów rozpoczę-li reformę swoich szkół, a nieco później także Komisja Edukacji Narodowej. Ta ostatnia świecko ujętą naukę moralną powiązała z nauką obywatelską16.

Swoje credo pedagogiczne Konarski wyraził zarówno w opracowanych pod jego kie-runkiem przez zespół pedagogów Ordinationes…, czyli Ustawach szkolnych dla polskiej prowincji pijarów, w których, prezentując zakres programu nauczania, odwoływano się wprost do dorobku pisarskiego Wolffa17, jak i w wygłoszonej w dniu otwarcia nowego gmachu Collegium, to jest 21 września 1754 roku, wobec posłów i senatorów Rzeczypo-spolitej „Mowie o kształtowaniu człowieka uczciwego i dobrego obywatela”.

W swych rozważaniach Konarski podejmował krytykę deizmu, wskazując, że pro-wadzi on do laicyzacji etyki, z założenia dopuszczającej dowolność postępowania czło-wieka we wszystkich przypadkach, które nie odbierają mu „czci w oczach ludzi” i nie mącą „epikurejskiego spokoju ducha”18. Przedmiotem krytyki Konarskiego stała się także związana z deizmem etyka „poczciwego” czy też, inaczej mówiąc, „porządnego człowie-ka”, popularna w wielu rządzonych w sposób absolutystyczny krajach Europy Zachodniej, gdzie synonimem cnoty obywatelskiej było ślepe posłuszeństwo rozkazom panującego. Konarski, jako przedstawiciel kraju, w którym szlachta cieszyła się pełnią praw oby-watelskich, nie mógł zaakceptować wzorców płynących z Europy Zachodniej, z drugiej strony nie do przyjęcia była dla niego paleta postaw szlachty mieszcząca się w szablonie sarmackim. Ideał porządnego człowieka i zarazem dobrego obywatela Konarskiego zo-stał wysnuty z rozmyślań księdza pijara nad dobrem i złem, z głębokiego rozumowania na temat tego, jakie cechy charakterystyczne przyszłych uczestników życia publicznego służyć będą najlepiej dobru Rzeczypospolitej.

Koncepcja Konarskiego dotycząca wychowania młodzieży szlacheckiej oparta była – co wynika z jego wypowiedzi – na zasadach religii chrześcijańskiej, w której widział on najskuteczniejszy środek umocnienia człowieka pod względem moralnym. Jej celem było wychowanie dobrego chrześcijanina, a zarazem – co integralnie łączyło się z celem pierwszym – uformowanie w przyszłości dobrego obywatela. Uczony pijar, opierając się na doskonałej znajomości głównych wad społeczeństwa szlacheckiego w epoce saskiej, wyraźnie akcentował, że w programie wychowawczym Collegium Nobilium będzie się usilnie wpajać młodym ludziom prawdę o naturalnej równości wszystkich ludzi, podkre-ślać, iż tylko rzeczą przypadku jest urodzenie się w stanie i w rodzinie szlacheckiej.

(…) Prawdziwe szlachectwo polega tylko na cnocie – pisał – szlachectwo bez cnoty, kul-tury osobistej i bez poczciwych obyczajów jest nikczemne i bez żadnego znaczenia19.

W dziedzinie wychowania stricte obywatelskiego w udzielanych przez Konarskie-go radach i zaleceniach wyraźnie przebijał duch ustroju szlacheckiej Rzeczypospolitej. Z jednej strony zachwalał on przywiązanie szlachty do wolności pradziadów i „gorą-

16 B. Suchodolski, op. cit., s. 134.17 S. Janeczek, op. cit., passim.18 S. Konarski, Mowa o kształtowaniu człowieka uczciwego i dobrego obywatela [w:] S. Konarski, Pisma wy-brane, t. II, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1955, s. 113–114.19 Ibidem, s. 123.

93Programy naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich…

cą intencję” ich obrony, z drugiej zaś mocno akcentował potrzebę jak najusilniejszego stronienia od „przeklętej swawoli, zamieszania i anarchii”, ale także „sromoty niewoli”. To ostatnie określenie wyraźnie sugeruje, że poszanowanie szlachty dla zasad ładu po-litycznego nie powinno wykluczać jej troski o zachowanie swobód obywatelskich. Mło-dych wychowanków przestrzegał też, że nie wolno dla uzyskania określonych zaszczy-tów, urzędów, korzyści czy też dla zemsty nad innymi „…wszczynać w Rzeczypospolitej zamieszek i niszczyć jej”20.

Akcent, jaki Konarski kładł na potrzebę patriotycznego wychowania młodzieży w warunkach zagrożenia bytu Rzeczypospolitej, posiadał wymiar ponadczasowy. Nic dziwnego, że jego działalność w dziedzinie unowocześnienia szkolnictwa była wysoko ceniona w Drugiej Rzeczypospolitej, w której do patriotycznego wychowania młodzieży przywiązywano szczególną wagę. Wyrazem zainteresowania osobą, myślą pedagogicz-ną i polityczną księdza Stanisława Konarskiego było ukazanie się w latach dwudziestych XX wieku dwóch monografii, będących punktem odniesienia w tym opracowaniu, autor-stwa Stanisława Kota i Władysława Konopczyńskiego.

Troska o losy zagrożonej ojczyzny skłoniła także Konarskiego do podjęcia znaczą-cego wysiłku twórczego na rzecz uświadomienia rządzącej Polską szlachcie potrzeby do-konania niezbędnych zmian w funkcjonowaniu państwa. Uczynił to za pośrednictwem swych pism politycznych: czterotomowego dzieła O skutecznym rad sposobie (ukazywa-ło się od stycznia 1761 do lata 1763 roku)21, a także traktatu O uszczęśliwieniu własnej oj-czyzny. Traktat ten był plonem sejmiku szkolnego, który odbył się w Collegium Nobilium w czerwcu 1757 roku. Nie ma wątpliwości, że Konarski był rzeczywistym autorem progra-mu reform, które przedłożył całej społeczności szlacheckiej ustami swoich uczniów.

W obu pracach do najpilniejszych zadań mających wpływ na stan bezpieczeństwa państwa i prawidłowe funkcjonowanie organów władzy uczony pijar zaliczał aukcję woj-ska i uniemożliwienie zrywania sejmów przez stosowanie liberum veto.

W odpowiednim zwiększeniu liczebności sił zbrojnych widział Konarski nie tylko gwarancję niepodległości i nienaruszalności granic Rzeczypospolitej, lecz również wa-runek ułożenia jej partnerskich stosunków z sąsiadami, a tym samym zachowania suwe-renności22. Pobudki patriotyczne nakazywały mu również ostro protestować przeciwko zrywaniu sejmów. Zaznaczał, że co prawda w powszechnej opinii prawo to zawiera się w samym pojęciu szlachectwa23 (liberum veto jako źrenica wolności szlacheckiej), w rze-czywistości jednak zasada jednomyślności jest sprzeczna z samą istotą człowieczeństwa, zakładającą zróżnicowanie osobowości ludzkich. Jest też sprzeczna z przysługującym każdemu człowiekowi z nadania Stwórcy prawem wolnej woli24.

20 Ibidem, s. 114–119 i 128–131.21 Jak pisze Władysław Konopczyński, końcowy tom dzieła „O skutecznym rad sposobie” należy uważać za półurzędowy wykład programu Familii przygotowanego przez Czartoryskich w związku ze spodziewa-nym bezkrólewiem po śmierci Augusta III. W. Konopczyński, Wstęp [w:] S. Konarski, O skutecznym rad spo-sobie…, s. XIV–XV.22 S. Konarski, O uszczęśliwieniu własnej ojczyzny. Na czym dobro i szczęście Rzeczypospolitej naszej zaległo? [w:] S. Konarski, Pisma wybrane, t. II, ed. cit., s. 338–340. S. Konarski, O skutecznym rad sposobie …, s. 97–98.23 S. Konarski, O skutecznym rad sposobie…, s. 126 i 128.24 Ibidem, s. 131–132, 135 i 144,

94 Zdzisław Szymański

Konarski podzielał zdanie Stanisława Dunin Karwickiego i Stanisława Leszczyń-skiego o potrzebie ustanowienia sejmu „zawsze gotowego” („…żeby sejm u nas trwał za-wsze”). Posłowie byliby wybierani na sejmikach na dwa lata, również kadencja marszałka sejmu winna trwać dwa lata. Długość sesji sejmowych winna być uzależniona od liczby omawianych spraw25. Te słuszne uwagi Konarskiego doczekały się praktycznej realizacji w Konstytucji 3 Maja z 1791 roku. Wcześniej, bo już na początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, a więc jeszcze za życia Stanisława Konarskiego, tzw. sejm de-legacyjny z przełomu 1767 i 1768 roku dopuścił głosowanie większością w zakresie kwe-stii ekonomicznych26.

3. Społeczne aspekty programu rozwoju gospodarczego

Publicyści i politycy czasów saskich, zatroskani o losy Rzeczypospolitej, obok koniecz-ności naprawy ustroju politycznego dostrzegali także potrzebę wydobycia jej ze stanu za-cofania gospodarczego i poprawy położenia najliczniejszej, nieuprzywilejowanej części ludności. Ich propozycje w tym zakresie, zrazu nieśmiałe, zmierzały jedynie do złago-dzenia szczególnie jaskrawych form wyzysku chłopów pańszczyźnianych i aktywizacji mieszczan, bez naruszania podstaw panującego systemu feudalnego. Spodziewano się tą drogą poprawić stan zaludnienia, zwiększyć dochody skarbu państwa, co pozwoliłoby utrzymać znaczniejsze siły zbrojne jako gwaranta niepodległości kraju.

Stanisław Leszczyński znaczną część swego dzieła Głos wolny wolność ubezpiecza-jący poświęcił ukazaniu stanu zacofania ekonomicznego kraju. Przyczyn niskiej wydajno-ści pracy chłopów pańszczyźnianych upatrywał w poddaństwie, opowiadał się też za ich oczynszowaniem. Rolnictwo uważał za najważniejszą gałąź produkcji, tym niemniej do-strzegał także gospodarczą rolę mieszczan27.

Najważniejszą publikacją ekonomiczną okresu wczesnego Oświecenia w Polsce była praca wojewody poznańskiego Stefana Garczyńskiego Anatomia Rzeczypospolitej Pol-skiej28. W wymienionej pracy znalazły wyraz tendencje reformatorskie Garczyńskiego 25 Ibidem, s. 256–257. Warto zauważyć, że w rozumowaniu Konarskiego wyraźnie dają o sobie znać elementy determinizmu geograficznego występującego w znanym dziele Karola Monteskiusza O duchu praw. H. Bec-ker, H.E Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, t. I, Książka i Wiedza, Warszawa 1964, s. 528–529 oraz t. II, Warszawa 1965, s. 114–115. Podobnie jak Monteskiusz Konarski eksponował rolę klimatu i innych uwarunkowań przyrodniczych w kształtowaniu się modelu ustroju politycznego, uwzględ-niając także jako czynnik o istotnym znaczeniu rozległość terytorium danego państwa. S. Konarski, O sku-tecznym rad sposobie…, s. 251.26 S. Grodziski, Polska w czasach przełomu (1764–1815), „Fogra” Oficyna Wydawnicza, Kraków 2004, s. 41.27 S. Jedynak, Wstęp [w:] S. Leszczyński, Głos wolny …, s. 21–22. Na temat rolnictwa Leszczyński pisał: Wspie-rajmy przeto rolnictwo, gdyż niewątpliwą jest rzeczą, iż ono jest najpierwszym źródłem zamożności i pomyśl-ności krajów. S. Leszczyński, op. cit., s. 69.28 Anatomia została wydana trzykrotnie, przy czym data dwóch wydań nie została podana (jest datowa-nie z 1753 r.). Edward Lipiński, opierając się na autopsji egzemplarzy Anatomii w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, potwierdza istnienie trzech wydań, pierwsze wydanie datując na rok 1749. Wydanie trzecie z 1753 roku przynosi najpełniejszy tekst Anatomii. P. Buchwaldówna, Trzy wydania „Anatomii Rzeczypospo-litej Polskiej” Stefana Garczyńskiego, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1963, z. 8, Kórnik, s. 66 oraz 71–72.

95Programy naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich…

w odniesieniu do spraw społecznych, obok postawy moralisty, przypisującego przesadnie wielki wpływ na kształtowanie się modelu społeczeństwa czynnikom moralnym czy też ideologicznym. Stąd trudno doszukać się u niego dążenia do zasadniczych przeobrażeń w funkcjonowaniu społeczeństwa feudalnego. Pragnął on zaktywizować produkcyjnie mieszczaństwo, nie przyznając mu praw politycznych, zapewniając natomiast bezpie-czeństwo i opiekę prawną. Podobne postulaty wysuwał odnośnie położenia chłopów, nie modyfikując systemu pańszczyźnianego, usuwając jedynie jaskrawe przejawy i metody wyzysku29.

Współczesny Garczyńskiemu Stanisław Konarski za najważniejsze źródło dochodów skarbu państwa uznawał rolnictwo. W stwierdzeniu tym znajdowało wyraz odzwiercie-dlenie ówczesnej struktury gospodarczej Polski, kraju zacofanego, typowo agrarnego. Postawa taka nie kłóciła się z wyraźnie występującymi u niego – o czym niżej – wątka-mi merkantylistycznymi30. Pochodną takiego stanowiska było uznanie przez Konarskie-go za podstawową kwestię społeczną czasów saskich konieczności poprawy bytu chłopa. Jego propozycje w tym zakresie można ukazać na dwóch płaszczyznach. W pierwszym przypadku zakonnik intelektualista, kierując się względami humanitarnymi, podkreślał, że szlachcic – właściciel folwarku winien troszczyć się o swoich poddanych, traktować ich „z łaskawością”, „…jednym słowem, ojcem i dobrodziejem nie mniej jak panem być swo-ich poddanych”31. Powyższe zalecenia, mające charakter typowo moralizatorski, miesz-czą się w tonie publicystyki czasów saskich traktującej o położeniu chłopów pańszczyź-nianych.

Na ostrzejsze wypowiedzi w kwestii chłopskiej, przypominające zarówno odpowied-nie fragmenty Anatomii Rzeczypospolitej Polskiej, jak i dzieła Stanisława Staszica, zdo-był się Konarski wówczas, kiedy widział w niej istotną przyczynę niedoludnienia kraju. Poddaństwo i pańszczyzna – pisał Konarski – czynią kondycję chłopa podobną do „by-dlęcia”, powodują wysoką śmiertelność, zwłaszcza wśród dzieci, zniechęcają do napływu ludności z innych krajów. Czynnikiem pronatalistycznym mogłoby stać się oczynszowanie chłopów. Skłaniałoby to ich do racjonalnego gospodarowania, modyfikacji uległyby także relacje na linii wieś – dwór, stając się zaprzeczeniem panującego dotychczas przekona-nia „Polonia infernus rusticorum – Polska piekło dla chłopów”32. Te wypowiedzi Konar-skiego przypominają postulaty przedstawicieli polskiego fizjokratyzmu, a więc koncepcji formułowanych w okresie pełnego Oświecenia, a streszczających się w haśle „własność dla pana, wolność dla chłopa”33.

29 Ibidem, s. 65. E. Lipiński, Historia polskiej myśli społeczno-ekonomicznej do końca XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975, s. 298 i 318.30 Warto zauważyć, że przedstawiciel późnego merkantylizmu w Polsce, piszący pod koniec XVIII wieku Jan Ferdynand Nax, również traktował rolnictwo jako podstawę gospodarki. Nie chciał też realizować industriali-zacji kraju kosztem rolnictwa. J. Rosicka, Polskie spory o własność. Narodziny nowożytnej myśli ekonomicznej na ziemiach polskich (1765–1830), Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1984, s. 74.31 S. Konarski, O uszczęśliwieniu …, s. 358–359.32 Ibidem, s. 342–345.33 J. Rosicka, op. cit., s. 76.

96 Zdzisław Szymański

4. Wątki merkantylistyczne w piśmiennictwie ekonomicznym

W publicystyce czasów saskich, w wysuwanych projektach reform społeczno-gospo-darczych, wyraźnie widoczne są wątki merkantylistyczne. Podobnie jak merkantyliści w krajach Europy Zachodniej i kameraliści w Niemczech, ówcześni autorzy programów naprawy Rzeczypospolitej byli populacjonistami. Wymieniany już wyżej Stanisław Po-niatowski w anonimowo wydanej broszurze mocno akcentował konieczność wzrostu za-ludnienia, między innymi w drodze sprowadzania osadników z zagranicy i zapewnienia im tolerancji religijnej, a także ograniczania przyjmowania do klasztorów młodych kobiet i mężczyzn34. Stanisław Konarski, wymieniając trzy czynniki jako źródła bogactwa kra-ju, to jest: „mnogość, dowcip i pracę ludu”, czyli mówiąc językiem współczesnym: dużą liczbę ludności, przedsiębiorczość i pracowitość ludzi, z naciskiem podkreślał, że odpo-wiednio duża populacja to „najpierwsze każdego królestwa bogactwo”35.

Jeszcze silniejszy nacisk na niedoludnienie jako przyczynę upadku gospodarcze-go Polski kładł Stefan Garczyński. Nędza ludności chłopskiej, nadmierne obciążenie jej pańszczyzną, brak akcji uświadamiającej o zasadach prawidłowego odżywiania i opieki powodowały, że ogromna liczba dzieci ginęła z głodu, zimna i chorób. Z tych względów Polska stała się krajem wyludnionym, z wielką szkodą dla gospodarki i siły militarnej. Jak wszyscy merkantyliści, i cała niemal nauka ekonomii przed Malthusem, Garczyński wyznawał pogląd, że nigdy nie może być zbyt wiele ludności. Był przekonany, że jeśli gospodarka się rozwija, nawet największa liczba ludności w kraju, choćby z natury naj-uboższym, znajdzie zarobek i utrzymanie36.

Merkantyliści polscy, nawet ci, którzy jak Konarski uważali rolnictwo za najważ-niejsze źródło dochodów skarbu państwa, doceniali rolę takich dziedzin gospodarki, jak rzemiosło, przemysł manufakturowy, handel i prawidłowo funkcjonujący system pie-niężny. Postulowali też, aby wszystkie te sfery życia gospodarczego znajdowały opiekę ze strony państwa. Zdaniem Konarskiego kompetencje w tym zakresie winna posiadać Rada Rezydentów – ciało kolegialne funkcjonujące między sesjami sejmu37. Garczyński, głosząc ewangelię pracy, wyrażał uznanie dla „kunsztów” i rzemiosł. Podobnie jak pi-szący w drugiej połowie XVII wieku Andrzej Maksymilian Fredro, podnosił przewagę produkcji przemysłowej nad rolną, bogactwo „sztucznego” nad naturalnym, pochodzą-cym z ziemi. Ziemia znika u niego jako jedyny twórca bogactwa38.

Na potrzebę zakładania manufaktur w Polsce celem zapewniania dodatniego bilan-su handlowego wskazywał przybyły w latach 40. XVIII wieku do Warszawy Saksończyk Wawrzyniec Mitzler de Kolof, uczeń i propagator filozofii i myśli ekonomicznej Christia-na Wolffa. W oparciu o zbiory Biblioteki Załuskich podjął działalność edytorską. Do pol-skiego czytelnika trafiał jego miesięcznik „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone” (1758–1761), który popularyzował wiedzę ekonomiczną i medyczną. Zdaniem Mitzlera

34 J. A. Gierowski, op. cit., s. 383.35 S. Konarski, O uszczęśliwieniu…, s. 262 i 267.36 E. Lipiński, op. cit., s. 301–304.37 S. Konarski, O skutecznym rad sposobie…, s. 262 i 267.38 E. Lipiński, op. cit., s. 295–296.

97Programy naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich…

de Kolofa dzięki zakładaniu manufaktur zmniejszy się przywóz towarów obcych i stwo-rzy się nowe miejsca pracy dla ludzi. Polityka państwa winna zmierzać do ułatwienia imigracji cudzoziemców i otoczenia opieką manufaktur39.

Garczyński, podobnie jak przedstawiciele późnego merkantylizmu w Anglii czy Pierre Boisguillebert we Francji, podkreślał znaczenie rynku wewnętrznego. Stąd też, jego zdaniem, najliczniejsze grupy konsumentów winny rozporządzać znaczącym poziomem zamożności, aby były zdolne do dokonywania zakupów. W jego rozumowaniu można dostrzec pierwociny tezy o istnieniu sprzężenia zwrotnego między industrializacją (do tego można sprowadzić roz-wój miast) a rozwojem produkcji rolnej, które to rozumowanie w pełni zaprezentowane zostało w końcu XVIII stulecia przez Stanisława Staszica. W Przestrogach dla Polski Staszic pisał:

Wsie są miast matkami, trzeba, aby w kraju pierwej rolnictwo stanęło w pewnym stop-niu, dopiero miasta powstać mogą. Nawzajem trzeba aby miasta były do pewnego stop-nia zaludnione, handlowe i bogate, dopiero rolnictwo doskonalić się może. Wsie dały początek miastom. Miasta dają obfitość wsiom. Rolnictwo stwarza przemysł, wzrost przemysłu doskonali rolnictwo40.

Piszący kilkadziesiąt lat wcześniej Garczyński zaznaczał, że dobrobyt wsi jest jak najściślej związany z dobrobytem miasta, jedno dla drugiego stwarza rynek zbytu. Im większe „ochędóstwo”, czyli im wyższa stopa życiowa na wsi, tym wieś stanowi roz-leglejszy rynek zbytu dla miasta. W Polsce tymczasem utrwalony zwyczaj nabywania przez szlachtę zbytkowych towarów zagranicznych i nędza chłopa ograniczają zbyt wy-robów przemysłowych, skutkiem czego ubożeją rzemieślnicy41.

Za ważną dziedzinę życia gospodarczego, warunkującą pomyślny stan kraju, pisa-rze czasów saskich uważali handel. Konarski, wypowiadając się w tej kwestii, krytycz-nie oceniał jednostronny charakter struktury handlu zagranicznego Polski. Wskazywał, że przedmiotem eksportu są surowce i płody rolne, głownie zboże, w zamian za to im-portuje się artykuły zbytku. Negatywnie oceniał też monopolistyczną pozycję Gdańska jako głównego pośrednika w handlu Polski z Zachodem. Pragnął temu zaradzić, propo-nując urządzenie portu rzecznego w Warszawie, gdzie szlachta, sprzedając własne pro-dukty po cenach niższych aniżeli w Gdańsku, miałaby w zamian gwarancję nabycia tanio towarów importowanych, bo według taksy ustanowionej przez sejm42.

39 Ibidem, s. 279–280 oraz 357–360. M. Klimowicz, op. cit., s. 25–27.40 S. Staszic, Przestrogi dla Polski [w:] S. Staszic, Pisma filozoficzne i społeczne, t. I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1954, s. 293. Cf. uwagi na ten temat: J. Górski, Poglądy ekonomiczne Stanisława Staszi-ca [w:] J. Górski, Z historii myśli ekonomicznej. Studia i materiały, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1985, s. 106.41 E. Lipiński, op. cit., s. 292–293.42 S. Konarski, O uszczęśliwieniu…, s. 346–347. W rozumowaniu Konarskiego przewija się myśl charakte-rystyczna dla bulionistów, czyli przedstawicieli wczesnej fazy merkantylizmu, według której państwo może drogą administracyjną regulować poziom cen czy też kurs waluty krajowej w stosunku do walut obcych. Ten tok myślenia poddał krytyce już na początku XVII wieku włoski merkantylista Antonio Serra, który wska-zywał, że obfitość pieniądza i korzystne relacje cen są następstwem dodatniego bilansu handlowego, co jest możliwe do osiągnięcia drogą rozwijania krajowej wytwórczości, przede wszystkim przemysłowej. A. Ser-ra, Krótki traktat o przyczynach, które mogą sprowadzić obfitość złota i srebra w krajach nie posiadających kopalni [w:] Merkantylizm i początki szkoły klasycznej. Wybór pism ekonomicznych XVI i XVII wieku, oprac. E. Lipiński, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958, passim.

98 Zdzisław Szymański

Sprawom handlu poświęcił też sporo uwagi Mitzler de Kolof. Opublikowany w roku 1758 na łamach redagowanych przez niego „Nowych Wiadomości Ekonomicz-nych i Uczonych” artykuł pt. O sposobach ustanowienia handlu w Polszcze i przypro-wadzenia ich do doskonałości stanowi popularne ujęcie protekcjonistycznego programu polityki przyspieszenia rozwoju ekonomicznego Polski. Autor artykułu wychodził z pod-stawowego założenia, że towary, które mogą być wytwarzane w kraju, nie powinny być przywożone z zagranicy. Realizacji tego postulatu służyć miały odpowiednio zdywersy-fikowane zasady polityki celnej. W artykule proponuje się też zorganizowanie kompanii kupieckiej, spółki akcyjnej i nadanie jej przywileju wydobywania wszelkiego rodzajów kruszców43.

Wątków charakterystycznych dla bulionizmu szlacheckiego nie brak w wypowie-dziach Konarskiego dotyczących potrzeby eksploatacji „gór olkuskich”, czyli wydobywa-nia srebra w Polsce, czy w postulatach Mitzlera de Kolofa odnośnie konieczności posiada-nia dodatniego bilansu wyrażonego w złocie i srebrze44. Z zasadami doktryny właściwego merkantylizmu nie kłoci się natomiast afirmacja przez Konarskiego rozsądnego i oszczęd-nego życia. Konarski aprobował szczodrobliwość, dzielenie się posiadanymi dobrami z po-trzebującymi, co było zgodne z oficjalną nauką Kościoła katolickiego, którego był wybit-nym przedstawicielem. Krytycznie natomiast oceniał zarówno skąpstwo, jak i życie ponad stan, w tym urządzanie wystawnych uczt i plagę pijaństwa. W ramach swego programu naprawy Rzeczypospolitej z naciskiem podkreślał, że szlachcic, który nieumiejętnie go-spodaruje na własnym folwarku, nie będzie się troszczył o dobro Rzeczypospolitej45.

5. Podsumowanie

Wysuwane w czasach saskich programy naprawy ustroju politycznego Rzeczypospolitej miały początkowo charakter ograniczony. Ich autorzy nie chcieli zrażać do idei reform ówczesnej szlachty, silnie przywiązanej do etosu wolności, którego ucieleśnieniem była zasada liberum veto. Konarski, świadomy tego faktu, doszedł do wniosku, że wszelkiego typu reformy w życiu publicznym należy zaczynać od pracy nad formowaniem nowego, lepszego człowieka, twórcy instytucji publicznych. Stąd w jego przypadku aspekt etyczny programu naprawy Rzeczypospolitej, jakim była reforma szkolnictwa pijarskiego, czaso-wo wyprzedzał aspekt polityczny, zaprezentowany najpełniej u schyłku tej epoki w dziele O skutecznym rad sposobie.

W podstawowej dla XVIII stulecia kwestii społecznej, jaką była sytuacja chłopów pańszczyźnianych, ówcześni pisarze zazwyczaj nie wykraczali poza postulaty usunięcia jaskrawych nadużyć ustroju feudalnego przy zachowaniu samej istoty tego systemu spo-łecznego. Nieśmiałe i niekonsekwentne propozycje zniesienia poddaństwa chłopów i ich oczynszowania (S. Leszczyński, S. Konarski) zbliżały tychże pisarzy do wypowiedzi na ten temat późniejszych fizjokratów polskich.43 E. Lipiński, op. cit., s. 359–360.44 S. Konarski, O uszczęśliwieniu…, s. 351–352. E. Lipiński, op. cit., s. 361.45 S. Konarski, O uszczęśliwieniu…, s. 261 i 363.

99Programy naprawy Rzeczypospolitej w czasach saskich…

Uwagi o konieczności rozwoju rolnictwa, przemysłu i handlu u wielu myślicieli inte-gralnie łączyły się z wątkami merkantylistycznymi. W tych ostatnich nie brak postulatów charakterystycznych dla wczesnej fazy merkantylizmu, czyli bulionizmu, już w począt-kach XVII wieku odrzuconych przez zachodnich merkantylistów. Godne uznania są na-tomiast rozważania Stefana Garczyńskiego o roli rynku wewnętrznego, wzajemnych re-lacji między rozwojem rolnictwa a zamożnością miast, zaprezentowane w jego Anatomii Rzeczypospolitej Polskiej.

BibliografiaBecker H., H. E. Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, t. I, Książka

i Wiedza, Warszawa 1964, t. II, Warszawa 1965.Buchwaldówna P., Trzy wydania „Anatomii Rzeczypospolitej Polskiej” Stefana Garczyńskiego,

„Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1963, z. 8, Kórnik.Duda J., R. Orłowski, Gospodarka polska w dziejowym rozwoju Europy (do 1939 roku), Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999.Gierowski J. A., Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), „Fogra” Oficyna Wydawni-

cza, Kraków 2004.Górski J., Poglądy ekonomiczne Stanisława Staszica [w:] J. Górski, Z historii myśli ekonomicznej.

Studia i materiały, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1985.Grodziski S., Polska w czasach przełomu (1764–1815), „Fogra” Oficyna Wydawnicza, Kraków 2004.Janeczek S., Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej, Redakcja Wy-

dawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994.Jedynak B., „Aby potomkowie byli Polakami”. Z historii refleksji nad obyczajem w Oświeceniu

(S. Konarski – J. J. Rousseau – S. Staszic), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skło-dowskiej, Lublin 2001.

Jedynak S., Wstęp [w:] S. Leszczyński, Głos wolny wolność ubezpieczający, Krajowa Agencja Wy-dawnicza, Lublin 1987.

Klimowicz M., Oświecenie. Historia literatury polskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War-szawa 1980.

Konarski S., Mowa o kształtowaniu człowieka uczciwego i dobrego obywatela [w:] S. Konarski, Pisma wybrane, t. II, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszaw 1955.

Konarski S., O skutecznym rad sposobie i inne pisma polityczne, Zakład Narodowy im. Ossoliń-skich – Wydawnictwo, Wrocław 2005.

Konarski S., O uszczęśliwieniu własnej ojczyzny. Na czym dobro i szczęście Rzeczypospolitej na-szej zaległo? [w:] S. Konarski, Pisma wybrane, t. II, Państwowy Instytut Wydawniczy, War-szawa 1955.

Konopczyński W., Stanisław Konarski, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego Instytutu Popiera-nia Nauki, Warszawa, Pałac Staszica 1926.

Konopczyński W., Wstęp [w:] S. Konarski, O skutecznym rad sposobie i inne pisma polityczne, Za-kład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2005.

Kot S., Reforma szkolna Stanisława Konarskiego, Gebethner i Wolff, Kraków 1923.

100 Zdzisław Szymański

Lipiński E., Historia polskiej myśli społeczno-ekonomicznej do końca XVIII wieku, Zakład Naro-dowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975.

Nowak-Dłużewski J., Stanisław Konarski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1989.Rosicka J., Polskie spory o własność. Narodziny nowożytnej myśli ekonomicznej na ziemiach pol-

skich (1765–1830), Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1984.Serra A., Krótki traktat o przyczynach, które mogą sprowadzić obfitość złota i srebra w krajach

nie posiadających kopalni [w:] Merkantylizm i początki szkoły klasycznej. Wybór pism eko-nomicznych XVI i XVII wieku, oprac. E. Lipiński, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War-szawa 1958.

Skodlarski J., Historia gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.Staszic S., Przestrogi dla Polski [w:] S. Staszic, Pisma filozoficzne i społeczne, t. I, Państwowe Wy-

dawnictwo Naukowe, Warszawa 1954,.Suchodolski B., Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski, Wie-

dza Powszechna, Warszawa 1972.Śrutwa J. ks., Wychowanie religijno-moralne w Collegium Nobilium 1740–1773, „Roczniki Teolo-

giczno-Kanoniczne” 1974, t. XXI, z. 6.Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. II, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.

101Editorial Guidelines for Authors

EDITORIAL GUIDELINES FOR AUTHORS 181

Editorial Guidelines for Authors

The Editorial Board recommends preparing papers according to the rules presen-ted below:

(1) Papers are typically between 12 to 15 pages, which is approximately 20,000 characters (with spaces).

(2) The length of the abstract for a paper should not exceed 200 words (approximately 0,5 page) with keywords (up to 5).

(3) All papers should be written according to the format: 30 lines per page; Times New Roman font, 12 pt; 1,5 line spacing (footnotes 10 pt, single line spacing); all margins at 2,5 cm.

(4) Papers should be submitted via email to the address: ethicsineconlife@uni.lodz.pl. Papers should be in doc, docx or rtf format.

(5) The first page should contain: in the top-left corner – the author’s name and surname, affiliation (name of the university) and an e-mail address below the title of the article – centred. For example:

Wiesław Banach Adam Mickiewicz University, Poznań e-mail: banachw@uam.poznan.pl

Market as a cultural phenomenon

1. Introductory remarks One of the fundamental methodological problems of economics as a separate

science is the question...

(6) The paper should be divided into sections numbered with Arabic numerals. (7) Footnotes should be numbered with Arabic numerals. Footnote numbers

should be in superscript, without parenthesis or dots. (8) A reference to a book should contain: the initial of the author’s name, sur-

name, the title (in italics), the publishing house, the place and year of pub-lication, page number, e.g.:

J. Kowalski, J. Nowak, Dzieła zebrane, WN PWN, Warszawa 2003, p. 15–16. J. Kowal, Etyka zawodowa [in:] Etyka, ed. K.J. Zieliński, WN PWN, Warszawa 2003, p. 15.

102 Editorial Guidelines for Authors182 EDITORIAL GUIDELINES FOR AUTHORS

A reference to an article published in a journal should contain: the initial of the author’s name, surname, the title (in italics), the name of the periodical, year, issue, page number, e.g.:

J. Kowal, Statystyka dla ekonomistów, „Ekonomista” 1998, no. 5, p. 23.

(9) The journals’ titles should be written in inverted commas.

(10) For English titles, all words should be written in capital letters – except articles, prepositions and conjunctions, e.g.:

S.P. Leather, Workplace Violence: Scope, Definition and the Global Context, International Labour Organization, Geneva 2001.

(11) Dots and commas should be placed after a footnote number, not before it. All the footnotes should end with a dot.

(12) A footnote that refers to the same source as the previous footnote: Ibidem, p. 254. (in such a case, please, do not use op. cit.).

(13) A footnote that refers to the source previously cited: J. Kowal, op. cit., p. 254.

(14) The beginning of the source title should be added after the author’s sur-name only if more than one source from the same author is cited.

(15) All terms or quotations from Latin or other foreign languages should be written in italics.

(16) All quotations should be written in inverted commas. (17) The source of any numerical data should be clearly stated (with the page

numbers). All statistical tables should be constructed according to the rules used in Statistical Yearbooks.

(18) A citation to website content should include an access date, e.g.: A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, ed. E. Cannan, 1904, Library of Economics and Liberty, www.econlib.org/library/Smith/smWN0.html (accessed: 01.01.2013). Please, include a DOI (Digital Object Identifier) if the journal lists one.

(19) A list of references in alphabetical order should be added at the end of the paper.

We kindly ask you to respect the guidelines, since it is a precondition of for-warding an article for the reviewing procedure.

103Procedure for Reviewing

Procedure for Reviewing

PROCEDURE FOR REVIEWING 183

Procedure for reviewing

To ensure honest and unbiased assessment of papers submitted to the Editorial Board of the 'Annales. Ethics in Economic Life' / 'Annales. Etyka w życiu gospo-darczym', they are evaluated according to the review procedure recommended by the Ministry of Science and Higher Education in Poland.

All the papers are assessed by two independent reviewers who are not affiliated with the research centres of the authors. The evaluation is carried out in accordance with the procedure of double anonymity of the reviewer and the author of the article (double-blind review process). In cases of papers written in a foreign language, at least one of the reviewers is affiliated to a research centre located in a country other than that from which the author comes.

The reviews are provided in writing. The reviewer concludes categorically whether an article is ready for publishing, ought to be corrected or should be rejected. On the basis of the reviews the Editorial Board takes a decision to publish, reject or send the paper back to the author to make necessary corrections.

The authors can reply to the reviews. These replies are considered by the Editorial Board.

The review form can be downloaded form: www.annalesonline.uni.lodz.pl/pliki/review_form.pdf.