2.2. Eski Tiirk~e

'Eski TOrk$em deyince muhitimizde ilk akla gelen, Arap harfleri ile yaz~lmg Turk- ce kitaplar ve cogu zaman da dogrudan dogruya bu harflerin kendisidir; bte yan- da, 'eski yaz~', 'eski harfler', bunun mijteradifi olarak da kullan~lmaktad~r. Fakat bi- zim burada bundan anlad~g~m~z, daha cok, Tiirkcenin, tarihi seyri i~erisinde, bilinen en eski metinlerinin aksettirdigi geklidir. B&I bilginlere gbre, Turk~enin bu devresi, ilk Turkce-Islam7 eserleri de i~erisine almakta ise de ben burada kelime hazinesindeki buyuk ayr~l~klar~ gbz bnijnde bulundurarak, l s l~mi eserleri konu dl- glnda btraktcm. Yaln~z burada tarih siras1 insan~ yantltabilir; gbyle ki, XI. yijzy~lda Kutadgu BilDg yaz~ld~g~ halde Turfan ve civarmda Uygur yani Eski Tilrkce olgun- luk cagm idrZik ediyordu. Muteakip yilzy~llarda (XIII-XIV. yy.) ise Eski Turk~enin, $a-~ou (Tun-huang ova@ burkanc~ manastlrlarlnda, gerek klasik devrin eserleri- nin is tins ah^, gerekse yeni terciime ve telif eserler ile devam ettirildigini gbruyoruz. HattZi aynl muhitte Altun Yaruk'un (as11 metin X. yy.'da meydana getirilmigtir) 1687 ythnda istinsah edilip bas~lmas~, TOrkCenin tarihi devrelerini tesbitte ne kadar dik- katli davranmak gerektigini gbstermege kZifidir.

Eski Turkcenin grameri battda birkac defa yazdmigttr. Ben burada bunlardan oldukca degigik bir usGI takip ettim; bu degigiklik bilhassa fonem-bilgisinde ve bu- na bag11 olarak diger bblumlerde kendisini gostermektedir: ses kanunlarma gbre, qegitli gekillere girmesi tabii olan ewerden yaln~z bir tanesi tecrit edilerek almmtg ve bu hallerde buyuk harf kullan~lmak suretiyle bu hususiyet belirtilmigtir; bdylece gimdiye kadar, imla ve ses kanunlar~nm dogurdugu kar~g~kl~k ortadan kald~rrlrn~g, Eski Turk~enin kendine mahsus kanunlar~ tespit edilmigtir. Fakat bu mes'ele bura- da halledilmig olmaktan ~ o k uzaktlr; ilerde yapdacak munferit aragt~rmalar ile Eski Turk~enin as11 grameri yaz~lacakttr. Simdilik bu gramer taslag~n~n, bir deneme ola- rak telskki edilniesini bilhassa ilgililerden rica edecegim.

8 1. "Eski Turk~e" tsbirinden, Turkler'in, Islam dinini kabul etmeden iince Mo- golistan bozktrlar~ ile Tar~m bolgesi ve civartnda kulland~klar~ dili anhyoruz. Pilin i~ yaptsl ve ifade edilen dijnya gorugu bak~m~ndan ET'yi iki ayrl bolumde mutalila et- mek daha dogru olacakt~r: 1. Kok-Turkqe -baa aragt~r~c~lara gore, hususiyle 0 Pritsak'a gbre: TurkWee- ve 2. Uygurca. Her iki ad da cegitli bak~mlardan hakh olarak itiraza ugrayabilir, p k u bu adland~rmalar 'yeni' olup tarih? degildir. Ancak bu itirazlarm munakagasma burada girigilmeyecektir. Bagka, daha dogrusu bulu- nuncaya kadar yukar~dakiler ile yetinmek yerinde olur sanmm.

ET'nin ilk yaz~lr numuneleri, Mogolistan'da bulunan ve Gin kaynaklarma gore T'u-chue (Pturkut) diye adland~r~lan'Turk boyunun kurdugu son devletin (as. yk. 690-740) resmi dilini aksettirmektedir. Bu numuneleri, bir yandan Ongin, Kul Tigin, Bilge ve Tonyukuk adm tagtyan mezar taglari ile (fvloQolistan) daha sonraki devir- lere Ziit olup aynl Kokturk yazlsl ile kag~t uzerine yaz~lm~g birkaq kitap parcas~nda buluyoruz. Ad1 geeen metinlerdeki dilin iglenmig olmasma bakarak ET'nin tarihini,

yukar~da verilen tarihlerden daha gerilerde dii9ijnebiliriz; fakat bu devirlere a'it eli- mizde gimdilik bir vesika yoktur. Butun bunlardan bagka elimizde yine aynl alfabe ile yazrlinlg baz~ kur$jk mezar taglar~ vard~r (Yenisey, Tuva, Talas vb.'). Bu taglarda- ki metinlerin k~sallg~, bunlarm dil hususiyetleri hakktnda kesin Sir gey s6ylernernize mani olmaktad~r. .

5 2. Uygurca, aslinda Kdk-turk~e'nin bir devam~ olmakla beraber, ahaglda go- rulecegi iszere b i r~ok ydnlerden Kdk-turk~e'den ayr~ld~g~ gibi, kendi 'bunyesi i~er i - sinde de, kijltur ~evrelerinin degigik olrnas~ nispetinde b'az~ ayrhklar gdstermekte- dir. Bu ayr~lrklar~, dilin ic yapls~ncla ve ifade vas~talar~nda oldugw takdirde, degigen dunya gorugu ve ifade edilen kultur rnalzemesiyle izah edebiliriz.

Uygurca'nm ilk niimunelerini, Kbk-turk alfabesiyle yazrlm~g 11-itmi$ Kagan yazrtr (bk. Sine-Usu, 747-759) ile It-tutmug ( ~ u g u ) Kagan devrinde, Tarm bolgesinde . 'Uygur' (as. bk.) alfabesiyle yazdmrg metinlerde buluyoruz: Ho~o'da bir burkan manastmm 'Vak~f Kitabesi' olarak vas~fland~r~labilecek yazlh a g a ~ kaz~k (bk. F. W. K. Muller Zwei Pf.); mani dininin Otuken Uygurlar~ tarafmdan resmen devlet dini olarak kabul edildigini (762-763) ifade edifen metin (bk. TT 11) ve belki bir sure son- ra yine mani muhitinde Uygur ve mani alfabesiyle meydana getirilrnig Fegitli eser- ler (bk. M 1-111) !

Daha sonra Uygurlar, Otuken'i, turlu siyasl sebeplerle terkedip Kansu ve Dogu Turkistan'rn kuzeydogusuna yerlegince (840'tan sonra) bijyiik bir t e d m e faaliyeti ba3lad1. Elde edilen malzemenin kopuk ve par~alar halinde olugu, maalesef tercu- me edilen diller ile bunlarrn tarihleri ve mevcudiyetini kuvvetle tahrnin edebileceoi- miz telif eserler hakk~nda her zaman kesin ve dogcu bilgi edinmemize m5ni olmak- tad~r. Bununla berabei, man; dini mensuplar~nm ~ e ~ i t l i eserlerini, tarih slrasl bak~mmdan, yazl faaliyetleri gittik~e artan ve sonia bunlar~ az~nlrkta b~rakan bur- kancdarm (buddhist) eserlerinden iince,'her iki cemaatin bir arada bulundugunu da hesaba katmakla beraber, daha once du$unrnernizde bir mahzur yoktur sanl- rlm. Miasal olarak, mani dininin ~egitli meselelerini isleyen Uy3ur ve mani alfabele- ri ile yqz~lmlg kitap par~alarl (bk. M 1-111) ile bir tovbe duas~ 'H astukift' gosterilebi- lir. Bunlardan baz~ par~alar, tiirlu tarihi verilere gee, yukar~da da zikredildigi gibi, 8. yiizy~lm ikinci yarlslna ve onu takip eden devreye ait olabilir,Mani dinine ait ter- cijmelerin hangi dillerden yapddlgl hakklndaki bilgilerimiz tahrninlerin hududunu agamamaktad~r. Ancak 'Toharca'dan bir mani ilahisinin tercume edildigini kesinlik- le biliyoruz (bk. TT IX).

- Not : Uygurca eserlere kaynakhk etmiv yabanc~ dlllerin tesbitinde, Uygurca'da s~k slk

kullan~lan yabanc~ kelimelerin U l ~ u olarak allnmas~ dogru olmasa gerektlr. Bu-

na, Toharca'dan tercume ed~ldrgin~ bjld~girniz Maytris~mrt'te (Mce ve Sogut~a

kel~melerm yer yer kullan~lmas~ mls€il olarak gUsterilebil~r Bilmen en eski sat~r-

altt TiirkCe Kur'an tercumesinde rnelek: feriste, savm: rOze, salat : namaz 1le tercume ed~knigtir. Ce~itli killtilr temaslarl sonunda dile yerleprni~ olan bu Fars-

Ca kelimeler, bqka bir yabanc~ dilden terciime yap~ld~gr zaman tabil olarak

kullan~lm~$trr. Buna gbre: b a ~ k a tariht kesm del~ller oImad~kGa, yaln~z yabanc~ . kel~melerin aidiyetine bakarak kaynak dilin tesbiti yanlt$ olur

§ 3. Dogu Turkistan'ln kuzeydogusunda, 9. yuzy~ldan itibaren burkancll~gm (budizm), Turkler arasmda gittik~e yay~ld~g~na, mani dini mensuplar~nm da azrnhk- ta kald~klar~na yukar~da temas etmigtim. Burkanc~ Uygurlar'm girigtikleri buwk ter- curne faatiyeti ile Turk~e, belli ve duzenli bir ifade gucu kazanm~gt~r. Yaptlan tercu- melerin mahiyeti, tarihi \re buniara kaynakhk eden diller hakkmdaki bilgilerimiz hep, (mani metinlerinde oldugu gibi) yazmalar uzerinde yap~lan aragtrrmalar slra- smda vuku bulan mutlu tesaduflere bagll olmugtur; goyle ki, Altun Yaruk adlt bir

- eser Cinceden, Singku Seli ad~nda biriUygur tarafmdan 10. yuzyd baglarmda ter- cume ediirnigtir. Ayn~ Uygur iiliminin, Cinli burkan hacts~ Huan-tsan'ln tercume-i halini de tercurne ettigini biliyoruz. Avadana ve iatakalarln (burkan ve azizlerin es- ki hayatlar~n~ nakleden menk~beler) Toharcadan tercume edildigi, ele geGen bir- kaq zeyilden ogreniyoruz (bk. U IV, 6. s. vd.).

I . Not : Bir Avadana hetninln zeylinde bahis konusu rnetnin Kiisen dilinden Bdr~uk di-

line ~evrildigi kaydedilmektedir. Uygurca metinde bdyle bir ad~n 'Turkqe'yi ifa- de etmesi gerektisi ilk bak~gta aqkqa &kijlijyoka da, baz~ tarihi verilerin ~ g ~ g ~ n -

. . da, Bar~uk adlnlrrbagka bir yabanc~ diii ifad6 etmig olabilecegi ileri surijlebilir

(bu husus 0. Pritsak'ln, yaklnda pkacak olan rnakalesinde aqkqa gdrulecektir;

. kendisinin bana verdigi-pifahi bilgiye gdre Kusen, Prakrit ad1 verilen bir Hind di-

lini, Bar~uk ise 'Hoten Sakacast diye bilinen bir Iran dilini ifade etrnektedir).

Bak~uKun bdyle izah~, Uygurca zeyilde, rnustensihin. 'Turkqeye nereden akta- r~ l?@~n~ ' ifade eden k~srn~ unutmug olma'smn kabulu ile tatminkar bir izah olabi-

lir. Bariuk tili F. W. K. Mijller tarafmdan bir Turk dili olarak telakki edilrnektedir

(bk. Tohn und Kuisan, SBAW 191 8, s. 580 - ad1 geCen zeyil: -1. Tafel 1, ortada).

Bu menk~beler, can11 ve renkli tasvirleri ihtiva etrnesi bak~mmdan ayrica tetkike deger. .

Bunlarm yanlslra Cegitli sQtralarm tercumeleri Turkler arasmda qok revaC but- mug ve defalarca istinsah edilmigtir. Bunlardan Suvarnaprabhasa (Altun Yaruk), YogiWi~ya.@stra, Saddharmapundqrika vb. bilhassa kayda deger.

Turfan ve civar~nda bulunan bu Uygur alfabesi ile yazdm~a eser par~alarmdaki iri fakat zarif, duzgun ve yat~k yazl tislilbu, ~un-huang (Dogu Turkistan'ln dogusu) manast~rlarmda ele ge~irilmig olan eserlerde, yerini, nispeten ufak, fakat kaba, du: zensiz, birkac hadin-birleqnesinden dogan 'klige'lerin s~k s~k kullanlld~gt bir yazl tu- rune b~rakrn~gt~r: W e g i g e n yazl uslObu ile birlikte, burkana Uygur manastrrlarm- da, eski "kl&ik" devirde ragbette olan kultur dilleri yerine, Cincenin yan~s~ra bir de Tibet~enin itibar kazand~gtn~ ve bu dilden de tercumeler yap~ldlg~n~ goruyoruz. Bu devrin tarihini kesin olarak tesbit edebilrnek i ~ i n kilfi verilerimiz bulunmamakla be- raber, Mogol devrini hareket noktas~ olarak alabiliriz (en son 1360) - Tercume eser- lerden tamaml muhafaza ediknig olmas~ bak~m~ndan Abhidharmakosa (Sthirama- ti'nin tefsirleriyle birlikte) kayda deger. Bu devrin bir ozelli@ de, telif - felsefi eserlerin mevcudiyeti ve felsefi konularm sanat endigesi yanmda bir de kolay bel- lenmesi du$uncesiyle, giir duzeni i~ inde verilrnig ,olmastd~r (daha fazla bilgi i ~ i n bk.

R. R. Arat, €ski Tiirk Siiri, 1965). Telif eserlerderf Vapgi Bakgi'nin "Suur kaklerini 60- 'reten kitap" ad11 felsefi eseri, Turk dOgunce tarihinin en muhim eserlerinden biridir.

Q 4. Turkler'in kulland~klart alfabelerden en muhimleri gbyle s~ralanabilir: 1) Kbk-Mrk yaztst (bagka ad~yla "runikf; k~smen hece yazlsl oldugu iddia edilmekte), 2) Uygur yazrsl (Sogd yazismdan geligtirilmigtir), 3) Mani yazlst (Arami yaztslnln - Estrangelo kolundan tiiretilmigtir), 4) Brahmi yazlsl (hece yaz~sldlr). Ayrlca pek ~ o k az olarak Sogd, Tibet ve Gin yazilart da revac bulmugtur.

Yaz~ malzemesi olarak kamtq kalern ile frrca ve tCirleri kullanlm~gt~r. Kag~tlar klB- sik devirde, kal~n, parlak cil5l1 ve ~ o g u zaman ince damarll oldugu halde, son de- virde bunlar ekseriye ipekten ince bir gekilde imal edilmiglerdir. Kitap ciltleri de ya- ZI turlerine muvazi olarak ~ o k ~egitlidir. Klisik devirde Hindistan'dan gelen ve pothi adm~ verdigimiz cilt sekli daha ~ o k burkancilar tarafmdan kullan~ld~g~ halde Mani dini mensuplar~, ~kitaplarrn~ bHdi@miz gibi, yaprak ortalartndan geGen bir di- kigle ci~tlemi~lerdir. Sonraki devirlerde, Gin usu/u ile ustten ciltlenen kitaplartn re- vaGta oldugunu goriiyoruz. Bir Gegit matbaantn mevcudiyeti, ele geGen matbu ki- tap parqalartndan anlagtlmaktadir.

g 5. Eski Turk~e ile ilgili bOtun malzeme dag~ntk olarak Turkiye dlgmdaki kutup- hanelerde bulunmaktadlr. Mezar taglar~ h a r i ~ (bunlar aqkta, buluntu yederinde durmaktadlr), digerleri: Berlin, Marburg, Paris, Londra, Stockholm, Leningrad, Pe- 'kin ve Kyoto'dadtr (Japonya).

Kbk-tdrk yaztsl Danimarkal dil Blirni Vilhelm Thomsen tarafmdan 1893 ylltnda, Mani yazlsl da F. W. K. Muller tarafmdan 20. yijzyll~n bag~nda ~ozulmugtijr. Eski Turk~e malzemeyi igleyen baglca bilginler punlardtr: V. Thomsen, F. W. K. Muller, A. v. Le Coq, W. Radloff, W. Bang, R. Rahmeti Arat ve A. v. Gabain.

9,6. Eski Turk~e'de stn~rlar~ kesin olarak belirlenebilen aglzlar~ tespit etrnek ~ o k gu~tdr. Bir yandan K6k-tork~eye ait metinlerin azhg~, bte yandan Uygurca'da de- &meyen bir yazt mektebinin ortaya ~ ~ k m a s ~ , bu gu~lugu daha da arttrrmaktadtr. Bununla beraber, metinlerde gorulen ses, gekil ve kelime ayrll~klarintn yardim~ ile baz~ ag~zlart, agiz gruplagmalartn~ yaklag~k olarak bulabiliriz. Bunlardan ilkin, yuka- rida da igaret edildigi gibi "Kbk-turk~e" ile "Uygur'ca" aras~nda bir aylrma yapmak ve birincinin baa hususiyetlerini sonuncunun birka~ agzmdakilerle birtegtirrnek ger~ege daha uygun olacakt~r. Kbk-turk~e'de hususi bir igaret ile yazllan -ny- (-ny) sesinin Uygurca metinlerde bir yandan n ve bte yandan y geklinde inkigaf etmig

olmaslna bakarak, ilkin iki agz~ bu seslere g6re adigndtrabiliriz: 1) N-agz~, 2) Y- agz~. Kbk-tork~e ile d t ~ k e n Uygurlar'~ devrinde Hoco'da en parlak devrini yaga- mtg olan Mani dini mensuplar~ ve bazi burkanc~larm eserlerine N-agzrntn hususi- yetleri hakimdir, Fakat bu aolz, gittik~e umumilegip butun burkanc~ Turkler'in ortak yazt dilini teqkil eden Y-agz~ yantnda, ancak belli ~evrelerin yazl diline esas olmug; bir sure sonra da tamamiyle yazt dilinde qkm~gtir. Iki agrz araslndaki ses ve gekil ayrihklarl agag~daki gibidir :

N-a0z1 (uygu. = mani dini, baa Y-agz~ (uygu. = burkanc~lar)

burkanc~lar; kbkt.)

I) Ses husf siyetleri:

a) iJnsuz ayrlllklar~ :

-n-, -n (ckokt. ny) an16 'ktitu' (M16, 17); a ~ l b + kine kiigiiltme (TT 1 152, KPvn 6) + kye ,

kljn-ur- 'yanmak' (M 111 45, no. 36,6) ktiy&- (TT 1,70)

Not: ny sesinin bazan Uyg.'da aynen kendisini muhafaza etmesini, kbkt. yazl geleneinin, baz~ Uyg. manast~rlarmda devam ettirilmesi ile izah edebiliriz: kanyu 'hangi' (M la 20.4) fakat kayu (U Ill 73,3).

-b (kdkt) ; v (uyg) v

sub 'SU' SUV

Not : Birden fazla heceli kelimelerin birinci hecelerinin sonundaki b bazan Uyg.'da (N-a&~) kendi-

si ni muhafaza eder (kg. ses deg~gmeleri).

b-/m- (kokt) ; m- (uyg) m

bn/mn 'ben', bur7 n mun g

-9-, -g (kokt <"ng ["z], iyelik 2. 9hs.) + nQ b. ijnlii Ayrd~klarE Hemen butun yard~mc~ iinliiler ile (i, u) baa ~ e k i m ve yaplm

eklerinin dar iinluleri, kelimenin bunyesine dahil baz~ hecelerin dar ijnluleri N- agzmda geni9ler ba, e.

ilgi, yukleme ve vaslta hlli:

kjsi + @M I. 8.14) hisinin@,

dintar + @.. igdur 'rahipleri ... yola dintand

getirir' (M I, 23,2)

temir + 3 t i l m i s 01 dernirden yapdmqttr temirin

. (m 1, 8,11) n

yuz'ungiiz + en .... kiiseyur biz 'yuzunuzu yiiziin"gzin (+On, +ni)

(gormeyi) istiyoruz' (M I, 10;9)

Not : Ayn~ yerde bu iiniiiniin yuvarlaklagt~@n~ gOrOyoruz, bk. M I 10,7; 11, 17.

GBrulen ge~mig zamanm, gah~s ve iyelik eklerinin unliileri:

kel-temez'geldik' (M 1, 10, 12) keCtimiz

kan"g amaz'babam~z' (M 1, 10, 3) vb. vb.: , kan"g+rmrz q

n n ' + am, + amaz, + an g, + an gaz,

Emir kipinin ~egitli eklerinde:

bol-ayan 'olaylm' (M 1 12, 1 1) bol-ayrn

un&alam 'unutallm' (M 1 1 1, 19) . unit-alrm

rd-an"gblraks (TT 11 851) ~d-in3

ynGa/-an"gar 'ezilmelisiniz' (M 1 , 9, 12) n ! -1n glar

- p zarf - fiil ekinde:

. agka ... katl-ap erur 'yiyecege kart? - kat~p-lp.

mlgtir' (M 1 16, 6)

Yap~m eklerinde ve kelimenin bunyesine dihil barf hecelerde:

ayaG + la& tat-a4 + la;, at + lag 'sayg~ - aya$g, tatigl~G, at116

deoer, tath, meghur'.(MI 27, 2)

kat-al 'kar~grnak' ( M 1 17, 8) bat-11-

agaz 'ag~z ( M 1 23, 7) a&z

Bazan + sOz yokluk ekinin unliisu, duzluk-yuvarlaklik uyumuna ayk~r~d~r:

kadda&+suz-'gunahs~z' ( M 111 39, 1) tadae + SIZ

Bazan +don ekinin iinlusii gerektioinde yuvarlaklagabilir;

kun ortu + dun 'guney' (M Ill, 10, 12) ortu+dm (- + dun)

Baa kelimelerin baynda y-katmas~ bulunur:

ymrab 'sevimli' (M 111 39, 2) amrak

2) wkil hususiyetleti:

+ ii / + g (ilgi h.; kokt.; ses degi~ikligi

iqin yk. bk.)

+ da / + dan (bul. q k . h.) - + da, + din

siz'in t teadr~l- 'sizden ayr~lmak'

(M 1, 10, 5)

i g a ~ + dan on- 'aga~tan dogmak'

(M 1, 7,2)

tn"gri + den tamu+ dan yoharu a&

'gdkten cehennemden yukselmek'

(M1,13,14-15) .

alpn-sr i ttjrii 'ovme usulu'

(Huas 210)

(Huas 273)

- d a ~ i (kbkt) - da~ i , -day

erinc (kdkt) 'herhalde' erki

ulayu (Kokt) 've, ile' ulati

Cokluk ekler;i yerine kdkt.'de bazr ortaklik + Iar

bildiren kelimeler ve ekler kullanrlrr.

Cekimli fiillerde ~okluk eki kdkt.'de Cekimli fiillerde ~okluk

hemen hi^ kullanrlmaz. eki vardir.

3) Kelime hazinesi, cumle yapis ve uslirp bakrmrnda da kokt. ve Uyg. arasrnda buyuk farklar vardrr; gdyle ki:

A) ~bkt.'de, ifade edilen dunya goriigu ve medeniyet tihu dolayisiyle' maddi Blem ve devlet tegkil8ti ile ilgili kelimeler cogunlukta oldugu halde (at, devlet, ka- gan, savag ve bununla ilgili kelimeler vb.) Uyg.'da, yerlegik medeniyetin gerektirdi- Qi gehir hayat~yla ilgili maddi kelimeler yanindg daha ziyade dini ve mBneviyat ale- mine ait unsurlar hBkimdir. Tabii olarak, farkli dinler, birbirlerinden farkli kelime hazinesi yaratmigtir: Mani ve Burkan dinleri gibi.

B) Cumle yaplsr - cumle tijrleri bakrmtndan ilkin Kokt. ile (N- ve Y-agzr olarak) Uyg.'yl kargllagtrrmak zorundayrz. Bu sonuncuda agagrdaki yenilikleri buluyoruz:

a) Kokt.'deki hi^ degigmeyen, katr bir ciimle duzenine kargrlrk Uyg.'da, canlr, hareketli duruma gore her an degigebilen bir cumle duzeni vard~r; tamlamalarda, tamlanan, tamlayandan once gelebilecegi gibi, her ikisi arasrna bagka unsurlar da girebilmektedir.

b) Hagmetli, tantanalr deyiglerde ifadeye bir heybet, bir canlrlrk, bir tesir gucu vermek isin yuklem as11 yeri olah cumle sonunu brraklp baga veya bir bagka yere gider. Manzumelerde bu degigiklik tabii kargrlanabilir.

Not : Cogu zaman ~ddia edildigi gibi yuklemin yer degigtirmesi. tercumelerin yap~ldi- 01 yabanc~ dillerin tesirinden degildir. Metlnler dikkatle tetkik edllecek olursd, bu yer degi~tirmenin belli bir dilzene gUre yapildlgi gUrulur. Bu belli duzene misal olarak gu durum gUsterilebilir: Burkan veya yuksek bir pahs~yetin konug- tugu yerlerde yijklemin hareket halrnde oldugunu gururilz!

c) Cegitli tarifi yardrmci fiiller ile, esas fiilin anlamr, yakindan tarif ve tAyin edile- rek ifadeye kesinlik, zenginlik verilmigtir: Sbyle ki: Gel-, ~ a b u k gel, bagkasr i ~ i n gel-, gelebil-, hagmetle gel-, hurmetle gel-, gelmeyi tasarla- vb. v.b. vb. Butijn bunlarin hepsini Kdkt.'de bulamiyoruz.

d) Fiillerde yaratrlmasi diigijniilen bu anlam inceliklerine muvazi olarak, ana

1

76 -K DWAS I EL K~TABI 1 cumlenin menas~n~ da yakmdan tarif ve tayin eden yard~mc~ cumleler yarat~lmlgtlr (ag. bk.): dzne cilrnfesi, nesne c. (bildirme c.), tumle~ c. (zaman c.. yer c., hedef c., kargllapt~rma c., rnijsaade c.), vaslflama c. (ilgilerne c., nicelik - vas~flama c.), $art c. ve bag c.

A ~ a g ~ d a teferruatiyle gbrljlecegi gibi, ger~ek mhasiyle bu yard~mc~ .cijmleler Kbkt.'de hernen hi^ gbrulmezler; Uyg.'da da yap1 ve yay~l~g sahas~ bak~m~ndan N- ve Y-ag~zlar~nda, degigik durumlar arretmekte ve bunlardan daha qok N - a g ~ ~ , yar- d ~ m c ~ curnlelerde yuklemi, Cekimli fiil olarak kullanmaktad~r.

C) 1Jslfip bakrrnlndan Kbkt.'ye isim-uslQbu hAkim oldugu halde, Uyg.'yl s~fat- iSslQbuyla vas~fland~rabiliriz. I

Not : N-agz~nln yukar~da say~lan hus0siyetler1: Bilhassa ses ve ~eki l hususiyetleri da-. ha qok qu metinlerde gbriilmektedir: 1) Kaglt Ozerine kOkt. alfabesiyle yazllm~S butijn metinler, 2) ~"astuanift, 3) TT, I, II AB, 4) M I 10-12, 23, 29, 30 (son ik~ , parqanln yazll~$ tarihi 740-750!), 5) Maytrisimit ve diQer bazl klasik devir bur- kana metinleri.

@ 7. Yukar~da sayd~g~mlz dil hususiyetlerinden baa hususlarda ayr~lan ve brah- mi alfabesiyle yaz~lml$ Uyg. meti,nlerin dilini (bk. TT VIII) de -son ve kesin hiikmu gelecek aragtlrmalara b~rakmak $art1 ile- yeni bir ag~z olarak telakki edebiliriz. Bu rnetinlerde, bagkalarmda gorulmeyen gu hususlar bulunmaktadlr:

a) Ek ve ktjk Unlulerinde uzunluk k~sahk g6z dnunde bulundurulmugtur,

b) Birinci hece dlglnda o/d ijnlijlerine yer verilmigtir: suzdk 'terniz', olorop o'turup' vb.

c) Ilk seste b yerine p gbrulur: pol- 'olmak', put- 'bitmek' vb.

d) I! (i) yerine h yazslrn~gt~r: hari- 'ihtiyarlamak', azih 'azl digi',

e) Eski ny par~alanmlg ve yalnlz y ortaya c~km~gt~r (krg. Y-agzr), n f) z sesi bazan s olrnugtur: yaliiius ( + yalmguz) 'yaln~z', polson (= bolzun) ' ol-

sun' vb.

g) Baa kelimelerde unsuzler eift yazlllr: arttot ( = art@) ;l'fazlaS, kattih (= hat/& 'sert, katt vb.

Yaz~l~gtaki bu ayr~l~klar~n ger~ekten ses degerleri de var mi idi? Daha dogrusu, bunlar birer yazlhg ozelligi mi, yoksa ger~ek ses degerleri midir? once bu sorula- rln cevaplandlr~lmas~ gerekir. Bunlar ger~ekten 'yeni bir agzrn' hususiyetleri olsa bile, bu metinlerin dili daha qok Y-agz~na yak~nd~r.

g 8. ko~o'nun biraz kuzeyinde Bulayik ve Sui-pang ad11 iki harabede Hlristiyan Turkler'in meydana getirdikleri eserlerden bazl parcalar bulunmugtur. Bu metinler- de ses ve gekil bilgisi ytjnunden bir hususiyet gbriilmez, fakat ciirnlelerde unsurla- nn slrasl, allg~lagelrnig olandan ~ o k bagkadlr : i n ~ e tip yarhkad~ olarka 'onlara Nyle diyerek buyurdu' (U I. 5A men yrne banp y"k"neyin an2ar 'ben de vsrlp ona tap+ nay~m' (a.y. 6). ant~n dngi y o l ~ a yontd~ 01 mo o lar~ 'oradan muneccimleri bagka 8G bir yola soktu' (a.y . 9). okgayur sen sen yahguk oglr 01 inQekke kim /ra$tm Ontedi

tiz buzagus& 'ey kigi oglu sen, uzaktan kendi buzaglslna seslenen inege ben- zersin' (W. Bang, Turk. Br. e. nestr. Geor. Le MuSbon 39. c., 53. s.).

Bu rnisaHerden anla~lldlglna gdre yuklern, tijrnle~ (verrne h.) ve nesnelerden once, bir curnlede ise, en bagta gelmistir. Turkqenin ternel yaplslna ayklrr dugen bu hususiyeti, rnetnin terciirne oluguna baglarnak dogru olrnaz, ~ u n k i i yabancl dil- lerden yaptlm~g burkan ve rnani dinine ait eserlerde btjyle bir dururn manzurn par- Calar ve baa hususi deyigler dlynda- hernen hernen yoktur. Buna gore yuklernin sona gelrneyip bagta ve arada bulunrnaslnl bir aglz hususiyeti olarak dugunrnek herhalde daha dogru olacaktcr.

Not : Esk~ Turk~e metinler, yukanda saydan ag~zlar~ hicbir pekilde adland~rm~yorlar. Yalnrz umuml olarak Tilrk dili pu pekilde adlandlr~lmlgt~r: Turk~e Turk till, Uygur tili, Tiirk Uygur tili. Yaln~z bir defa geGen Barquk tili tabirinin neyi ifade etti01 he- n0z aydmlanmam~gt~r (krg. 53). 5

Sonu$ olarak sunu soyliyebiliriz: Isltlmllktan onceki Turk dili, qegitleri kultur qev- re ve merhalelerinden geqtikten sonra ve baglanglqta dar sahalara inhisar edip, yazl ve din degigikligine bag11 olarak ortaya qkan baz~ aglz farklarln~ bunyesinde erittikten sonra (X.-XI. yy.), tek bir yazl dili halinde olugrnug ve Mogol devrinin so- nuna, hart& baa bdlgelerde XVII. yOzylla kadar burkancl cevrelerin kultiir dili ola- rak devarn etrnigtir.

8 I. Sirndiye kadar, can11 dillere uyguland@~ gibi, eski metinlerin dillerine de sdsbilgisi usulleri uygulanlyordu. Fakat, eski.rnetinlerin urW ve unsuzlerini tesptt ederken, biitun bilgilerirniz gu veya bu gekilde yapllan kargllagtlrmalardan gkan son derece tereddirtlu neticelere dayanrnaktadlr; bunun i ~ i n rnuhternel ses deger- lerine dayanan bir stnlflarna yerine, Cjnlii ve unsuzleri 'fonern bilgisi' ydnunden SI- n~flarnak daha dogru olacakt~r. Ben burada 0.-Pritsak'ln bir denernesini oldugu gi- bi aktarrnakla yetinecegirn (bk. 0. Prjtsak, Das Altturkische, Handbuch d. Orientalistik, 1. BdlOrn: Turkologie, LeidenIKdln 1963, 32. s.).

iinliucw.

.Not : I UnILisiinLin barllgl henilz mihakay konusu oldugu gibi e (kapah e) de, 0. Prit- sak'n verdigi pifahT bilgiye gdre, ayrlca tetkiki gereken bir meseledir.

Not : 1 ) k ve g Ljnlij uyumuna gore degigtigi i ~ i n milstakil olarak fonem degildir; as11

fonem k ve g'dir.

2) Yalnlz Uyg.'da gbrunijlen -v-, -v(Kl)kt. b) ile br. d, 6 ve D'nin desigik gekille-

ridir. f, h, h, j yabancl sozlere inhisar eden birer fonemdir.

A n 3 ) p-, d-, g-. z-. .$ -. ny-, ny-, r-, I- mevcut desildir; m- ikitici dereceden olup b-

'den Flkmlgtlr; n- yalnlz ne ve mugtaklarlnda bulunur.

Ses Kanunlar~ ve Baz~ Ses Degiqmeleri :

g 10. ~nlu ler ile ilgili degigmeler:

a) Eski Turk~e'ye, baa gartlar altlnda incelik-kal~nhk, duzluk-yuvarlakl~k bakl- m~ndan ses uyumu h2kimdir. Ancak baa eklerin unluleri, dOzluk-yuvarlakhk uyu- muna tabi degidir; unlusu daima duz olan ekler: +i (+si), -rnis, +ki, +qivb. vb.; un- lusu daima yuvarlak olanlar: -tuk, -yiik, +gun vb. vb. ijnsilz ile biten kelimelerin sonunda gene unsuz ile baglayan bir ek geldigi zaman araya, yard~mcr ses olarak, duzluk yuvarlakhk uyumuna gore i vb. girer: bol-up, 01-up, kel-ip vb. Kdkteki bir yu- varlak unli'den sonra gelen iki unsuz, bazan bu duzliik yuvarlaklrk uyumuna mani olur: blgurt-ip gibi, demek oluyor ki baz~ hallerde (burada belki -rt- tesiriyle!) yar- d~mcl ses yuvarlaklaqmaktadrr.

b)-Bazl eklerde ye umumi olarak ikinci derecedeki i unlusunun genigleyi a (e) R oldugunu gbrijporuz (krg. agrz hususiyetleri) : bular+nan3, yideoler + neng, bob ayan, agar, temir+en vb. vb.

c) Bazan pek ender olarak kokteki a unlusu, komgu seslerin tesiriyle yuvarlakla- garak o olur (= Labiallattraktion): taluy/toluy, bavlt-Fowt- vb.

d) Yaplsln~ kesin olarak bilemedigimiz iki heceli kelimelerin ikinci hecelerindeki ve baa tek heceti kelimelerdeki (asli?) i unlusunun komqu seslerin tesiriyle yuvar- lakla@l@n~ gbrilyoruz; fakat bu geliqme kesindegildir, ~ u n k u aynl kelimenin her iki sekli de aynl metinde bulunabilmektedir: singdWsungijk 'kemik', min-/miin- 'bin- mek', to$/-/to@ 'vurmak', @m/turu- 'kurumak' vb. vb.

a) Kdkt. b- > U p . rn-. Bu degigme kornqu seslerin tesi;iyle olur; buk > mu& 'mihnet', biii > ming '1000', bn > mn 'ben'. Bu ses degigikligi daha Kbkt.'nin bazr rnetinlerinde de baqlam~gt~r; mn, mnfi vb.

b) Kokt. -b-, -b > Uyg. v. bbkle- 'krzmak' > ovkele-, ylbr- 'yalvarmak' > yalvar-, yblk 'k8tu' > yavlak, sbn- 'sevinmek' > sevin- (a) b 'av' > av, sb 'sdz' > sav, sub 'su' > suv vb.

Yukarrdaki misallerden de gdruleceQi gibi Kbkt.'de yaln~z kokteki b, Uyg.'da v olmaktads. ~ a l n ~ z ylbr-'da bir unsiiz-yer degigtirmesi hildisesini dugunebiliriz.

Not : b>v degigmesinde dlkkati ~eken blr husus vardrr; bazl Man1 metlnlerinde (N- agzl) bu unsuzun Kdkt.'deki gibi kendisini korudugunu gbruyoruz : Upke 'Ofke'

(TTII B 46, 73, 81. Mani alfabesiyle), yablak 'kOtli' (a. y. 22); bir de sef- 'sev-

\

rnek' (TT 111 99, Mani alfabesryle). Mayt ' imit'in blr nushaslnda Opkile- kzrnak' kellrnesi geCer (Ta'fel 217 r 9. Uyg. alfab t siyle) BiAun bunlar N- agzlnln nisbi bir tarihrn~ tesbit hususunda b~r ip ucu vere&l~r rn~? Yoksa bunlar Kbkt. yazl ge- leneginin bir devarn~ rn~d~r? Yoksa bunlar, Kbkt. yazl geleneQln~n b~r devarn~ rnl-

dlr? 0 takdirde biz bu gelenegin Kbkt. devrinden ~ o k sonrak~ dev~rlerde hala devarn etrni9 olarn~yacagln~ dugunebiliriz.

c) Kdkte ve bazr eklerde gerek K6kt. gerekse Uyg.'da 17 (n3) sesinin g ve ba- za; da y geklinde pek ender olarak geligtigini goru oruz (krg. bir de agrzlar) : X engim 'k~srmlr' (Maytr.) 1 egim (UJb x 202,4 not), munguz 'boynuz' (Heilkunde 1 8, 55) / nliiyuz (?) (TT 1 42) vb. -

d) ny > y, n i ~ i n bk. agizlar bolumu.

e) Ek bagrnda bazr Unsuzlerin Kdkteki r, I, n'den sonra bazr degigmelere ugra- d ~ g l n ~ goruyoruz: +DA (bulunma h.), -D (i) (gorulen geqmig zaman) ve -KU (isim- fiil) eklerinin +da/ta - +de/te; -di/tive -&/ku - -gii/ku ~eklinde ortaya qikt~gr gbrul- mektedir (kr. 0. Pritsak. HdO, Turkologie, 34. s. Burada iddia edildigi gibi kesin bir ses kanununu kabul edebilmek iqin gerekli malzeme henuz dikkatli bir gekilde tetkik edilmemigtir).

Sekil Bilgisi :

Q 12. Turkqenin hemen her devresinde oldugu gibi Eski Turkqe'de de iki keli- me qegidi vardrr: ad (isim, srfat, zamic; say1 sozleri, zarf ve edatlar) ve fiil (isim- filler, zarf-filler). Agag~da ilkin kelime yaplml sonra da kelime cegitleri iizerinde du- rulmugtur.

IA. Kelime Yap~rn~:

Q 13. Ekler: D I ~ yaprlarr bak~mrndan ekleri genel olarak dort bolumde toplaya- ca&: 1) bunyesinde A, 2) i, 3) Uve 4) duzluk-yuvarlaklik uyumuna gore degigebi- len ve yardrmcr unlu vazifesini goren bir 1 (a?) bulunduran ekler. Bunlardan A ve U incelik-kalrnhk uyumuna tabi oldu@~ halde A, U ve i k~smen duzluk-yuvarlaklrk uyumunun d~grnda kahakta, bir k~smi ise, yukarida gdruldugu gibi agrz hususiyeti olarak unlu geniglemesine tabi olmaktadrr. Fakat, bazr ekler de vardrr ki, bunlar~n gdsterdigi sistem drgr hususiyetler, yaprlar hakk~ndaki bilgilerimizin yetersizligi yu- zijnden izahsrz kalmaktadrr. Birtun bu hususi durumlara, yeri geldikqe, ilgili ekler- den sonra krsaca temas edilmig ve munakagasrna girigilmeksizin birer mesele oh- rak oldugu gibi b~rak~lrn~gtrr.

Fonksiyonlar~ bakimlndan ekleri iki bdlumde inceleyecegiz: 1) yaplm ekleri, 2) ~ e k i m ekleri (ad ve fiillerde, iyelik, gahrs ve qokluk ekleri). Gardukleri vazife bakr- mlndan birbirlerinden kesin olarak ayr~lan bu eklerden baz~larr, her iki fonksiyonu da uzerine alabilmektedir. Bu gibi hallerde sdzu edilen ek, her iki b6lUmde de in- c e k n m i ~ ve herhangi bir karlglklrga meydan vermemek iqin birbirlerine atrf yap+ rn19tlr.

8 14. Yaplm Ekleri: Ddrt turlij yaplm eki vardrr.. Bunlar gdrdukleri vazife bakr-

m~ndan birbirlerinden kesin olarak aynl~rlar; pdyle ki: a) adlad, b) adlfiil, c) fiillad, d) fiillfiil. Bu temel kaideye gijre te~ki l edilen bir kelime, cumle i~erisinde kullan~l~gr icab~, aqagrda gdrulecegi gibl, birden fazla kelime qqidini ifade edebilir.

g 15. a) Addan ad (isim, stfat vb.) yapan ekler ~dy le slralanabilir:

Cok kullan~lan ekler:

+ gi meslek ve fail bildirir, keyik~i 'ava', 1)Iiitqi 'cellat'.

+ 1'0 slfat olarak, isim olarak ve bazan da tamlayan olarak kullan~l~r. -N- agz~nda ijnliisij bazan a olur, yk. bk. ilig ( L V + lik) 'hijkumdar', otlub 'atese ait', dgrunqdlldlk 'sevinqli', atla6 'meghur', nizvanilig ot 'ihtiras ategi',

Not : Asagldaki mlicerret kavram te$kil eden + IOk eki ile bu eki, alfabelerin klslrhgl

dday~siyle aylrt etmek her zaman mi!inkijn deildir.

+ 1°K yukarldaki ekin anlam~ndan bagka bir de mucerret kavram te~kiline ya- far, agrl~k 'hazine', borluk 'Ozum bagt', yimislik 'meyva bahcesi',

Az kullanrlan eklec

+ " g kuqiiltme bildirir, dgijC(ijm) 'anaclQtm'.

+ " K kijqultme bildirir, dgiik 'anaclk'.

Not : bi~ek 'blcak' kelimesini tahlil edscek olursak L8bi+ c+ ek (qDnkiS bi 'qakl')

$ekli meydana q~kar ki, buna gdre + K yanlnda bir de kllpDltme eki olarak + AK rnevcut olmug demektir; fakat misallerin azllQ~ yijzhden bu hususta kesin

bir $ey sOylemek m%mk%n degrldir.

+ Kln 1) unvan bildirir, burban 'Buddha', te&iken 'efendi; hapnetmeapt; 2 ) yer adlannda, dtuken, Fadlrtan vb.; 3) zarf tegkil eder, agnuban, amt$an, irteken vb.

Not : Yer adlarlnda ve unvanda bu ekin mustakil bir kelime oldugu da dug0niilmekte-

dir $aman (?).

+ " l renklerde, yay1 'yeqil', FIZII 'k~rm~zi'.

+ IA kdrkle 'gijzel'.

+ bu ek ile tegkil edilen ismin manast kdkiin manasiyle a u zaman aynl- A! d~r, ayanqan@"hijrmet1, tile$ '~slak yer' (krg. dl 'lslak'), ofung odun' (krg. ot 'ate$), kdvdd-2 'vijcut' (krg.. ktivdii).

Not : Yukar~daki misallerde, ilk bak~gta yardlmc~ ijnlunlin a olma temayulu gbze Far-

plyorsa da, bu hususta kesin bir hijkurn vermek, misallerin yetersizligi yilzun-

den ~imdilik milmk%n degilchr; zira ayanG (a?), dl (e?) ve kdvdi) kelimelerlnin

tegkilleri hakklnda hiq bir gey bilmiyoruz.

+ KU bu ek ile tegkil edilen ismin mclnas~, kokun rnPnas~yla as. yk. aymdtr, esengii 'slhhdli', rnen"gigii 'ebedl' @Ian& 'kdrpe'.

+ 8 bu ekin fonksiyonu ve yardlmc~ unlusuniin durumu hakkmda misallerin ye-

tersizligi yuzunden. kesin bir gey bilmiyoruz, biigu? 'hikrnet'.

16. Baa ~ekirn ekleri ve benzerlerinin kal~plagarak yaplrn eki gibi kullan11d1g1- nl g&uyoruz:

I} Ashnda ~okluk bildirdigi iddia edilip de Eski Turkce devresinde art~k bu fonk- siyonu kaybolrnu~ olan ekler,

+ An o&an '~ocuk'; rnetnin geliginden bu kelirnenin bazan 'qocuklar' rn8nas1- na geldiQi gdruluyor: tml@ a. + 1 'canl~lar' vb.

+ gihr keljfiiiniim 'gelinlerirn', al@gun 'hepsi'.

+ t tigit 'prens' (bazan tigitler, krg. tigin) - bu ekin yard~rnc~ unlusu hk. bir bilgi- miz yoktur-.

Not : Bazl ~ i f t uzuvlarl ifade eden kelimelerde gOrOlen 2nin de bir ek olup olmadlgl

belli degildir. Verilen rnisallerin igtikaklarr yapllrnadlgl muddetqe bu ek (?) bir

.mesele olarak kalacaktlr: kOgilz 'gOgOs, merne', mtlyuz, 'boynuz', tiz 'diz' vb.

2) Asllnda yokluk bildiren + sOz'in de bazan ~ekirn eki olarak kurlan~ldlgin~ gb- ruyoruz, kdrksuz '$irkin', dgsuz 'bksuz', igsez (N-agz~nrn bir hususiyeti olarak!) 's~hhatli'.

3) Asag~daki baa ha1 ekleri ve diaerleri de kal~pla~arak pek ender olarak yaplrn eki vazifesini gdrurler.

+ Om aslmda iyelik I. ghs, eki olup kal~plagarak hususi ad veya unvan yapar, ten9rim 'efendirn; prenses'.

+ KA aslmda verrne h. ekidir, ba3ka 'bagka'. rnungta 'dert'. ilrke 'dairni'

+ gA aslmda egitlik h. ekidir, a z u ~ h 'yahut da', azra&a ' ~ o k az'.

+ D% aslmda q~krna h. eki olup ydn gdsteren kelirnelere getirilerek kal~plag~r ve ~egitli fonksiyonlar~ ile ad olarak kullan~lr, ongtunmta 'dOzeninde9 (M 111 13,4), kijntun tur- 'guneyde bulunrnak' vb.

+ TAO' aslmda rnustakil bir edat (teg 'gibi') sonradan kal~plagarak yapm eki dururnuna girrnigtir, anta; 'boyle' (L*anr teg).

, Not : < ' + fa-; ekini bununla karlqtlrmarnak IClzlrnd~r

+ ki s~fat olarak ay$ 'ayl~k', sdki 'vaktiyle'; bulunrna h. ekinden sonra yn"gakta@ 'yandeki', yirdeki (ler) 'yerdcki (ler)' vb.

8 17. b) Addan (isim, s~fat vb.) fiil yapan ekler soyle s~ralanabilir:

Cok kuliandan ekler:

+ A- ge$i$siz fiil yapar, ata- 'ad1 olrnak', k i i ~e - 'zor kullanrnak; gu~lenrnek',

+ i- geqigsiz fiil yapar, bli- '~slanrnak' (bk. dl '~slak'), bod/- 'yap~grnak, baglan- rnak'.

Not : Mana ortakhgl dolaylsiyle bu ek ~ o g u zaman birbiri ile kar~gtmlrnaktadlr; Ote

yandan bod\- yanrnda bir de bodu-, bosu- 'kurtarmak, affetrnek' yanrnda bosa-

vard~r.

+ IA- sonuna geldigi isim ile bir gey yapmak, onunla techiz olunmak mtinas~na, gelir, basla- 'baglamak', yilvile- 'buyUlemek' vb.

Az kullanilan ekler :

+ d= gecigsiz fiil yapar, bir tek misalde gbruluyor, yagid- 'dijsman olmak'.

+ r- gecigsiz fiil yapar, belgiir- 'belirmek' (krg. belgii 'ali3met1, eskir- 'eskimek'; misallerin yetersizligi yuzihden yardimc~ unldsuniln durumu hakkinda bir gey bil- miyoruz.

+ Ar- ekseriye renk adlarmda kullanilan bu ek de yukar~daki gibi qogu zaman ge~igsiz fiil yapar, karar- 'kararmak', sargar- 'sararmak', alar- 'g6zu k~zarmak' ve bir de ongar- 'tamir etmek'.

+ I- ge~igsiz fiil yapar, tusul- 'faydalr olmak'.

+ Al- geqissiz fiil yapar, on&?/- l-'dijzelmekl.

+ OK- geqiqsiz fiil yapar, tagrk- 'daglara cekilmek', iqik- 'teslim olmak', tupijk- 'kunhijne vtik~f olmak' (bk. tupukgince L (*ti)p+uk-ug+in~e ).

I Not : 1) $imdiye kadar hep mustakil bir ekmrg gibi telakki olunan + KAr-'I bu eke baglay~p L*+K-Ar- seklinde dugunebiliriz: tdzker- 'kunhune vakrf olmak', k0ngillker- 'dugunrnek', tiipker- 'bir geyin asl~na ermek' gibi misallerden an- la~rldrgrna gbre, bu ek grubuyla tegkil edilenfiiller hep geqigsiz fiillerdir; fa- kat, -Ar- a~agrda da gOr01ecegi gibi urnOmiyetle g q i ~ l i fir1 te~kiline yara- maktad~r. Her ne kadar 'asrl f~nksiyonunu kaybetmig bir faktitif' W. BANG'n tabiriyle 'verblasster Faktitiv' geklinde dugilnerek rneseleyi b6ylece 'halle- dilmig' telakki etrnek c&ip gdriinuyorsa da, bununla ~lgili m~salleri ~ogal t~p, ona g6re daha tatmin edici bir ~6zurn yolu ararnak yerinde olur sanrnrn. Ben, burada bir hareket noktas~ olarak R. Rahmetli ARAT'm gu notuna iga- retle yetinecegirn (Eski Tiirk Siiri, 1965. Not 7 , 142)

2) Aynr iekilde + KOr- eki de rnurekkep olmalrd~r : L (+ K-Or-. Yalnrz iinlem ifede eden kelimelere gelip, 'bag~rmak, seslenmek' lfade eden fiiller tegkrl

eder: aybtr- 'hayksrnak' gibi.

+ KA- yukar~daki + la- ekinin mtintisma yakin bir mtinaya gelen fiil teqkil eder, emgen- 'iztirap cekmek' (Lem+ge-n-, em 'ila$), yarligka- (- yarliba-) 'buyurmak; vaaz vermek', irin~ke- 'ac~mak'.

+ OrKA- bu ekin yapis1 ve mhasi hakk~nda kesin bir gey bilmiyoruz, alpirkan- 'bir kahraman gibi davranmak' (L*alp+irka-n-), tsuyurFa- 'ac~mak, merhamet et- mek'.

Not : Bu eki, rnurekkep bir ek olarak da telakki etmek mumkundiir : L +r-Ok+a-; fa- kat elimizdeki misallerin hi^ biri *+r, '+P k veya *+ "kd- geklinde g6rijlrnemek- tedir.

+ sA- 'bir gey istemek', barrg'sa- 'varmay~ istemek', klirugse- 'gormeyi istemek', suvsa- 'susamak'. - Bazl igtikaklarlnda : kekse-k 'menfur', taprisa-k 'hurmetkar'. .

+ TA- sonuna geldigi isme benzemek veya bir gey yapmqk (krg. +la-) unte- 'seslenmek', alta- 'aldatmak'.

+ Tir- ag. yk. +la. ekinin mCinAsindadlr, yiltir - - yiltri- 'ruzgar esmek' (TT 1 16), yaltrl- 'parlamak'.

§ 18. Mevcudiyetlerini yaln~z igtikaklarindan ~rkarabildigimiz addan fiil yapan ekler:

+ Ur- m&n8 bak~mlndan +ar- ekine benzemektedir, kin"grii 'mufassalan' 1 *kinQ+~r-D.

+ ?A- b'u ek i ~ i n yalnlz bir tek misalimiz vardir, kekreg- 'klzmak' Lkek+re-g, (krq. kek 'kin'). Ayr~ca +&A- ekiyle kargilagt~r~labilir.

+ d- 'byle saymak, kendisini onun gibi telakki etmek; gibi olmak', erksin- 'ken- disini gu$lu saymak; tahakkum etmek' begsi-g 'bey gibi'.

Not : Sonu G ile biten isimlere bu isi-g gelince, iinsiiz benzegmesi ile *+pig>*+~qig>+~ig olur: kusen~ig 'arzu edilen', kork,ncii 'kor- kun~'; sonra bu sekll umirmilegerek sonu n ile biten isimlere de ge- tirilrni~tir : sobangs 'sogan gibi' > 'tath', admGia'degigik, sqkin', adinsid 'a.m.'

+ sU- ba{arsu-k 'ba&rsakl,. tmgsu-5 'f6vkaliide guzel; nadir', suvsu-8 'iksir'.

+ sirA- L*+siz+re (?), ilsire- 'yurdundaq olmak', kutslra- 'saadetten mahrum olmak' (krg. +rA-).

5 19. C) Fiilden ad (isim, %fat vb.) yapan ekler: Bu ekler ile tegkil edilen keli- meleri cumle i~ inde gdrdukleri vazifelere gore ilkin bunlar~ 1) Tek fonksiyonlu ve 2) Gift fonksiyonlu ekler diye iki ana bblume ayiracagiz. Burada 'qift fonksiyon'dan maksat, bazi eklerin, isim vb. miinalacdan bagka, ilerde gorulecegi gibi"zaman' vb. gibi mefhumlar~ da ifade edebildigidir. Burada bunlarrn yalnlz ~sim vb. olarak kullanild~klar~ durumlar ele allnrn~g, 'zaman' vb. ifade etme hususiyetlerine ancak, igaret etmekle yetinilmigtir.

1) Tek fonksiyonlu ekler de ~ o k veya az kullaniglar~na gore ayri ayrl ele allnm~gt~r. 1

Cok kullan~lan ekler g6yle slralanabilir:

-OQ sonuna geldigi fiilin gdsterdigi haraketin neticesini, daha qok aktif olarak ifade eder, - bundan sonra gelen ekten (-K) bu baklmdan ayr~lmaktadir, sevig 'sevgi', dlug ' lilii', ' kuru; bog', ay16 's6z ; ifade' - N - agzlnda yardlmcl unlunijn bazan a oldugu gdrulijr, tatas 'tat' vb.

- O K sonuna geldigi fiilin gosterdigi haraketin neticesini, daha ~ o k pasif olarak ifade eder (krg. yukar~daki ek -G). him yaninda slfat olarak kullanil~g~ daha fazladlr, to& 'tok' (krg. *to-/-, *to-d->day-), yok 'yok (luk)' (krg. *yo-d-un), - klirk 'gekil; giizel' (kdr-), - ya&k .'yakln' (yasu-) beduk 'buyuk' (bedu-), egsuk 'eksik' (egsu-), - ~ ~ I I I &

'yap~lm~g'>'k~yafet' (ti-), sizik 'suphe' (krg. *sir-in-) - adruk 'farklrtemayuz etmig' f'l

(adn-). artut 'fazla* (art-), yam! gunah' (yaz-), yangluk 'hata' (ym&l-), bertuk 'sa- kat' (bert-), - bdlok 'par~a, bbluk' (bbl-).

Not: Yukar~daki misallere g6re ilk bakt$ta - OK yanlnda bir de -UK ekinin mevcut oldu-

gu farz edilebilir ise de, sonu unlu ile biten fiillerde duzenli bir gekilde K gdrun-

mektedir; Ote yandan krl-rk ve 'siz-ik l e yaz-uk'un bir arada bulunmasl, kesin

bir neticeye varmamlza mani olmaktadw. Bu meselenin halli l$in, misallerin $0-

galmasm beklemek le~md~r .

-OU isi yapan ve isin neticesi mAnAs~na gelir, b!&u 'b~~kr ' , i ~ k u ' i~ki ' , kedgii .'elbise', - Stfat (yuklem adt vb.) olarak GO@ zaman bir gereklilik ve zaruret ifade eder, oqju yo1 'kurtuluqa gathen yol', .sa$lan&~ 01 ' korunmal~d~r'; -LUG ile genigle- tilir (oraya bk.), yun&due tdru 'ylkanma usulu'; yokluk ekiyle, sevgusuz 'sevilme- yen'; + ~ i ile, dlurgu@ 'kaatil'; yard~mc~ fiillerle birlegmesi icin oraya bk.

- O m igin neticesini bildirir, kedim 'elbise', tobum 'dogum', dldm yir 'dlum yeri'.

Not : + ta- ile yapllml$ fiillere-de gelir, er+de-m 'Olum yeri' Yazilet'vb.

- mA stfat olarak kullan~l~r, kesme et 'k~yma', oyma er 'oyuncu'.

-mAK fiilin gbsterdigi igin miicerret adt, u&ma$ 'anlaytg', dlmek.'blme'.

- O n 9 (U) fiilin gdsterdigi hareketin neticesini ifade eder, tegzin~ 'dalga; tomar kitap', dgr i in~ - cfjgrilnpl 'sevin~'.

tlot: Asllnda -n- fiillerine geldigi i$in ekin asllnl -F dlarak da telakki etrnek mlirnkun-

dlir.

-8°K isim olarak kullan~ldtg~ gibi, da'ha gok gereklilik bildiren bir stfat olarak kul- lan~lmaktadlr (daha ~ o k Kdkt. ve Mani metinlerinde geger), kun batslly 'gOn battst, kun to&ukdunb 'gun dogusundaki', il tutsub yir 'devletin idare edilmesi gereken yer', al$ans~d tdru '&me usulii' (Huas 210 - Mani alfabesi-), nomka kigursijg tori) 'dine kabul edilme usulu' (a.y. 229), fakat olursuC< tdrii"oturma usulij' (a.y. 273).

Not : 1) Yukar~daki misailerden anla$tldtgl gibi Mani rnetinlerinde ekin kararslz bir wkilde g - k olarak yazlldlgl gdrulmektedir; bu durumun ayrlca tedkiki gerekrnektedir.

2) Bu eki *-so-K $eklinde de diigiinebiliriz; as. bk.

Az kullan~lan ekler ~Yiylb stralanabilir:

-AaUI bir tek misalde gbriilmektedir, tirnegol 'toplay~a' (?). Bu mijstakil bir ek olmay~p bi rka~ ekin birleqmesinden meydana gelmigtir; yaps1 ~imdilik me~huldur.

4 sonuna geldigi fiiller tek baglarlna mevcut olmad~klar~ iqin ekin yaps1 ve ma- n&~ hakkmda kesin bir gey bilmiyoruz, y ~ d 'koku' (krg. ypar?), tod 'dolu' (krg. 'to- k, *to-/-).

-K& Blet ismi yapar; ekin yaptsl bilinmiyor, a~kag 'anahtar'. k ~ s k a ~ 'ktskag'.

-011 fail ismi, stfat ve pek ender olarak zarf gibi kullan~llr. Misallerin ietersizligi

yuzunden yardlmcl unlusunijn durumunu kesin olarak bilmiyoruz; N- agzinda yar- drmcl unlusilnun, bilindigi gibi a olma temayulu vardir, yarati&i 'yaratan', edgu dgli 'dost', erikli liken', kin !ala$m uru i 'geriye kalan tohum' (M 111 13, nr. 6 1 1 1, 1).

-QmA fail ismi ve ekseriya s~fat yapar, ba&m yorigma 'surungenler', keligme dd 'gelecek zaman'.

4in fhil ismi yapar, tirgin 'topluluk', tezkin 'ka~an', bazgan 'basan, bastiran' (M 1 8, 10). Misallerin azhgi dolaylsiyle sonuncusunda gdrulen a'nln durumu hak- kinda gimdilik kesin bir gey s6yleyemiyoruz.

-OAK fail ismi yapar, i ~ g e k '*kan i~emgeytan'.

-QUK fhil ismi yapar, bazguk 'kazlk', tirguk 'direk'.

-I fail ismi yapar, ma1 'mutehet' (krg. mad-), kmsil 'vAdi', tukel 'butun'. Misallerin azllgl dolaylsiyle yardlmcl unlunun durumunu bilr~iyoruz.

-mlr fiilin neticesini bildirir,-almir 'hlrs' (krg. al- 'almak'), yagmur 'yagmur'. Son misaldeki Onlunun asl? olup olmadrgi hakklnda misallerin azllgi dolay~siyle bir gey bilmiyoruz.

O n fiilin neticesini bildirir, tutiin 'duman', tirin 'cemaat', tolun ay 'dolunay'

Not: Kbkt. tiyin 'diye' kelimesinde gbrulen -in ekini bundan ayrl dugunmek lazlmd~r;

aslmda bu da pek az kullanll~r.

-"q fiilin neticesini bildirir, biris 'verig', urus 'harp'.

-t fiilin neticesini bildirir, adirt 'fark', bosgut 'talim' (krg. bo&-n- 'tigrenmek, ta- lim etmek'), urunt 'kavga'. Bu misallerden yard~mct unliinun durumu belli olmuyor, fakat batut yasut 'gizli' misali, ekin - Ut olacaglnl gtisteriyor.

- yAK gimdilik bir tek misalde gtiruluyor, tutyak - tutayak (U 11, 6, 8, 10, 11, 12) 0

'tutus'.

- z fail ismi yapar ve hareketin neticesini bildirir, uz 'ustat; mahir' ( ~ c 'muktedir ol- mak'), sdz 'stiz, kelime' (krg. *sd-yu+le->sdyle-), tepizlig 'gok tepilmig' (M 111, 14, 4).

2) Gift fonksiyonlu ekler: Bu biilumde, cijmle i~ inde ald~klarl vazifelerine gbre, a) zarf ve b) fiilin Cegitli zarnanlarln~ da ifade edebilen ekler bir araya toplanmigtlr. Bunlara umumiyetle 'zarf - fiil' ve 'isim - fiil' de denilmektedir. Ancak, burada bun- larin, dogrudan dogruya isim (slfat) fonksiyonlarr uzerinde durulmug, diger fonksi- yonlari da agaglda yerinde incelenrnigtir.

Zarf - Fiillec

-A, -U, -p dge 'sohret; unvan (krg. bg- 'tivmek'); udu 'maiyyet' (krg. ud, 'takip etmek'); $op 'butun' (krg. *ko-d- 'koymak'), tolp 'hepsi' (krg. *to-/- 'dolmak').

(Ger;mig zaman)

-TUK umduk 'umut', tondu! 'ikaamet', kelmediik 6d 'istikbal', ertuk teg 'oldu- gu gibi', Burkan felsefesinde 'mutlak' kargrlrgr, Skr.'tathZta.

-yUK sryub 'enkaz, harabe' (krg. SI- 'k~rmak'), bulianyvk tmligjlar kafas~ karrsrk ve yanlrg fikirlerle doh olgn canlrlar'.

-mi* sl@amig tamu 'feryat cehennemi', at1 kdtrillmig 'hagmetli'.

(Genig ve gelecek zaman)

-AT, -Ur (-yUr), -IT, -r dtjrt ayrl ekin mevcut oldugu gbriilmektedir; fakat aynr fiile iki ayrl gekil de gelebilmektedir: yrl~ia-yur -yrl$ar. ( a$-ar.bez-er; emgen-0r, san-ur, !I/-ur; bul-lr, kel-ir , yort-lr; ti-r [ti-yCir 1, tile-r [tile-yiid, yon-r [yorr-yur 1, vb. vb. ) , ot O@ri 'atesin sonmesi'. kdz0nur 6d 'ha/-i hazrr' , yorryur tmli&lar 'canl~lar' vb.

Not : Bu karrgk durumun munakagastna burada girigilmeyecektir; girndilik bk. R. h, ARAT, Atabetii'l-Hakay~k, s. 156-59

-mAz -ar ekinin menfisidir, ermez+ig erur tip 'olmayana olur diyerek'.

-DA$i umumiyetle fail ismi yapar., tatrglandap 'gayret eden', kelteqi ar- t / ~ 'gelen kervan'.

§ 20. d) Fiilden fiil yapan eklerini, ilkin fonksiyonu kesin olarak bilinen ve bilin- meyen diye iki k~srmda inceleyecegiz.

1) Fonksiyonlarr belli olan ekler:

a) Faktitif fiil yapan ekler:

-AT-; -Ur$ -ir- i i~ ayrr ekin mevcut oldugu goriilmektedir; fakat aralarmda ma- n& fark~ olup olrnad~grnm tespiti mumkun degildir. ljnliilerinin durumu bgk~mrndan genis zaman ekiyle kargrlagtrrrlabilir: kiter 'gidermek, uzaklagt~rmak', batur- 'gizle- mek', ertur- 'gecirmek', kelir- 'getirmek' (- kelilr-).

-GUT- tirgdr- 'diriltmek', amirtaur- 'teskin etmek'; bu eki L * -k-dr- geklinde de dugiinebiliriz, ag. bk.

-T= okrt- 'okutmak', kdqet- 'guclendirmek', olurt- 'oturmak', sevit 'sevdirmek'.

Not : -tur- ekini L*-t-or- geklrnde dugunrnek laztmdrr, yidijr- 'yedirmek' amr~/tur,du-

rultrnak, teskin etmek. yk. bk.

-Oz- emiz- 'emzirmek', tutuz- 'ttltturmek'.

b) Ortakhk fiili yapan ek yaln~z bir tanedir:

-"9 fiilin gdsterdigi ige katrlanlardan yalnrz biri bazan faal olur. kesip 'birbirini kesmek', kulilg- 'gulugmek'.

c) ~6nijgldlijk ve edilgenlik bildiren ekler:

- "1 - tiril- 'canlanmak', Brtul- 'brtulmek'. N-agzrnda -a/-: sa~a l - 'saqlmak, dag~l- mak'.

- O n - bilin- 'niifuz etmek', tuyun- 'niifuz etmek, anlamak'.

2) Fonksiyonu kesin olarak bilinmeyen ve ag. yk. kokun manasma gelen ekler:

-9ir- pek az kullanrllr; gu iki misalde gorulmektedir: y&rr-t- (AY 615,9; Cince metin: J. Nobel, 338,28 'mehren'), kulgir- 'gulumsemek' (Maytr. Tafel 12, str. 8 vb.).

-d- bazr tek heceli fiil koklerine getirilmektedir; bu ktjkler tek baglarlna kullan~l- mazlar,m%n%slnda, evvelce iddia edildigi gibi bir 'tekit' (intenzif) bulmak guqtur, tod- 'doymak' (krg. *to-k, *to-/-), kod- 'koymak' (krg . kod-I 'agagr ve *ko-p 'hep, bu- tun'); fakat, bu ekin +a- fiillerinden sonra canlr olarak kullan~ldrg~ gorulmektedir; bunlardan pek azr +a- gekli ile mevcuttur, &tad- 'kuttu olmak', beged- 'bey 01- mak'; fakat, kuqed- 'guqlu olmak, guqlenmek' (Maytr. 16, 37) yanrnda bir de kuqe- 'gu~lenmek' vard~r. Goruldugu gibi bu ek umumiyetle ddnu$lu ve geGigli fiil yap- maktadrr.

Not : TT 11 814, 55'teki ki$et- - seklini bir imla husOsiyeti olarak telakki etmek Igzlm-

d-tr, ~ilnku burada mana 'ge~igli' degildir.

-s O K - bilsik- 'bilinmek', tutsuh- 'tutulmak', ursuk- 'vurulmak'.

- O K - alk- 'azalmak' (Maytr. 2, 15; krg. bir de a/!-m- 'azalmak', a&-u hep'), dk- 'dugunmek' (0-'den manaca bir farkr tespit edilememigtir), ktjnuk 'tamamiyle yan-

. mak' (krg. kon- - koy- 'yanmak').

-si- gimdilik bir tek misalde gorulmektedir, ems; 'emmek'.

Not : azr -K i~tikaklarrnr bununla birle$ireb~liriz: 'bat-sr-k, "tog-su-k ve *kigur-SO-g vb.,

(oraya bk.). Eger bu dogru Ise, o takdirde ekimizi -s/- olarak dugunmemiz gere-

kecektir.

B. Kelime Gqitleri:

Ad

g 21. Adlarr, isim, s~fat , zarhir, say1 sbzleri, zarf ve edatlar olarak srnrflandrra- cag~z.

Cokluk: Kbkt.'de gerqekten qokluk ifAde eden miktakil bir ek yoktur; bunun ye- rine daha qok 'topluluk' ifade eden, mengeleri meqhul bazr ekler kullanlltr; +1W: hilkim zumre iqin; + t: yuksek rutbeli kigiler iqin; +An: belli bir kudrete sahip kim- seler iqin; +Gun: yagqa kuquk akraba i ~ i n kullan~lrrlar.

Not: Bazr hayvan rsimlerinrn sonunda g0rulen +Ian ve +gan'r da brrer ek telakk~ et-

mek, k0kleri kesin olarak bilrnmedigr muddet~e (mesela ars +Ian, tabis +gan vb.) bir nazariye olmaktan ileri geGemez.

Bu eklerde.~ +lar daha sonra Uyg.'devresinde mijstakil bir qokluk eki olmu.$ ye isimlere gelebildigi gibi fiillerde de istisnasrz olarak kullanrlm~gt~r; hatta, bu eki say1 sozlerini takip eden isimlerde bile gorOyoruz, altr ogjr~lar 'ah hrrsrz' gibi. Yukarlda ad1 geGen 'topluluk' sozlerinin, Uyg. devresinde art~k fonksiyonlarrn~ kaybetmig 01- malarr, degigen cemiyet duzeni ve dijnya gorugu ile izah edilebilir.

22. lsirn cekim ekleri: Yahn hillin, Turkcenin her devresinde oldugu gibi bu- rada da eksiz oldugunu gdruyoruz.

/lgl h. +" 17 (Kdkt.) ; + nOpg (Uyg.). Fiillerle ilgili olrnay~p dogrudan dogruya isirn tarnlarnalarmda kulland~r. Kbkt. 'de + Og, Uyg. +nagg qekilleri de gbrulrnekte- dir.

YLCkleme h. + OG. N- agzlnln bir bzelligi olarak + ab sekli de gdrulrnektedir. Mogol devrine Bit Uyg. din1 eserler ile, tarihleri belli olmayan baz~ din dl91 (hukuk vesikalarl, takvirn vb.) eserlerde +glnin yanlslra, zarnir ~ekirninden ahnarak s ~ k s~k kullan~lan +ni ekinin, daha kliisik Uyg. devrinde de yer yer kullanilmaga bagladigl- nl gdruyoruz. Bunlar ilkin yabanc~ sdzlerde (rneselB erdni+n~) ve bir rnisalde de son hecesi iyelik ekini and~ran etiir kelimesinde gdrulrnektedir (Maytr. 69, 7; etiiz+ni!). -YUklerne h. eki, Turk dili tarihinin rnerhalelerini tespitte ve baz~ rnetinle- rin nispi tarihlerini tiiyinde mijhirn bir blqAidijr. En eski metinlerden basiayarak bu ekin inki~afrn~ ayrlca tetkik etmek 18qmd1r.

Bulunma h. +DA

Qkma h. + DA, +bin. Birinci ~ek i l yazitlar ile N-agz~nda kullan~ld~g~ hiilde, Uyg.'da +ta yanmda +tin de kullan~lmaktadu, ancak, N-agzmda bunun bazan +dan qekline girdigini gdruyoruz.

Not: +din ekinin, b&an ydn bildiren kelimelerden sonra geldigi zaman, wkil (+d On )

ve maria bakimmdan kal~plapt~g~n~ gbruyoruz, bk. kelime yapim~!

Va81ta h. + On. Yardma unlusunun her zaman duzluk-yuvarlakl~k uyurnuna tabi olup olrnad~g~ kesin olarak sdylenernez. N-agilnda bazan +an olur.

hqlttlk h. +cA. Bazan kal~plaqarak yaplm eki vazifesini de gdrebilir (oraya bk.).

Ygin gbtermo h. +GArU. Mustakil olarak da gorulen +rA ve +rU sekillerinin bununla ilgi derecesi kesin olarak belli deoildir.

Not: Pek ender olarak kullamlan +IUGU (nj'u, 'komitativ' - v h t a h. eki olarak dlipune- biliriz, sUzinlugiin 'onun sdzu uzerine' (Huas 12), tngrilerl~lgiln.. kelir ' u ~ tanri ile gelir.." (M 111 31, 2). Kt)kt.'de +lugU peklindedir.

Vokatif h. +a. Daha ~ o k Uyg.'da kullandan bu ek gerektiginde yard~mc~ On- suz de alabilir, +ya!

() N. Bu kelirne turu ve benzerlerinin dururnu isirnlerden farkl~d~r. 1) egri hai- lerde (casus obliquus) kdk degi~ir, 2) isirnlere gelen baa Cekirn ekleri burada fark- I~dir, 3) zarnirler, gokluQu teklikten, isirnlerden eok ance ayrrrnqtlr, 4) pek ender olarak zarnirler, isimler gibi iyelik eki atabilir, 5) felsefi bir deyirn olarak mn 'ben', isirn ~ekirnine tilbi olur.

4 24 8ahis zarnirleri: ..

gabs *aL w ydm Iti yilkleme . verme bulwuna~~kma vaslta e$ifJtllk yon 1 tek *M bin+ bn ~enl i i bini biia, miia minte

min + mn menicg mini man^ga mindide m m + minigg men! mintede

COk blz bizin'i bizni bizke bizinte bizgge biznide

2 tek *si sin + sn, sen senin% sini d g a sinte sari+ s l n G sintede

sintide sinide slnitin

W k siz siziii elmi size sizde sizler sidnii sIzlerni slzh'8.e sizinte

sin& s iz lerGe sizulde aidemi@ sizlerke siznidin .

sizlerde

antran Wk olar olam@ o l a m o l a w olarda

5 25 k i t zamkleri (bu, @, 01) : teli bun+ bu munun?i bunt mu@a(r) bunda b u n ~ a

muni- mum munda, muntada m&$a(da) muntuda munculayu muntlrdm, muntuan

Cok bulPr bularn&& bularnl bularlpa bularda bulardm

Not: 1) yalmz kakt.'de (ye*) g6rtililr. a) d wkim gelzilleld ,&$n yk. bk.; bu ve ol'un btr de pu miigtaklan vard~r: muntag, atunduj, munalayc, muncteg 'bunun gibi'; munu,

nrw Use'; and@, ando+, amteg, mstsg; ma 'gLe'.

26. lyelik zamirleri: ,

Bunlar, 3. ghs.'ta gahs zamirlerinin (igaret ve d6~Oglulukfiamirle~ de bura~a d&hildir),ilgi hgnden Ra#a bir g p desildir: ~ e n i n g , sening, anmg; munung, kntiiniing; bizing, sizing , skle#ng; kntiile~ning vb. K8ndisinden sonra bir isim veya bir bagka zamir gelir: sizing mn, msning er, mening 01 'benimdir'; fakat, da- ha ~ o k ikinci kelime iyelik eki ah: mening su+m ' ordulariml.Ayr~ca 'iyelik' hususl eklerle de ifade edilir (ag. bk.).

Not : 1) 3 ghs. zamiri asllnda 'i(n) + olmas~ gerekirken, bunun yerine daima igaret za- miri 01 (egri h. an+) kullan~lm~$tn. 9 (n)t eklegerek iyelik 3. ghs. gibi kullan~l- maktad~r: +i - +si [buradaki s eski bir ~okluk ekidir; bu manasm art~k kay- bettigi iCin Ljnlij ile biten kelimelere gelerek bir 'yard~mcl Unsliz' gibi telakki edilmigtir] (egri halin devaml olarak + in +!) Fakat *ilnin ET'de mustakil bir kelime olarak baa gekillerde yagadlg~nl gbrilyoruz, mesela i n ~ e (L'i +n +Ce) vb.

2) Zamir Cekiminde dikkati ~eken bir husus da, ~oklukta isim ~ekiminin tesiri al- n n

tlnda kalm~g olmas~dir: manga fakat bizke, sanga; fakat, size ve sizlerke gi- bi. Butunma-pkma h.'de dikkati Feken bir dioer husus da, bteki hallerde egri h. kbk% n ile tegkil edildigi hdde burada bazan + *nte+ ve* +ni +e@i h. k&u olarak kullan~lm~gt~r: rnintede, biznide vb.

, 3 ) antrrdm, antart~n vb. gekillerin izah~ henuz yapdmam~gtlr; fakat. Tib. y a m ile tesbit,edilmig gu dikkate deger gekil. bir hareket noktas~ olarak alnabilir: munta yertin 'bundan bturu (bk. AGr 93. s.).

4) igaret ve ghs. zamirleri, baz~ yuklemlerden sonra gelerek gah~sllar~ ifade eder.

$27 fyelik ekleri:

9*s ' ilgi y iikleme v e r m bnlunma-g~kma eqitlik v a s ~ t a

1. tek +mi5 + min

+Om

+ma (k6kt.. +mta + ""P TlhA74) : +mtin ornuma olur-

r m k a

2. tek +-zag + G -no% '

+*g

Not: 1) Yukanda g6riildUgU gibi 3. #ha.'tan aonra gelen-n, aslmda EeWm eki olmayan L+log ekinden 6nce de gelebilmektedir: turkan k u t l t t v +kg 'burkan aa(l1eU ile t e ~ h i z edilmQ olan'; burada 'andirma = analoji' bir rol oynamig olabilir. Fakat her g6rdugilmiiz n'yi hoyle izah dogm deWdir (bk. meselb AGr. a. 99; bunlam daha cok wkhn edatlamm hususiyetine baglamak 18umdir).

2' tyeldk ekleri, fiadllerden soma @ha. eM olarak da kullgnilabildr. 3)- Aynca gu gekiller dikkate deger, bol-mq+mti&+lar, tavar+m$az+lar vb.

28. Soru zamirleri:

*ka: Tek bayna mevcut degildir, ancak baa Cekim ekleri ve mahiyeti belli ol- mayan eklerle genigletilmig gekilleri kalrplagmrgt~r: hanyu4ayu 'hangi, ne?', kayusr (+lar,+da, +ga/u, +tin smGar ), kanta, kantaym 'hemen ardmdan', bantin, bantiran n 'nasll?', Farti, ban~a, b a ~ , ba~ang 'bunca', t a ~ a n 'vakta ki', 4aItt 'eger; mesela'.

ne: Ce9itli i@ikaktar~ @yle srralanabilir: (bu arada gorulen b & ~ ~ e k i m ekleri as11 rn%n%larln~ kaybetmigtir) nede, nekb, nece, i le~ete, ne~eke ne~uk, ne~iikin, ne-

n n ~ukleti, neteg, neme, nemen, neluk, nenGe, neng ( L*ne+ng), negu, negude, ne- go/, neg (u ) luk.

kim: kimke, kimni, kim {ayu v b . Not: Biitijn bu soru zarnirleri, ayrlca tijrlij yardlrnc~ cljrnlelerin te~kiline yararlar (oraya bk.).

5 29. Donuglu1uk zamirleri:

iiz: 'kendi; cevher; gahls, hayat, vucut'. lyelik ve butun ~ e k i m eklerini ah; iyelik almadan, kendisinden sonra gelen $aha gosterir; tekrar edi1mek;uretiyle. evvelce zikredilen gahrslarrn her birine $mil olur, bu u~ tiginler dz 02 kdnguilerindeki. .. 'bu u~ 9ehzadeden her biri kendi gonlundeki ...'; et 'et' ile birlegtirilerek 'vucut' m8nasr- na gelen bir kelime yaprllr: etuz (et + oz)!

k (e ) ntu: 'kendisi; gahrs'. ~ e k i m ve diQer hususiyetleri iSz' unkulerle aymd~r.

Say1 Siizleri:

5 30. Duz say1 sozleri

bir iki (eki ) u tort b i ~ alti yiti sekiz tokuz on - yigirmi

otuz ktrk dig (elig; herhalde "illig olmal~drr!

30 40 50

tokuz on yijz - biii 1min2 (Kbkt., Uyg.) tiimen

90 100 1000 1 0 .OOO

) altmig yitmis sekiz on .

60 70 80 n

yuz ming.

Daha yijksek say~lar.iqin say~lar tekrar edilir: yuz yuz min? mini= 100 x 100 x 1000 x 1000. Bazan da yuksek sayrlar yabanc~ dillerden alln~r: ban LCin. van '10.000'; kolti LLskr. koti;; nayut LL 'skr. nayuta ' ~ o k yOksek bir sayl'; asanki u LLSkr. asamkhyeya 'sayrs~z'.

5 31. Kokt. ve Uyg.'da sayrlarrn sayrhgr, 'bir ust onlu' sisteme dayan~r: 11-19, 21-29, 31-39 vb. i ~ i n once birler hanesinden bir sayl, sonra istenilen onlunun bir ijstijndeki onlu soylenir; bdyle bir ifadeyi anlamak i ~ i n daima onlar hanesindeki sa- yryr 10 eksiQi ile diigunmek Iiizrmdir: bir yigirmi '1 l ' , iki yigirmi 'l2', tokuz yigirmi '1 9', bir otuz '21 ', bir sekiz on '71' bir t+uz on :81'. 91-99 irjn sistemin dlgrna qkl- Ilr, qlnku, yiiz, burada rnana kar~qnas~na sebep olur: tokuz on bir '91', tokuz on

.' to$uz '99'. yuz bir '101 I , min3 totuz yuz altl yitmis '1966'. Bu say1 sisteminin yanln- da, bir de b a ~ k a sistem kullan~lrn~@~r: otuz artutr bir, yani : otuzdan bir fazla = '31' vb. Buyuk sayllarda (yuzlerde) hem artu& ' fazlasl', hem de 'bir Ust onlu' sistem kullanrlm~gt~r: bis yuz artukr eki otuz '522'. Belirsiz bir say1 ifade edilmek istenince de bu artub kelimesi kullanll~r: yuz artuk o$un urtl 'yuzden fazla ok att~' (ag. bk.). SI- fat olarak kullan~lan say~lardan sonra gelen isim, +lar ekini daha ~ o k Uyg.'da alrr.

8 32. Sra say, sdzleri: bagtmk, ('bagtaki' yani = 'birinci') [ bazan da an"glki], ikinti 'ikinci' (krg. ttu. ikindi namazi!), iig.lng 'O~uncii', tortijn~, big in^, altrnq, yitinq, sekizin~, totuzunq, onunG, bir yigirminq 'on birinci' vb.

Not:. bir ikinti +s+ke 'biri btekine, kar$ihklt ~ekli dikkate deger. S~ra says1 bazan duz '

sayilarla da ifade edilir; bilhassa yaprak numaralartndaki u~ ptr 'uqiincii yap-

rak' vb.

5 33. ijle9tirme say1 stizleri: birer (b.b), ikirer, d ~ e r vb., yitirer; biger yuz erin bar- 'her defas~nda beser yuz askerle gitmek'; birer otuz. Ekin kendisi +Ar oldugu halde sonu unlO ile biten say~lara, birer'in, bi+rer geklinde yanl~g bdlunmesiyle or- taya gkan +rAr eki getirilmqtir: yiti+rer, altl +far yigirmi 'onalt~gar' g ibi. Bazan 'yal- nlz bir tek' manasln~ verir: birer glok nom u ~ u n 'yaln~z bir tek beyit icin'.

Q 34. Topluluk say1 sozleri: biregu 'birlikte', ikigulikegu (pek ender olarak da ekijn) 'ikisi bir arada', u ~ e g u ..., yuzegu vb., kamacSJu ( ~ * ~ a m a ~ + a ~ u benzer hece- lerden birinin dugmesi ile!) kelimesi de buraya dahil edilebilir.

8 35. S~JI sozlerinden sonra 'turlu, ~egit, defa' manalanna gelen kelimeler ge- n

tirilir: bir yanglrg 'uygun', iki kat 'iki defa', u~ kata 'u defa' , flirt engim (egim) 'dort F, katll', his turlug, u~ yo11 'be<defa, US defa' vb. minglig, tumenlig 'binlerce, onbin- lerce'.

5 36. say1 sozlerinden bazr kelimeler Mretilmigtir: bide 'birlikte', ikile 'iki defa', ikileyu 'yeniden', uqkil 'u~ken'; ' u ~ kbgeli', birgeru 'birlegik', ikintig 'karg~hkl~', ikidin '~ifter ~ifter', birdin 'bir taraftan', birdem, birguliig'tamamiyle' vb.

9 37. Belirsiz say1 sozleri: kayu, tamag (+u, +un; krg. § 33), dkug, bar~a, az, munCa, nece, t a a taGan% -Mu, aI$u, tuzu, buton, yumt~ top, hopan.

Not: Sayu kelimesi, ilgili oldu@~ kelimeden sonra gelir: ajun (lar) sayu. 'her varltk

geklinde', kun kun sayu 'her gun'.

-5 38. Say1 sozlerinin ~ekimi, zamirlerinki gibidir: ikigu + ni, b a r ~ a + nr, tuzu + ni, alku + n~ vb. vb.; iyelik ekleri alabilir: birisi, ikisi, vb.

Q 39. Saydarm rakamlarla ifade edilmesi: Turkler, bu deyirde sayrlar i ~ i n husu- ST rakam kullanmam~glar, bunlar~ yazl ile ifade etmi~lerdir; ancak, kargllagt~klan Ge- gitli kultur ~evrelerinden alar'ak bunlar~ birtak~m igaretlerle gostermiglerdir; 1 ) Brah- mi ve as11 Hind rakamlar~ (birinciler yaprak numarasl olarak: TT v~dde; sonuncular takvime ait bir metinde: lT VII, I. levhada); 2) Cin rakamlan: yazma ve tahta bas- malarda yaprak numarasl rakam olarak Cince, yazlyla Uyg. (U 11, 56, 57s. ve U Ill, 57. s.): 3) Iran: bir Mani ilahisinde, tan"gen"gri 7g1k tanrlsl' terkibinin beg defa tek- rar ediieceoini gtjstermek uzere sgd (?) '5' rakam~ iki yerde kullandm~@~r (M 11, 9-

10. s., 8-9 str.). Rakamlar hk. daha genig bilgi i ~ i n bk. TT VII, 5. s. ve 54. s. 1. not. '0' (s~frr) rakamma hi$ bir metinde rastlanmaz.

Q 40. Zaman tespiti, kultur tarihi bak~m~ndan ~ o k muhimdir. ELI konuyla ilgili Uyg. metinler yaylnlanmtg bulunmaktad~r (R. Rahmeti Arat, TT VII, Berlin 1937). Bu metinlerin neticesini R. R. Arat, bir teblig halinde ortaya koymugtur: Tiirkler'de- Ta- rih Zapti, Ikinci Tarih Kongr. 1937. Istanbul 1943. 329-337. s. Eski Turkler'de tarih tespitinin ~ o k cegitli olu~u, medeniyet tarihi iqin baz~ ipu~larr verebilir (bu hususta bk; meseli UAJb 27. c. 191. s , vd.). Bu konuyla ilgili alarak Turkler'in kulland~klar~ takvim iqin bk. bir de 0. Turan, On iki Hayvan11 Turk Takvimi, istanbul 1941, 139 s .; aynl muellif, Tarihi Kronolojinin Esaslari, 1 954, 52-56. s.

Burada meselenin munaka$asrna ge~meksizin, yaln~z tarih tespitiyle ilgili teknik neticeleri vermekle yetinecegim:

Ylllar, duz, ve srra say1 s&leriyle ifi2de edilir: $an$& alt, otuz yll'K'ang-hi'nin 26. y~lr', yitmigte rnaru yuz yigirmi yagka tegi '70 yagmdan 120 yaglna kadar', big in^ yd 'beginci ytl'. Aylar icin slra say1 sozleri (ylln birinci ayl i ~ i n ram/aram (ay) kullan~ldl- 91 halde; digerleri sayrlarla ifade edilmigtir), aym ilk on.gunu i ~ i n de duz say1 sozle-

n n ri ve yangr kelimesi kullan~l~r: ikinti ay, uc yangrka 'ikinci ayln uqunde'; aym on bi- rinci gununden sonra slra say1 siizleri kullanrl~r: bir yigirmin~ 'on birinci (gun)'. ,

Y~llar ve gunler, on iki hayvan ve on 'grup'tan ibaret bir takvim ile say~llr. On 'grup' veya 'kok' Cincedir: Sipkan. Bunlarm hepsi Cince olup Uyg. tel3ffuzlar1 goy- ledir: hap, ir, pi, ti, bou, ki, 61, sin, jim (ejim), kui. On iki hayvan gunlardrr: sr~Jan (kiisku) 'fare', ud 'sitjrr', bars kaplan', tavrggan tav~an', loo ( f c i n . lung ) "ejder- ha; yilan 'yrlan', yont 'at: koyn 'koyun', biqin 'maymun; takrgu 'tavuk', it kopek', lagz~n 'domuz'. Bazan bu onlu ve onikili gruplar birlegtirilerek say~l~r; onlunun birin- ci uzvu ile onikilinin birinci uzvu birlegtirilir: 1-1, 2-2 vb ... 10-10. Onlunun birinci uz- vu,, nihayet onikilinin onbiri ile, ikinci uzvu, oniki ite ve: onlunun uplncu uzvu, oniki- linin birinci uzvu ile birlesir; 4-2, 5-3, 6-4, 7-5 vb. Bu suretle her iki grubun birinci uzuvlarr tekrar birleginceye kadar 60 Sift meydana gelir ye bu sonsuza kadar gi- der. Boylece meydana gelen tarih tek baqna ~ozulemez; ancak bir de bir hokum- dar veya hanedan ad1 eklenirse o zaman tarihi ~ozmek mumkbn olur.

Zarf :

@ 41. Zarflar, isim veya fiil cinsinden olur; h i~bi r suretle ek almazlar. Bunlarm bir k ~ s m ~ zarf-fiil, bir klsrn~ da edat bahsinde ele alrnm~gt~r. Burada en qok kullanl- Ian zarflara krsaca temas edilecektir: a/& 'tamamiyle', kep? 'ge~erek', hatm hatin 'tekrar', tiyin 'diye' vb. Eklerle ifade edilenler: katrg+ti 'iyice', ne +Ge 'ne kadar', rrak +tin 'uzaktan', kun+tijn 'guneyde' vb. vb.

Edat: 5 42. A) Cekirn edatlar~: Umuml olarak fiil ve isim kbklerinden tijretilmig olup,

isim veya isim cinsinden olan bir kelime ile ilgili olarak kullanll~r ve sonuna geldigi bu kelime, yalrn, ilgi, verme, yukleme ve pkma hallerinde bulunur.Bir ~ e k i m edat~, bazan ilgili kelimesinden muhtel~f hglleri, bAzrlar~ da isirnlerden bagka, zamir ve benzerlerinden gene de ba$ka bir hal eki isteyebilir. Bu durumu, edat~n mengein- deki fiillerin kenisiyle izah edebilirsek de, bu herezaman rnurnkun degildir.

§ 43. a) Mengei fiil olan ~ e k i m edatlar~: -a, -u, -i vb. Bunlar aynl zamanda zarf olarak da kullanlllrlar. tapa 'dogru': bigbalrk tapa, yekler tapa. - tegi 'dogru; kargl; kadar': ... y e a te$ sijledim, ne~eke tegi; u lug~n~a tegi - toQa 'dogru': kdgmen yrgrg toea yorr-. - agnu '6nce': bagda agnu igletiirler. - birle 'ile; ve': sizni birle, ka- ean birle (ilgili kelime olmakslzln 'birlikte' manasma gelir). - dniil- den bagka; ayr~': trlda~mdrn dn"g ddriil-, - dtkijrij 'dolaylsiyle; ile': ku~edtiikinte btkiirik dtrii '-den sonra': aydukta dtru, nede dtrij. - hod1 'agagr': selefie kod~. sayu 'her (biri)': balrk sayu. - tegre 'etraf~nda; ic;inS: etiizijng tegre (tek bayna ie r zarf~: tegrekr),

-n : adrn '-den bagka' : edgu k~lrn~ta adrn (tek bagma isim: adrnta ).- iyin 'gore, uyarak': dd iyin, tdru iyin. - ucun 'icin; -den dolayl': an[ uciin, ne u g h , korgii u g h .

§ 44 .b) Mengei isim ve benzeri olanlar. Bunlar aynl zamanda yer ve zaman zarfl olarak da telakki edilebilirler. llgili isimlerle birlikte ~ o g u zaman 'isim tamlama- SI' tegkil ederler (isim tamlamas1 tegkil etrneyenler icin ayrlca misal,verilmigtir) : a1 'alt~nda, karglslnda' - ara 'araslnda': kuvrag arasmda; ikin ara, bizni ara - asra 'al- tlnda' - -iq ' i~inde' - o&r 'esnaslnda' - ortu 'ortasmda' - Bd 'onunde; slraslnda' - dnngrre 'bnunde' - trltag 'sebebiyle' - ijsk 'tiniinde, huzurunda' - list 'DsMnde' - yiiz 'tinunde' - artuh '-den fazla', muntada arm& - beru 'beri' ilkisizde hero, iidun beru - lnaru 'bteye; -den itibaren' bukunte rnaru, muntada maru - i ~ r e 'icinde' ilin @re - dnngrre 'dnce' muntada dngre kisre '-dikten sonra' kondukta kisre - teg 'gi- bit yrpar teg, bizni teg. olarning leg, sa@maduk teg 'dO@nme (digimiz) ipin' - bir-

A . teg 'gibi, aynl' bar~anrng blrteg.

8 45. B) unlem edatlarl: 3 kelime olarak bagta: ay (pek azdlr); b) sonra ek olarak + (y ) A: emgek+e, tengrr+ye! hcelik-kallnllk uyumuna tabi olup olmad~gl belli degildir (Bu sonuncu gekil ~ e k i m eki olarak da [ vokatif! 1 telakki edilebilir).

8 46. C) Gosterme edatlarl: muna (munl), nirna, una 'igte bak!'.

§ 47. D) Soru edatlarl (krg. 27 soru zamirleri): a) bayu, kayular, ne, negu, neguluk, kim. b) Cekimli fiillerin sonuna (ve bazan da isimlere) i?!~u getirilir. hcelik- kalmhk uyumuna tabi olup olrnadl@ belli degildir, daima yuvarlaktlr: bolgay mu?, a& mu boljray?, bar mu ne?. c ) Yalnlz Kokt.'de, isimlere +GU getirilir, cevabl dai- ma 'haylr'dlr : bu sabrmda igid b'argu, beglergu yafirldaql siz 'siz hie yan~lacak bey- ler misiniz?'. d) Soru ile ilgili olarak, tahmin Kokt.'de erinc, yazmalarda erki veya e r i n ~ kullanlllr.

Not: 1) Soruya cevap, sorudaki kehmenln (sorulan geyin), miisbet veya rnenf~ gel$nde tek- rar~ ~ l e veril~r bol6ay mu? bornaGay veya aqa mu bolGay7 apb yo4 bolgay.

2) Asllnda 'veya' rnangslna gelen z u 'acaba. sakm' manasma de gelebilir.

8 4 8 ~ E) Baglama edatiar~: takl, yime, ulayu, ulati, birle.

@ 49. F) Cumle bag1 edatlarr (krg. A. Temir, Die Konjunktionen ... Oriens 9. c., 41-85. ve 233-280. s.) a) zarf-fiiller: takr, yime, yana, dtru vb. b) isim cinsinden ' olanlar: negude, anga, i n ~ e vb. c) tegkili mechul olanlar: biruk, in~ip, tek vb. d) ba- zan iki kelime yanyana gelir: iye basa, azu yana, tahr yime vb.

§ 50. G) Eklegmig edatlar: 04 (dk ); bazan +K (tekit bildirir) antak (Lanta ok), neqdk (Lneqe dk), +rAK (tekit bildirir), yigrek vb. +cAK (tekit bildirir), amtrqak vb.

cab sini 'igte seni!'. Bunlar bazan dogrudan dogruya bir srfatr veya benzerlerini derecelendirirler: OF ve +ra!dan bagka yuksek ve en yuksek derece +tA vb. ile ifade edilir: dtiSken yrgda yig idi yok 'Otuken dag ~aylrlarlndan daha iyi bir sahip yok'. artubta artuk 'en fazla', yarukta'yaruk 'en parlak'.

Fiil:

I g 51. Basit fiil cekimi: ET'de ancak iki fiil ~ek im gekii tegekkiil etmi~tir, emir kipi ve gbtBlen ge~mig zaman! Bu iki fiil geklinde gahlslar belli eklerle ifade edildigi h8lde diger kip ve 'zamanlarda bwnlar, gahs zamirleri ile ifiide edilmiglerdir. ET'de 'mustakil ve ger~ek' bir zaman da tam mAh8sr ile tegekkul etmemigtir.,'zaman' ola- rak yalnlz -D ( i )'yi gdsterebiliriz (gdrirlen gegmig zaman); bunun d~g~ndaki zaman- tar, isim - fiillerle tegkil edilmigtir.

g 52 Emir Kipi:

9ah1s Teklik Gokluk

1. -Ayin (iinluden sonra-yin; N-agz~: - A h (ijnluden sonra -1im; N-agz~:

-AyAn) -AIAm)

2. -Gilveya-0 -On? (IAr), N-agzrnda: -~n"g

3. -zUN (Kdkt. -&In) -zUn, -zUnlAr

Not: 1 ) u@.incu ~ h s . bazan isim olarak da kullanlllr: yarl~&azun + in, birzunin 'ac~mala- rt, vermeleri sayesinde' (bk. Eski Turk Siiri, 1965. 20. s.'16-18; metne dikkat!) Bu ~ h s . ayni zamanda hurmete lay~k kimseler icin (hitap) de kullanll~r.

2) lkinci ghs. Sekilleri aynl zamanda teklik 2. ~ h s . olarak nezaket ifade d e r .

4) bol- u@ur, t@-i i@~r sekillerini A.v. LE COQ 'beddua' olarak izah ed~yor fa- kat bu tatmin edici bir izah degildir (M !. 9. 11, 14; 31. s.).

5) i j ~uncu shs. yerine bazan -GAY Sekli kullan~lir.

§ 53. Gorulen ge~mig zaman (= giuhOdi mazi) : -D. Sah~slar iyelik ekleriyle ifa- de edilir.

Sah~s Teklik Gokluk

1. - Dom ;D0m0z

2. - Dong (Kbkt. - DOG) -D~I@~Z (Kokt. - DOGoz)

3. - Di -Di veya -0ilAr

Not: N-agzmda bazan 1. ve 2. sahlslarda unluler geni~leyerek a olur.

3 54. $art kipi: -sAr. Sonuna gahrs zamirleri getirilmek suretiyle gah~slar ifade edilir. Sahrslar bazan belirtilmez: barsar bargrl ' gidersen git'.

§ 55. Genig zaman : -Ar, -Ur (-yur ), -/r, -r. Sonuna dogrudan dogruya ghs. zamirleri getirilir. lfade ettigi zaman belli degildir; bazan gimdiki zaman, bazan ge- lecek zaman bildirir (ayrrca isim olarak kullanrlmas; iqin bk. g 19, 2).

Q 58. Gelecek zaman: -GAY. $ah~slar.genig zamanda' oldu@~ gibidir. Kokt.'de hi^ yoktur. Bunun dynda aynl zamanl ifade eden gu ekler de kullan~lm~gt~r: 1) - GA, gekil bak~m~ndan -GAY ile ilgili olabilir; pek az kullanil~r. 2) -DAqi, daha qok Kbkt.'de kullan~l~r (ayr~ca isim olarak kullan~lmas~ i ~ i n bk. Q 19, 2). 3) -~i, son dere-, ce az olarak kullan~lan bu ekin -DA$i ile bir ilgisi oldu@~ du$unulebilir; bilhassa bu- nun yaln~z menfi'fiillerle kuilanllmas~ bu dugunceyi kuvvetlendiriyor: -DAFi1nin men-' fisi? dime# sen 'dlmeyeceksin, yaramag 'yaramaz', tegme~i men 'sald~rmam', sdzleme~i men 'sdylemem', tegme~j 01 'rastlamaz, deomez'. 4) -GA geklinde bir ekin, 'istikbal' ifade edip etmedioi tetkike deger.

Q 57. Ge~mig zaman: 1) Gdrulmeyen ge~mig zaman (= nakli mdzi ) -mi$; N- agz~nda -mAg. Gdriilmeyen ge~mia zaman m&x%s~ Kakt.'de daha aq~ktir: susi u~ mi?i ermi9, biz iki bin erfimiz vb. Yazmalarda bu hususiyeti tespit etmek guqtur. Bu ek, bir de gereklilik ifadesinde kullan~l~r: bilmig. ukmug kergek 'bilmek anlamak ge- rektir'. Isim olarak kullan~lmasi icin bk. g 19, 2. Sahislar genig zamanda oldugu gi- bidir. .

2) Manas1 ve ifade ettigi zamanl kesin olarak bilinmeyenve dioerlerine nisbetle ~ o k az kullan~lan bir ek de -yUK ekidir. Sahslar geniq zamanda oldugu gibidir. Cekimli fiil digmda bir de isim olarak kullan~l~r, bk. Q 19, 2. tugeyuk men 'ruya gbr- dum', sak~nyuk sen 'dijgundun', kelyiik 01 'geldi' vb.

Q 58. Birleaik fiil qekimi. ET'de birlegik fiil gekilleri iqin agag~daki gekiller kulla- n~lmlgt~r. Bu liste tam ve kesin olmaktan ~ o k uzakt~r; Uyg. metinler iglendikqe bu husustaki bilgilerimizin de artacag~ guphesizdir.

Ge~mip 2. Genie 2. Gelecek Z. Dilek-istek Gereklilik

keltirnerti kelir ertim . kelgey ertim keleyin erti kelrnigirn krgek

- yuk ertirn -ir errnig rnn - t e ~ ~ ertirn. -eyin ergey - rnig krgek

-mi$ ertim -teQ bolGay rnn - rnezun ertl -gd krgek

-mi$ ermig rntn . -gijlug errnig

kelrnis errnia rnn kelir errnig rnn kelmig bolur rnn keleyin ergey

- rnig bolgay rnn

- teci bolgay rnn

- gey ertirn

keldim erser kel~rn rnn er~er I

@ 59. Fiiller menfi gekli -mA- eki ile yaphr. Ancak genig zamanln menfisi -mAz 'dir. Bunun muspet gekli nas~l isim olarak kullan~labiliyor ise, -mAz de aynl gekilde isim olarak kullan~labilir: ki$i er-mez+ig!

Not: 1) Errnez yerine bazan yok kullan~l~r: anta yek i ~ g e k yok 'orada $eyt,an yoktur'.

2) Menfi gekli b a a n edatlarla te'yit edilir idi, n e 6 : arltl ve k i ~ i g gibl.

§ 60. Yardrmcl fiiller. Turk~ede bilhassa 'tarifi yardlmcl fiillerin' geligmesi, Turk kultur tarihinde rnuhim bir donurn noktasl olmugtur. Kdkt.'de fiillerin ~ o g u zaman bir tek manay1 ifade etrneierine kargrlrk Uyg.'da bu esas man5 drgrnda mBna dere- celenrneleri birtakrm yardlmcl fiiller vasltasiyle ifade edilrnigtir: bir igin ~ a b u k yapti- rnasl, ve nihayet hurmetle veya hagmetle yapllmasr gibi! Buton bunlar, degigen dunya g6rugunun, degigen yagaylg tarzinln ve degi~en kiiltur ~evresinin gartlari ile 'izah edilebilir. Ger~ekten bu butun fiiE gekillerini, VIII. - IX. yy.'dan sonra Tarlm'da meydana getirilen ~ o k yon10 tercume Uyg. edebiyatma kaynakhk etmiq olan ya- bancl dillerde bulabiliyoruz: toh. lranca ve Cince ! (Sogut~anln tesiri, burada ter- cume yoluyla degil de daha ~ o k konugrna ve temas yoluyla meydana geldigi du- gunulrnelidir).

§ 61. Esas yardrmcr fiilJer: er-, bol- ve pek az olarak tur-. a) Dogrudan dogruya isirn cumlelerinin yuklemini tegkil etmek uzere isim ve benzerleri ile birlegirler: bil- ge baban ermig 'hakirn bir kagan imig', inisi kaian bolmrg 'ku~uk kaldegi kagan ol- mug', ne~ukin turur munrteg 'neden bdyle bunun gibidir', bedukun erur 'buyuktur' vb. b) B5z1 zarf-fiil ve isim fiillerle birlegerek 'gereklilik' bildirir ve bazl hallerde de 'tarifi' yard~rncl fiil vazifesini gorur (bunun i ~ i n ' ag. bk.): @trulbu er- 'kurtulabilrnek', kizlegulug ermez 'saklamamall', ertgulug bolzun 'ge~meli', bru bol- kaldlrllabil- rnek', c) Birlegik fiil ~ekirnlerinde kullanlllr (bk. Q 57).

62. Tarifi (= tasviri) yardlmcl filler, esas fiillerin h8ndarInl yakrndan 'tarif', ta- yin ve 'tasvir' ederler; esas fiil yalnrz, her gahls ve zamanda zarf-fiil gekillerinde de- gigmeden kaldlgr halde yardrmci fiil bundan sonra gelir ve Gekirn ekleri allr:

-u, -a: &I/-u udum 'yapabildirn' vb., kbr-u bil- 'itaat etmeyi becermek', bol-u sa- kin- 'olmayr tasarlamak', trd-a katrGlam 'rnGni olrnaya qallgrnak, id-u yara- 'gonde- rilmesi uygun olrnak ', ayrt-u id- sordurmakl- Ijrl-u tegin- 'hurrnetle yapmak', yukun- u btun- 'hurmetle egilrnek', nomla-yu yarlrka- 'hagmetle, IQtfen vaaz verrnek' vb.

-geli: bol-gall u- 'olabilrnek', eft-geli oera, 'ge~meyi tasarlamak', kdrkit-gel; br11n- 'gosterrnege Gallgmak', yi-gel; b111n- 'yernege hazrrlanrnak', yi-geli titin- 'yernege cesaret etmek', kel-g-el; kuse- 'gelmeyi istemek', obit-Gah ay- 'ogretmeyi emret- mek', yarman-Gall sa@m yukarl qkrnayl.dugunrnek', uz-geli,@~trblan- 'krrmaya Ga- Irgmak', yukun-geli anun- 'hurrnet etmege hazlrlanrnak', blur-geli a/&- 'famamiyle ol- durrnek'. tit-geli kik,'&Jl brit- 'vazge~meye karar vermek'. -bar-Gal, Btiin- 'hijrmetle (huzura) ~tkmak', bosur-ball yarlr&a-'IQtfen bgretrnek', aga-ball tegimlig bol- 'yok etrnege Iiiy~k olmak'.

Yalnlz ti-, ay-, ayrt-fiilleri, 'saygl' ifade eden fiillerle birlegince -p zarf-fiili ile gelir: ti-p btiin- 'hurmetle soylemek' gibi!

Not: 'saygr' bildrren tegin-, Utun- ve yarhka- fiilleri bazan, esas fiil olmaksm 'hurmet-, le, hagmetle bir gey yapmak veya olmak' manasmda tek bagrna da kullanrlabilirL ler; bu gibi hallerde kastedilen fiil, cilrnlenin geliginden ~rkarrlrr.

$ 63. Bir klalrn tarifi yardlmcr fiiller de as11 m~n8lannr kaybedip esas fiilin mi%, naslnda degigiklik yaparlar:

-u: alta-yu tur- 'aldatrp durmak', ku-yii tut- 'hep korumak', !/I-u a/! 'tam yap- mak', ay-u bir- 'bildirmek (bir bagkaslnln rnenfaati i~in) ' , gdkud-u olur- 'yerlere ka-

dar egilmek', IG&~-U rd- 'tamamiyle kaybetmek'.

-p: a!-ip kel- 'ak~p gitmek', ert-ip kaC 'tamamiyle gec;mekl, yat-ip yyi- 'hep yat- mak' [ son devir Uygurcaslnda! 1, &up bar- 'olup gitmek', nomla-p hod- 'esasll bir gekilde vaaz vermek', kuzet-ip tur- 'daima korumak', avla-p al- 'etrafm ~evirmek'.

-gel;: kir-geli tur- 'girmek uzere bulunmak', dl-geli yat- 'olmek uzere olmak'

Not: -KAlireki belki de kal- veya kel- yardlrnc~ fiillerinden Mrernigtir, sonuna geldigi fi- ilin gOsterdigi igi qabuklagtlr~r: at-balv ' hernen atar', kirkelir sn 'hernen girersin', birtillkelir u p 3 ~ 'bildirrnek i~ in ' . Bu rnanalardan, sondakl -irln genlg zarnan eki oldugu aqkGa gOtii1uyor; ancak bunun ashnda esas flil ile hangi 'zarf-fiil' vaslta- siyle birlegrnig oldugu kesin olarak tespit edilerniyor, herhalde -a veya -u olrnall- ds; -p veya digerlerinin ~ a b u k agmabileceQini tasawur etrnek guGtQr!

5 644)sim-fiiler, gekil ve fonksiyonlar~ bak~m~ndan yukar~da ele al~nd~gc i ~ i n bu- rada ayrlca uzerinde durulmad~ (bk. s ,19, 2).

9 65.Zarf-fiiller (krg. bir de § 19, 2). kim veya fiilin muhtelif ~ e k i m veya yaplm eklerinden hiqbirini almayan bir fiil gekline 'zarf-fiil' diyoruz (diger adlar~: gerundi- um, konverb). Bunlar, baa yard~mc~ fiiller ile esas fiillerin birlegmesini saglar (yk. bk.), zarf ve zarf tumleci olarak kullan~l~rlar.

- O p [ -Ap 1. birip, Fodup, bagla-p. Kendisinden sonra gelen fiilin zarnanl, p-zarf- fiilininkinden sonrad~r; gah~s bak~m~ndan buna uyar (krg. yard~mc~ fiiller).

Not: -OpAn gekb, yukar~dakinm gen~gletilrnig gekli olrnahd~r; daha ~ o k KOkt. ile N- agzmdan kullanll~r, her ikisi arasmdakl fark (eger varsa!) kesin olarak bilinrni-

yor.

-A; -i; -U. En qok -U, biizan -A kullanlhr; -i pek azd~r. kese, buke, keli, biru, ata- yu (krg. yardrmcl fiiller). Bunlarm bir k ~ s m ~ ~ e k i m edat~ olarak da kullan~l~r (bk. § 43). -p ile -u arasmda fark vard~r: birincisi, zaman bakmndan kendisinden sonra- ki fiilden once oldugu hiilde, -ulda boyle bir zaman onceligi yoktur, aynl zamanl ifi3de eder: at$ atayu kuf ~ I V dzjn kelti 'adm~ anarak saadetin bizzat keendisi gel- di'. Bunu takip eden cumlede ise -p'nin -uldan farkl~ fonksiyonu a q k ~ a gorulmek- tedir: eski at& tegSilip yan"g b01tmn"g 'bagka bir ad aldrktan sonra yeni oldun".

-GAIL Yard~mc~ fiiller ile esas fiilleri birlegtirir (oraya bk.). Bir bagka rnilniis~ da - mak iqin'dir: ... tilegeli taluy ogiizke kir- I . . . aramak i ~ i n denize aglmak'.

-in. Pek azd~r. yok bolmazun tiyin 'yok olmasm diye'; bu gekil ~ek im edat~ olarak da kullan~l~i (oraya bk.). i.

-mATi (n). Miinii itibariyle -phin menfi geklidir. toiuz tatar balmat/ kelfi 'Dokuz Tatar kalmadan geldi'. -n'li gekli daha ~ o k kullamlmaktadlr: tun sayu Bd yazmatln muntab sa@-i~ k~lsar 'her gece, vaktini ge~irmeden boylece murakebeye girse'.

-GinCA (L*-Og +i +n +Ge ). k u ~ i yitgin~e lgucu yetinceye kadar'. GorCildugu gi- bi bu mustakil bir ek olmay~p dort unsurun birlegmesinden meydana gelmigtir. An- d~rma (analoji) yolu ile anGagmGa 'bu arada' tegkil editmigtir.

-ken. Yaln~z er- fiiline gelir: Brken 'iken; esnasmda' krg. bir de +KAn, 915.

Kelime Gruplar~: ,

8 66. ikizlerneler. irk dilinin muhim hususiyetlerinden biri de, bir mefhurnun ifadesi iqin iki ayrl kelirnenin yanyana kullan~lrnas~d~r. Biitun kelirne qegitlerinden yap~lan terkiplerdeki kelirnelerih qogu TOrkqe oldu& halde, baz~ hallerde birincisi yabanc~ as~ll~, ikincisi ise Turk~edir: qkr tilgen 'tekerlek' (qkr LiSkr. cakra) gibi. ikiz- lernelerin en qok kullan~ld@~ devre Uyg. devresidir. Bu turlij terkiplerde, baz~ gert- lar alt~nda belli bir kaide tespit etrnek rnurnkundiir.

1) Ses bakmndan: a) birinci kelirne anlu ile, ikincisi ijnsuz ile baglar: as~g tusu ri ada tuda; b) hece sayrsl 1 +2 veya 1 +3 olanlar: ed tavar, ag iqgil; alp alpagut, king al@b, belin&e; c) hece says1 aynl olup da ilk sesleri bak~rn~ndan bir duzen ar~etme~enler: atl~g yiizliig, buyan edgu, dtek birim, sevig amrak; d) hece saylsl 2+1 veya 3+2 olanlar: kemig- tiis-, turFaru amru, tegirmile-avla-, tapla, sev- vb.

2) lkizlemeler ile ilgili olarak gu terkipler dikkate deger: Ayn~ kgkten tegkil edil- rnig iki ayrl kelirne yanyana kullan~l~r; bunlardan ilki isirn, ikincisi fiil veya her ikisi de isirndir (bunlara 7stikakl1 cinas'da denebilir) : yam yam- 'gafak s6krnekS, ~ a s u t Fa- sur- 'iftira etrnek', a/&$ alta- 'evrnek', ant ant$- 'ant iqrnek', nom nomla- 'vaaz ver- mek', etin etine- 'ses gkarm*, ka tadas 'bwuk ve ku~uk kardeg' vb.

3) ikizlemeler, unsurlarm rnanalar~ baklrnlndan iki grupta toplanlrlar:

a) eg anlarnl~ kelirneler ile : ar~g simek 'orrnan', as~g tusu, aya -a&r/a, busus kadgu, tsuy yazub vb. vb. Bu rnisallerden de anlag~ldlg~ gibi, aynl rnanaya gelen iki kelirne, ayrl ayrl da kullan~ld~g~ halde, yanyana getirilrnek suretiyle de ifadeye bir aq~kl~k, bir renk verilrnek istenrnigtir.

b) ayrl rnanada olan kelirneler ile: sans~z tumen 'pek ~ o k ' , kiiq erdem, dtek bi- rim vb.

c) birbirlerini tamamlayan fakat manalarr birbirinin tersi olan kelirneler ile: il kan 'devlet', dz ta@, o&l {IZ vb.

t Not: Gramer baklmlndan umGmiyetle unsurlarin sonuncusu ek allr; bununla beraber her iki unsurun daek aldQ haller vard~r.

8 67. ~ n v a n grubu: bilge FaQan, kul tigin, kuli qor, bodistv tigin.

Not: Gramer ekleri umGmiyetle sondaki kelimeye gelir, kiil tigigiln + ke. Fakat ek, bazan her ikisine de gelir: tad~k+/fl For +un.

L 68. Tekrarlar: a p u aburu 'yavag yavag'. er", erd C@i &i, kim kim k d r A n

'kim gelirse', nece neqe, ne negd ig. - say1 sezlerinde ming ming, tumen tiimen . , I

g 69. Fiil gruplar~ i ~ i n bk. Q @ 58-63. \ I '

8 70. lsirn gruplar~: a) isirn tarnlarnasl, bodistvn/r@ edgiisi, gakiler igileri1Sakya kadlnlarl', ter@ri te@risi, Tiirk ~ y & r tili b) S~fat tamlarnaslnm yukar~dakinden fark~ her iki unsurun da hiqbir suretle ek almafnas~d~r; edgii toy~n, ktizunur etuz, tdzun maytri; nomlub tilgen 'din tekerlegi'.

TORK ~ f ~ f ., 101

Q 71. Edat gruplari, bir isirn veya isirn cinsinden bir kelirne ile bir edattan rney- dana gelir (krg. edatlan): te&ri teg, an1 leg vb. . _

Q 72. Zarf gruplarr, yuklem ile ilgili olarak zarf turnleci vazifesini gbrurler: ur k ip timin oglen-, irte kun tavrab buyan 611-. Bunlar bazan tek kelirne halinde, bir ek ile ifade edilrnig olarak da gbrunurler'; +ti: amtl, kidirti. ++a: yarl~kar~a 'buyururcasl- na'. +n: 01 BdOn, qmtl sBn. +din: ba11tdan un kelti. +de, +ke, +re (+ru ): kuninte, Or- ke, tasra vb. Yukarlda ele al~nrn~g olan 'zarf -fillerlde zarf grubuna dahil edilebilir- ler. +KAn ekinin mengei bilinrnernekle beraber mans baklrnindan buraya Bit olrnalldlr: asnukan 'daha bnce', arntlban 'girndiden', irteken, erken (krg. Q 64).

Fail (= 0zne):

@ 73. Butun isirn ve isirn soyundan olan kelimeler ile iyelik eki alan dbnugluluk zarnirleri, yahn halleriyle curnlede fail vazifesini gorurler. Zarnirler fail olarak curnle- nin baglnda bulanabilirler ve bir de bazl hallerde hernen yuklernden sonra gelirler: mn ... kelir mn gibi. BBzan gah~slagillr. Fail, bBzan da yuklernin sonunda iyelik ekiy- le dogrudan dogruya ifBde edilir: (mn) kelt +im, (sn) kelt+in"gb. - Meqhulcle fail, verrne h. ekiyle birlikte gelir: rahuka sigirtmis teg 'RZhu tarafmdan yutulrnug gibi'. .

I

Nesne:

Q 74. lsirnlerin (ve benzerlerinin) yuklerne h. nesne vazifesini gbrur: nom + u i yarllka- 'din1 vaaz etrnek', biz +ni kdrmezun, kisi Bzliigler +ig Blur-. Bu ek bazan kullanllrnadan belirsiz nesne ifade edilrnig olur: nom nomla -. Bazr kahplagrn~g de- yiglerde de yuklerne haline rastlanir: siz+ni dlziin tip 'sizi (!) blsCin diye' (ag. bk.)

Yuklern:

Q 75. Cumlenin yuklerni yani 'qekirnli fiil' urnurniyetle fiilden yapllrnlg isirndir (isirn curnlelerinde bu zaten dogrudan dogruya isirn olacaktlr, ag. bk.) : -gu, -

n gijlug, -de+i, -gu+i, -gme, -gli, -ur, -mez, -d (yani: -d+im, -d+ing vb.), -mi$, -yuk ve -gey. Pek az olarak -tuk, -sig, -kelir ve rnahiyetleri pek belli olrnayan -ma+i ve -+e de yuklern olarak kullanll~r. -ayin ve yard~rncl curnlelqrde -ser eki de aynl vazifeyi gbrur.

Not: Yuklemin daima isim sekllnde oldugu fikri BASKAKOV tarafmdan 25. Sarkiyatcl-

lar Kongresinde ~leri surulmugtBr; bu nazar~yenin Turkce hulasas~ taraflmdan ya-

pllrnlgt~r (Ataturk ilnirversitesi YilliQi 1960, s. 146-1 48).

Q 76. Curnleler, ytlklernlerinin kinsine gbre iki grupta toplanlr: YOklerni bir esas fiil olan cumle, 'fiil curnlesi'dir; bunlar, Q 74'te gdsterilen esaslar dahilinde tegkil edilirler. Bu esas fiil bazan birleqik fiil geklinde de olabilir, o zarnan qekim ekl$ri sondaki yard~mc~ fijle gelir (oraya bk.). YOklerni, isirn veya isirn cinsinden bir keli- me (= yuklern isrni) ve qekilrnig bir yardtrnci fiilden (= bildirici veya bildirrne bag!) ibaret olan cijrnleye 'isirn cOrnlesil diyoruz. Yuklern isrni iyelik eklerini alabilecegi gibi, edat gruplarindan biri de bu vazifeyi gorebilir. Bildirici urnurniyetle er - ve pek

-.az olarak tur - fiilinden tegkil edilir:

men + .. . (yuklem isrni) + er-ur sen I, I' sen + ... + er-ur sen

biz + ... + er-ur biz siz + ... + er-ur siz

\

I, n 01 + ... + er-ur ol + ... olar +. . . er-Or ol (olar)

Bazan bilhassa u~OncO gahlsta bildirici, sonundaki ol ile birlikte kald~rlllr ve yal- nlz yuklem ismi blrak~l~r: edgu 'iyidir' gibi. Bazan da bildirici kalkar, yaln~z yuklem ismi ve gahls zamiri kal~r: yrlb mn 'sefilim, periganlm', him sn, irak 01, dlug 01, to& mak olvb..

BaSka misaller: ilim amti ban/? 'gimdi'hani benim devletim (nerde)?', kntu budu- num '(sen) benim milletim (sin)', s a ~ l a n ~ u 01 'korunmalldlr' vb.

Not: Bazan bildirici, 'bol- fiildir: iki tijrlljg boturlar 'ikl tiirliidiir' : bazan da titir (ler )

L [ ti-t-ir 1 nomlar titirler 'serlerdir'.

8 77. Mani metinlerinde gdrulen gu tipik isim cumlesi dikkate deger: Yuklem ismi v h t a halinde! kentii 0zijtinin"g dg sini ki j~l irg + ijn bedijk + iin eriir rruhunun bir uzvu olan (ak~l), kuvvetli ve biiyukttir' (M 111 17,5), kcjn"9~~rnijz busugsuz + un tadiusuz + un turzun 'gbnliimuz elemsiz ve dertsiz olsun' (M 1 28,28), dgrun~u- lug + in erur biz 'biz neg'eliyiz' vb.

5 78. Cumlelerdeki unsurlar umumiyetle gu gekilde s~ralanlrlar: 1) cumle bag1 edatlar~ ve baz~ zarf tumle~leri + 2) fail + 3) nesne ve diger tumle~ler + 4) yuklem. Bgz~ 'metinlerde bu stranln degigtigini, hatta Hlristiyanlrga ait metinlerde, yuklemin birinci s~rada bulundugunu goruyoruz (yk. bk.).

8 79. Eski Turk~e'de cumleler, 1) ana ve 2) turld yard~mcl cumleler olmak uze- re iki klsma ayrlllr; ancak Kokt.'de ve Uyg.'da bu yard~mc~ cumleler 'ayn ayndlr. Kbkt.'de fikirler umumiyetle basit ana cumlelerle ifAde edilmekle beraber bunun yanlslra yard~mcl cumle olarak -sar ile yap~lan $art cijmleleri ve yaln~z tip, tiyin ge- killerinden ibaret olan ve bag vazifesi~i gdren unsurlar kullan~lmlgt~r. Bunlar Uyg. metinlerde de vardlr. Kokt.'deki -sar gart cumlelerine misaller: 01 yirgerii barsar. .. dl te~i sen, apar tosi4 dmez sen. tip ve tiyin ile yapilan cumleler: edgu a& birur tip anqa bug6urur ermi~, taps yoriyur tiyin ku egidip balr/$aki tagi$mrg. Bu sonuncu misalde tiyin, onu takip eden ismin (ku) slfatl durumundad~r!

Bunlardan bagka basit de olsa, yardrmc~ ciimle yerine geCebilecek ifade gekil- lerine Kdkt.'de rastl~yoruz. Bunlara cumle demek de dogru olmaz, ~ u n k u 'yuklem' vas~flai~n~ haiz bir unsur yoktur: 1) -siK gibi slfatlar isimlerin onijne getirilir (krg. gel- en adam gibi!) il tutsub yir ofliken yig ermi? 'devletin idare edilecegi yer Otuken dag ~ay~rlar l imig!.

2) Soriuna u~uncu ghs. iyelik eki almq bir isim-fiilin bir onceki cumlede bulunan isim ile ilgisi vard~r: Turk sir budun yirinte bod kalmadi ~ d a tagda kalmrp kubranrp yiti yuz bolt! 'Turk Sir milleti yerinde (birlegik) bir kavim kalmad~; (fakat) dagda tag- ta kalm~g olanlarl toplanlp yedi yuz oldular'. Burada kal-mi$ +/, bod ile ilgilidir.

8 80. Daha Kdkt. devrinde, yani VIII. yy.'da Tartm'da baglayan Uyg. din7 eser-. lerde, Tiirk dilinin, tarihinde Ilk defa yepyeni cumle tijrleri kazandlgtni gbruyaruz. Yard~mcl cumle ad1 verilen bu yeni ifade gekilleri, umumiyetle soru kelimeleri ile

baglar. AgaQ~da b'unlar, teferruath olarak ele al~nm~gt~r

8 81. Fail yardlmcl cumlesi. Adlndan da anlagllacagt gibi bu yardlmc~ cumle- ler bag (= ana) cumlenin failidir; bag cumleye baglan~g gekilleri bak~mrndan iki k~s- ma ayrll~rlar: a) baglay~c~s~z, b) baglay~c~ll.

a) Baglaylc~s~z yardlmc~ cumlelerin yuklemi, iki misal dlglnda hep er-ser (-sar) ile yaplllr. Bag cumlenin yuklemiyle olan zaman baglntts~ goyledir:

(yc) ... erser (-sar ) (bc) ... I -ur (veya : yuklem adl)

"bilig erser, yilvi teg (01 ) 'bilgiye gelince (bu), biiyu gibidir'. , I

b) BaQlay~cllt fail cumlesi, baglay~clllranlnm diger unsurlarla olan ilgilerine gore iki k~sma ayrhr (baglaylcllar gunlardlr: kim, kkn bayu, ne).

1) Baglaym, yardlmcl cumlenin h i~bi r unsuru ile ilgili degildir. Bdyle cilmlelere bildirme cumleleri de diyoruz. Bag cumle ile olan zaman bag~nt~s~ goyledir:

(yc) kim ... erser 1 (bc) ... -zun

(bc) ... -ti I (yc) kim ... -ur (-di)

antab bar I him ... mazm

Yukarldaki gemadan da anlag~lacag~ uzere son iki misalde yard~mcl cumle son- dadlr, ve burada -sar'm kullan~lmamas~ dikkati ~ekiyor. a n t k bar, kirn 01 tml~g tjrt- ke ijrtenmez 'bu can11 ategte yanmaz (diye) bunca (rivayet) vardlr'.

2) Baglaylc~, yard~mc~ cumlenin herhangibir unsuru ile ilgilidir: Baglayrcl, yar- dlmc~ cumlenin faili iken bag cumle ile olan zaman baglntw goyledir:

(yc) ' ne erser I (bc) ... -di

kim.. . -sar ' I . . . - ziin

kim kayu.. . -sar I . . . - ziin

(bc) ... I kim erser I (bc) . . . -ur (yiiklem ad/)

Sonuncu misalde yard~mc~ cumle bag cumlenin ortaslndad~r. mini u ~ i i n em- gente~i, kirn erser, yok 'benim i ~ i n rzdlrap qekecek bir kimse yok'. BaQlay~c~, yar- dlrncl cumlenin nesnesi iken, bag ciimle ile olan zaman baglnt~s~gt)yledir:

I (bc) ..: (yuklem ad^) I (yc) kim ... -ur (-ti)

01, kirn ant/ islet - irler 'girndi kulland~klar~ budur'.

B ~ Z I hsllerde baglaymya, bag cumlede herhangibir zamirle igaret ebilir. Bu cumlelerin yuklemiyle, bag cumle yuklemi arasmdaki zaman bagmtrs~ gdyledir.

(bc)ol I-kim ... -ur I (bc) (01) ... oluk eriir (ur-)

(yc) kim . . . -ur I (bc) 01 .. . -ur

kim kayu . . . erser I olar .. . -maz

.. ne ... - sar I an/ ... -ur

el, kirn burkan tit-ir, nom olu! eriir 'burkan olan gey dinin bizzat kendisidir' (krg. vasiflama cumlesi).

Fikil cumlesinde umumi-bir mikna ifade edilmek istenirse, bas cumlede bu, 01, (an/, olarn~), b a r ~ a ve kop ile ayrlca belirtilir. Her iki cumle arasmdaki zaman ba- g~ntis~ ydyledir:

(yc) bayu ... erser I (bc) olar b a r ~ a . . -ziin

ne .. . erser I n a n barqa ... -ng !

ne.. . bar1 I Fop .. . -ur

ne tuilarr 1 1 6 a ~ kaya kum bar/, kop bas-ar 'ne kadar dag, bitki, kaya ve kum varsa hepsi baski (krg. vasiflama-nicelik cumlesi).

Q 82. Nesne yardimc~ cumlesi, bag cumle nesnesinin, yardrmc~ cumle geklin- de ifikde edilmesinden ibarettir. Bag cumle' ile olan ilgisi bak~m~ndan nesne yar- d~mci cumleleri uc kisma ayr~lir:

1) Baglay~cilar yard~mc~ cumlenin failidir. Bas cumle ile baglantrlar~ gdyledir.. (baglayicilar gunlard~r: kayu, ne, ne~iikin, kirn ):

(yc) tayu (ne, ne~iikin) .. . (-di ) erser I (bc) -di (-ur erdo

ne te@rike sevi$@ bar, tiikel @I! 'Tanriya karg~ ne (kadar) sevgin varsa hepsini yerine getir'. Yapi bak~mmdan gu misal son derece dikkate deger : (bc) ... I kimni erser, I . . . -maz. burkanta adm, kimni erser, umug mag bulmaz biz 'Burkan'dan bagka h i~bi r kimseyi biz destek ve dayanak olarak bulamayiz'.

2) Baglay~c~lar yardimci cumlenin h i~bi r unsuru ile ilgili degildir. Bu cumlelere 'bildirme' cumleleri (bk. yk. Q 80) diyoruz.

I (bc) ... - zun I (yc) kim ... - maz (Yuklem ismi vas~ta h.)

i n ~ e katelanm~, kirn iirke pdlu&m saklanmaban ereniler 'gayretleriniz 6yle olsun ki daima uyanik ve muteyakk~z olunuz'.

3) Dogrudan dogruya sdyleyigi dile getiren cumleler de, bag cumlenin bir nes- nesi olarak telakki edilebilirler (= oratio recta). Bu tiirlu nesne cumlelerinin sonun- da daima ti-p (ti-pen) baglama *edat~ bulunmaktadir:

(yc) ... l 'ne .... -mi$ I tipen I (bc) ... -di

(bc) ... -ma, I kim: I (yc) I . . . -url tip

Iyir tmgri yok erken &$re ne bar ermi$' tipen, biltimiz 'yer tanr~s~ yok iken, dnqe 'ne varmig' diye bildik'.

() 83. Tamlay~ci yard~mc~ cumlesi, ashnda bag cumlenin turlu tamlayic~lar~n~n, birer cumle ile ifade edilmelerinden ibarettir. Bu cumleleri, ifade ettikleri tamlay~cl- larin turlerine gdre siniflara ayirlp inceleyecegiz:

1) Zaman yardimc~ cumlesi, bag cumledeki yuklemin anlammi zaman bak~min- dan belirler. Bu cljmleler, fonksiyonlari itibariye ~ a 6 a n bildiren birer zarf tamlayici- sid~rlar. Bunun yanislra Uyg.'da, modern Tiirk givelerinde oldugu gibi fiil cinsin-

den zarf tarnlaytc~lar~ da kullan~lrnlgtlr: -ur erken, -tOk+te ve turlu zarf-fiil gekilleri. Bunlar, yapdar~ itibariyle gekirnsiz fiil olduklar~ i ~ i n birer yiiklern olarak telakki edil- rnernig, dolay~siyle bunlarla ilgili kelirne gruplar~ yard~rnc~ cijrnle olarak dOgunulrne- rniglerdir; ancak, bunlardan baz~lar~, urnumP olarak ne, ba~an, Fa1t1 ve negete kim baglay~c~lar~yla birlikte kullan~ld~klar~ igin, basit zarf tarnlay~clsl olarak degil de yar- dlrnc~ curnle olarak telakki edilrniglerdir.

Zarnan yardlmc~ curnleleri, bag curnleye baglan~g gekilleri bak~m~ndan iki klsrna ayrrl~rlar: a) baglay~c~s!~, b) baglaylclll.

a) Baglaylc~s~z zarnan yard~rncl cijrnlelerinin yiiklerni hernen hep -sir (erser) ile tegkil edildigi halde bir rnisalde yuklern olarak -u birle C)k gbrijlrnektedir; bunlarm bag curnle ile olan zarnan baglntrs~ gdyledir:

(yc) ... -sar (-di erser) I . (bc) ... -ur (erti)

-gey, -di, -eyin

-mi9 erur

-u birle ok I -di

Blijrgeli ilt-serler, mm~ra-yur 'iildiirrnek i ~ i n gijtiiriince, bag~r~r'.

b) Baglay~c~ll zarnan yardlrnc~ curnlelerinin yuklerni de umurniyetle -sar ile tegkil edildigi halde birkac rnisalde -ti kullan~lrn~@~r. Bunlarm d~g~nda yuklerni gekirnli fiil olrnay~p da zarf-fiil ve yardlrncl curnlelerin ortaya g~k~gl ve geligrnesinde mijhirn bir rnerhale oldugunu sanlyorurn. Bilindigi gibi, KBkt., bu gibi yard~rnc~ cumleler yeri- ne, turlu zarf-fiil ve iqirn-fiilleri kullanrnakla yetiniyordu. Tercurne faaliyetinin buyuk bir h~zla geligtigi Uygur devrinde, yard~rnc~ cilmleler, kahp hBlinde yabanc~ diller- den oldugu gibi aktarllrnlgt~. Ilkin, baglay~c~ + yuklern (= gekirnli f.) forrnijlune glire tegkil edildigi hBlde, baa hallerde yuklemin yerini, zaten dilde ateden beri rnevcut olan gekirnsiz fiil gekilleri ve -sar alrn~g ve boylece yard~rncl curnle tegkilinde Turk- gelegrneye dogru onernli bir ad~rn at~lrnlgt~r; ancak, elirnizdeki rnisallerin az l~g~ bu geligrnenin hudutlar~n~, zarnan ve saha baklrn~ndan betirlernege irnkan verrnernek- tedir.

Baglay~c~lar gunlardrr: kagan (biruk ), Faltr, kim ( kayu ) , ne, negete, neguk, ne- gukin. Bag curnle ile zarnah baglnt~sl goyledir:

(ye) tagan.. . -sar (-di) I (bc) (dtru) . . . -ur, -gey, -zOn,

(k, biruk) -di

kaltl, kim,

negete, ne,

n e ~ u k (in)

ba~an.. . -tukte (dtru) I -di (-fit!$)

. kim -P p ( u b e k ) I ne -di

negete kin -P I (dtru) -di

6alt1 -p erken 1 -di

kim +de erken 1 -P

- ur erken I - di

(bc) ... -gey ' I (yc) kaiti.. . -g in~e I

ne an1 kor-up ok, ... Fam~ldrlar 'onu gorur gijrme2 ... flrlatlld~lar'. kirn men ... igid- tukte dk, . .. sevinip 'beni . .. igitince, . .. sevindim'. ne bu iru belguier bol-u birle dk, otru ... bolt1 'bu alhmetler belirir belirmez ... oldu'.

Yukarldaki pemada dikkati ceken bagllca ozellik, bag c. yuklemlerinin, eogun- lukla -di geklinde bulunmasld~r. 6te yandan (ne ) ... -0 bile dk veya ne ... -p cum- lesi, yap1 baklmlndan, bilinen gekillerden apayrl bir durum arzetmektedir. -u ve -p zarf-fiil gekillerinin daha Kokt.'de zarf tumleci vazifesini g6rdugunu biliyoruz; fakat, buradaki ne baglaylcls~ ile sona gelen birle dk, bu tegkilin, diger gekillerde oldugu gibi yabanc~ tesirler altlnda meydana geldigini dugunduruyor ise de bu hususta gimdilik kesin bir gey bilmiyoruz.

2) Yer yard~mc~ cumlesi, bag ciimledeki yuklemin mhn&m 'yer' bakrmmdan th- yin eder. Bu cumleler, fonksiyonlarl itibariyle yer bildiren, yani bag cumle faaliyeti- nin nerede cereyan ettigini ifade eden birer yer tumlecidirler. Bunlar, bag cumleye daima birer baljlaylcl ile baglanlrlar. Baglaylcllar gunlardrr: biruk (kayuta), kanta, kayu (yir, yingak), kayuda (-tin), kim. Bag cumle ile zaman bagntlsl goyledir:

(yc) biruk Fayuta, kanta vb. . . . -sar / (bc) (anta) . . . -gey

-zun

-ti

- -ur

I (bc) ... -ur (yc) kim ... (yuklem adl)

kim baglaylcls~ ile baglayan yardlrnc~ cumleler haric, digerlerinde baglayclnm hhl ekine gore, bag cumlenin baynda anta (antm vb.) bulunmaktadlr. biruk bayuta ... tofimabl bol-sar, yime anta ... yime bolur 'bir kimse nerede dogacaksa ... yine ore- da ... olur'.

3) Hedef yard~mcc cumlesi, bag cumledeki yuklemin mhnhsln~ 'hedef' baklmln- dan tsyin eder. Bu cBmleler, bag cumle faaliyetinin 'ghyesini' ve 'hedefini' bildirir- ler; baglaylcl daima kim'dir. Bag cumle ile zaman bagmt~sl goyledir

(bc) ... -ur, -allm, -zun I (yc) kirn ... -ur, --sar, -zun

Hedef yardlrnc~ cumleleri, bag cumleden sonra gelmektedir. ,

yarlrkazun, kirn u$zun bilzunler 'vaaz versin ki onlar anlaslnlar, bilsinler'.

4) Sebep yardlmcl cumlesi, bag cumle faaliyetinin sebebini bildirir. Metnin cin- sine ve ifadenin geligine gore bazan bag cumleden once, bazan da bundan sonra . gelmektedir, Baglyay~c~s~ daima kim'dir. Bu cumlelerin yuklemi: a) tabii bir cekimli fiil, b) zarf-fiil, c) isim-fiil + sebep bildiren bir kelime: @On! Bq i cumle ile olan za-

man bag~nt~s~ g6yledir:

( yc) kim.. . -ur 1 (bc) anr Sigh (anrn) . . . -ur '

(anrn) . -ur

(bc) . . . -eyin 1 (yc) kim . . . -sar (-mi9 erlir)

4 ! ( W -ti, -p -di. 01 trl-

ta&

(yc) kim.. . -geli 1 ' (bc) anln ... -ur

dgriSn@n teginh2, kim sizier anr UGljn okrtmr~ bo/tu@uzlar ' sevinin, ~ i jnk i j siz bu- nun i ~ i n ~a@r~ldlnrz'.

5) Karylagt~rma yard~mc~ cijmlesi, bas cijmle faaliyetinin benzeri bir faaliyet ifBde eder. Belli 'karg~lagt~rma' iftide eden kelimeler her iki cumlede de kullanllm~g- t~r. Yard~mc~ cClmlenin yuklemi, birka~ misal dlgtnda daima -sar ~eklinde bulunur. Baglaylc~ durumunda olan karg~la$t~rma sdzlerinden birkaq @yle siralanabilir:

Yard~mcl C i lml~ Bas Ciimk

an~ulayu yime biruk . . . neqeketegi . . an~aFategi . . .

kaltt .... neteg ... anplayu 06 . . . kaltr negiik . . . neteg . . . anplayu . . . munr munplayu . . . yime i n ~ i p yana . . .

ne~uk . . . yime ... neteg ... ... . . . yime a n ~ a ob . . .

(anp~layu.. . ) BBzan bu kar$~la$t~rma siSzleri yc'de kullanllmaz, fakat bag cumle timin dk, an-

tada vb. gibi kelimelerle baglar. Her iki ciimle yiiklemi, aralarmda dljzenli bir za- man bagintls~ gostermemektedir. Bu arada;

(yc) $ a ~ a n ... -maz I (bc) an~ulayu .. . -ma2

neGe ... -ur erti 1 a y a ... -ur erti gekilleri dikkate deger.

kacan ne@ atn& . . . miiyiizi &me=, anqulayu kaltr uziar edsiz i9 i9leyil umaz (M I, 1 1-1 5) 'nasll atln ... boynuzu qkmazsa, aynl gekilde mahir kimseler de faydas~z ig- ler yapmazlar'. nece yilgurur erti, anca kus-ar ... erti,(M 1, 7, 12-13) 'kogarken ku-

suyordu'.

6) Musaade yardirncl cdrnlesi, bag cilrnle faaliyeti ile bir dereceye kadar zit bir faaliyet ifade eder; fakat, bu z~tlik, bag curnle faaliyetinin vukua gelrnesine r n h i ol- qaz, ancak 'rnusaade' eder; adi da buradan gelrnektedir. Bu curnleler urnumiyetle 'neye ragmen? sorusuna cevap verir. Bu ciirnleleri; a) baglaylcisiz, b) baglayrclli olrnak Ozere iki klsrna aylracaQrz. Zarnan baglntis~ gdyledir:

(yc) . .. sar I -di, -mez, -giiliig 01 \

- mi$ erser -iir erti

- di erser -di erti

Baglaylcilar gunlardir: birOk, kalt~, kim, ne, neqe, neqiikin, neteg. Zarnan bagm- trsl ~dyledir:

(yc) birilk ... -sar 1 ( bc) (yime, inqip, iy.) ... -ur

kaltr

kim ... -di I . . . -di

ne erser I . . . -ur

. . . -geY

n q e . . . -di erser I ... -di

neteg ... -mi$ erser I ... -ur

kirn etiiz iiqiin emgenser yime ... dlmek aramah bulunq~ 01 vucut i ~ i n ne kadar gayret sarfederse etsin, (onun) bulacag~ Sey yine de dlrnek ve rnahvolrnaktrr'.

Milsaade yardirnci cilrnlelerinde yuklernin, bir tek rnisal diginda hep -sar ile tes- kit edilrni~ olrnas~ dikkati Gekiyor.

8 84. Vasiflarna yardirnci curnlesi, bag curnledeki unsurlan, turlu ydnlerden va- sdlar. Bu curnleleri iki kisirnda inceleyecegiz: A) ilgilerne curnleleri, B) belirsiz rnik- dar bildiren nicelik -vasiflarna curnleleri.

ilgileme yardlrnci curnleleri, kirn baglayicisinin, yardirnci curnlede aldlgi vazife- ye gdre ele alacag~z:

1) kirn baglayicis~, yardirnc~ curnlenin faili oldugu takdirde yuklernler arasindaki zarnan baglntlsi ve yardirncl curnlenin, bag curnle i~indeki dururnu ~dyledir:

(bc) bar mu . . . I (yc) him . . . - d e ~ i

I . . . -Or kim.. . -gOli@

(bc) . .. -di I (yc) kim ... -mi$ erti I ( b'c) . . . ( kim ile ilgili

unsurlar)

-iir ... I kim ... -di ... I kim . . . -mi$ erti

01 I kim ... -di 1 .. . -iir

(bc) ... (yOklem ad^) I (yc) kih ... -Or

I -zun, -gey . -mi9 erur

(bc) ... I (yc) kim .. . -Or I (bc) ... -Or

m i I

bu etuz kirn sizni dze turur inqe kdrun CSzerinirde bulunan bu vucudu dylece ^a gbrljn', sav slizleyii umagay kirn 01 erneng k&lin yarutsar 'o kimsenin gdnlijnij ayd~nlatacak stizler sdylemez8 (M 111, 9,913 ve M 1, l5,l).

2) kim baglay~c~sc yard~mc~ cumlenin nesnesi olduSju takdirde, yuklemler ara- s~ndaki zaman bag~nt~s~ ve yard~mc~ cljmlenin baq cijmle i~indeki durumu ~dyle- dir:

(bc) ... (yuklem ad^) , I (yc) kim .. . -ti erser, -sar, -ti

(bc) ... I (yc) kirn ... -sar, -w I (bc) ... -Or

- di I kim . . . -mi$ erdi 1 .... (bas cumleye Ziit ve kim ile

iigili unsurlar)

d z yuklerin ... StOndiler kirn keliSrmi9 erdiler i i ~ turlug kuzi ln~ 'getirmi~ olduklarl u~ tiirlu hazineyi (yani) yukterini sundular' (UI, 6,16 vd.)

Not: Su misalde kirn eksiktir, ohun yerine yime biruk kullan~lml~t~r: 01 bizing kllmlg ... ayab kilin~larmz san sa&! idi yok, yime birilk ~ilrnad~mrz erser (WV A. 24-26) ((hepsini) iglememig olsak bile, i~ledigimiz gLinahlann says1 hiC yoktur'. Metnin diger nushalarmda bu kwn, mustensihler taraflndan da pek iyi 'anlagllmamlgttr, ~iinkCl mese1a.D 1 l'de ... yime birck tiltim ersergekllnde oldugu halde C 27 kim men biruk k11trm erser geklinde yazmaktadlr.

3) kirn baglayic~s~, bag ciimledeki ilgili kelimeye, yard~mc~ cumlede bulunan bir iyelik ile baglan~r: dz kadrnr yirin$)e tegdi kirn bane, &an (01 i l i g n i ~ ) krzrn edg" dgli tiginke kolmr$ erti (KP LXIV, 3) 'hukhmdar babas~n~n, bu hukumdarm k~zrn~ prens 'iyi niyetli'ye istedigi akrabasnn ulkesine ulagtr'.

4) iyelik munasebeti dogrudan dogruya kim baglay~c~s~ ile kurulur: n

(yc) kim +ning biruk . . . erser . . . + i 1 (bc) . . . (yuklem ad^)

kimning . . . +i . . . -sar ' . . . a I I ... . . . kirn birilk . . . + i . . . erser ' . . . I ... -ur

kimni9 taman yobun bolsar, kanaer yingil 'damar~ kalm olanm hacamat~ kolay olur'.

5) Tirrlu ha1 ekleriyle kim:

(yc) kirn + de biruk ... erser 1 (bc) . .. -Or

(bc) .. . -p I (yc) kirn+ke erser I (bc) .. . -maz

dzlug dluriip kimke erser, edgll$~lu umaz 'canlllarl oldljrrnekle kirnseye iyilik ya- parnaz'.

6) -sar ile yap~lan baglayrclsiz ilgilerne yardlrnct cumlelerinde fail zikredilrne- rnigtir; bu yardrrncr curnle, bag curnle failinin vas~flayrc~sr durumundadlr:

(yc) ... -sar I (bc) . .. -Or

turbaru kdni yorigjin yorisar 01 timin kigike sanur 'dairna dogru ydldan giden kirn- se insandan say~ltr'.

7 ) Gene aynl gekilde -sar ile yaprlan ilgilerne yardlrncr cumlelerinde failin ba- gmda kayu veya kirn kayu bulunur ve bu fail ~ o g u zarnan bag curnlede tekrar edi- lir:

(yc) ( kirn ) hayu . . . -sar (bc) . . . -ur

kayu kigi dg ~a@'k&$)lin bartsar ol tinlib tamulu~ bolur 'ana ve babaslnln kalbi- ni kran kirnse cehennernlik olur.

6) Belirsiz rniktar bildiren nicelik-vasrflarna yardtmcl ~Ornleleri, gu baglaylcrlarla tegkil edilirler: ne, kirn, nece, neteg.

(yc) ne (kergekin erser ) I (bc) altu ( barqa ) . . . -di, -gey, -zun

ne kut kolsar barca tuzii tilkedi bulzunlar 'istedikleri butun saadeti bulsunlar'. . . kirn ve nece ile yapllan nicelik-vas~flama curnleleri:

(yc) kirn (ne~e) ... (erti ') erser (-sar ) I (bc) olar (bar&

an/ kdrup kamag !as/ kadagi baalap kirn 01 td i te yi&lmig neqe kigiler erti erser olarda b a r ~ a ... ira! tagdilar ' bunu gorunce basta akrabalarl olrnak uzere orada toplanmlg olanlarrn hepsi ... uzaklag~p gittiler'.

neteg ile.yap11an nicelik-vas~flama yardlrncl cljmleleri:

(yc) neteg . .. erser (-iar ) I(bc) . .. (ince) -Or, -zun

neteg yariie erser adfrtlig yarlitazun 'ne kadar buyruk varsa(hepsini) etrafhca buyursun'.

Q 85. $art yardlmc~ cumlesi. A) Gercek ve rnumkun gart : ET'de gart curnleleri umurniyetle - sar ekiyle yaprllrdl. Bunlar~n bagmda baan hicbir baglayla bulun- maz, bazan da gu baglaylcllar bulunur: apam, apam biruk, !a&, kalt~ biruk, biruk, kim. Agagdaki tasnif baglay~crlara gore degil yardlrnc~ cumle yuklerniyle bag cum- le ytlklerninin zarnan baglntlslna gore yaprlrnrgt~r.

1. Ge~rnig zarnanm ger~ek ve murnkun gartlnda yuklernler araslndaki baginti gdyledir:

TURK ~ i ~ 1 t l l

(yc) ... -di erser I (bc) ... -zun erti, -eyin, -&, zun

- rnig erser

(bc) ... -di I (yc) . . . -di erser

amrab ogjlum dlti erser, munu@ yOzin yimd kdrmeyin 'sevgili oglum 6ld" ise bunun yOzijn gdrmek istemiyorurn'.

2. Genig zamanln ger~ek ve mumkiln Sart~nda:

(yc) kayu ... ur erser I (bc) ... -Or, -eyin, -go 01

-gO erser

yarlrG bolmaz erser, bu yirde yataym 'buyruk gelmezse bu yerde yataca@ma

3. -sar ekinin dogrudan dogruya .fiil kdklerine getirilrnesiyle yapdan yard~mc~ cumlelerde:

(yc) ... -sar I ( b ~ ) ... -ti (kergek), -iir, -gey, -elim, -gil

apam ... -sar I ... -gOke, -mez erti, -zi)n, -gey, -Or ,

z (a. biruk)

kim, k. birijk

ka1t1

B) Ger~eksiz gart. Misallerin az11g1 dolayisiyle ger~eksiz gart cumlelerinin duru- munu ve as11 anlam~n~ kesin olarak tespit etmek mumkCln olamad~. Yuklemler ara- slndaki bag~nt~ ~oyledir:

(yc) birdk .... -ti erser 1 (bc) . .. -Sir, -gey (erti )

- sar

01 yig bolbay uc;egu birlekiye dlser biz ' i l~i imuz birlikte dlsek iyi olacak'. biruk ahgar sizler kergek boltu@uzlar erser sizlerni iltgey erdi 'eger onun size ihtiyac~ olsa idi, o sizi gdtCirBrdu'.

8 86 Bag cumlesi, iki bag cumleyi veya bir cijmlenin unsurlarm baglar.

' 1. ayt-sar ve tip ti -ser gekilleriyle yap~lan bu cumlelerin, bag diim~e ile ne za- man ne de qah~s bak~m~ndan hi~bi r iligkisi yoktur.

gmnug neqiikleti dliirdi tip sizik aytsar, inqe k ig in~ birgil 'geytan~ nasd dldurdij diye sorulsa @yle cevap ver'.

. 2. Bir dijgunceyi, bir iddiay~, bir hirkmu veya herhangi bir nesneyi izah etmek i ~ i n karg~l~gnda rnuspet veya menfl herhangi bir cevap beklenilrneyen soru cumle- leri de iki bag cirmleyi birbirine baglar ve bunlarla, ne raman ne de gabs bak~m~n- dan h i~bi r iligkisi yoktur:

kayular .... tip tiser, . ... ne &un (tip) tiser, ...

ne u@n . . . tip tiser, . . , ... neteg 01 tip tiser, . . . neteg (in) ... tip tiser, ... . .. neg0 uxln ... tip tiser, .... neglijk ... tip tiser, ....

bayular 01 on tip tiser 'bu on hangileridir denecek olursa'; ne 0 ~ u n tip tiser 'ni- Gin'?'; negl0k titirler tip tiser, munu@ yantutln ince ubrn12 kerkek 'nas~ldlrlar dene- cek olursa, Bunun cevab~n~ gdyle anlamak IAz~md~r'.

87 Yard~mc~ cumlelerin kurulugunda gu iki nokta ~ o k mohimdir: 1) Baglay~cl- lar, Tar~m bdlgesinde Turkler'in ilk karg~lagt~klar~ Hint-Avrupa milletlerinden ~egitli Iran11 kavimlerin (Soad) ve Toharlar'm dillerindeki yard~mc~ cumle baglay~cllar~, Turkler taraf~ndan k~smen taklit edilmig ve Turk~ede dtedenberi mevcut olan &a- Can, banyu, kim, ne gibi kelimelere, yabanc~ dillerdeki yard~mc~ cumle baglaylc~la- rlnl kargdamak uzere yepyeni milnalar verilmigtir. Dilde gekil ve fonksiyon baklm~n- dan kars~l~g~ bulunmayanlar i ~ i n de birden fazla kelimelerin birlegmesiyle yeni kelimeler yarat~lm~st~r: ne~uk, ne~ukin (Lne +Ge +dk +in ), neteg, birp (Lbir +dk) vb. Gdruluyor ki yard~mc~ comle fikri yabanc~ bir dilden allmyor; fakat, bunu ifade eden baglayla unsuru, dilin kendi imkanlarlndan yaratdlyor.2) Yuklem veya yuk- lem vazifesini gdren fiil gekilleri. Burada da yiiklem olarak, dtedenberi gart yard~m- CI cumlelerinde kullan~lan -sar (er-ser ) butun yard~mc~ cumlelerde cogunlukla kul- lan~lm~gt~r (%65). Ashnda bas cihnlelerin yuklemi olan normal ~ekimli fiil gekillerinin (-di, -ur vb.), yard~mc~ cumlelerin yuklemi olarak kullan~lmas~ (%25), yabanc~ dr- neklerin aynen taklit edildiaini aqkca gbstermektedir. Bu yuklemlerin (yaln~z Ge- kimli fiil olarak) cogunlukla Iran dillerinden ~evrilen Mani ve Hristiyan metinlerinde kullan~lmas~ bu dugunceyi desteklemektedir; bu metinler buyuk bir ihtimalle klAsik Uygurcanm baglang~c~na Bittir (VIII. yy.); ~Unku, daha sonra, Cinceden yap~lan ter- cumelerde bu yuklemlerin azalmaga baglad~g~nr gbruyoruz.

-p (erur, erken ), -gince gibi zarf-fiiller ile baz~ isim-fiiller de aslmda birer tamla- ~ I C I olduklar~ halde, baa qartlar abnda, yard~mc~ cumle yuklemi vazifesini pek en- der olarak gdrmektedirler (%lo). Bu zarf-fiillerin bugun baz~ modern Turk agzla- rlnda bag cijmle yuklemi olarak kullan~lmas~ dikkate deger!

Uygurlar, Tarrm'da yerlegik medeniyete ge~ince bu medeniyetin gerektirdigi ~ o k ybnlu ve degigik fikir cereyanlarln~ benimsemisler ve devrin kultur hayatma, gerek tercljme yoluyla gerekse telif eserlerle aktif bir ~ekilde kat~lmlglard~r. Bu su- retle, Bozk~r Turk~esinin kmr ifade yetenegi zaruri olarak gO@eniyor, bir ana du- gunceyi turlu ydnlerden tan~mlayan unsurlar~n birer cumle haline getirilmesiyle Turk dili, tarihinde ilk defa buyuk bir olugma ~ a g ~ n a giriyordu!

@ 88 Fihrist: Graweri daha fazla istifadeli k~lmak icin bu bdlumde, buton ekler, sesler ve b & ~ baghklar kaydedilmigtir. Rakamlar paragraflar~, parantez i~indeki ra- kamlar ile rakamdan sonra gelen buyuk ve kuguk harfler, kendilerinde'n dnceki pa- ragrafm alt tasnifini gdsterir.

a>o 10c ay-yf 62 -A 19 (2), edat 43, zarf fiil65, -AyAn, -Ayin, -yin 52, 75 yf birlegtirir 62 +A- 17, +a-fiilleri 20 (2) +A, +ya 22, agrzlar 6 +AGU topluluk 34 ,

-AGUI 19 (1) +AK 15 not +A!- 17 a1 44 at-yf 63 -AIArn 52 - a h , -1im 52 alk - yf 62, 63 arnt~cak 50 + An I 6 (I), 22 an+ 24 benili,

ay~t- yf 62 ayt-sar 86 azu 47 not 2

b>m 6(1)1 l a b>v 6 (I), I l b bar-yf 63 barqa 81 (2) bar~ub tili 3 not, 8 not benifi, meni@ ; mini@ 24 beru 44 *bi 24 bil-yf 62 bin+ 24 bini, rneni, mini 24 bir- yf 63

andab (k), anrteg, anteg 25 not 2 an124,81(2) ,

anta, antada, antaddata, antrn, antrrd~n, and~ran, antran 24, 83 (5)-

antak 50 awn- yf 62 -A@ 52 aliaru, a@a 24 apam, a. biruk 85 + Ar- 17 -Ar: 1 7 not, 20 (1 a) - Ar, -Ur (-yur), -Ir, -r 19 (2) 55 +Ar, +rAr ulegtirrne 33 arrtr 59 not 2 artulj, artuk~, artukta artuk 31,44, 50 asra 44

birle 43, 48, 36, birle Ok 83b bir iist onlu sistern 31 birteg 44 biruk 49, 83(6), 85, 87 bizinte, biznide 24 bizin"g4 bizke, bizi@ e 24 biini 24 baa, mna, rnan"g a 24 bol- yf 61, birlegik f. qekirni 58 BrBhrnl alfabesiyle yaz~lrnq rnetinlerin

agzr 7 BrBhrnl alfabesi 4 bun+, rnun+ 25 Burkanc~hk 3

curnle bilgisi 66-87: ikizlemeler 66, Cirrvan grubu 67, tekrarlar 68 fiil gruplarr 69, isirn gruplarr 70, edat gruplarr 71, zarf grubu 72, fail 73, nesne 74, yoklern 75,76-78, cijrnle tlirleri 7487: fa1 yc 81,

nesne yc 82, tumleg 83-1) er-yf 61, birlegik fiil qekimi 58, isim zaman, 2) yer, 3) hedef, 4) cijrnlesinde bilduici 76 sebep, 5) kargllagtlrma, 6) erinc = erki 6(2h 47 . , milsaade Vaslflama yc 86: erken (-p erken) 83b (I), -ur erken, +de ilgileme 84 AI-7, belgisiz mikdar erken bildiren nicelik - vaslflarna 848, gart 85, bag 86 - yc kurulugu 87 erki = ering 47

cOmle yaps1 bakrmmdan aglzlar ermez 59 not

araslndaki farklar 6 (3)

-g 19 (1) not + Og 15 - qA 56 (4), 75 + gA 16 (3), 22, 41 + GAK 50 gak 60 '

-gi (-ma-ile) 56 + ~ i 15 +qig (< '+@g 18 not Gin y a m 4 -qir- 20 (2) gokluk 21 + gsig > g ~ i g > gig 18 qUn 52; krs. -zUn

fonem bilgisi 9

g - k 19(l)not 1 -"G19(1) .

+ OG (krg. +n) 27 + "G, +ag 22 + GOz 27 GAK 19 (1) GAli 65, yf birlegtirir 62, 63, 83 (4) +GAn 21 not +GArU 22,27 --GAY, -GA 52 not.5, 56, 75 -Gil52 -Gin 19 (1) -GingA 65,87 -Gli 19 (I), 75 -GmA 19 (I), 75

-D (gbrulen gegmis z.) 53, 75 +GU 47 -d 19(1) - GU 19 (1) 75 -d- 20 (2) - GUqi 19 ( I ) , 75 +d- 17 -GUK 19 (1) +Don 16 (3), 22 not, 41 -GUIUG 19 (I), 75, -gulugsuz OgOn 83,4 +DA 11 e, 22, zarf 72 DAqi 19 (?), 56, -GAY yerine 6 (2); 75, -GUr- <* -k-ur- 20 (la)

83 (4) + gun l 6 ( l ) -dam (-dOm yerine) 53 -dan (krg. +Don) 6 (2), 22 HlristiyanllQa ait metinlerin agz~ 8 -D (i) 1 1 e -di: kim . . . di 84 (1) id-yf 62, 63 d0zlOk-yuvadakhk uyumu 10a lnaru 44

i>a lob, 6 (1) . egri ha1 (casus obliquus) 23 ' i-u10,d en'gimlegim 35 +i - 17

+i, + si 27 - i 43, zarf - fiil65 ip 44 igre 44 idi 59 not 2 ikile, ikileyij, ikintig, kidin 36 *I (n) + 26 +i+n yukleme, vas~ta h. 27 -in 19 (1) not, 65 incelik-kal~nl~k uyumu 10a i n ~ e .c 'i+n+pe 26 not1 inpip 49 +i+ni@ 27 +i+n+lig 27 not 1 +i+n a, +i+ke 27 a +i+ng eru 27 -Ir 55, 19 (2) -1r- 20 (la) iye basa 49 iyin 43'

-K igtikaklar1120 + K tekit edat~ yapar 50 . +OK 15 + OK 19 (1) - OK- 17 -OK - 20 (2)

. + KOr- c*+K-Or- 17 not 2 'ka- 28 +KA 16 (3), 22

: *-Oka- 17 not +KA- 17 .

I - KAg 19(1) kap. \aGan! . kapan 28,83 (1).87

b ial- yf 63 - KAlir OpOn 63 not; 73 kah. 28, 83 (1-6) 85

k ; KAn 15, zarf 72, -ken 65 C i kanyu, bayu (st), $ants, kantayin,

kanttn, bant~ran, \am, kan~a 27, 82 (1 ). 87 kayular 47 '

+KAr- <*+K-Ar- 17 not C E

bat, kata 35 kat~glan- yf 62 + ke zarf 72 kel- yf 63 kelime hazinesi bak~m~ndan ag~zlar

arasrndaki farklar 6 (3) khn -yf 62 + Ki, +daki 16 (3) kicig 59 not 2 iere 44 kim 47, 82(1), 83 (6), 848

(1-2-31, 85, 87 kimde, kimke, kimni (erser) 28, 82 (1), 84(5), kim iayu 28,84,7

kisre 44 kitap turleri 4 kntu 29 kod- yf 63 iOdl43 kop 81 (2) Kdkturk alfabesi 2, 4 Kokturkge 1, 2 +KU 15 -KU l i e kuse-yf 62 kusen tili 3 not ' +O1 15 +1- 17 -O1- 20 (Ic) - 1 19 (1) +1 OG 15 +1 OK 15 +lA 15 + 1A-17 Labialattraktion 10 +1An 21 not +1Ar 6 (2), 21

I

-lim 52 +IUGU (n) 22 not

+ma (verme h.) 27 -mA19(1) '

- mAz 19 (2), 59, 75 - m A ~ i (krg. -Gi) 75 - mAK 19 (1) man + 24 Mani alfabesi 2, 4 Mani dini 2 mATi (n) 65 Iva yilkleme +mi; 24, vaatdh. 27. +mOn +mih 27 mindide bk. minte 24 mini bk. bini 24 .

mini@ bk. benir(79 24 minte, mindide, mintede 24 -mi( (-mur) 19 (1) -mi$, -mas 57 (I), 19 (2), 75; kim ... - mig

'

+ mka 27 mAa bk, bAa 24 mu 47 ,

rnuna, mlna, munl 25 not 2,46 muntai, mun~teg, mun~layu 25 not 2

N- agz~ 6 -n- fiilleri 19 (1) not, 20 ( lc)

'

-On 19 (l);43 +On, +an 22, 72 + "no@ , +nmg 6 (2), 22 + OnG32 - OnG (U) 19 (1) ne, nece, neGeke (tegi), ne~ete, ne~uk

(in), ne~ukleti, nede, negu, negude, negiil, neg (u) luk, neke, neluk, neme, nemen, nenqe,

+ni 22, 38, 74 nti (ikinti) 32

ny >y, n 6

n " g y l l c + .A, +n% , +"a@ 6 (2), +Og 22 + Oni +g 15,27 + AOA, + an o@ 27 + Aa, +n"g ke 27

n + n"g in, +ng en vas~ta-yiikleme 27 + (IAr), -A@ 52 - 0rQ Or 52not 4 + @ O z>g 6 (I), +go z 27 .

+ AOzOA, +n"g Ozn Or(79 27 + i7 Oza, +@ Ozke 27 + n"g O zin vas~ta h. 27 + @ Ozni, /in, /en, Ilerni 27 + an"g Ozlar 27 not 3

ogra- yf 62 ogur 44 ob, 8k 50 ol gah~s ve igaret zamiri 24, 25 not 2 81

(2); bildirici 76 olur-yf 63 .

ortu 44

neteg (in) 28, 47, 50, 81 (2b), 82 (l), 83 (!), (5, 6),84B,.36, 87 ne - Op, -Ap, -pAn 6 (2), 1.9 (2), 65; yf O~iin, ne~ete kim birlegtirir 62, 63; -p eriir (erken) 59 not 2 84 (I), 87; ne an1 ... - p dk 83b

+ OnOng, +nang 6 (2), 22 + sirA- < + siz+ rA - 18 sizde, sizinte, siznide, siznidin, sizlerde

-r bk. -Ar 19 (2), 55 24

+r- 17 not size, s i z a e, sizleri@ , sizlerke 24

*+rOk 17 not sizin, sizini@ 24

+rU 22.72 sizni 24 + rA SoQd alfabesi 4

+rAK 50 rakamlar 39 +rAr 33 +OrKA- .< *+r-Ok+a- 17 not +rU bk. +rA 22

-S OK- q 2 ) *-so-K 19 ( j ) not 2 - s°K 19 (1) s°K = -gi.iIljg 6 (2) + sOz 16 (2) +sA- 17 sakm- yf 62 san+ bk. sin+ 24 san"ga 24 sAr brser) 54, 75, 79; 81 vd. sayu 37 not, 43 seniG, sinicg 24 sesbilgisi (fonem bilgisi) 9. 1 1 *si 24 + si 27 - si- 20 ( 2 not) + si- g 18 +si-g 18 not I

-sig 75

+ g 15 -"s 19(1) - "8- 20 (1 b) gekil bilgisi 12-65 (kelime yaplml:

13-20; kelime ~egitleri: 21-65; isim.21-22; zamir 23-29; say~lar 30-40; zarf 41 ; edat 42-50; fiil

. 51-56 +g+ke 32 not gu igaret zamiri 25 not 1

+t 16 (1) -t 19 (1) -T- 20 (1 a) +TA- 17 +TAG 16 (3) taly 48, 49 + ta-m 19 (1) not tapa 43 teg 44 tegi 43 tegimlig bol- 62 tegin- yf 62 tegre, tegreki 43 tek 49

- siK 79 terciSme faaliyeti, tercljmelerin yap~ldlgl sin+, san+ 24 diller 2, 3 sin1 24 + ti zarf 41, 72 sinit$$ bk. sini@ 24 ti- 62 sinte, sintede, sintide, sinide, sini- tin 24 Tibet alfabesi 4

timin bk 83 (5) + tinKi (sira say1 sdzlerinde) 32 tip 79, 82 (3); tipen 8 (3); tip tiser 86 + Tir- 17 titin- yf 62 tiyin 41, 79 toia 43 ' t'u-chOe < *tilrkirt 1 -TUK 19 (2); -tukta (UtrO) (Uk) 75, 83

. (Ib) -TUr- < -bur- 20 (1 a not) tur- isirn ciimlesinde bildirici 76; yf 61,

63 tut- yf 63 TOtk tili 8 not; t. Uygur tili Tiirk~e 8 not tiirkut 1 turkutp 1 -turliig 35

- -U 19 (2), edat 43, zarf-fiil 65 yf birlegtirir

62-63; - u birle Uk 83 a U- yf 62 -UK I 9 (1) not

, utatl 48 ulayu 6 (2) 48 +un krg. +agf 34 una 46 -Ur (-yur) krg. -ar 19 (2), 55; kim ... -ur

84 (1); -ur Cj~un 83 (4) Ur- 20 (la) +Ur- 18 - Ut 19(1) Uygur alfabesi 2, 4

Uygurca 1, 2 Uygur tili, Tiirk u, tili 8 not i i ~ i i n 43 ijnlijler 9; unlijler ile ilgili degigmeler 10 llnsilzler 9; ljnsuz degiqmeleri 9 Cjsk 44 ust 44

Y-agz~ 6 +yA krs. +a 22,45 -YAK (-ayak) 19 (1) yana 49 ya@ Irg 35 yara- yf 62 yarlrll<a- 62 yat- yf 63 yazl rnalzemesi 4 yime 48,49 -yin krq. -ayin 52, 75 yo! 59 not 1 yo11 35 -yUK 19 (2), 57 (2), 75 yuz 44 yur- yf 63

-z (?) 16 not

-Z 19 (1)

-Oz-20 (la)

zarnan tespiti 40

-zUn (lar) krg. -CUn 52 .

-zUnin 52 not 1

Q 89. K~saltmalar, iqaretler ve kisa bir bibliyografya: Bu bUliSmde bibliyografya AzatM derecede k~sa tutulmug ve rnurnkiin oldugu kadar misallerin al~ndlg~ metin negirlerine inhisar ettirilmigtir.

+ fiil d~glndaki kdk veya gekilieri gdsterir. suz. - fiil kdkledni gdsterir! Kagg. ~gggafi, B. Atalay neqri. * nazarlbir Sekli, tahmini bir manay!, hu- K6kt. Kdk-turk~e (= Turkut~e).

susi bir m~naya gelen kelimeyi gds- KP La vers. ouig. d. I'h. d. pr. Kiilya- terir. namkara et PZpamkara, T'oung

<kelimenin inkigaf ettioi yere igaret eder. Pao 1914 (bk. bir de H.N. Orkun <c yabanc~ bir kelimenin Uyg.'ya g e p tercumesi).

meden Once birbagka yabancl dile M (1-111) A. V. Le Coq, Turkische Manic- g e ~ i p bumdan U Y ~ . ' Y ~ aktarlldlglnl / haica aus Chotscho, Berlin 191 1- ifade eder. 191 2..

" i, U, Ve I (?) qeklinde SeS kanunlarma Maytr. Maytrisimit (A. v. Gabain, faksi- gdre degigebilen yard~mc~ unlijyu mile negri). gdsterir; bu bazan I ile de ifade edilmigtir. r recto (yaprag~n dn taraf~).

A fonem bilgisine gbre a ve o olabilen Sgd. Sogutpa (Dosu lran dili. unlii. Skr. Sanskrit (MahByBnZ Burkanc~l~grnm

AGr. Alttiirkische Grammatik,'~,~. Gaba- Hindistan'daki kilise dili, orta hint- in, Leipzig 1950 (ikinci bask^).

qe). AY Altun Yaruk, W. Radloff - S.E. Malov, Shs. gahls. Biblitheca Buddhi- ca XVII, c. St. fonem bi,gisine t, olabilen iin- Petersburg 1913, 2+723 s. -.-.-

bc bag (ana) cumle. bUL.

- tib. tibetqe.. br. Brahmi alfabesiyle yaz~lm~g metinler. bul.-q~k. bulunma - qkma hali. toh. toharca (Uygurlar'm kultur al~~veri-

ET Eski Turk~e (= Kdkt.+ Uyg.) ginde bulunduklar~ bir Indo- Cermen milletinin dili, A ve B diye ETY Eski TUrk Yazltlarr (H.N.Orkun negri) adlandlrllan iki Sivesi vard,r). f . fiil.

G fonem bilgisine gdre g, g olabilen un- TT (I-X) W. Barlg (A. v..Gabain, R. Rah-

suz. meti Arat).

gbs. gosterme. ttu. Tukiye Turkqesi.. U fonem bilgisine gdre u ve u olabilen

h.hal (i). ( udd. HdO Handbuch der orientalistik. Heilkun- u (1-IV) F. W, K. Muller, Uigurica, Berlin

de bei den Oiguren, G.R. Rachmati 1908-1 931. (Arat). UAJb. Ural-altaische Jahrbucher.

Huas. Huastuanift (S. Himran'm tercume- u Jb ungarische Jahrbucher. sinden, Ankara 1941). , Uyg. uyghca, Uygur, Uygurlar.

Huen-tsang A.v. Gabain, Die uig. obers. d. Biogr. Hts. ve Brife d. uig ... Ber- v verso ( ~ a ~ r a g m tarafl). lin 1935-8. vas. vas~ta hali.

1 fonem bilgisine gore i, u, u, ve I (?) ola- bilen unlu; bu ayrlcaO igareti ile de yc yard~mc~ cilmle (tali cumle). gtisteriimigtir. yf. yard~mc~ flil.

D fonem bilgisine gdre d ve t olabilen On- ,. suz. A. temir , Die Konjunktionen und Satze-

igtk. i.$ikaklar~. inleitungen im Alttiirkischen, Ori- K fonem bilgisine gdre k, k olabilen Un- ens IX. c. 41-85 ve 233-280. s.