1

4 η Εργασία στον Δημόσιο και Ιδιωτικό Βίο στην Ελλάδα

Ο μοναχισμός στο Βυζάντιο.

Ονοματε/μο : Λαζαρίδη – Παλαιολόγου Ευαγγελία

ΣΕΠ : Ασπασία Παυλοπούλου

2

Πίνακας Περιεχομένων

Εισαγωγή 3

Το φαινόμενο του Μοναχισμού 3

Οι περιοχές που φιλοξένησαν τους μοναχούς 4

Μοναχισμός και Εκκλησία 4

Ο μοναχισμός στην ύπαιθρο 5

H απομάκρυνση από τα εγκόσμια 6

Επίλογος 7

3

Εισαγωγή

Η βυζαντινή κοινωνία αντιμετώπιζε τον μοναχισμό σαν τον πνευματικό φάρο,

που έδειχνε στους κοσμικούς τον ιδανικό τρόπο ζωής. Αποτελούσε αξία με μεγάλη

αίγλη και συνδέθηκε από νωρίς με την ιδέα της τελειότητας, το θάνατο, το υπερπέραν

και τη σωτηρία της ψυχής.

Στην παρούσα εργασία θα επιχειρήσουμε εν συντομία να παρουσιάσουμε το

κίνημα του μοναχισμού, και πώς αυτό επηρέασε την Βυζαντινή κοινωνία.

Το φαινόμενο του Μοναχισμού

Ο μοναχισμός ήταν ένα κοινωνικό κίνημα που εμφανίστηκε για πρώτη φορά

στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο και επηρέασε σημαντικά τη ζωή και τις αντιλήψεις

των βυζαντινών. Η πεποίθηση πολλών ανθρώπων ότι, μόνον αν απομακρύνονταν απ'

το κοινωνικό περιβάλλον τους και ζούσαν πραγματικά μοναχικό βίο, θα ήταν δυνατό

να πετύχουν την ψυχική τους ολοκλήρωση και σωτηρία, ήταν εκείνη που

δημιούργησε τον μοναχισμό. Ήταν διαμαρτυρία ενάντια στις ατέλειες της κοινωνίας,

αλλά και ενάντια σε κάθε συμβιβασμό της συνείδησης και ακόμη ενάντια στην

Εκκλησία που με βαρείς συμβιβασμούς και υποχωρήσεις πλήρωνε σε πολλές

περιστάσεις την κρατική υποστήριξη που είχε επιζητήσει.

Ο μοναχισμός με άλλα λόγια ήταν το κίνημα των λαϊκών από όλα τα στρώματα,

που αναζητούσαν τη χαμένη αγνότητα των αποστολικών χρόνων και άφηναν την ζωή

τους για να αποσυρθούν στην έρημο. Θεωρώντας το σώμα τους διεφθαρμένο από την

μέχρι τότε ζωή τους, φάνταζε πλέον δελεαστικός ο εξαγνισμός του μέσω της

εγκράτειας αλλά και ιδιαίτερα ελκυστική η απόκτηση εκείνων των υπερφυσικών

χαρισμάτων τα οποία είχε υποσχεθεί ο Χριστός στους αληθινούς οπαδούς του, να

θεραπεύουν δηλαδή αρρώστιες, να κάνουν θαύματα και άλλα. Ο αναχωρητισμός ήταν

η μόνη λύση, για να απαλλαχτούν οι ασκητές από τις φροντίδες και τις υποχρεώσεις

της καθημερινής ζωής, ώστε να προσπαθούν απρόσκοπτοι να επιτύχουν τον στόχο

τους, δηλαδή την απελευθέρωση του πνεύματος τους. Έτσι εμφανίστηκε για πρώτη

φορά στις ερήμους της Αιγύπτου, ο μοναχισμός ως η μόνη λύση σε αυτό το

πρόβλημα.

Από την άλλη πλευρά όμως, η κοινή ζωή των χριστιανών σε συνθήκες

αυστηρής διαβίωσης όσο και η αναχώρηση ανθρώπων από τον κόσμο, ήταν γνωστά

φαινόμενα από παλιά, κυρίως για την Αίγυπτο, που θεωρείται η πατρίδα του

μοναχισμού.

4

Οι περιοχές που φιλοξένησαν τους μοναχούς

Η Αίγυπτος ήταν η χώρα που υποδέχτηκε τον μεγαλύτερο αριθμό μοναχών. Οι

Αιγύπτιοι, λαός αφενός με αναπτυγμένη θρησκευτικότητα και αφετέρου

συμβιβασμένος με τις κλιματικές αντιξοότητες, ανέπτυξαν ιδιαίτερη ανθεκτικότητα

και αντοχή στις φυσικές δυσκολίες. Άλλωστε οι αναχωρητές της αιγυπτιακής ερήμου

ήταν στην πλειονότητα τους Κόπτες χωρικοί, δηλαδή άνθρωποι λίγο πολύ

εξοικειωμένοι με τις δυσκολίες του τόπου όπου τελικά μόνασαν. Από την Αίγυπτο η

φλόγα του μοναχισμού διαδόθηκε και στην παρακείμενη Παλαιστίνη, στη Συρία και

αργότερα στη Μικρά Ασία, την Καππαδοκία, τον Πόντο, ακόμη και στην ίδια την

Κωνσταντινούπολη ως το τέλος του 4ου αιώνα. Πολλές φορές μάλιστα η κοσμική

εξουσία επιδίωκε να αποθαρρύνει από τη μοναχική ζωή όλους εκείνους που

κατέφευγαν σ' αυτή για να αποφύγουν την εκπλήρωση των υποχρεώσεών τους προς

το κράτος.

Οι μορφές του μοναχισμού

1. Αναχωριτισμός

Η παλιότερη μορφή του μοναχικού βίου ήταν ο αναχωρητισμός ή ασκητισμός.

Οι αναχωρητές ή ασκητές έφευγαν μακριά από την κοινωνία, ζούσαν σε απομόνωση

και προσπαθούσαν να επιτύχουν την ψυχική τους τελείωση μέσα από τη σωματική

κακουχία και την προσευχή. Εκεί οι ασκητές έμεναν αρχικά σε τέλεια απομόνωση,

μέσα σε καλύβες ή ακόμα και σπηλιές, απόλυτα μακριά από κατοικημένες περιοχές,

ακόμη και από έλη και πηγάδια. Η ζωή τους χαρακτηρίζονταν από έμπρακτη

περιφρόνηση απέναντι στο κόσμο και τα σύμβολα του, απορρίπτοντας κοσμικές

ενδυμασίες ή ακόμη και οποιεσδήποτε ενδυμασίες, επισιτιζόμενοι με λιγοστή τροφή

στην ποια είχαν εφαρμόσει αυστηρή νηστεία.

2. Κοινοβιακός μοναχισμός

Στο πρώτο τρίτο του 4ου αιώνα ο Παχώμιος, στην περιοχή της Θηβαΐδας,

οργάνωσε τους ερημίτες που μόναζαν κοντά του, σε κοινοβιακή ζωή. Αυτό ήταν το

πρώτο κοινόβιο μοναστήρι, που ιδρύθηκε στην Ταβέννησο, στην δεξιά όχθη του

Νείλου. Αποτελούνταν από πολλά χωριστά κτήρια όπου έμεναν μοναχοί, οι οποίοι

ακολουθούσαν κοινό καθημερινό πρόγραμμα προσευχής, λειτουργίας, λιτού φαγητού

και χειρωνακτικής εργασίας.

Γενικά η κοινοβιακή ζωή στο Βυζάντιο γνώρισε δύο τύπους, τα κοινόβια όπου

οι μοναχοί ζούσαν και προσεύχονταν από κοινού μέσα σε οικήματα προστατευμένου

5

από ένα εξωτερικό τείχος και τις λαύρες, μια μάλλον πιο χαλαρή μορφή κοινοβιακού

μοναχισμού. Σε αυτές οι ερημίτες ζούσαν σε χωριστά κελιά και μαζεύονταν μόνο

κάθε Σάββατο ή την Κυριακή σε έναν κοινό οίκο.

Επίσης, υπήρξαν και τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια, στα οποία ο κάθε μοναχός

ακολουθούσε τον δικό του ρυθμό, το δικό του ασκητικό πρόγραμμα, φροντίζοντας

για την αυτοσυντήρηση του κι διατηρώντας δικαιώματα εξασφάλισης εσόδων από

την εργασία του, προκειμένου να καλύπτει τα έξοδα για την ένδυση και την τροφή

του, αλλά και κομμάτι των περιουσιακών του στοιχείων και άλλα.

Μοναχισμός και Εκκλησία

Η Εκκλησία μετά την αποκατάσταση της από τον Κωνσταντίνο, έχασε την

αίγλη της. Τα καθήκοντα της στην δημόσια διοίκηση, ως προς την ιδεολογία και την

πρόνοια ήταν σαφή. Έμμισθοι επίσκοποι διαχειρίζονταν χρήματα και επιστασίες,

λάμβαναν μέρος σε συνεδριάσεις, ασκούσανε ακόμη και δικαστικά καθήκοντα.

Από την άλλη πλευρά οι μοναχοί, εξάπτανε την φαντασία του πλήθους, ήταν

ανεξάρτητοι από το εκκλησιαστικό κατεστημένο και εμφανίζονταν να ενσαρκώνουν

την προσωπικότητα του Χρηστού. Οι πιστοί ήταν πρόθυμοι να ταξιδέψουν

χιλιόμετρα για να τους επισκεφτούν, να θεραπευτούν ή να λάβουν μία

εποικοδομητική συμβουλή.

Έτσι η εκκλησία, νιώθοντας να «απειλείται» εν μέρει από τον μοναχισμό, που

αποτελούσε κίνημα λαϊκών και που είχε γεννηθεί πλάι (αν όχι και έξω) από την

εκκλησιαστική ιστορία, άρχισε να επιδιώκει την εύνοια των ηρώων της πίστης. Οι

μοναχοί, μετατράπηκαν με τον καιρό, πέρα από λαϊκούς ήρωες και σε μέλη του

κατεστημένου.

Ο μοναχισμός στην ύπαιθρο

Η δημιουργία χώρων προσκυνήματος, μέσα και έξω από την πόλη δημιούργησε

νέα δεδομένα για τον μοναχισμό. Οι τόποι προσκυνήματος, εκτείνονταν κατά μήκος

των ανατολικών περιοχών της αυτοκρατορίας, μεταξύ των οποίων καθιερώθηκαν

δρομολόγια προσκυνητών, δια θαλάσσης, πεζοπορίας ή με την βοήθεια όνων.

Οι Άγιοι τόποι απέκτησαν ιδιαίτερη αξία για τους χριστιανούς κυρίως, λόγω

του ενδιαφέροντος που έδειξε γι’ αυτούς ο Κωνσταντίνος. Ναοί, αφιερωμένοι σε

αγίους σε διάφορες πόλεις της υπαίθρου δημιούργησαν ένα δύκτιο αγίων τόπων, το

οποίο περιλάμβανε 34 περιοχές. Στους τόπους αυτούς αναπτύχθηκε μία οικονομία

6

βασισμένη προϊόντα και εμπορεύματα που είχαν σχέση με την θρησκεία. Οι

προσκυνητές μπορούσαν να προμηθευτούν από τους τόπους αυτούς, για παράδειγμα

λείψανα μικρότερης σπουδαιότητας, αγιασμένο λάδι που είχε έρθει σε επαφή με τα

σημαντικά λείψανα και άλλα.

Ένας επιπρόσθετος παράγοντας όπου σε συνέβαλλε στην τόνωση της

οικονομίας των περιοχών εκείνων ήταν η αύξηση του ενδιαφέροντος για την αγορά ή

την ενοικίαση γης. Πολλοί από τους προσκυνητές- επισκέπτες των ιερών τόπων

αποφάσισαν να περάσουν το υπόλοιπο της ζωής τους εκεί. Έτσι αγόρασαν σπίτια,

κατασκεύασαν ξενώνες, ακόμη και εκκλησίες και μοναστήρια για άλλους. Η τόνωση

αυτή της οικονομίας βέβαια ωφέλησε γενικότερα, καθώς ικανοποίησε τις ανάγκες

ντόπιων και ασθενών προσκυνητών που ίσως διαφορετικά να είχαν γίνει βάρος στα

ευαγή ιδρύματα. Ενώ, μοναστήρια ιδρύθηκαν προκειμένου να αναλάβουν την

φροντίδα των τόπων προσκυνήματος και να προσφέρουν φροντίδα στους επισκέπτες

τους.

H απομάκρυνση από τα εγκόσμια

Η αποχώρηση από τον κοινωνικό βίο και η στροφή προς την νέα ζωή

απαιτούσε μια έμπρακτη περιφρόνηση απέναντι στον κόσμο και τα σύμβολα του, έτσι

η φροντίδα για την καθαριότητα τόσο της ένδυσης όσο και του σώματος έμενε

συχνότατα αδρανής, ενώ η λιγοστή τροφή και η αυστηρή νηστεία υπομνημιζε τα

πάθη του Ιησού και βοηθούσε την υπέρβαση των προσωπικών αδυναμιών. Η ημέρα

ενός ασκητή κυλούσε κυρίως με προσευχή και ανάγνωση σε στάση καθιστή στο

έδαφος με τα πόδια διπλωμένα και το κεφάλι γυρτό προς τα γόνατα ή και πεσμένο σε

αυτά.

Ο μοναχός έπρεπε να βιώνει την καθημερινότητα του στραμμένος νοερά προς

τον θεό παλεύοντας με τους πειρασμούς. Πειρασμοί που εντοπίζονται κυρίως στα

όνειρα με την μορφή ερωτικών επιθυμιών, νοσταλγία της παρελθούσης ζωής, ή

φόβου από την μορφή άγριων θηρίων. Ενώ αντιθέτως, η κοινοβιακή ζωή ήταν ποιο

χαλαρή.

Πάντως το θεωρητικό ιδεώδες όλων των μορφών του μοναχισμού ήταν ο

διαλογισμός· και στα μάτια πολλών βυζαντινών ο μοναχισμός είχε την

αναμφισβήτητη αίγλη της αληθινής τελείωσης και της ιδανικότητας.

Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αν και κάποιοι μοναχοί είχαν επιλέξει τον

μοναχικό τους δρόμο εγκαταλείποντας πραγματικά τα εγκόσμια, κάποιοι συμμετείχαν

σε αυτά με τον δικό τους μοναδικό τρόπο συμβάλλοντας προς την σωστή

7

κατεύθυνση, συμμετέχοντας ενεργά στα προβλήματα της κοινότητας προσφέροντας

λύσεις με την νηφαλιότητα και σοφία του, όπως είδαμε παραπάνω.

Επίλογος

Η ύπαρξη των μοναχών ήταν εξαιρετικά ευεργετική για το κοινό καλό, διότι ο

μοναχός με την αυτοθυσία και το πένθος κατακτούσε ελευθερία από τα πάθη

(απάθεια), εγγύτητα με τον θεό και οι προσευχές του ήταν έτσι ιδιαίτερα

αποτελεσματικές. Αν στο παρελθόν ο πραγματικός πιστός ήταν ο μάρτυρας που

μαρτυρεί με το αίμα του την χριστιανική αλήθεια, τώρα που οι διωγμοί είναι

παρελθόν, πραγματικός πιστός πλέον για τον βυζαντινό είναι αυτός που πιστοποιεί

την χριστιανική αλήθεια με την πλήρη υπαρξιακή στράτευση του, δηλαδή οι μοναχοί

και οι ερημίτες.

8

Βιβλιογραφία

1. Σ. Ευθυμιάδης, «Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στο Βυζαντινο και

Μεταβυζαντινό κόσμο», στο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από

την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, ΕΑΠ, Πάτρα, 2001.

2. C. Mango, Ιστορία του Βυζαντίου, μτφρ: Ο. Καραγιώργου, Εκδ Νεφέλη,

Αθήνα, 2006.