ZDRAVKO BLAEVI 1

Predgovor U ovoj knjizi nastojao sam na jedan jednostavan i razumnjiv nain upoz n ati, prije svega uenike i ostale zainteresirane korisnike sa tehnologijom prog ra miranja i rada sa numeriki upravljanim alatnim strojevima (CNC strojevi). Kak o k od nas nema odgovarajue literature koja detaljnije obrauje ovu problematiku ovakva knjiga je neophodna, tim vie to su deseci kola u Republici Hrvatskoj, zahvaljujui M inistarstvu prosvjete i porta, ove godine opremljeni kolskim CN C tokarilicama i g lodalicama. Svijestan sam i nekih manjkavosti udbenika i nedo reenostima zbog obim ne grae ali isto tako i to da udbenik daje jedan cjelovit pristup i osnovne upute i saznanja o tehnologiji programiranja CNC strojeva i i zradi odgovarajue dokumen tacije sa razraenim primjerima obrade. Veliku pomo d ugujem kolegi, dipl. in. stroj arstva, gosp. Ivi Sladeu iz Tehnike kole Tesla iz Zagreba koji je napravio divovski dio posla obradivi funkcije programiranj a u svojoj skripti koju je napravio za potrebe teaja iz CNC programiranja stroj eva, a koje sam podatke djelomino koristi o, pri emu mu se iskreno zahvaljujem. Knjiga je podjeljena u pet cjelina a gradiv o sam sistematizirao prema temama iz prirunika proizvoaa kolskih CNC strojeva, austr ijse tvrtke EMCO Software Description EMCO WinNC Sinumerik 810D/840D Turning(Mil ling). U prvom dijelu dao sam kratki pregled osnova programiranja, kao to su krat ki povijesni podaci, karakteristike CNC strojeva, koordinatni sustav CNC strojev a kao i podaci o kar akteristinim nul tokama stroja i koritenim alatima. U drugom d ijelu detaljnij e je opisana upravljaka jedinica stroja kao i pratei softwer. U tr eem i etvr tom dijelu opisane su kolske tokarilice EMCO Turn 55 i EMCO MILL55 sa od govaraj uim funkcijama programiranja koje prate odgovarajue vjebe. Vjebe su koncipir ane tako da je dat zadatak (tehniki crte izratka) i osnovna uputa za ispis pro gr ama sa predloenim planom rezanja a uenici sami piu program u predvien obra zac i vre simulaciju. Svi crtei napravljeni su u AutoCAD-u. U zadnjem poglavlj u nalaze se odgovarajue tablice i dijagrami za izbor pravilnih reima rada (brz ina rezanja, br oj okretaja , posmak,dubina rezanja) te detaljno razraeni primje ri izrade za tok arilicu i glodalicu sa prateom dokumentacijom, te neki ponueni primjeri za vjebu ko je mogu razraditi sami uenici. Knjiga je namijenjena prij e svega uenicima tehnikih kola strojarskog usmjerenja (Raunalni tehniar i d r.) kao i svima onima koji se ba ve programiranjem CNC strojeva u raznim tvrtkama . Ovdje se obrauju kolski CNC str ojevi ali tehnologija programiranja je ista i za velike produktivne strojeve. Za svaku korisnu sugestiju u poboljanje ove kn jige srdano se zahvaljujem. U Virovit ici, rujan 2004. Autor 2

SADRAJ 1. 1.1. 1.1.1. 1.1.2. 1.2. 1.3. 1.4. 1.4.1. 1.4.2. 1.5. 1.5.1. 1.6. 1.7. 1 .8. 1. 8.1. 1.8.2. 1.8.3. 1.8.4. 2. OSNOVE PROGRAMIRANJA Kratki povijesni razvoj CNC st rojeva i karakteristike Razlika izmeu konvencionalnih (klasinih) i CNC str ojev a Karakteristike CNC strojeva Dijagram toka programiranja Programiranje CNC stro jeva Referentne toke CNC strojeva Referentne toke EMCO tokarilice Referentne t oke EMCO glodalice Koordinatni sustav CNC strojeva Pravilo desne ruke Apsolutn i i inkrementalni koordinatni sustav Pomak nul toke Alati kod CNC strojeva Alati kod CNC tokarilice Poloaj vrha otrice alata i primjeri primjene Alati kod CNC glod alice Sustav montae alata u dra UPRAVLJAKA JEDINICA STROJA I PRIKAZ SOF TWERA 2.1. 2 .2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.6.1. 2.6.1.1. 2.6.1.2. 2.6.1.3. 2.7. 2.7.1. 2.7. 2. 2. 7.3. 2.7.4. 2.8. 2.8.1. 2.8.2. 2.8.3. 2.8.4. 2.8.5. 2.8.6. 2.9. 2.9.1. 2.9. 2. A dresno-numerika upravljaka jedinica Strojno upravljaka jedinica Horizontal no funkc ijska tipkovnica PC tipkovnica NC stroja Osnovni prozor Sinumerik 840 D Turn (Mi ll) Radna podruja Sinumerik 810D/840 D Radno podruje MACHINE JOG mod MDA mod AUTOM ATIC mod Radno podruje PARAMETAR Podaci o alatima (Tool data) R p arametri ( R pa rameter) Postavljanje podataka (Setting data) Postavljanje nul to aka (Zero offse t) Radno podruje PROGRAM Workpiaces Partprograms Subprograms (p otprogrami) Stand ard cycles (standardni ciklusi) User cycles (korisniki ciklusi ) Clipboard (meuspr emnik) Radno podruje SERVICES Uitavanje podataka (Read in data) Slanje podataka (S end data) 3

2.9.3. 2.10. Kopiranje podataka iz meuspremnika Radno podruje DIAGNOSIS 3. PROGRAM IRANJE TOKARILICE 3.1. Karakteristike CNC kolske tokarilice EMCO Turn55 3.2. Reimi rada tokarili ce 3.3. Struktura programa Sinumerik 840 D 3.4. Osnovne naredbe k od programiranj a 3.4.1. Popis glavnih funkcija G 3.4.2. Popis pomonih funkcija M 3.4.3. Popis funkcija ciklusa 3.5. Linearna gibanja G0, G1 3.5.1. vjeba 1. Linea rna gibanja 3.6. Ciklus za uzduno (popreno) tokarenje 3.7. Kruna gibanja G02, G03 3 .7.1. Programiranje poetnom tokom, krajnjom tokom i radijusom 3.7.2. Programiranje poetnom tokom, krajnjom tokom i sreditem 3.7.3. Programiranje poetnom toko m, krajnjo tokom i kutom luka 3.7.4. Programiranje poetnom tokom, meutokom i krajnjom tokom 3.7 5. Neki primjeri krunog programiranja 3.7.6. vjeba 2. K runa gibanja 3.8. Kompenzac ija polumjerom alata G40, G41, G42 3.8.1. vjeba 3. G41/G42 3.9. Tokarenje navoja 3.9.1. Narezivanje navoja G33 3.9.2. Urezivanje na voja sa kompenzacijom stezne glave 3.9.3. Urezivanje navoja bez kompenzacije ste zne glave 3.10. Kratki pregl ed ostalih naredbi 3.10.1. Vrijeme ekanja G4 3.10.2 . G25- G26 3.10.3. G95 G96 ko nstantna brzina rezanja 3.10.4. G110-112 pola rne koordinate 3.10.5. Norm - Kont 3.11. Okviri (oblici) FRAMES 3.11.1. Trans Atrans 3.11.2. Rot Arot 3.11.3. Scale Ascale 3.11.4. Mirror - Amirror 3.12. Funkcije ciklusa 3.12.1. Ciklusi za tokar enje 3.12.1.1. Groove Ciklus 93 3.12 .1.2. vjeba 4. Ciklus izrade utora Groove 3. 12.1.3. Undercut Ciklus za podr ezivanje G 94 3.12.1.4. Ciklus podrezivanja za n avoj G 96 3.12.1.5. Stock remova l Ciklus konturnog tokarenja Cycle95 3.12.1.5.1 . vjeba 5. Stock removal 3.12. 1.6. Ciklus tokarenja navoja Cycle97 3.12.1.7. Tok arenje niza navoja Cycle98 4

3.12.1.8. 3.12.2. 3.12.2.1. 3.12.2.2. 3.12.2.3. 3.12.2.4. 3.13. 3.13.1. 3.13.2. 3.14. 3.14.1. 3.14.2. 3.15. 3.15.1. 3.16. 3.17. 3.17.1. 3.17.2. 3.17.2.1. 3.17.2 .2. 3.18. 4. vjeba 6. Tokarenje navoja Ciklusi buenja Driling centering Cilus 81 Center d riling Ciklus 82 Deep hole driling Ciklus 83 Ciklus 83E Ciklus za izrad u nav oja Thread Ciklus 840 Ciklus 84 Simulacija programa Verikalne funkcijske t ipke Horizontalne funkcijske tipke Potprogram vjeba br. 7. Izrada potprograma Pro gr amiranje slobodnih kontura Korekcija mjerenje alata Grubi prikaz unoenja kore kcija Mjerenje alata Metoda dodira (Stratch method) Optika metoda mjerenja Put anj e stroja u rad PROGRAMIRANJE GLODALICE 4.1. 4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.3. 4.3.1. 4.4 . 4.4.1. 4.5. 4.6. 4.6.1. 4.6.2. 4.6.3. 4.6.4. 4.6.5. 4.6.6. 4.6.7. 4.6.8. 4.6.9 . 4.6.10. 4.6.11. 4.6.12. 4.7. 4.7.1. 4 .7.2. Karakteristike kolske CNC glodalice EMCO Mill55 Popis glavnih funkcija G Popis pomonih funkcija M Popis ciklusa Line arna gibanja G0, G1 vjeba 1.Linearna giba nja Kruna gibanja G02, G03 vjeba 2. Kruna gibanja Simulacija izrade Kratki pr egled nekih naredbi Izbor radnih povrina i su stava Apsolutni koordinatni sustav G90 Inkrementalni koordinatni sustav Odabir p omaka G94, G95 Programiranje grani ca radnog prostora Vrijeme ekanja G4 Narezivan je navoja G33 Urezivanje navoja G 63 Kompenzacija radijusa alata G40, G41, G42 P olarne koordinate G110, G111, G112 Norm/Kont vjeba br.3. Korekcija polumjerom ala ta NC Frames okviri (oblici) T rans Atrans Rot Arot 5

4.7.3. 4.7.4. 4.8. 4.8.1. 4.8.1.1. 4.8.1.2. 4.8.1.3. 4.8.1.4. 4.8.1.5. 4.8.1.6. 4.9. 4.9.1. 4.9.2. 4.9.3. 4.9.4. 4.9.5. 4.9.5.1. 4.9.5.2. 4.9.5.3. 4.9.5.4. 4.9. 5.5. 4.10. 4.10.1. 4.10.2. 4.10.3. 4.10.4. 4.11. 4.11.1. 4.12. 4.13. 4.13.1. 4. 1 4. 5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. 5.9.1. 5.9.2. 5.9.3. 5.9.4. 5 .10. 5.11. Scale Ascale Mirror Amirror CIKLUSI Ciklusi za buenje Ciklus 81 Cik lus 82 C iklus 83 Buenje (razvrtanje) ablone za izradu navoja (Hole pattern) vjeba br. 4. Ciklusi buenja Ciklusi za glodanje Face milling Ciklus 71 Contour milling Ciklus 72 Rectangular pocket Pravokutni dep Circular pocket . Kruni dep Milling pat tern ablone glodanja Slots on a circle Utori na krunici Circumf erential slots Uto ri po obodnici Elongated holes Produljeni utori Pocket 1 Kvadratni dep Pocket 2 K runi dep Ciklusi za izradu navoja Ciklus 840 Ciklu s 84 rigid taping Ciklus 90 Thr ead milling vjeba br. 5. Ciklusi glodanja Po tprogrami vjeba br. 6. Izrada potprog rama Programiranje slobodnih kontura Mje renje i korekcija alata kod glodanja Re doslijed mjerenja alata Rad na stroju DOD ATAK Pronalaenje broja okretaja Pronalae nje brzine rezanja Odreivanje broja o kretaja kod glodanja i buenja Odreivanje dubi ne rezanja i posmaka kod glodanja i buenja Odreivanje posmaka kod buenja Tablica rei ma rada kod tokarenja Tab lica reima rada kod glodanja Tablica standardnih metriki h navoja Dokumentacija programiranja Operacijski list Plan stezanja i alata Plan rezanja Ispis program a Primjer izrade kod tokarenja (EMCO) Primjer izrade kod glodanja (EMCO) 6

5.12. 5.13. 5.14. 5.15. 6. 7. Primjer izrade tehnike dokumentacije za tokarenje P rimjer izrade tehnike dokum entacije za glodanje Primjeri izrade za tokarenje Pri mjeri izrade za glodanje ZA KLJUAK LITERATURA 7

1. OSNOVE PROGRAMIRANJA 1.1. KRATKI POVIJESNI RAZVOJ CNC STROJEVA I KARAKTERISTI KE Prvi numeriki upravl jani alatni stroj napravljen je u Americi poetkom 50.-tih godina uz pomo znans tvenika MIT-a ( Massatussets Institut of Technology ). Novin a stroja je bilo uvo enje elektronikog upravljanja pomou tzv. UPRAVLJAKE JEDINICE u k ju se pro gram unosio preko buene papirne vrpce. Tadanja upravljaka jedinica je bil a ve a od samog stroja. U odnosu na konvencionalne strojeve znaajna je promjena bi l a uvoenje zasebnih istosmjernih motora za pogon glavnog vretena i suporta. Slik a 1. Prvi NC stroj U naoj zemlji tvornica PRVOMAJSKA iz Zagreba je prva nabavila nu meriki uprav ljanu konzolnu glodalicu 1969. (SHARMANN FB100 s upravljakom jedinico m DEKAMAT) , a sama je poela serijski proizvoditi numeriki upravljane strojeve od 1978. g odine (na slici 3. je prva izloena glodalica G 301 NC na zagrebakom velesa jmu 1971 god.) Sl. 2. Prva naa glodalica iz 1969.god. Sl. 3. Prva napravljena NC glodalica 8

Osnova je numerikog upravljanja, upravljanje strojem pomou unaprijed definiran og programa. PROGRAM je skup ifriranih geometrijsko-tehnoloko-funkcionalnih na redbi kojima se putem razliitih fizikih medija (papirna vrpca, kaseta, disketa ) daju up ravljakoj jedinici numeriki upravljanog stroja unaprijed zamiljene r adnje. Prve up ravljake jedinice bile su bez kompjutora i nosile su naziv NC upr avljake jedinice (Numerical Control), a budui da se program sastojao od brojak a i slova, otuda n aziv Numeriko upravljanje. Dananje upravljake jedinice gra ene su na principu koriten ja mikroprocesora, tj. malog elektronikog raunala k oje se moe programirati i time ostvariti proces numerikog upravljanja. Zbog to ga se takove upravljake jedinice z ovu CNC (Computer Numerical Control ) upravlj ake jedinice. Razlika izmeu konvenci onalnih (klasinih ) alatnih strojeva i CNC strojeva KLASINI STROJ Vretenite Skupni pogon CNC STROJ Linearni mjerni sustav Glavni pogon Zaslon Skala 0,001mm 0,01mm Trapezni navoj Ruice za upravlj. Kuglino vreteno Upravljaka jedinica Pogon po osima Postolje Postolje Sl. 4. Razlike izmeu klasinih i CNC strojeva Kao to se na sli vidi osnovne razlike izmeu ovih strojeva su u slijedeem: P ogon stroja kod klasinih strojeva radi se o skupnom pogonu tj. jedan motor po goni i glavno vreteno i os tala gibanja radnog stola, dok kod CNC strojeva postoj i jedan glavni motor za p ogon glavnog vretena a gibanje po osima ostvaruju poseb ni istosmjerni motori. U pravljanje stroja izvodi se kod klasinih strojeva ru no ili strojno preko ruica za upravljanje dok CNC strojevi imaju upravljaku je dinicu (tastatura i ekran) i rad e automatski preko programa. Mjerni sustav stroj a sastoji se od skale sa noniju som (klasini stroj) ili preciznijeg linearnog sustava mjerenja (CNC stroj). Pomak radnog stola ostvaruje se trapeznim navoje m ili kuglinim navojnim vretenom (CNC stroj). 9

Nivoi upravljanja upravljanje po toki (istovremeno kretanje samo po jednoj osi np r. operacija buenja) upravljanje po krivulji u ravnini (istovremeno kretanj e po dvjema osima) upravljanje po prostornoj krivulji (istovremeno kretanje po n ajma nje 3 osi npr. prostorno zakrivljene plohe npr. lopatice turbine) Karakteristike CNC strojeva mogunost obrade najsloenijih strojni h dijelova visoka produk velika brzina rada zbog poveanih reima rada ro busnija konstrukcija stroja bolje voenje (npr. kuglino navojno vreteno), to r ezultira veom preciznou (0.001mm) obilno odmazivanje i hlaenje alata (do 10 0 l/min i vie ) ime se produuje vijek trajanja al ata koritenje najkvalitetni jih alata sa reznim otricama od tvrdih metala i kerami ke Najnoviji strojevi su tzv. OBRADNI CENTRI koji obrauju radne predmete veoma sl o ene geometrije s visokim stupnjem tonosti. Ovi strojevi omoguuju kompletnu ob rad u radnog predmeta uz automatsku izmjenu alata ( magazin sa mehanikom rukom z a iz mjenu alata). Radni predmet ima mogunost zakretanja i pomicanja u vie smje rova. P ovezivanje vie CNC strojeva ini tzv. FLEKSIBILNI OBRADNI CENTAR sadr i nekoliko obr adnih centara povezanih sistemom transporta. Najnovije dostignue je povezivanje n iza fleksibilnih obradnih centara koje posluuju roboti. To su tvornice bez ljudi p otpuno automatizirane u kojima se postie najvea produktiv nost. Sl. 5. Obradni cen tar 10

1.2. SHEMATSKI PRIKAZ PROGRAMIRANJA TEHNIKI CRTE TVORNIKI PODACI I STANDARDI - PODA CI O STROJU - PODACI O STEZNOM ALATU TEHNOLOKI DIO TEHNIKE PRIPREME TEHNOLOKI STAND ARDI I PODLOGE -REIMI RADA -PODACI O ALATIMA TEHNOLOKA DOKUMENTACIJA - OPERACIJSKI LIST - PLAN STEZANJA - PLAN ALATA - PLAN REZANJA SLUBA ALATA - PRIPREMA ALATA MJERENJE ALATA ISPIS PROGRAMA PROGRAMIRANJE DA SIMULACIJA testiranje programa IZ RADA PRVOG KOMADA NA STROJU POTREBNE IZMJENE NE ISPRAVNA VERZIJA Sl. 6. Shematsk i prikaz programiranja SERIJSKA PROIZVODNJA Iz slike vidimo da samom programiran ju prethodi odgovarajua priprema koja se sa stoji od izrade tehnoloke dokumentacij e u tehnikoj pripremi. Pri tome moramo p rikupiti podatke o steznim i reznim alat ima, stroju i reimima rada. Programiran je i sam ispis programa slijedi nakon to s e izradi plan rezanja, koji je najva nija tehnoloka dokumentacija. Prije same izra de prvog komada na stroju vri se simulacija programa. Nakon to se izradi prvi koma d na stroju i nakon eventualni h korekcija programa pristupa se serijskoj proizv odnji. Veoma vanu ulogu ima sl uba pripreme alata koja prema tehnologiji postavlja odgovarajue alate u revolv ersku glavu i vri izmjere i podeavanje alata. 11

1.3. PROGRAMIRANJE CNC STROJEVA Proces izrade dijelova na CNC ( hr. NUAS - numer iki upravljani alatni strojevi ), kako smo vidjeli na prethodnoj shemi, sastoji se od slijedeih aktivnosti: 1. 2. 3. 4. 5. 6. razrada tehnologije i utvrivanj e re doslijeda zahvata, alata i reima rada priprema alata programiranje priprema stroj a izrada prvog komada u seriji serijska proizvodnja Veina nabrojenih aktivnosti p ostoji i kod klasinih alatnih strojeva, meutim o no to je svojstveno CNC strojevima to je PROGRAMIRANJE. PROGRAMIRANJE JE POSTUP AK PISANJA PROGRAMA PREMA UNAPRIJE D DEFINIRANOJ TEHNOLOGIJI, A MOE SE OBAVITI R UNO ILI POMOU RAUNALA. RUNO PROGRAMIRAN JE podrazumijeva ispisivanje programa od strane tehnologa runo, tj. pie se svaki r edak programa prema definiranoj t ehnologiji. PROGRAMIRANJE POMOU RAUNALA - podraz umijeva automatsko programiran je samog raunala na osnovu izabranih parametara pr ogramera kao to su dimenzije sirovca, put alata, izbor alata, reima rada itd. u po sebnim softwerima kao to su CATIA, MASTERCAM, SOLIDCAM i dr. Takoer je mogua simula cija programa i isp is samog programa u izabranim upravljakim jedinicama. Ovime s e skrauje vrijeme i smanjuju trokovi izrade programa, te je bra izrada prvog komada na stroju. U ovoj knjizi zabavit emo se samo runim programiranjem. Programiranje podrazum ijeva izradu slijedee dokumentacije: operacijski list sadri redoslij eracija radnog predmeta sa potrebnim rei mima rada i vremenima izrade plan alata za radni predmet sadri popis svih kor itenih alata za obradu prema redoslijedu kor itenja, potrebne mjere, standarde reime i korekcije plan stezanja obuhvaa osnovne g abarite radnog prostora, po loaj radnog predmeta na stroju, toke oslanjanja predme ta i mjesto stezanja te poloaj nulte toke plan rezanja je glavni dokument za ispis programa na kojem su vidljive putanje kretanja alata za svaku operaciju. Prati se put kretanja vr ha alata za od poetka do kraja obrade. Ispis programa ili krae PROGRAM je za dnji i najvaniji dokument po kojem se unose naredbe za upravljanje strojem. Raz raeni program unosi se u programski list iji mogui izgled prikazuje sl ika u p rilogu skripte. U programiranju neemo izraivati kompletnu dokumentaciju ve samo onu bitnu za ispis programa operacijski list i plan rezanja. Mogui obrasci C NC programiran ja nalaze se na kraju knjige u prilogu. 12

1.4. REFERENTNE TOKE STROJA Kod programiranja CNC strojeva potrebno je poznavat i odreene referentne, odnosno nul toke koje definiraju koordinatni sustav i sa m al at. 1.4.1 Referentne toke CNC tokarilice Sl. 7. Prikaz nul toaka kod CNC tokarilic a Kod kolske CNC tokarilice TURN 55 prilaz alata je s donje (prednje) strane pa j e koordinatni sustav i poloaj referentnih toaka kao na slici. Sl. 8. Nul toke toka rilice EMCO TURN 55 1.4.2 Referentne toke CNC glodalice W M N R B Sl. 9. Nul toke glodalice 13

W Nul toka izratka (Workpiece zero point) Toka vezana za izradak. Slobodno s e mij enja prema potrebama konstrukcije ili izrade. U ovoj toki je ishodite koo rdinatno g sustava koje je prebaeno iz toke M i ona olakava programiranje. M Strojna nul toka (Machine zero point) Pozicija ove toke se ne moe mijenjati. Odreena je od strane p roizvoaa CNC stroja. Ona je ishodite koordinatnog sus tava i od nje se proraunavaju svi pomaci alata. N Referentna toka alata (Too l mount reference point) Poetna toka od koje se mjere svi alati. Lei na osi d raa alata. Odreena strane proizvoaa i ne mo se mijenjati. je od R Referentna toka (Reference point) Toka u radnom podruju stroj a koja je de terminirana sa krajnjim prekidaima. Slui za kalibriranje mjernog sust ava i u p oetku rada sa strojem moramo dovesti alat u toku R. B - Poetna toka alata ( Begin point) Od ove toke alat poinje sa obradom i u njoj se vri izmjena alata . N e mora biti neophodno definirana. 1.5. KOORDINATNI SUSTAV Kod CNC tokarilica koo rdinatni sustav je dvoosni, tj. u osi izratka nalazi se os Z a okomito na os izr atka os X. Pozitivna os X moe bit i postavljena u jednom ili drugom smjeru to ovis i o poloaju alata odnosno revo lverske glave u odnosu na izradak (vidi sliku br. 10 ). Koordinate sa negativnim predznakom (-x, -y ) oznauju kretanje alata prema radnom predmetu, a pozitivni predznak znai odmicanje alata od radnog predmeta. Ko d CNC glodalica koordinatn i sustav je troosni X,Y,Z (vidi sliku 12) Napomena: T reba zapamtiti da se alat ( suport) uvijek giba u predmet ili u smjeru predmeta ako je koordinata negativna. Razlog zato je to tako lei u injenici da ako se pri pr ogramiranju zaboravi n egativan predznak, nee doi do sudara alata i predmeta, nego e se alat odmaknu ti od predmeta. Sl. 10. Koordinatni sustav CNC tokarilica 14

Sl.11. Koord. sustav za TURN 55 Sl. 12. Koord. sustav za MILL 55 1.5.1. Pravilo desne ruke Odreivanje pozitivnog pravca koordinatnog sustava sli jedi poloaj prsti ju desne ruke, odnosno palac pokazuje u pozitivnom smjeru os X , kaiprst u poziti vnom smjeru osi Y, dok srednji prst pokazuje pozitivni smjer osi Z. Sl.13. Pravi lo desne ruke Sl.14. Neki primjeri odreivanja osi 1.6. APSOLUTNI I INKREMENTALNI KOORDINATNI SUSTAV U procesu programiranja upotre bljavaju se dva sustava mjeren ja: APSOLUTNI I INKREMENTALNI. APSOLUTNI KS ima je dnu fiksnu nul toku u ishoditu (W), a koordinate pojedinih toaka znae udalje nost tih toaka od ishodita po vrijedno sti i predznaku. Kod INKREMENTALNOG KS m jerenja, koordinate idue toke se izraavaju u odnosu na prethodnu toku ( incr ement pomak ) gdje se nalazi koordinatni susta v. Koordinatni sustav je dakle p romjenjiv i nalazi se u poetnoj toki odakle kree g ibanje. 15

1.6.1. Izraunavanje koordinata u apsolutnom i inkrementalnom KS APSOLUTNI KOORDIN ATNI SUSTAV INKREMENTALNI KOORDINATNI SUSTAV TOKA 1 2 3 4 5 6 7-W a b c d e f Sl. 15. Izraunavanje koordinata kod glodanja Za vjebu izraunati koordinate za krivulju gibanja alata od a f X -3 0 3 3 -3 -4 0 Y 4 6 3 -3 -3 0 0 TOKA 1 2 3 4 5 6 7 X 3 3 3 0 -6 -1 4 S0 Y 4 2 -3 -6 0 3 0 S0 Uoimo da kod inkrementalnog sustava mjere nja zbroj koordinata toaka u jednom z atvorenom ciklusu jednak je nuli. Oba preth odno navedena sustava mjerenja imaju svoje prednosti i nedostatke. ee se koristi pr ogramiranje u apsolutnom koordi natnom sustavu, jer je lake za shvatiti i manja j e mogunost pogreaka. Ipak u nekim sluajevima se koristi i inkrementalni sustav kao npr. kod izrade potprogr ama o emu e biti govora kasnije. Kod izraunavanja koordina ta za tokarenje, vr ijednosti koordinata po osi X upisuju se u promjerima u apso lutnom koord. sustav u (tako je kotirano). Ispuniti do kraja tablicu za vjebu! Sl . 16. Izraunavanje koordinata kod tokarenja APSOLUTNI KOORDINATNI SUSTAV INKREMEN TALNI KOORDINATNI SUSTAV TOKA 1 2 3 4 5 6 7 8 X 30 40 Z 0 -5 TOKA 1 2 3 4 5 6 7 8 X 15 5 -5 Z 0 -5 -6 16

1.7. POMAK NUL TOKE Kod EMCO tokarilice strojna nul toka (M) lei u osi rotaci je ba ze stezne glave (amerikanera). Kako ova toka nije pogodna kao poetna tok a rada, ko ordinatni sustav je mogue promijeniti i postaviti ga na drugu povoljn iju toku u r adnom prostoru NC stroja. Kada se odredi npr. novi koordinatni sust av W na elu i zratka (vidi sliku) pozivom naredbe G54 upravljaka jedinica e au tomatski unijeti vrijednosti koordinata toke W, te se nul toka promijeni iz po zicije M (strojne nu l toke) u W (nul toku izratka). Prva naredba u programiran ju je upravo funkcija p omaka nul toke kojom se dakle premjeta koordinatni sust av u povoljniju poziciju. Sl.17. Pomak nul toke U praksi se obino kod tokarilica prvi pomak vri funkcijom G54 (G55-G57) na elo amerikanera (A) a zatim drugim funkcijama G58-G59 ili funkcijom TRANS (ATRANS) na elo obraene povrine izratka. Time se lako odreuje poloaj toke W mje enj em duine izratka. Kod glodalica pomak nul toke vri se direktno pomou G54 na izra dak ili ee pomou dvije funkcije. Prvi pomak je na elo nepomine eljust i kripca (to drugi pomak je na izradak (G58 ili TRANS) Sl.18. Pomak nul toke kod tokarilice i g lodalice A 17

1.8. ALATI KOD CNC STROJEVA Kod CNC tokarilica opremanje stroja sa razliitim al a tima je od bitne vanosti za kvalitetnu izradu. Alati su smjeteni u revolversk u gl avu prema redoslijedu izrade (vidi sliku). Alati su postavljeni tako da je s vak i drugi alat ( od ukupno 8 ) naizmjenino alat za vanjsko tokarenje ili za ob radu unutarnjih ploha, ime su jedni alati s parnim a drugi sa neparnim brojevim a. Sv akom se alatu mogu dodijeliti odgovarajui brojevi korekcija alata koji se nalaze u memorijskom mjestu stroja za korekciju dimenzija alata ( postupak unoe nja kore kcija biti e objanjeno u poglavlju x ). Pod korekcijom podrazumijeva s e vrijednos t razlike koordinata vrha otrice promatranog alata u odnosu na prvi alat ( desni no za vanjsko tokarenje ). POSTUPAK UKLANJANJA ODSTUPANJA DIMENZIJ A ALATA NAZIVA SA KOREKCIJA ALATA. Istroenost alata takoer djeluje na netonos t dimenzija pa mora mo uzeti i te korekcije u obzir. Netonost se ustanovljava mj erenjem izratka. Ozn aavanje potrebnog alata i njegove korekcije vri se na slij edei nain. Npr. T01D1 T T 01 T01D1 - alat (tool ) - 1. mjesto na revolverskoj g lavi -mjesto u memoriji ko rekcije alata br.1 Sl.19. Alati u revolverskoj glavi kod nekih tokarilica 18

1.8.1. Alati za tokarenje za kolsku CNC tokarilicu EMCO-TURN 55 SKICA ALATA OPIS A LATA Alat za zavrnu obradu - desni No. SDJCR 1210 D07 Alat za zavrnu obr adu - lij evi No. SDJCL 1210 D07 Neutralni no No. SDNCN 1210 D07 No za rezanje navoja - vanj ski max. korak 1,5 mm No. NL 1210-2 RH No za rezanje navoja - unut arnji No. NVR 10-2 RH 10 x 60 mm za unutarnji navoj 0,5-1,5 mm Motka za unutra nje tokarenje No. SDVCR 07 S10D 10 x 60 mm No za odsijecanje i izradu utora No . L150.15.15.1212-3/ M0 Ref.-Br. 260 601 260 602 260 603 260 620 260 627 260 606 264 020 Zabuiva, HSS 6, 8 mm A8, DIN 333 573 770 271 220 Set spiralnih svrdala, HSS 9 spiralnih svrdala 2 -10 mm (1 mm raspon) Spiralno s vrdlo, HSS 12mm A6Z 050 260 628 19

1.8.2. Poloaj vrha otrice alata kod tokarenja i primjeri primjene U programira nju kod definiranja alata moraju se unesti i podaci o poloaju vrha otrice alat a u od nosu na izradak (Parametar, Tooloffset, C.edge position). Vrijednosti u zagradi odnose se na alate sa prilazom alata odozdo (EMCO TURN 55) . Sl. 20. Poloaj vrha otrice alata Sl.21. Primjer1. primjene alata U prvom primjeru imamo dva alata za obradu (desni no za fino tokarenje koji p rovodi operaciju konturnog tokarenja-St ock removal sa brojem otrice 3 i no za odsijecanje sa brojem 8). U drugom primjeru uz dva spomenuta alata koristimo i n eutralni no za izradu tri mala kutna utora. Trei primjer ima jo tri nova alat a ( spiralno svrdlo sa poloajem otrice 7, buaku mo ku za unutranje tokarenj e sa poloajem otrice 2 i vanjski no za izradu navoja koji i ma poloaj otrice 8). Sl.23. Primjer3. primjene alata Sl.22. Primjer2. primjene ala ta 20

1.8.3. Primjeri primjene alata za tokarenje prema PIA - Velenje Alati koji se ko riste za obradu na CNC tokarilici Emco Turn 55 i Turn105 su karakteristika kao n a slikama iz kojih se vidi to moe obraivati pojedini no i kakav je kut prila za al ata u izradak to je vano da ne bi dolo do sudara draa alata i izratka (vidjeti primje r vj. br.5). Sl. 24. Desni no za finu obradu Sl. 25. Neutralni no Sl. 26. No za unu tarnje tokarenje (buaka motka) 21

1.8.3. Alati za glodanje SKICA ALATA OPIS ALATA Grubo glodalo za poravnavanje, H SS 40 x 20 mm, unutarnji promjer 16 mm 764 410 Ref.-Broj Vretenasto utorno glod alo, HSS prema DIN 327, oblik B 3 mm - 6 mm promjer drke 6 mm 8 mm promjer drke mm - 10 mm 12 mm - 12 mm Vretenas to glodalo za grubu obradu, HSS prema DIN 844, sh ape A 8 mm - 16 mm 764 200 76 4 301 764 306 764 308 773 100 Profilno vretenasto gl odalo, HSS 6 mm 12 mm Kutno glodalo, HSS Prema DIN 1833, oblik A 60, 16 mm, drka - 12 mm Kutno glodalo , HSS Prema DIN 1833, oblik B 45, 16x4 mm, drka - 12 mm Buaka motka a provrte 16-40 mm Drka - 15 mm NC-start svrdlo, HSS drka10 mm, kut vrha svrdla 120 7 1 010 F1Z 050 771 050 764 400 771 030 771 040 22

Zabuiva,HSS 6,8 mm A8, HSS, raspon) 9 kom 2-10 mm, (1 mm 0, 6.8 mm 6 kom 2.5 - 8.5 mm 20 271 230 781 280 260 628 573

DIN 333 Spiralno svrdlo, HSS 25 svrdala 1-13 mm, (0.5 mm raspon) Navojna svrdla, HSS 5 kom 2.5, 3 .3, 4.2, 5. Ureznici, HSS Set od pet ureznika M3 M8 781 300 771 1 770 271 220 23

1.8.4. Sustav montae alata u dra alata Montaa eonog glodala za poravnavanje u dra Mo vretenastih glodala u dra alata Konusni trn dra Distantni prsten Elastina ahura Mati a Alat Vijak 24

2. UPRAVLJAKA JEDINICA STROJA I PRIKAZ SOFTWERA Svaki CNC stroj upravlja se pomou posebnog softwera ( programa ) i upravljake jedinice. Kod EMCO CNC kolskih strojev a koristi se upravljaka jedinica SINUMER IK 840 D ili neke druge upravljake jedini ce kao to su FANUC, EMCOTRONIC, HEIDE NHAIN i dr. I softwer WinNC SINUMERIK 840D TURN ( MILL ) kao i upravljaka jedin ica (tipkovnica) ine jednu jedinstvenu cjelin u kojom se vri upravljanje stroje m. Vertikalne funkcijske tipke ( aktiviraju tre nutno ponueni zadatak na ekranu ) A dresno numerika upravljaka jedinica Horizontaln e funkcijske tipke Strojno upravljaka jedinica 2.1. Adresno numerika upravljaka jed inica Ova tipkovnica slui uglavnom za unoenje ( pisanje ) kao i za ureivanje progra ma a sastoji se od slova, brojeva, simbola i tipki za razne radnje u svezi sa t e kstom. Potvrda alarma Prikaz informacija o trenutnom nainu rada Izbor prozora ( kada j e vie radnih prozora na ekranu ) List naprijed/ nazad Kursor dolje/gore K ursor lijevo/desno Backspace brisanje unatrag 25

Tipka izbora (aktiviraj deaktiviraj) Izbor vrijednosti u tablicama ili polji ma koji su ve unaprijed definirani. Skok na kraj reda ili liste Tipka za ureivanje Ed it / Undo Tipka za unos Input Preuzima novu vrijednost, otvara i zatvara direkto rij, otvar a datoteku Shift tipka slui za unoenje manjeg simbola na tipkovnici 2.2 . Strojno upravljaka jedinica ( tipkovnica ) Sastoji ciju sa rograma 01 1x se od vie podgrupa upravljakih funkcija a slui iskljuivo za komunika strojem. SKIP preskoe i blok se nee izvriti DRY RUN ispitivanje p bez izratka (testiranje) OPT STOP zaus tavljanje programa kod naredbe M EMCO tipka Rad stroja blok po blok RESET STOP / START Zaustavljanje / izvravanje programa 26

Runo pokretanje alata po osima (moramo biti u JOG modu) -4 i +4 EMCO tipke FEED S TOP / START Zaustavljanje / pokretanje posmaka Rotacija glavnog radnog vre tena smanjivanje / 100% / poveavanje SPINDEL STOP / START Zaustavljanje / pokretanje g lavnog radnog vretena Tipke koje su aktivne sa napravama koje se mogu pridodati NC stroju. Tipka za pomak revolverske glave suporta tokarilice za jedno mjesto. Tipka za uk ljuivanje / iskljuivanje rashladne tekuine. Preklopnik naina rada Regula tor brzine posmaka od 0 120 % 27

2.3. Horizontalna funkcijska tipkovnica (slika 3.6) Direktni skok u radno podruje stroja. Povratak u menu Proirenje funkcijskih tipki Poziv osnovnog menu-a ponovn i pritisak na tipku vraa nas u prethodni meni 28

2.4. PC tipkovnica NC stroja Osim tipkovnice EMCO NC stroja mogue je koritenje sta ndardne tipkovnice za oso bno raunalo. Raspored tipki prikazan je na slici Mi Ta v rijeme rada WIN NC 32 software-a mogue je i koritenje mia. Po pozicionira nju mia je dnostrukim ili dvostrukim klikom lijeve tipke pozove se potrebna na redba. 1 * kli k lijevom tipkom znai: - prozor u izborniku je aktivan - postavlj ane kursora na odabrano polje - promjena direktorija - pritisak na horizontalne ili vertikalne funkcijske tipke - otvaranje odabrane liste - aktiviranje / deakt iviranje preki daa 2 * klik lijevom tipkom znai: - otvaranje direktorija - izbo r lista - unos vr ijednosti Klik desnom tipkom znai: - prikaz radnih podruja 29

2.5. Osnovni prozor Sinumerik 840D Turn ( Mill ) Otvaranjem programa Sinumerik 8 40D Turn (Mill) otvara se osnovni prozor za rad sa CNC strojem. Kod glodanja im a mo sve tri koordinatne osi. 1 7 2 5 9 3 4 6 8 10 10 11 10 10 12 1 Prikaz aktiv nog radnog podruja 2 Prikaz aktivnog kanala 3 Prikaz naina rada 4 Ime i putokaz od abranog programa 5 Status kanala 6 Poruke kanala 7 Status prog rama 8 Display st atusa kanala 9 Alarm sa kodom poruke 10 Radni prozori okvir a ktivnog prozora sv ijetli 11 Vertikalne funkcijske tipke 12 Horizontalne funkcijs ke tipke 30

2.6. Radna podruja Sinumerik 810D/840D Rad na Sinumerik 810D / 840D je organizira n kroz 5 podizbornika (menu-a) osnovno g izbornika koji se nazivaju radna podruja (Operating Areas) - Machine - P arameter - Program - Services - Diagnosis Ovih pet radnih po druja se prikazuju u osnovnom izborniku u horizontalnoj liniji funkcijskih tipk i (slika). Radno podruje Machine Parameter Program Services Diagnosis Izvrne f unkcije Runo upravljanje strojem Izvrenje progr ama na izratku Ureivanje podat aka za programiranje (nul toke) i podataka o alatim a Pisanje i ureivanje progr ama Uitavanje programa i podataka Prikaz alarma i poru ka Osnovni izbornik Pritiskom na tipku u osnovnom prozoru e se pojaviti osnovni i z bornik. Tom tipkom osnovni prozor moe biti pozvan iz bilo kojeg izbornika. Pono vnim pritiskom tipke vraamo se u prethodno koriteni izbornik. Osnovni izbornik sa dri dakle horizontalne i vertikalne funkcijske tipke u kojima su sadrana ra dna po druja , odnosno moduli naina rada. Izbor pojedinog podruja i rada u nje mu mogue je provesti ili putem mia ili putem upravljake jedinice stroja (adre sno numerika jedi nica ). U radu sa miem 1x klik znai: aktivirati neki od pr ozora ili izabrati neki manu. 2x klik znai: otvoriti izbornik ( unoenje vrijed nosti ) desna tipka znai: p okazati (otvoriti ) radno podruje Horizontalne funk cijske tipke Machine Par ameter Program Services Diagnosis Vertikalne funkcijske tip ke vezane su za prvi podizbornik Machine AUTO M DA JOG REF S ingle block 31

2.6.1. Radno podruje Machine Ovo podruje prikazuje sve funkcije i utjecajne fa kto re koji djeluju na alatni stroj i njegovo stanje. Postoje tri radna podruja: 2.6. 1.1. JOG nain rada upotrebljava se za rune operacije. Mogue ga je aktivi rati prekl opnikom naina rada i izborom pozicija U JOG modu moemo odrediti Referentnu toku str oja i izvriti pomicanje suporta stroja. Odreivanje REF toke - izabrati REF mod na p reklopniku - pritisnuti tip ke za pomicanje X,+X,-Z,+Z na strojno upravljakoj tipk ovnici - sa tipkom REF A LL (na PC tipkovnici) automatski se dolazi u REF toku koordinate REF toke mo emo pratiti u osnovnom prozoru Odreivanje pomaka nosaa alata (suporta) Postav ljanjem preklopnika u poloaj JOG mogue je pomicanje alata u svim pravcima kori tenjem tipki za pomicanje (ili Alt +F1 sa tipkovnice). Brzina pomic anja odreen a je poloajem regulatora posmaka. Ako je potrebno gibanje u brzom hodu potrebno je dva puta brzo kliknuti tipku. Odreivanje inkrementa posmaka Zbog to t onijeg pozicioniranja alata veliina p osmaka se moe mijenjati koritenjem preklopnika naina rada. INC 1 INC 10 INC 1 00 INC 1.000 INC 10.000 1/1000 mm 1/100 mm 1/10 m m 1 mm 10 mm pritiskom na tipku pritiskom na tipku pritiskom na tipku pritiskom na tipku pritiskom na tipku Promjena se moe napraviti i s tipkovnice raunala kombi nacijom tipki: Alt 0 .. 100 = 1, Alt 1 .. 101 = 10, Alt 2 .. 102 = 100, Alt 3 .. 103 = 1000,. Pritiskom na tipke za pomicanje alat e se pomaknuti u odreenom smjeru za tono odreeni pomak (inkrement). 32

Popis izbornika Machine JOG Izbornici su vezani za horizontalne i vertikalne fun kcijske tipke: Vertikalne funkcijske tipke Transformation / G function Auxiliar y function Spindles Axis feedrate Zoom actual value Actual value MCS WCS Horizon t alne funkcijske tipke Increment Abort OK G naredbe pomone funkcije brzina okretanja vretena posmak poveanje tr enutna vr ijednost poveanje(od 0.001 do 10mm) 2.6.1.2. MDA nain rada (Manual Data Automatic) upotrebljava se za pisanje progr ama i testiranje programa blok po bl ok (slika ). Njime prebacujemo eljena giban ja preko tipkovnice kao pojedine blok ove programa u kontrolnu jedinicu. Kontroln a jedinica obrauje blok nakon pritisk a na tipku Za pokretanje programa u MDA na inu rada potrebni su isti preduvjeti k ao i kod automatskog naina rada. Popis i zbornika Machine MDA Vertikalne funkcijs ke tipke Transformation / G function Aux iliary function Spindles Axis feedrate Actual value MCS WCS Delete MDI Prog ram Horizontalne funkcijske tipke Save MDI Program Abort OK Program Control OK brisanje programa spremanje programa kontrola programa 33

2.6.1.3. AUTO nain rada u kojem se programi izvravaju potpuno automatski (slik a ) . Preduvjeti za izvoenje programa su: - program je uitan u kontrolnu jedini cu - r eferentna toka je postavljena - potrebne korekcije su napravljene (postav ljanje nul toke, korekcija alata,) - aktivirane su sigurnosne mjere (zatvorena su vrata,) Popis izbornika Machine AUTO Vertikalne funkcijske tipke Transforma tion / G fun ction Auxiliary function Spindles Axis feedrate Program sequenc e bloc k Zoom actual value Actual value Machine Work Program level / Actual block H orizontalne funkcijske tipke Program Control OK Blok search Calculate contour Ca lculate blk endpt Program level + Program level Without calculat. S earch positi on Search pointer Correct program Program overview Execution from ex t Alter ena ble Program selection Work pieces Part programs Sub programs Sta ndard cycl es User cycles Clipboard kontrola p rograma traenje bloka ispravljanje programa pregled programa 34

2.7. Radno podruje Parameter U radnom podruju Parameter mogue je upisivati i ureivat i podatke koji su potr ebni za program te izvriti korekciju alata. etiri horizonta lne funkcijske tipk e vezane za podizbornik Parameter su: Tool offset R var iables Setting dana Work offset 2.7.1. Podaci o alatu Tool offset Postavljanje alata se obavlja pritiskom na ver tikalnu funkcijsku tipku Ne w za izbor novog alata. U prozoru se pojavljuju dvije opcije: New tool edge nova otrica alata New tool novi alat Izbo rom jedne od opcija otvara se sli jedei prozor (slika ) koji nudi postojee alat e: T number broj alata u revolversko j glavi Tool type tip alata - tipovi ala ta su ponueni u listi Tipovi alata: Mill ing tools alati za glodanje Drilling tools alati za buenje Grinding tools alati z a bruenje Turning tools alat i za tokarenje Special tools specijalni alati Izbor broja alata (T number) kre e se na tokarilici EMCO PC TURN 55 od 1 do 8 Svaki tip alata (Tool type) nudi s voj novi prozor s odreenim alatima 5xx Turning tools alati za tokarenje (slik a 6.5) 500 Alati za grubo tokarenje 510 Alati za zavrne obrade 520 Alati za unu tarnje tokarenje 530 Alati za rezanje 540 Alati za izrad u navoja Po odabiru alat a (npr. T1 500 tokarski no za grubu obradu) otvara se no vi prozor u kojem se daju svi parametri alata (slika ) 35

T number Broj alata tj. pozicije u koju e biti smjeten u revolverskoj glavi D numb er Broj korekcije. Alat moe imati vie korekcijskih brojeva No. of c.ed ges broj Dnumber za alat Tool type tip alata Tool name ime alata (moe sa dati bilo kakav na ziv alata) Cuter. edge position. pozicija noa (1 - 9) Tool length comp. kompenzac ija duljine alata Geometry dimenzije radnog dijela al ata Wear devijacija od geo metrijske vrijednosti Base dimenzije drala alata Zbroj vrijednosti geometry, wear i base je ukupna vrijednost korekcije Radius co mpensation kompenzacija polumje ra alata Radius polumjer alata Vertikalne funkcijske tipke (Slika ) T no. + i T no.- - prebacuju se n a slijedei vei ili manji broj alata D no. + i D no.- - prebacuju se na slijedeu veu ili manju korekciju alata Delite brisanje alata sa list e ili brisanje korekcije alata Go to - skok na alat broj (otvara se mali pr ozori koji omoguuje taj skok) Overview - Pregled svih alata u bazi New < F8> - upis novog alata Po upisu novog alata mogue je odmah odr editi kompenzacij u alata na stroju ukljuivanjem vertikalne funkcijske tipke Dete rmine compensa. 36

Otvara se novi prozori (slika) u kojemu se upisuje referentna vrijednost kompe nza cije za os X ili Z. Mjerenje i korekcija (kompenzacija ) alata biti e objanjena u posebnom poglavl ju. 2.7.2. R parametri R parameter aritmetiki parametri R parame tri su varijable koje se mogu upotrijebiti kao proraunski parametri u programima. Oni se runo u pisuju u tablicu . Kod upravljanja Sinumerik-om 840D na raspolagan ju su 100 varijabli R parametra. Varijable od 0 do 89 su slobodne za korisnika d ok su od 90 do 99 rezervirane za EMCO. Varijable R90, R91 slue za brojanje izrada ka R90 - aktualni broj izrada ka R91 - nominalni broj izradaka Primjer: treba iz raditi 250 kom nekog izratka Postavlja se nominalni broj izradaka R91=250. Broja odbrojava od 250 do 0 i ta da daje poruku Nominal workpiece number reached - nomin alni broj izradaka je d osegnut Postavlja se nominalni broj izradaka R91=0. Post avlja se aktualni broj i zradaka R90=0. Broja odbrojava od 0 prema gore (do 250) i ne daje nikakvu poruk u Programiranje: Pozivanje brojaa u programu se provodi p rije naredbe M30 (M30-kr aj programa) sa L700 P1 (L-poziv podprograma, P-ponovi program). 37

Varijable R98, R99 slue za proraun vremena izrade R98 - aktualno vrijeme str ojne obrade (ukupno vrijeme) R99 mjerenje vremena operacija jedne operacije M7 3 poeta k mjerenja operacije M74 kraj mjerenja operacije Izmjereno vrijeme e biti u para metru R99 u formatu 6347.378 to znai 63 min., 47 s, 387 ms primjer %1 T6 D1M6 M3 S 3000 F. M73 R98 R99 M74 T7 D1 M2 2.7.3. Postavljanje podataka Setting data U pro zoru Setting data aktivne su samo vertikalne funkcijske tipke. Ovdje moemo postav iti granice radnog prostora, po smak u JOG modu, granini broj okretaja radnog vre tena, posmak u praznom hodu i poetni kut kod rezanja navoja. Working area limitat ion ogranienje radnog prostora omoguava postavljanje g ranica unutar kojih e se kretati alat. Po upisivanju vrijednosti u predviena polja aktiviranje se obavlja tipkom Napom ena: U MDA i Auto nainu rada u NC programu ogranienje radnog prostor a postaje aktivno tek nakon komande WALIMON (Working area limitation ON) JOG dat a JOG podaci JOG vrijednost posmaka posmak kod runog upravljanja u JOG nainu rada. Spindl e data podaci o vrtnji glavnog radnog vretena- amerikanera Ogr anienje broj a okretaja glavnog radnog vretena Max / Min .Vrtnja je dozvoljena sa mo unutar od abranih vrijednosti. Ogranienje okretanja vretena pomou naredbe G96 o moguuje konstantnu brzinu rezanja. 38

Feedrate DRY prazni hod Ovaj posmak se uzima kod programiranog posmaka. pra znog hoda umjesto Starting angle poetni kut kod narezivanja navoja Kod rezan ja navoja poetna pozicija vretena se daje kao poetni kut. 2.7.4. Postavljanje nul toaka stroja work offset (zero offset) Postavljanje nul toaka obavlja se naredbama G54 G57. Grubo podeavanje: Kod veine alatnih st rojeva ova veliina je osigurana pr otiv neautoriziranih promjena s kljuem. Fino podeavanje: Upotrebljava se za fine k orekcije (npr. kod korekcije zbog troenj a alata) i nije posebno osigurano protiv promjena. Ulazna veliina finog podeav anja je limitirana s 1mm Krajnje podeavanje nul toke je suma grubog i finog p odeavanja. Slika 2.7.4. prikazuje prozor za podea vanje nul toaka $P_UIFR je s istemska varijabla postavni oblik za naredbe G54. Ve rtikalne funkcijske tipke imaju slijedee znaenje: WO+ i WO- odabiru traenu nul toku G54 G57 (izradak moe imati nekoliko nul toaka) Selected WO aktivira odabranu nul toku u MDA ili Auto nainu rada. Accept position omoguuje upisivan je poz icije po osi u polju za unos. 39

Reject ponitava i Save memorira nove vrijednosti Determine WO od r eivanje nul toke - otvara novi prozor (slika ) za os koja je oznaena ( na sl ici oz naena je os X). Prozor za odreivanje nul toke daje podatke o koritenom alatu: T no. broj alata, tj. pozicije D no. broj korekcije alata T type t ip alata Length dul jina alata Radius 1 polumjer alata Offset - postavljanje Koritenjem tipke selekto ra ili koritenjem mia i tipke odabiru se: - relevantni parametri duljine alata (1, 2,3) i smjer (+,-,none) - ukljuenje i s mjer polumjera alata (+,-,none) - ukljuenj e i smjer slobodno definiranog postav ljanja nul toke (+,-,none) Potvrditi unesen e podatke iz prozora sa OK. Overview otvara novi prozor s novim funkcijama (slika) Osnovni prozor daje pregled naredbi G54 G57 Settable WO postavljanj e nul toke - vraa program u prethodni prozor (slik a ) Active sett. WO aktivn a nul toka koja se postavlja - daje podatke o trenut no aktivnoj nul toki. Prikazu je se prozor sa aktualnim podacima (slika ). $P_IFRAME je sistemska varijabla po stavni oblik za aktivnu nul toku koja se p ostavlja. 40

Active progr. WO aktivna nul toka koja se programira - daje podatke o tren u tno aktivnoj nul toki. Prikazuje se prozor sa aktualnim podacima (slika ). $P_PFR AME je sistemska varijabla postavni oblik za aktivnu nul toku koja se p rogramira Sum active WO zbroj aktivnih nul toaka daje podatke o trenutno aktivnoj nu l toki. Prikazuje se prozor sa aktualnim podacima. $P_ACTFRAME je sistemska varij abla postavni oblik za zbroj aktivnih nul toaka External WO prikazuje koordi nate eksterne (vanjske) nul toke. Base WO otvara prozor u kojem je mogue podea vanje osnovne nul toke. 41

2.8. Radno podruje PROGRAM U radnom podruju Program piu se programi, ispravljaju se i njima se upravlja. Aktiviranjem horizontalne funkcijske tipke Program ot vara se prozor prema s lici. Tipovi programa su: Workpieces izradak u ovom kontekstu se smatra direkto rijem (folderom) koji ukljuuje programe ili podatke P artprograms glavni program je slijed naredbi za obradu izratka. Subprograms potprogram je pr ogram koji moe biti vie puta pozvan iz glavnog programa. Ci klusi su vrsta potp rograma. Standard cycles standardni ciklusi su potprogr ami koji se ne mog u mijenjati. Oni se izvravaju ponavljanjem koristei strojne kor ake. User cycle s korisniki ciklusi koje korisnik sam moe pisati prema svojim potrebama Clipboard - meuspremnik Tipovi file-ova i direktorija su: ime.MPF glavni program ime.SPF podprogram ime.TOA podaci o alatu ime.UFR postavljanje n ul toke / okviri ime.INI fajl za inicijalizaciju ime.COM komentar ime.DEF definic ija ko risnikih podataka i makroi ime.DIR zajedniki direktorij koji sadri programe i me.WPD direktorij izratka koji sadri programe i podatke koji pripadaju izratku ime.CLP CLIPBOARD (meuspremnik) direktorij moe sadravati sve tipove spisa i d irekt orija 42

2.8.1. Workpieces direktorij izratka otvara prozor koji omoguuje: New - otvaranje novog direktorija -otvara prozor u kom treba upisati ime novog di re ktorija i potvrditi ili odustati . Automatski mu se pridruuje eksten zij a WPD. Copy - kopiranje direktorija pojavljuje se poruka: Copied data can b e ins erted with SK Paste Kopirani podaci se mogu umetnuti pomou funkcijske tipke P aste Paste - umetanje direktorija pojavljuje se prozor u kojem se treba upi sat i ime novog direktorija i potvrditi ili odustati Delete - bri sanje direktorija pojavljuje se prozor u kojem se treba potvr diti brisanje odab ranog direktorija ili odustati . Rename - preimenovanje direktorija pojavljuje se prozor u kojem se treba upisati novo ime direktorija i potvrditi ili odustati Alter enable - omoguiti mijenjanje oznakom X. Ako je oz naka X u koloni E nable tada se moe raditi u tom direktoriju i mijenjati sve prem a potrebi. Workp eace selection - omoguiti izbor direktorija izratka. Po upi su imena direktorija otvara se novi prozor (slika ) u koji je novom direkt oriju ukljueno ime.WPD. 43

Pritiskom na INPUT tipku ili dvostrukim klikom mia po nazivu direktorija otvara s e prozor u kojem je mogue pisati programe ime.MPF (slika ) Koritenjem vertik alnih funkcijskih tipki mogue je pisati novi program New , kopirati Copy , um etati Paste , brisati Delite , preimenovati Rename , dozvoliti ili z abraniti mijenjanje Alter enable , birati programe Program selection < F7>, ili se vratiti u prijanji prozor Back . Po otvaranju novog programa (N ew ) upisuje se njegovo ime.MPF i otvara se slijedei prozor (slika ) Pisanj e koman di novog programa mogue je u oznaenom redu (slika ). Vertikalnim funkcijskim tipka ma mogue je umetati Paste , oznaavati blok Ma rk block , umetati blok Inse rt block , prenumerirati Renumber , zatv oriti Close , dok horizonta lne funkcijske tipke omoguuju ureivanje Edit , skok na Go to , nai i zamij eni Find/Replace , podrka Support , te 3D ili 2D simulaciju izvravanja pro grama 3D-View ili Simulation . Simulacija programa biti e detaljno objanj ena u 3. i 4. poglavlju. 44

2.8.2. Part programs prozor za pisanje pojedinih programa: Sve naredbe koje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovom modu (slika ). 2.8.3. Subprograms prozor za koritenje postojeih podprograma te za pisa nje novih podprograma: Sve n aredbe koje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovom modu (slika ). 2.8.4. Stand ard cycles prozor za koritenje i pisanje standardnih ciklusa : Sve naredbe k oje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovom modu (slika ). 45

2.8.5. User cycles prozor za koritenje i pisanje specijalnih osobnih cik lus a esto potrebnih u radu: Sve naredbe koje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovo m modu (slika ). 2.8.6. Clipboard prozor za privremeno spremanje pojedinih programa: Sve naredbe koje vrijede u modu Workpieces vrijede u ovom modu 46

2.9. Radno podruje SERVICES Ovo radno podruje se upotrebljava za uitavanje podataka (programa) i slanje po dataka preko interface COM1-COM4, kao i za printanje pod ataka (tipka PRINT) i pr ijenos podataka u disk (sa diska) preko tipke DRIVE. Za prenoenje podataka post avljanje (settings) poiljatelja (sender) i primatelja (re ciever) moraju biti is ta, inae prijenos nee raditi. Sa EMCO Win NC moete poslati p odatke samo preko interface RS 232 C User-a. 2.9.1. Uitavanje podataka (Read-in d ata) - pritisni te tipku DRIVE i izaberite npr. Floppy ( disketa) - izaberite iz vorne podatke sa tipkom RS 232 C User u DRIVE. - Pritisnite tipku DATA IN - Post aviti kursor na eljeni direktorij sa liste - Sa tipkom moete se vratiti u glavni d irektorij pritisnite tipku START(poinje uitavanje) i svi podaci bit e napisani u pr etho dno definirani direktorij - tipka STOP prekida uitavanje - samo podaci sa va lja nim nastavkom (npr. .MPF) mogu se uitati 2.9.2. Slanje podataka (send data) i zaberite podatke sa tipkom RS 232 C User u DRIVE pritisnite tipku DATA OUT mogu se poslati slijedei tipovi podataka: - Data ( podaci o alatima, R parametri, n ul toke) - Workpieces - Part programs ( glavni programi) - Subprograms (podprog ram i) - User cycles (korisniki ciklusi) - Standard cycles (Standardni ciklusi) izabr ati podatke koje elite poslati (postaviti kursor na eljeni podatak) npr. Kursor je postavljen na Workpieces. Kada pokrenete TRANSMISSION svi podaci iz Fi le-a Wor kpieces e se poslati pritisnuti INPUT i lista Workpiece-a e se pojavit i na ekranu i moe se izabrati odreeni program pritisnite tipku START pritisnit e tipku STOP 2 .9.3. Kopiranje i lijepljenje podataka iz CLIPBOARD-a U meuspremniku mogu biti po hranjeni svi tipovi podataka i mogu se sortirati u odgovarajue direktorije ( MPF, DIR,SPF i dr.) pritisnuti tipku Clipboard postaviti kursor na file u prozoru cli pboarda (donji prozor) postaviti kursor u gornji prozor (target window) 47

postaviti kursor na eljeni direktorij ( u taj direktorij e se upisati file iz clip bourda) pritisnuti tipku COPY i PASTE zadrati staro ime ili unijeti novo po tvrdi ti sa OK (file se kopira u target direktorij) 2.10. Radno podruje DIAGNOSIS Ovo p odruje prikazuje alarme i poruke u punoj formi i to: - Broj alarma (Alarm number) - Datum kada se alarm dogodio (Date) - Brisanje alarma (Delete criteria) - Opis alarma ( Text) U priruniku Software Description EMCO Win NC detaljno su opisani svi alarmi i poruke. 48

3. PROGRAMIRANJE CNC TOKARILICE U ovom poglavlju detaljnije emo se upoznati sa st rojem EMCO TURN 55 kolskom CNC tokarilicom, njenim karakteristikama, naredbama za programiranje, te emo na primjerima pokazati kako se programira. Tehnika izrade programa je naravno ista ili slina i za ostale strojeve. 3.1. Karakteristike CNC k olske tokarilice EMC O TURN 55 Sl.3.1.. Izgled Emco Turn 55 1 2 3 8 Sl. x. Glavn i dijelovi tokarilice 4 5 6 7 1 zatitni poklopac stroja 2 stezna glava amerikaner 3 glavni pogon 4 nosa alata revolverska glava 5 istosmjerni posmini motor 6 - k i 7 sigurnosna sklopka 8 elektrini dio stroja 49

Tehniki podaci stroja EMCO Turn 55 Radni prostor visina centra (izmeu sredita stezn e glave i klizaa) max. razmak izmeu centara (amerikaner konji) max. duina izratka ma x. promjer izratka k orisni popreni pomak alata korisni uzduni pomak alata Glavno vreteno otvor kro z glavno vreteno promjer stezne glave - amerikanera broj okret aja glavnog vreten a okretni moment na glavnom vretenu Pogonski motor trofazni a sinhroni motor nomi nalna brzina motora snaga motora Posmini motori radni posmak - hod brzi hod max . posmina sila Nosa alata revolverska glava broj alata ( 4 vanj ska i 4 unuta rnja ) popreni presjek vanjskih alata provrt za unutarnje alate Kon ji promjer iljka pomak iljka konus konjia Dimenzije stroja , teina visina osi rotacij e i poda ukupna duina x ukupna irina x ukupna visina ukupna teina stroja mm mm mm m m mm mm mm mm o/min Nm 65 280 215 52 48 236 16 74 120 - 4000 max. 14 o/min W mm/min mm/min N 1400 750 0-2000 2000 1000 8 12x12 10 22 35 MT1 320 840x696x395 85 mm mm mm mm mm mm kg Zbog male snage stroja i uvanja alata preporuuju se obraivati meki m aterijal i (obojeni metali Al, mesing,plastika, drvo). Ovo je edukacijski stroj i na n jemu se ne provodi proizvodnja dijelova. Tako da se preporueni reimi rada od no se iskljuivo na aluminij. U prilogu se nalazi tablica reima rada i za ostale m aterijale. 50

3.2. Odreivanje reima rada 1. brzina rezanja v [m/min ] v = D n / 1000 (1) v [m/mi n] - brzina rezanja D[mm] - romjer izratka ( alata ) S[o/min] - broj okr etaja g lavnog vretena Maksimalno dozvoljena brzina rezanja ovisi o: materijalu i zratka to je vea vrstoa materijala to je manja brzina rezanja materijalu a lata - alati sa otricama od tvrdog metala podnose vee brzine rezanja od brzore znog elika ( HSS ) vrijednosti posmaka - to je vei posmak manja je brzina rez anja dubini rezanja - to je vea dubina rezanja manja je brzina Preporuene brz ine rezanja za EMCO MILL55 a luminij ..44m/min ilavi sintetiki (plas tini) materijali 35m/min tvrdi plasti Preporueni reimi rada za aluminij kod EMCO TURN 55 - brzina rezanja za tokaren je .15 -200 m/min - brzina rezanja za odsijecanje ( utore) ..60-80 m/min - p osmak za t okarenje 0.02-0.1 mm/o - posmak za odsijecanje .0.01-0.02 mm/o 2. broj okretaj lavnog vretena - moe se izraunati iz jedna dbe (1) a ovisi promjeru izratka ( alata ) i brzine rezanja 3. posmak F Kod glodalice posmak se izraava u mm/min, a kod t okarilice u mm/o F [mm/min] =S [o/min ] x F [mm/o] ] ] Za pravilno rukovanje str ojem potrebno je p roraunati reime rada koje preporua sam proizvoa stroja ime se uva at od zatupljenja i oteenja. Postoje danas i gotovi dijagrami za izbor parametara r eima rada koji olakavaju i ubrzavaju izbor traenih parametara ( vidi slike u pril ogu). 51

3.3. Struktura programa Sinumerik 840D PROGRAM je izraz pod kojim se podrazumije va niz naredbi koje se daju upravljakoj jedinici numeriki upravljanog stroja d a bi on obavio unaprijed zamiljene radnje. Svaki program sadri programski bro j po koj em se razlikuju razliiti programi, npr. kod ove tokarilice to je broj % 01, % 13, %25 itd. Svrha je ovog broja da se identini programi, koji se esto koriste, mogu pohraniti kao potprogrami i kao takvi mogu se pozvati u glavni pr ogram, ime se p ojednostavljuje programiranje. Program se moe ralaniti na man je cjeline koje imaju svoju namjenu i podlijeu zakonitosti unutar programa. Sva ki redak programa nazi va se BLOK ili programska reenica. Blok se sastoji od RIJ EI (npr. G90) a rijei od ADRESE i pripadajue brojane vrijednosti. Tokarilica EMCO ima 5 adresa : 1. N adresa o dreuje redni br. bloka, koji se moe pisat i u jedinicama (1,2,3,4,5)ili deseticama npr. ( 10,20,30,40,50) 2. G funkcije glavne funkcije funkcije koje kazuju nain kre tanja alata ( brzi hod, radni hod) 3. Koordinate X definira veliinu pomaka alata u smjeru promjera izratka Z - pomak alata u smjeru osi izratka 4. Pomone koordinat e I,K definiraju kru no gibanje alata 5. Pomone funkcije F ( feed ) posmak, S ( sp eed ) broj ok retaja vretena, T ( tool ) alat, M pomona funkcija ( ukljuenje, iskl juenj e vretena) Red. broj Nain kretanja G Koordinate X Z N Pomone koordinate I K Po mone funkcije F,S,T,M Napomena Struktura programa se sastoji od : Broja programa Uvodnih funkcija Programskih c jelina - ovisno o programskim koracima (operacija ma) Zavretka programa Uvodne f unkcije To su naredbe koje vrijede za cijelo vrije me izvravanja programa. Naje e su to naredbe: G70 mjerni sustav u inchima ili G71 mj erni sustav u milimetri ma G90 apsolutni mjerni sustav ili G91 inkrementni mjern i sustav G54 G57 odre ene nul toke Sistemski je odreeno da su postavne vrijednosti naredbi G90 i G71 . Programske cjeline Programske cjeline smatraju se naredbe po jedinih dijelova p rograma koje su potrebne da se s nekim alatom obradi predvieni dio izratka. Zav retak programa Naredba M30 oznaava zavretak glavnog programa. 52

Pravila po kojim se piu programske reenice SINTAKSA 1. 2. 3. 4. Svaka progra mska rije ostaje pravovaljana toliko dugo dok je ne zamijenimo novom ( modalnos t funk cije) Svaka programska reenica - blok mora biti u svojem redu. Nakon izab rane gl avne funkcije slijede, po potrebi, rijei dopunskih parametara upravljanj a, jedna iza druge, uvijek odvojene najmanje jednim praznim mjestom Dozvoljeno j e pisan je komentara koji se odvajaju znakom ; (toka-zarez) 3.4. Osnovne naredbe kod prog ramiranja 3.4.1. Popis glavnih funkcija G funkcije Naziv funkcije G0 G1 G2 G3 G4 G9 G17 G18 G19 G25 G26 G33 G331 G332 G40 G41 G42 G 53 G54-G57 G63 G64 G70 G71 G 90 G91 G94 G95 G96 G97 G110 G111 Opis funkcije znaenje funkcije Brzi hod Radni ho d Kruno gibanje u smislu kaz aljke na satu Kruno gibanje suprotno kazaljci na satu Vrijeme zastoja Kruna in terpolacija kroz toku Izbor radne povrine - XY Izbor radn e povrine - XZ Izbor radne povrine - YZ Minimalno programirani radni prostor/broj okretaja radnog v retena Maksimalno programirani radni prostor/ broj okretaja ra d. vretena Nareziv anje navoja sa konstantnim korakom Urezivanje navoja Urezivan je navoja povratn o gibanje Iskljuenje kompenzacije radijusa alata Lijeva kompenz acija radijusa a lata Desna kompenzacija radijusa alata Iskljuenje pomaka nul toke Postavljanje pomak nul toke Urezivanje navoja bez sinkronizacije Mod izrade kont ure Mjern i sustav u inima Mjerni sustav u milimetrima Apsolutni mjerni sustav In krementa lni mjerni sustav Posmak u mm/min (inch/min) Posmak u mm/o (inch/o) Kon stantna b rzina rezanja Konstantna brzina rezanja iskljuena Polarna koordinata pol post avljen u zadnjoj toki u koju je stigao alat Polarna koordinata pol posta vljen u toku W ? 53

G112 G147 G148 G247 G248 G347 G348 G450/G451 Polarna koordinata pol postavljen r elativno u odnosu na zadnji pol Prilaz alat a prema predmetu pravocrtno Odmicanj e alata od predmeta pravocrtno Prilaz alata prema predmetu sa radijusom od etvrti ne krunice Odmicanje alata od predmeta sa radijusom od etvrtine krunice Prilaz alat a predmetu sa radijusom od pola kru nice Odmicanje alata od predmeta sa radijusom od pola krunice Prilaenje i odmi canje alata oko konturne toke 3.4.2. Pomone funkci je M funkcije Naziv funkcije M0 M1 M2 M2=3 M2=4 M2=5 M3 M 4 M5 M6 M8 M9 M17 M20 M21 M25 M26 M30 Opis funkcije znaenje funkcije Programi rano zaustavljanje/stop O ptimalni stop Kraj programa Rotacija alata desno Rotaci ja alata lijevo Iskljuena rotacija alata Rotacija vretena udesno ( u smislu kaz aljke na satu) Rotacija v retena u lijevo ( u smislu suprotno kazaljci na satu) Z austavljanje vretena Izm jena alata rotacija revolverske glave Ukljuenje rashl adnog sredstva Iskljuenje ra shladnog sredstva Kraj potprograma Pomicanje konji a unazad Pomicanje konjia napri jed Otvaranje eljusti kripca Zatvaranje eljus ti kripca Kraj programa 3.4.3. Ciklusi CIKLUSI BUENJA Drilling cycles Drilling ,Centering Obino bu enje Drillling, Counte rboring Buenje sa zastojem Deep hole drilling Duboko buenje Duboko buenje bez izbor a ravnine buenja sa programiranim smjerom Rigi d tapping Urezivanje navoja samo z a TURN 155 Urezivanje navoja bez izbora ra vnine sa programiranim smjerom Ureziv anje sa kompenzacijom stezne glave Borring 1 buenje buakom motkom Borring 2 Borring 3 Borring 4 Borring 5 54 Cycle 81 Cycle 82 Cycle 83 Cycle 83 E Cycle 84 Cycle 8 4 E Cycle 840 Cycle 85 Cyc le 86 Cycle 87 Cycle 88 Cycle 89

Cycle 93 Cycle 94 Cycle 95 Cycle 96 Cycle 97 Cycle 98 CIKLUSI ZA TOKARENJE Turni ng cycles Grooving cycle ciklus izrade utora Under cut cycle ciklus podrezivanja Stock removal cycle ciklus konturnog tokarenja Thread undercut cycle ciklus pod rezivanja za izradu navoja External thread ciklus izrade vanjskog i unutarnjeg n avoja Chaining of threads ciklus poveziva nja navoja 55

3.5. POZICIONIRANJE BRZIM HODOM I LINEARNO GIBANJE RADNIM POSMAKOM G 00 (G0) XZ G 01 (G1) XZF -gibanje brzim hodom - linearno gibanje radnim hodom Pozicioniranje br zim hodom jest gibanje brzinom brzog hoda iz trenutnog poloaja alata u poloaj defi niran koordinatama X, Z. Brzina brzog hoda definirana je sa mim strojem i iznosi npr. 2000 mm/min . Takav nain pozicioniranja upotrebljava se za brzi prilaz neko j toki radi smanjenja ukupnog vremena izrade. G00 funkcij a moe se koristiti samo kad se odmiemo ili primiemo predmetu obrade izvan kon ture predmeta , dakle u pozi tivnoj osi X i Z. Linearno gibanje radnim posmakom o dreuje gibanje vrha otrice al ata najkraim putem iz trenutnog u novi poloaj z adan koordinatama X,Z. Brzina radn og hoda ili kako se esto kae posmina brzina , zadana je funkcijom F . Podaci za izb or posmine brzine nalaze se u odgovaraju im prirunicima tablicama a ovise o materij alu obrade, materijalu alata, kval iteti obraene povrine i dr. G01 funkcija je najea funkcija gibanja alata i s njom se mogu izvoditi razne operacije kao npr. - uzdun o tokarenje - vanjsko i unutranje - popreno (eono ) tokarenje - vanjsko i unutranje - tokarenje kon usa - konturno ( zavrno ) tokarenje 25 5 30 N50 G0 X25 Z5 LF Sl. 3.5. Ispis bloka kod G0 i G1 naredbe N60 G1 X25 Z-30 LF Kod naredbe G1 u istom b loku moe se ako je potrebno upisati i F posmak Koord inate po X osi upisuju se u p romjerima ako programiramo u apsolutnom koordinatno m sustavu. Kod naredbe za pr avocrtno gibanje G0 ili G1 mogue je umetnuti zakoe nje ili zaobljenje. 56

Naredbe: G1 X Y CHF G1 X Y CHR G1 X Y RAD Zakoenje e biti umetnuto na kon bloka napisano. Uvijek se nalazi u G17 ravnini. Umetnuti e se si metrino u konturi kuta. Zaobljenje e se biti umetnuto nakon bloka u kojem je napisano. Uvijek se nalazi u G17 ravnini. Umetnuti e se u konturi kuta sa tangencijalnim spojem. 3.5.1. vjeba 1. Izrada programa za VRATILO 1 (funkcije G0 i G1) U slijedeoj vjebi detaljno emo opisati programiranje jednostavnog vratila koristei funkci je G0 i G1. Za izradu programa kao to smo u uvodu rekli potrebno je izraditi op eracijski list i plan r ezanja kao najvaniju dokumentaciju. Sl. 3.5.1. Crte Vratila 1 Alat emo pozvati iz r eferentne toke R koja je odmaknuta od ela obraenog pred meta za koordinatu X100, Z1 00. Prije samog programiranja nainit emo plan rada ili tzv. operacijski list, tj. tabelarno emo prikazati redoslijed operacija tok arenja, potrebne alate za pojedi nu operaciju, te reime rada. U operacijskom lis tu smo predvidjeli dva noa T2 i T4 (gruba i fina obrada). Tokarilica Emco Turn 55 nema no za grubu obradu ve se sve operacije izvode sa finim noem. 57

Neka npr. na operacijski list izgleda kao u tabelarnom prikazu na slici sa slij e deim podacima: Red. broj 1. 2. 3. Opis zahvataoperacije eono tokarenje Vanjsk o uz duno tokarenje Konturno (fino) tokarenje Alat T02 T02 T04 Posmak mm/o 0.1 0 ,1 0. 1 Broj okret. o/min 1200 1200 1600 Plan rezanja neka izgleda kao na donjoj slici . Na njemu su oznaene karakteristi ne toke gibanja vrha otrice alata (vanjski desni) , koji skida tanke slojeve m aterijala (1mm). Kod realnih (produkcionih) strojev a debljine rezanja su puno ve e. U ovoj vjebi uenik e samostalno rjeavati zadatak uz detaljne prethodne u pute. PLAN REZANJA Vratilo 1 G0, T4 G0, T2 G0, T2 Zadatak i kratka uputa za rjeenje: Nainite CNC program za VRATILO 1 . Program napiite u pred vieni obrazac za ispis programa u knjizi a nakon toga upiite ga na raunalo (vidi po glavlje 2.8 PROGRAM str. 36-38). Nakon upisa programa izvr iti simulaciju i korigi rati eventualne greke. Za sve nejasnoe obratite se nas tavniku nakon to ste prostud irali slijedee upute. 1. 2. 3. 4. proanalizirajte plan rezanja i gibanje alata od poetne toke 1 do kraja obrade pod red. brojem bloka N10 unesite funkciju G54 koja uspostavlja vezu izmeu M i W. u N 20 bloku brzim hodom otiite u R toku na koordina te X100 Z100 u N30 bloku definirajte sl ijedee pomone funkcije izbor prvog alata ( T2), mjesto za upis korekcije alat a (D1), pomonu funkciju za izbor alata (M06),s mjer okretaja (M3). 5. u N40 blok u odredite reime rada prema predvienom operacijs kom listu (S,F) 6. u N50 bloku brzim hodom dovedite alat u poetnu toku 1 za poravn avanje ela (toka se nala zi ispod konture na koordinati X32 , Z0 ) 58

7. u daljnjim blokovima eono tokarimo sporim hodom (2), odmiemo alat (3-4) i u zdun o skidamo slojeve materijala (5-10). Prvi sloj je debljine 1.5 mm, a drugi 1mm. Kada smo izvan materijala koristimo brzi hod a kada smo u materijalu i vri mo obr adu koristimo spori hod. 8. nakon to smo grubo istokarili iz toke 10 brz im hodom odlazimo na poziciju za izmjenu alata ( npr. X50 Z50), zaustavljamo gla vno vret eno (M5) i definiramo novi alat za zavrno- konturno tokarenje T04, D1, M3. 9. u z avrnim blokovima dovodimo alat T4 do toke 12 i konturno tokarimo (12 .-15) 10. na samom kraju odmiemo alat u poziciju izvan konture izratka (npr X50 Z50) i zavravam o program funkcijom M30. Red. br. bloka Funkcije programa Napomena 59

3.6. CIKLUS ZA UZDUNO (POPRENO) TOKARENJE U postupku uzdunog (poprenog) tokarenja est o se ponavljaju ciklike radnje po micanja otrice alata. Tipian ciklus sastoji se od pomicanja iz poetne toke c iklusa radi zauzimanja dubine rezanja, tokarenja uzduno g (poprenog), vraanje nazad za dubinu rezanja i povratka u poetnu toku ciklusa. Neki programi korist e funkciju ciklusa G84 za ciklino uzduno (popreno) tokarenje gdje se zadaje d ijagonalna toka ciklusa i debljina reza, dok upravljaka jedinica sama izrauna va zadnji rez da bi se postigla traena X koordinata. Primjenom G84 funkcij e zna tno se skrauje program i olakava programiranje, osobito u sluajevima tokarenj a u vie prolaza. Funkcija G84 omoguava i cikliko tokarenje konusa. Donje slik e pr ikazuju potrebne parametre za opis ove funkcije. Emco Turn 55 nema ovu funkc iju ve koristi funkciju Stock removal Ova funkcija koristi se kod npr. EMCOTRON IC T 1 CNC tokarilice. TOKARENJE CIKLIKO OKOMITIM IZLAZOM SA G00 X80.000 Z3.000 koordi nate poetne toke ( P ) G84 X50.000 Z40.000 D3=4000 F250 X, Z koordinate dijagonalne toke ciklusa ( D ) D3 debljina reza u m, F posmak u m/o CIKLIKO TOKARENJE KONUSNIM GIBANJEM SA G00 X80.000 Z3.000 G84 X50.000 Z 40.000 P2 = -25.000 D3 = 4000 F250 X ,Z koord inate dijagonalne toke ciklusa P2 duina konusa u Z pravcu D3 debljina rez a u m, F - posmak u m/o 60

3.7. KRUNA GIBANJA ALATA CNC tokarilica omoguuje tokarenje zaobljenja ( radijusa ) i prijelaznih polumje ra koristei dvije funkcije: G02 (G2) kruno gibanje u smjeru kazaljke na satu (desno) G03 (G3) kruno gibanje u smjeru suprotnom kazaljci na s atu (lijevo) Format (blok) N/ G02(G03) /X/Z/I/K X, Z koordinate ciljne (konane) to dijusa u osi X i Z I - koordinata sre dita radijusa mjerena od poetne toke A u osi X K - koordinata sredita radiju sa mjerena od poetne toke A u osi Z Predznak I ,K P ogled iz poetne toke A prema S (sredite radijusa) u +Z= +K Pog led iz poetne toke A p rema S u Z=-K Pogled iz A u S u smislu poveanja radiju sa =+I Pogled iz A u S u sm islu smanjenja radijusa =-I Koordinate sredita radij usa (krunice) programiraju se inkrementalno! Kratka uputa za programiranje G02, G03 1. dovesti no u poetnu toku 2. odrediti smjer rotacije za stranju pre dnju postavu noa G02 ili G03 (uoite da su za prednju postavu noa no ispod simetrale, obrnute funkcije vidi sliku !) 3. defi nirajte ciljne toke radijusa ( u promjeru i duini ) koordinate X,Z 4. odredite koo rdinate sredita radiju sa I, K (razmak sredita u X i Z osi) pripazite na predznak I i K Sl. X. Primjena funkcije G2/G3 61

+X +X Sl. X. Funkcije G2/G3 sa postavom noa gore/dolje Emco tokarilica nudi nekol iko razliitih naina programiranja krunih gibanja: 3 .7.1. Programiranje poetnom tokom (S -start), krajnjom tokom (E -end) i radij usom krunice (CR): Naredbe: G2 ili G0 2 / G3 ili G03 kruno gibanje u radnom hod u Moe biti zadano u pravokutnom koordina tnom sustavu kao: G2 (ili G3) X Z CR= X, Z krajnja toka (E) CR radijus krunice CR za kutove do 180, CR= - za kutove preko 180. 3.7.2. Programiranje poetnom tokom (A= P1), krajnjom tokom (B=P2) i tokom ce ntra krunice (S=Po): Naredbe: G02 ili G02 / G 3 ili G03 kruno gibanje u radnom hodu (slika 8.3.4) Moe biti zadano u pravokutnom koordinatnom sustavu kao: G2 X Z I K X, Z krajnja toka (P2) I, K koordinate centr runice (S) u inkrementnom s ustavu ili I=AC(), K=AC() u apsolutnom sustavu od radne nul toke (0) 62

3.7.3. Programiranje poetnom tokom (A=P1), krajnjom tokom (B=P2), tokom cent ra kruni ce (S=Po) i kutom krunog luka (AR): Naredbe: G02 ili G02 / G3 ili G03 kruno gibanj e u radnom hodu (slika 8.3.5) Moe biti zadano u pravokutnom koordi natnom sustavu kao: G3 X Z AR G3 I K AR X, Z krajnja toka (B) slika 8.3.4 I, K koordinate cent ce u inkreme ntnom sustavu AR kut krunog luka 3.7.4. Programiranje s poetnom tokom (A=P1), meu-tokom (M), krajnjom tokom (B=P2): Naredbe: M CIP kruno gibanje u radnom hodu (CIrcle through Points) krunica k roz toke (slika 8.3.6) Zadano je kao: CIP X .. Z.. I1=.. K1=.. X, Z krajnja toka (P2) I1, K1 koordinate meu-toke krunice 63

3.7.5. Kratki primjeri sa postavom noa odozgo NG03 X15 Z5 I0 K5 G02 X20 Z14 I4 K0 Pro raunajte koordinate I,K prema slici koristei trigonometrijske funkcije! Pri pazite na predznak I i K! 2 1 3 N G 02 X 14 Z 20 I ? K ? 4 Red. br. 1 2 3 4 Funkcija X Z I K Napomena 64

3.7.6. vjeba 2. Izrada programa za VRATILO 2 (funkcije G2,G3) Zadatak i kratk a u puta za rjeenje: Nainiti program za izradu Vratila 2 na osnovu zadanog tehn ikog cr tea i razraenog plana rezanja. Sami definirati operacijski list za alu minij na os novu dijagrama reima rada u prilogu. Za sve nejasnoe obratiti se na stavniku. Kod programiranja zaobljenih ploha sa radijusom prethodno se moramo pr ibliiti kontur i izratka koristei funkcije G0 i G01. Tek zadnjim rezom ili tzv. konturnim tokare njem kada naiemo na radijus primjenjujemo funkciju G02 ili G03 . U slijedeem primj eru pokazat emo kako se to praktino radi. Moemo koristiti i funkcije ciklusa za pri bliavanje konturi izratka ( Stock removal) o emu e biti govora kasnije. Za zavrno (k onturno) tokarenje koristiti neutralni no! Re d. broj 1. 2. 3. Opis zahvataoperac ije Alat Posmak mm/o Broj okret. o/min 65

Red. br. Funkcije programa Napomena 66

3.8. KOMPENZACIJA ( KOREKCIJA) POLUMJEROM ALATA U dosadanjim razmatranjima rada s a alatima pretpostavili smo da je vrh otrice reznog alata jedna toka, to to ustvari nije. Vrh rezne ploice izrauje se s p olumjerima zaobljenja koji su standardizira ni, npr. R 0,2 ili R 0,4. Tokari rade dakle sa zaobljenim vrhom otrice a ne s teo retskim vrhom otrice alata., odnos no samo programiranje svodi se na definiranje koordinata puta imaginarnog vrha o trice alata. U procesu tokarenja ploha paralel nih i okomitih na os rotacije, vo enje imaginarnog vrha alata ( K ) dovodi do tono g tokarenja zadane konture bez obzira na postojanje stvarnog zaobljenja vrha otri ce alata. To znai da se mo e usvojiti slijedee pravilo: Pri tokarenju ploha paralel nih i okomitih na os ro tacije nije potrebno kompenzirati polumjer vrha otrice al ata jer voenje imagin arnog vrha otrice alata daje ispravne konane dimenzije izratk a. Pri tokarenju konusnih ploha pojavljuje se odstupanje stvarne od eljene kontur e izratka ( vid i slike ). Pri krunom gibanju takoer je potrebno kompenzirati polu mjer vrha o trice alata jer stvarni vrh na zaobljenjima ostavlja viak materijala. T K S R A-B-C-D Dz Dx, D teoretski vrh otrice alata imaginarni vrh otrice alata sr edite zaobljenja vrh a otrice alata polumjer zaobljenja otrice alata putanja kretan ja alata kompenz aciju polumjera vrha alata proraunava sama upravljaka jedinica st roja Pri tokarenju konusnih i zaobljenih ploha radi djelovanja zaobljenja otrice i v oenja imaginarnog vrha dolazi do odstupanja izmeu zadanog i stvarnog profila. Zato je radi korektnog tokarenja ovih ploha nuno kompenzirati polumjer vrha ot ric e alata i izmijeniti koordinate poetnih i konanih toaka gibanja. 67

Postoje dvije funkcije za korekciju polumjera alata G41 i G42 kojima se upravlja koj jedinici stroja daju informacije o kretanju alata i izraunavanju potrebnih ko rekcija. G42 korekcija polumjerom alata desno od zadane konture G41 korekcija po lumje rom alata lijevo od zadane konture G40 iskljuenje korekcije polumjerom alat a G 42 alat se nalazi, gledano u pravcu posmaka, desno od konture rezanja G41 al at se nalazi, gledano u pravcu posmaka, lijevo od konture rezanja G41 Neka pravi la za postavljanje funkcija G41, G42 izbor funkcija G41 i G42 moe se izvriti samo uz funkcije G00 ili G01 korekcija nije djelotvorna za vrij eme promjene alata, v e se mora prije odrediti dovoljno je primijeniti kompenzac iju za zavrnu obradu, j er kod grube obrade ima jo dovoljno dodatka za obradu p reporua se izbor funkcije G41, G42 u poetnoj toki za fino konturno tokarenj e, a iskljuenje kod povratka za p romjenu alata Da bi korekcija polumjerom alata bila uspjena potrebno je unijeti p odatke u dat oteku alata (Tooloffset) o veliini polumjera R i poloaju otrice noa u o dnosu na koordinatni sustav (Cuter edge position) vidi stranicu 16. 68

3.8.1. vjeba 3. Izrada programa za VRATILO 3 (kompenzacija polumjerom alata) Za d atak: Nainite program za VRATILO 3 i u zavrnoj obradi primijenite funkciju ko rekc ije polumjerom alata . Za uzduna i konusna tokarenja u vie rezova koristit e funkc ije G1. Sami odaberite reime rada za Al i izradite operacijski list ako je ponuen plan rezanja. Red. broj 1. 2. 3. Opis zahvataoperacije Alat Posmak mm/o Broj okr et. o/min 69

Red. br. Funkcije programa Napomena 70

3.9. TOKARENJE NAVOJA (NAREZIVANJE, UREZIVANJE) Na CNC tokarilici mogu se tokari ti vanjski i unutarnji navoji, te desni i lijevi navoji. Pri tome moramo voditi rauna o poloaju poetne toke za tokarenje nav oja kao i o poloaju konane toke navoja, jeru okretanja vratila, vrsti noa (desni, lijevi ). Takoer su nam potrebni standar dni tablini podaci o samom n avoju ( korak, dubina navoja). Navoj se moe rezati kor istei funkciju G33 u je dnom bloku, gdje upravljaka jedinica sinkronizira ( usklauj e) uzduno gibanje suporta s vrtnjom glavnog vretena kako bi se ostvario eljeni usp on (korak) navo ja. ee se koristi funkcija ciklusa za tokarenje navoja (Cycle 97,98 ) koja ubr zava tokarenje i nju emo detaljno objasniti u poglavlju o ciklusima. 3 .9.1. G33 narezivanje navoja Mogue je narezati ravne, konusne i spiralne navoje. Narez ivanje navoja obavlja se odgovarajuim alatom, a obrada na istu mjeru mora se o baviti prije samog rezanja navoja. Korak K ili I mora biti odabran ovisno o p rav cu navoja (uzduno ili eono). Brzina okretanja S i posmak F nisu aktivni kod G3 3 (100%). Naredba: G33 Z K (K korak navoja, Z dubina navoja) G97 iskljuenje konsta ntne brzine rezanja 3.9.2. G63 urezivanje navoja sa kompenzacijom stezne glave N arezivanje navoja obavlja se bez sinkronizacije. Programirani S brzina okretanja vretena, F po smak i P korak navoja moraju se precizno definirati. F(mm/min) = S(o/min) x P( mm/o) Kada je na snazi naredba G63 broj okretaja i posmak su bloki rani i iznose 100%.(ne mogu se mijenjati pomou preklopnika posmaka ili tipki za p romjenu broj a okretaja glavnog vretena) Ulazak u izradak s G63 zahtjeva program iranje izlaza s G63 ali obrnutog smjera. 71

Naredba: G63 Z X F S ; urezivanje navoja Primjer: .. S200 F300 M3 ; G1 X0 Z1 ; G6 3 Z-20 F160 ; G63 Z5 M4 ; za M5 korak P=0.8 mm uz S=200 0/min kod urezivanja nav oja mora biti F=PxS F = 0.8 x 200 = 160 promjena smjera kod izlaza 3.9.3. G331 / G332 urezivanje navoja bez kompenzacije stezne glave G331 urez ivanje navoja de finira se dubinom buenja Z i korakom navoja K. G332 povratno gibanje urezivanja n avoja definira se takoer s dubinom buenja Z i korakom K, a smjer okretanja vretena se automatski mijenja. Prije pokretanja naredbe G331 mo ra se izraditi rupa s is tim mjerama, te odrediti tona pozicija odakle kree na redba. 3.10. Kratki pregled ostalih naredbi 3.10.1. G4 - vrijeme ekanja Naredba poinje nakon to se prethodna na redba u po tpunosti izvri. Naredba G4 odreuje vrijeme koje e alat biti zadran u neko j p oziciji prije nego se nastavi gibati po planiranoj putanji alata. Naredba: G 04 F2.5 ; alat e se zadrati na zadanoj poziciji 2.5 sekundi G04 S50 ; alat e se zad rati na zadanoj poziciji 50 okretaja vretena 72

3.10.2. G25, G26 odreivanje podruja rada, broja okretaja vratila Naredbama G26 / G 26 mogue je odrediti gabarite radnog prostora u kojem se alat moe gibati. Ovime se oko radnog prostora uspostavlja sigurnosni prostor u koji alat ne moe doi. Ove na redbe se programiraju u zasebnom bloku koji samo defini ra podruja rada Naredba: G25 X Z ; donja granica podruja rada stroja G26 X Z ; gornja granica podruja rada str ja Ukljuenje ili ponitenje ovih naredbi izvodi se naredbom: WALIMON (Working Area LIMitation ON) ukljueno podruje WALIMOF (Working Area LIMitation OFF) isk ljueno po druje Naredbe G25 i G26 takoer mogu odrediti donju i gornju granicu broja okretaja radnog vretena stroja. Naredba: G25 S ; najmanji broj okretaja v retena G26 S ; n ajvei broj okretaja vretena 3.10.3. G96, G97, LIMS konstantna brzina rezanja Kada je aktivna naredba G96 b rzina rotacije vretena ovisi o promjeru tokarenja. Tim e je brzina noa konstantn a na bilo kojem promjeru. Ako se tokari predmet velikih razlika u promjeru ova n aredba sprjeava velike brzine kod malih promjera. Nared ba G96 konstantna brzi na rezanja ukljuena G97 - konstantna brzina rezanja iskljue na LIMS ogranien je brzine sa aktivnom naredbom G96 G96 S100 LIMS=2500 S100 minim alni granini broj okretaja S2500 maksimalni granini broj okretaja 73

3.10.4. G110, G111, G112 polarne koordinate Kod rada u polarnim koordinatama p o zicija se odreuje pomou kuta i radijusa u odnosu na pol (referentnu toku iz koje id u polarne koordinate). Odreivanje pola: G110 pol postavljen u zadnjoj toki naredbe u koju je stigao alat G111 pol postavljen u toku definiranu pre ma aktualnoj nul toki W G112 pol postavljen relativno u odnosu na zadnji valj ani pol Pol se moe d efinirati pravokutnim ili polarnim koordinatama: X, Y, Z koordina te pola zadane u kartezijevom sustavu RP polarni radijus AP polarni kut Prim jer: ubacitisliku ! StrD29 G111 Z30 X40 postavlja pol na apsolutnu poziciju 30/ 40 G1 RP=40 AP=60 pomie alat iz prethodne pozicije na polarnu koordinatu 3.10.5. NORM / KONT - pril aenje i odmicanje od konture Ima nekoliko funkcija ko jima se pribliavamo konturi izratka (ili odlazimo od nje). Cilj je programiranj a ovih funkcija izbjegavanje kolizije (sudara) alata sa izratkom, odnosno otee nja rubova konture izratka. NOR M : Alat prilazi ravno i stoji okomito na poetnu poziciju programirani put a lata stvarni put alata sa korekcijom Ako poetna i prva pozicija nisu na istoj strani konture pojaviti e se oteenj e sa slike KONT : Alat prilazi poetnoj poziciji kruno 74

3.11. OKVIRI ( OBLICI ) FRAMES Okviri mijenjaju aktualni koordinatni sustav: T R ANS - ATRANS translacija (pomak) koordinatnog sustava ROT - AROT rotacija k oord inatnog sustava SCALE - ASCALE programirano mjerilo MIRROR - AMIRROR zrc aljenje koordinatnog sustava Okviri se programiraju u posebnim programskim reen icama i tako se izvravaju. 3.11.1. TRANS - ATRANS translacija koordinatnog sustava TRANS p omie W - nul toku G54, G55, (iz baze podataka) na novu poziciju. AT RANS prebacuje nul toku u odnosu na zadnju poziciju (G54 G55, TRANS) Format: TRANS/ATRANS XZ 3.11 .2. ROT - AROT rotacija koordinatnog sustava ROT / AROT rotira koordinate izratka oko svake osi koord. sustava X i Z ili kut RPL u odabranoj radnoj povrini. Time je omogueno jednostavno programiranje po konturama u glavnom koordinatnom sistemu te naknadno zakretanje. X, Z rotacija u stupnjevima oko izabrane osi RPL Rotati on in the PLane - rotacija po povri ni u stupnjevima Primjer: ROT X40 Z30 ili ARO T RPL=45 75

3.11.3. SCALE - ASCALE programirano mjerilo SCALE - ASCALE omoguuje postavljanje posebnog omjera za svaku os X, Y, Z. Ovi me se poveavaju ili smanjuju dimenzije i zratka produljuje se ili skrauje put anja alata Scale brie sve prethodno programir ane okvire. Primjer: SCALE/ASCALE X0.8 Z0.6 3.11.4. MIRROR - AMIRROR programiran o zrcaljenje MIRROR / AMIRROR omoguuje zrcaljenje izratka oko koordinatnih osi X i Z. Kada s e zrcali kontura automatski se mijenja smjer rotacije G2/G3 i funkci je kompenzac ije polumjerom alata G41/G42 Primjer: MIRROR X0 3.12. FUNKCIJE CIKL USA Ciklus je niz ve unaprijed odreenih radnji koje e stro j obaviti automatski. Na kon zadavanja potrebnih parametara, raunalo samo odredi optimalnu putanju alata. Tako odreeni i proraunati ciklus je u memoriji raun ala i postepeno se izvrava. Cikl usi mogu biti : - standardni - korisniki Nalaz e se pod Menu \ Programs \ Standar d cycles ili Menu \ Programs \ User cycles Poz iv ciklusa je pomou horizontalne f unkcijske tipke Support. Ciklusi se tako er mogu pozvati naredbom MCALL. 76

Standardni ciklusi su: Ciklusi za tokarenje Ciklusi za duboko buenje Ci klusi za narezivanje navoja Dok je za korisnike cikluse tipka Recompile je tipka koja omoguava i spravljanje upisanih parametara nekog ciklusa prek o njegovog menia. 3.12.1. CIKLUSI ZA TOKARENJE Aktiviranjem ciklusa za tokarenje tokarenja otvara se novi prozor koji nudi vrste Sinunerik 840D TURN nudi c ikluse za izradu ljebova (Groove cycle 93), podrezi vanje (Undercut - cycle 94, 9 6) i konturno tokarenje (Stock removal - cycle 95). 3.12.1.1. GROOVE - CYCLE 93 - Ciklus za izradu ljebova (utora) kod tokarenja Pozivom ciklusa za izradu l jebova mogue je tokariti utore sa slike . Opis c iklusa poinje sa preglednom tabli com koja sadri naziv ciklusa i sve njegove pa rametre. Grafiki prikaz svih paramet ara aktivira se tipkom 77

Start. Point Start. Point Width Groove depth Angle Flank angle 1 Flank anle 2 +R ad./ -chamfer +Rad./ -chamfer +Rad. / -chamfer +Rad./ -chamfer Fin. allow Fin. a llow Infeed depth Dwell time Operation SPD - poetna pozicija po X-osi (bez pred znaka) SPL - poetna pozicija po Z-osi WIDG - irina utora na dnu DIAG - dubina utor a relativno od poetne pozicije (be z predznaka) STA1 - kut konusa izmeu osi rotaci je i konture izratka ANG1 - bon i kut na strani startne pozicije (bez predznaka) ANG2 - boni kut na suprotnoj s trani (bez predznaka) RCO1 - radijus+ / zakoenje- v anjskog kuta na strani start ne toke RCO2 - radijus+ / zakoenje- vanjskog kuta na suprotnoj strani RCI1 - r adijus+ / zakoenje- unutarnjeg kuta na strani startne t oke RCI1 - radijus+ / z akoenje- vanjskog kuta na suprotnoj strani FAL1 - zavrna de bljina reza kod izr ade dna utora FAL2 - zavrna debljina reza kod izrade boka uto ra IDEPL - maksima lna debljina rezanja po koraku DTB - vrijeme ekanja VARI - var ijante izrade uto ra Operation VARI su kombinacije brojeva od 01 do 18 a oznaavaj u poloaj noa (n o za odsijecanje) u odnosu na izradak. Grafiki prikaz parametara za ciklus 95 neparne varijante (5) i parne varijant e (8) 78

3.12.1.2. vjeba 4. Izrada programa za VRATILO 4 ( Ciklus izrade utora GROOVE ) Za datak: Za vratilo prema slici napisati ciklus izrade utora, definirati alat za u tor, unijeti potrebne korekcije te izvriti simulaciju. Crte je isti kao i od Vrati la 3 i iskoristiti prethodni program koji smo iskopirali u Vratilo 4. Rjeenje: ut or se izrauje sa noem za odsijecanje ( parting tool) koji ima broj T6 reimi rada za ovaj no su v = 80m/min i F 0.02mm/o potrebno je definirati dvije korek cije alat a D1 i D2, tj. oba kraja alata moraju se izmjeriti i upisati u bazu pod ataka ( no naime moe obraivati utor sa prednje ili stranje strane ) drugi mj ereni kraj mora se upisati pod D2 za isti alat (New Tool edge) no treba dovesti u poetnu toku na k oordinatu X25 Z-15 izgled ispisa ciklusa CYCLE 93 (20,-15,5 ,5,0,27,27,0,0,0,0,0 .2,0,1,3,1,05) D1 D2 79

Red. br. Funkcije programa Napomena 80

Primjer ispunjene tablice je prikazan na slici Ispis u NC programu izgleda : 3.1 2.1.3. UNDERCUT - Ciklusi za podrezivanje (udubljenje) kod tokarenja CYCLE 94 - proizvodi udubljenja u skladu s DIN 509 oblika E i F za gotove proizv ode p romjera veeg od 3 mm. (Prema DIN 76 forme A, B, C i D izrauje ciklus 96) Prema DIN 509 forma E se koristi kod samo jedne obraene povrine obodne povri ne Forma F se ko risti kada su obraene dvije povrine- obodna povrina i naslon. Opis ciklusa poinje sa preglednom tablicom koja sadri naziv ciklusa i njegove parametre. (slika 11.10) Grafiki prikaz svih parametara aktivira se tipkom 81

Start. Point Start. Point Form SPD - poetna pozicija po Xosi (bez predznaka) SPL - poetna pozicija po Zosi FORM - forma, oblik udubljenja Kod izrade udubljenja sm iju se koristiti samo alati s pozicijama 1,2,3,4. Za strojeve koji imaju alat is pred osi rotacije (EMCO PC TURN 50/55) pozicije al ata su prikazane u zagradama U bazi podataka mora biti upisan i kut ienja za odabrani alat. Ispis u NC programu izgleda : Primjer na slici 82

3.12.1.4. Ciklus za podrezivanje kod izrade navoja Ovaj ciklus - CYCLE 96 - proi zvodi udubljenja u skladu s DIN 76 oblika A, B, C i D za izradu metrikih ISO na voja dimenzija M3 do M68. Forma : A vanjski navoji B vanjski navoji kraa ve rzija C unutranji navoji D unutranji navoji kraa verzija Opis ciklusa poinje sa pregledn m tablicom koja sadri naziv ciklusa i njegove parametre. Grafiki prikaz svih param etara aktivira se tipkom Start. Point Start. Point Form DIATH - nominalni promje r navoja SPL - poetna pozicija po Zosi FORM - forma, oblik udubljenja Kod izrade udubljenja smiju se koristiti samo alati s pozicijama 1,2,3,4. U bazi podaka mor a biti upisan i kut ienja 30 za odabrani alat. Za strojeve koji i maju alat ispred o si rotacije (EMCO PC TURN 50/55) pozicije alata su prikazane u zagradama (kao ko d ciklusa 94) 83

Ispunjena tablica je prikazana na slici Ispis u NC programu izgleda : Primjer na slici 11.20 A i B : 3.12.1.5. Ciklus konturnog tokarenja Stock removal CYCLE 95 Ovo je vrlo koristan i esto koriten ciklus za automatsko skidanje slojeva mat erijala gdje stroj sam, na osnovi zadanih parametara, skida slojeve materijala d o zadane kont ure koja se posebno pie i sprema kao potprogram. Konturu je mogue na crtati i u Free Contour modu i spremiti meu potprograme. Opis ciklusa poinje sa pr eglednom tablicom koja sadri naziv ciklusa i njegove parametre. Name Infeed depth Fin. allow Fin. allow Fin. allow Feed roughing Feed roughing NPP - ime potprogr ama MID - maksimalna dubina rezanja po koraku FALZ - zavrna d ubina kod izrade po Z-osi FALX - zavrna dubina kod izrade po X-osi FAL - zavrn a dubina kod izrade pa ralelne s konturom FF1 - posmak grube obrade bez udubljiva nja FF2 - posmak grub e obrade udubljivanja 84

Feed roughing Operation Dwell time Path length FF3 - posmak zavrne obrade VARI varijante izrade utora 1 - 12 DT - vrijeme e kanja DAM - put nakon kojeg e se svak i grubi rez prekinuti zbog loma strugotine Grafiki prikaz svih parametara aktivir a se tipkom Operation VARI - varijante iz rade utora 1 - 12 Kontura se moe obradi ti: vanjskim tokarenjem (1, 2, 5, 6, 9, 10) ili unutarnjim tokarenjem (3, 4, 7, 8, 11, 12). Tokariti se moe: uzdunim gibanjem alata (1, 3, 5, 7, 9, 11) ili popreni m gibanjima alata (2, 4, 6, 8, 10, 12) Kontura se mo e tokariti: grubo (1, 2, 3, 4) fino (5, 6, 7, 8) kompletno (najprije grubo, zat im fino) (9, 10, 11, 12) Poz icija alata prije tokarenja po konturi mora biti bez kompenzacije polumjerom (sa G40) Vanjsko tokarenje: alat mora biti izvan najve eg promjera konture. Unutarnj e tokarenje: alat mora biti unutar najmanjeg promje r konture. Naini rada stroja Grubo tokarenje bez udubljenja se izvodi u radnom hodu G1 s p osmakom FF1. Grubi rezovi se ponavljaju paralelno s osi rotacije dok se ne dosti gne zavrna linija. Nakon svakog reza alat se odmie po X i Z-osi za radijus ala ta + 1 mm i vraa u br zom hodu G0. Grubo tokarenje udubljenja se izvodi u radnom hodu G1 s posmakom FF 2. Grubi rezovi se ponavljaju paralelno s linijama konture dok se ne dostigne za vrna linija. Rezanje paralelno s konturom se izvodi posma kom FF2, dok se rezanje paralelno s osi rotacije izvodi posmakom FF1. Fino tokar enje se izvodi u radno m hodu G1, G2 ili G3 s posmakom FF3. 85

Primicanje poetnoj toki je istovremeno po obje osi, dok se povratna izvode u b rzo m hodu G0. gibanja Infeed depth MID - maksimalna dubina rezanja po koraku Ukupna dubina tokarenja b iti e podijeljena s maksimalnom dubinom po rezu. Ovo je potre bno jer su stvarne dubine po rezu manje ili iste programiranim dubinama. Ako su manje treba ih opt imirati. Primjer: Ukupna dubina = 19 mm MID = 4 mm Raunalo e de finirati 5 prol aza po 3.8 mm Finishing Allowance FALZ, FALX, FAL - zavrna dubina paralelna s osima Z, X i konturom Nije potrebno definirati sve tri zavrne dubine . Nakon programiranja jedne ostal e e same biti odreene. Grubo tokarenje e se uvije k odvijati do ovih linija. P o zavretku grube obrade, ako je programirano, obavit i e se po konturi i fino t okarenje. Primjer ispunjene tablice je prikazan na sli ci Ispis u NC programu izgleda : 86

Primjer simulacije na slici 3.12.1.5.1. vjeba 5. Ciklus konturnog tokarenja Vrete na 5 Cycle 95 Zadatak: Napisati program za konturno tokarenje izratka prema slic i! Grubo tokarenje sa podrezivanjem udubljenjem Grubo tokar