. " . . . . ISLAM TARIHI VE MEDENIYETINDE

~ANLIURFA

I

Editor: Prof. Dr. Kastm $ulul Editor Yarduncisi: Dr. Orner Sabuncu

0 '"' ensar

val<fa $anlmrfa $ubesi

$anlmrfa Biiyiik~ehir Belediyesi Killtiir ve Sosyal i~!er Daire Ba~kanhg1 Kiiltiir Yaymlan No: 1 - Bilim 1. islam Tarihi ve Medeniyetinde $anburfa Sempozyumu Tebligleri: -I­ISBN: 978-975-8165-27-8 Talom NumarasJ: 978-97 5-8165-18-6 Mizanpaj/Kapak: Geli~im Dijital- ~anhurfa • Tel : 0414 315 88 58 Bask!: Geli~im Ofset Kaz1m Karabekir Cd. No. 48/C Bomova- izmir • 16/ 1112016

·Tel: 0232 373 95 62 - 342 18 81 Kapakta bulunan ve sempozyum i~in baztrlanan Arap~a logo Hattat Mustafa Ka9ar'a aittir. A9thm1: islam Tarihi ve Medeniyetinde $anburfa

Scmpozyum Tertip Hcyeti Sup~· <;ic;ek (l}iiyii~ehir Belediyesi Kiilti.ir Sanat $ube Miidiirii) Pro . r. Melunet $eker (islam Tarih9ileri Demegi Ba~kam) ~rof. r. Kastm $ulul_(Han·an D. ilabiyat Fk. islam Tarihi ve Sanatlan ABD B~k.) Ihsan c;tk ($anhurfa II Miiftiisii) Yrd. Do9. Dr. Orner Sabuncu (Han·an D. ilahiyat Fk.)

ilim Damsma Heyeti Prof. Dr. Ahmed Nasry (University Hassan ll, Casablanca, Morocco) Prof. Dr. Abdurrahman Acar (Dicle Dniversitesi) Prof. Dr. Adnan Demircan (istanbul Dniversitesi) Prof. Dr. Ahmed Ayesh Albder at Husini (Ummii'l-Kura Oniversitesi/Suudi Arabistan) Prof. Dr. Alfina Sibgatullin (Rusya Bilimler Akadernisi $arkiyat Enstiti.isii) Prof Dr. Kastm $ulul (Harran Universitesi) Prof. Dr. Kaz1m Payda~ (Harran Dniversitesi) Prof. Dr. Mehmet <;elik (Celal Bayar Dniversitesi) Prof. Dr. Mehmet Onal (Harran Dniversitesi) Prof. Dr. Mehmet $eker (U~ak Universitesi) Prof. Dr. Mehmet Ozdemir (Ankara Dniversitesi) Prof. Dr. Murat Akgiindii.z (Harran Dniversitesi) Prof. Dr. Mustafa Dernirci (Sel9ttk Universitesi) Prof. Dr. Mustafa Fayda (Marmara Oniversitesi) Prof. Dr. Nesirni Yazici (Ankara Dniversitesi) Prof Dr. Refik Turan (rlirk Tarih Kurumu Bllljkaru) Prof. Dr. RJZa Sava~ (Dokuz Eyliil Oniversitesi) Prof. Dr. Seyfettin Er~abin (Ankara Universitesi) Prof. Dr. $efaattin Severcan (Erciyes Oniversitesi) Prof. Dr. Telman ibrahimov (Ressamltk Koleji Miidiirii - Azerbaycan) Prof. Dr. Sevil Sadikzade (Devlet Ressamltk Akademisi - Azerbaycan) Prof. Dr. Ziya Kazici (Sebahattin Zaim Dniversitesi) Prof. Dr. Abdullah Ekinci (Harran Universitesi) Prof. Moulay al Mustapha Lhend (University Hassan II, Casablanca, Morocco) Doy. Dr. Abulvahap Yildiz (Harran Dniversitesi) Doc;. Dr. Cavid Qaimov (Azerbaycan Bilimler Akademisi $arkiyat Enstiti.isii) Do9. Dr. Hasan Basri Ocalan (Uludag Universitesi) Doc;. Dr. Mehmet Akba~ (Artuklu Oniversitesi) Do9. Dr. Rifkhat Sibgatullin (Moskova Birinci Profesyonel Uoiversitesi) Doc;. Dr. Siiheyl Sapan (King Saud University) Dr. Mobarnmadarnin Shahjouei (Shahid Behesbti University Tehran/iran)

Yaym Kurulu Prof. Dr. Kas1.m $ulul (Harran Universitesi- Tertip Heyeti B~k.) Prof. Dr. Mehmet $eker (U~ak Dniversitesi - islam Tarih9iJeri Demegi B~k.) Prof. Dr. Murat Akgiindiiz (Harran Universitesi) Do9. Dr. Mehmet Emin Oner (Harran Dniversitesi) Yrd. Doc;. Dr. Orner Sabuncu (Harran Universitesi)

Sempozyum Sckreteryast Abdullah Bucak Zekiye Demirkol AhmetSozen

Sarkiyat~I Adam Mez (1869-1917) ve "Geschichte Der Stadt Harriin in Mesopotamien Bis Zum Einfall Der Araber"

(Mezopotamya'daki Harran'm, Arap Fetihlerine Kadarki Tarihi) Cuma Karan•

Giri~ Bugiin oldugu gibi eskiden beridir "Dogu" ve "Dogu ihmJeri" adi altmda aslmda islam

ve islam cografyast, Batilllarm hep dikkatini 9ekmi~ ve onlara dair pek 90k 9ah~malar yapmt~lardu. Hatta Babda "oryantalizm"1 denilen 9ah~malar bu ama9la te~ekkiil etmi~tir..

- Bu tebligimde, islam sanat ve tarihi alanmda me~hur bir ~arkiyat91 olan Adam Mez' in "Geschichte Der Stadt Harran in Mesopotamien Bis Zum Der Araber" adh eserini ele alacagtz. Eser, Harran't konu alan ve ~arkiyatytltk ilim anlayt~ma uygun bir ~ekilde yaptlan ilk 9ah~madrr.

Adam Mez'in Hayati Aslen isviyreli olan $arkiyat91, Almanya'nm guneyinde yer alan ve bugiinkii "Badem Wiirtemberg" eyaletine bagh Breisgua'mn Freiburg ~ehrinde 8. 4. 1869'da dogdu. 2 ilk ve orta ogrenimini burada tamamladtktan sonra Strasburg'daki Kaiser Friedrich Wilhelm3 Universitesi'nde ~arkiyat ilimlerini okudu.

1892'de "islam Fetihlerine kadar Mezopotamya'daki Harran $ehir Tarih" admt ta~Iyan, "Geschichte Der Stadt Harran in Mesopotamien Bis Zum Der Araber" ismiyle Harran'm islam oncesi taribi iizerine doktorasllli yapt1. Bu doktora yall~mast Strassburg'daki Kaiser Wilhelms Universitesi Felsefe Fakiiltesi Tarafmdan 1982 tarihinde yaymlandi.

1895'te Basel4 Universitesi'nde Sam1 dil ve edebiyatlan doyenti oldu ve buradaki asll kurucusu sayddtgt Islamwissenschaft (islami Bilimler) boliimiinde ders vermeye ba~ladi. Bir ara ilmi ara~ttrmalarda bulunmak iizere Mtsrr ve Irak'a gitti. Oradaki yall~malan hak:kmda maalesef yeterince bilgi sahibi degiliz. Hatta onun gene! hayat1 hakkmda da yeteri bilgi sabibi degiliz. Bu konuda en geni~ bilgiyi Thomas B. Irving' in Tiirkiye Diyanet islam Ansiklopedisi is; in yazdtgt maddede bulabildik. 5 Bu bilgi ise buakttg1 s;ok degerli eserlerin zen gin i9erigiyle orantJ11 yeterli bir bilgi saytlamaz.

* $anhurfa il Miiftiilligii, il Vaizi.

l Oryaotalizm ya da diger adlanyla ~arkiyatvtllkl~ark:iyat; Yakm ve Uzak Dogu toplum ve ktiltiirleri, dilleri ve halklannm incelendigi ban kokenli ve bat:J merkezli ara~tmna alanlarmm tiimiine verilen ortak ad. Kelimenin Latince tabanh diger dillerde kar~1ltg1 "orientalism"dir. Kokeni ise giine~in dogu~unu ifade eden Latince oriens sozcugiine dayanmaktadu ve cografi manada doguyu gostermekte kullamlnu~t:Jr. Terim, kimi 9evrelerce olumsuz bir yan anlamla 18. ve 19.yiizylllardaki sanayi kapitalizminin geli~me doneminin zilmiyeti tarafmdan ~ekillendirilmi~ Amerikah ve Avrupablarrn Dogu ara§tmnalarml tammlamakta kullamlrm~tu. Geni~ bilgi i9in bkz:( https.//tr. wikipedia.org/wiki/Oryantalizm). .

2 Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und lslamkunde ( ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, VITI, 136.

3 Bugiinkti isrniyle, Ren Friedrich Wilhelm Universitesi veya Bonn Universitesi, Almanya'mo Kuzey Ren­Vestfalya eyaletioio Bo~ kentinde universite. 1818 ytlmda kuruldu. Universitede yakla~tk 40.000 ogrenci ogrenim gormek:tedir.

4 1460 ythnda lkurulmu~ isvivre'nin en eski iiniversitesidir. Bugiin 7 fakiilte ve yiizdeo fazla iilkeden gelen ogrencilerle beraber toplam 13000 ogrenciyi banndtran bir iiniversitedir. Geni~ bilgi ivin bkz: https.//www.unibas.ch/de!Universitaet/Portraet.html.

5 Thomas B. Irving, "MezAdam", DiA, c. 29, s. 514-515. 312

Aynca Fuat Sezgin'in editOrlugunu yaptlgt "Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde" ansik.Jopedide 90k lasa malumat verilmi~tir. Fuat Sezgin'e gore Basel Universitesi'nde donemin "islam Sanatmm" ilk ve tek uzmaru o idi.

29 Arahk 1917'de Basel'de 48 ya~mda oldti. Mez, daha 90k, olumunden sonra Die Renaissance des !slams ad1 altmda yaytm.lanan islam Medeniyeti'nin IV. (X.) ytizytldaki durumunu ele ald1g1 unlti kitabtyla tamnrnakta ve islam ktiltfu tarih9iliginin Batldaki uzman ve ileri gelenlerin ba~mda yer ahr. 6

Eserleri 1. "Geschichte der Stadt Harrdn in Mesopotamien bis zum Einfall der Araber"

(Strasburg 1892, doktora tezi). 2. "Abulkdsim ein bagddqer Sittenbild von Muhammad b. Ahmad Abulmutahhar

alazdi" (Heidelberg 1902). Ebu'l-Mutahhar Muhammed b. Ahmed el-Ezdl'nin Hikdyetii Ebf'l-Kiiszm adh eserinin uzun' bir Almanca giri~ ve sozltik ilavesiyle ne~ridir.

3. "Die Renaissance des !slams". Mez' in en onemli eseri olup Hermann Reckendorf tarafmdan yayrmlanrm§tlr (Heidelberg 1922). 7

Adem Mez bu eserinde islam ktilttirtinun X. ytizylidaki durumunu ayrmtli1 bi9imde ele almaktad1r. Bir kuyumcu titizligiyle konu incelemektedir. islam' m o donemindeki; yonetim, maliye, iktisacli, din1, ilml, hukukl ve sosyal hayat, dil ve edebiyat, sanayi, ticaret, kara ve deniz ta§rmaciltgt gibi 90k geni§ bir yelpazeye yaytlmt§ konularda islam toplumunun belli bir donemdeki ya§antlsmt buytik ol9ude birinci elden kaynaklara dayanarak incelemektedir. Eser ozellikle farkh konularda onemli malzemeler aktard1g1 i9in btiytik bir deger ta§rr. 8

Makaleleri Y aymlanrm§ ve bunlardan ula§abildigimiz makaleler §Unlardrr: 1. "Das Arabische Sprichwort'' (Arap Atasozleri), (Allgemeine Zeitung, Beilage 4,

Mtinchen 1904, s. 148-150). 2. "Geschichte der Wunder Muhammeds. Resume" (Muhammed'in Mucizelerinin

Hikayesi), (V erhandlungen des 2. Kongresses fur allgemeine Religions-geschichte, Basel 1905, s. 235-238).

3. "Uber einige sekundare Verba im Arabischen" (Arap9anm ikincil baz1 fiilleri) (Orientalische Studien Theodor Noldeke zum siebzigsten Geburtstag, ed. C. Bezold, Giessen 1906, I, 249-254).

"Geschichte Der Stadt Harran in Mesopotamien Bis Zum Einfall Der Araber" Adh Eseri

Altrru§ be~ s.hk, akademik bir 9ah~manm kii9Uk hacimli bir neticesi olan eser, i9erdigi konular ve yaz1ldtg1 donem itibariyle onemli bir 9ali~madu. Bahlt bir tarihs;inin, el-Cez1re'nin u9 bolgesinden biri olan Diyar-1 Rabia'nm merkezi olan Harran't, bir asu once bir doktora konusu olarak ele almt~ olmas1 olduk9a anlamltdu.

"Geschichte der Stadt Harrem in Mesopotamien his zum Einfall der Araber"9 (Mezopotamya'daki Harran' m Arap Fetihlerine Kadarki Tarihi) adilll ta~1yan bu doktora yah~mas1 sekiz ba§liktan olu~mu~tur. Ba§ltklar ~u §ekilde yer almaktadu:

1. Topografisches (<;ografi yap1s1). 2. Das Charran den Grosseder Erzvater (Atalann Harran't).

6 Thomas B. Irving, "Mez Adam", DiA, c. 29, s. 514-515.

7 Salih Saban, Onuncu Yuzy1lda islam Medeniyeti: islam 'zn Ronesans 'z, istanbul2000.

8 Thomas B. Irving, ' 'Mez Adam", DiA, c. 29, s. 514-515.

9 Mez Adam, Strassburg, 1892. 313

.·

3. Bis auf Alexander den Grossen (Btiyi.ik iskende'e kadar Harran). 4. Von Alexander bis Tigranes. (Btiyi.ik iskender'den Tigranes'e kadar). 5. Von Tigranes bis Marc Aurel. (Tigranes'den Marc Aurel'e kadar). 6. Von Marc Aurel bis zum Einfall der Araber. (Marc Aurel'den Arap fetihlerine

kadar). 7. Das Christentum in Charran. (Harran'da Htristiyanhk). 8. Die Eroberung durch die Araber (Araplar tarafmdan fethi). "Geschichte Der Stadt Harran in Mesopotamien Bis Zum Einfall Der Araber"rn

Kaynaklan Adam Mez, yah$masllll h~zrrlarken 90k degi§ik kaynaklardan faydalanmi§ttr. Bunlan

islam kaynaklan, Batlh seyyahlar ve oryantalistlerin makaleleri 9eklinde liy kategoriye aymnak mfunktindiir. Aynca 90k say1da ibranice kaynakh atlflan dikkat 9ekicidir. Bunlara toplu olarak ktsaca $6yle sualanabilir:

1. Antoninus Placentinus 10 (m. 570) Dr. J. Gildmeister tarafmda kaleroe alman ve miladi 570 y1lmda yapllan bir seyahatin notlanm i9eren eser 104 s.d1r.

2. ibn Havkal Ebti'l-Kas1m Muhammed b. Ali en-Nas1b1 el-Bagdadi (IV./X. yiizyll) 3. Rabbi Benjamin von Tudela'nm (m. 1170)' 1 gezi notlanm i9eren bu eser 165

s.du. Eser, A vrupa, Asya ve Afrika'mn bir9ok $ehrine yaptlrru$ olan seyahati kapsar. el­Cezire bolgesindeki Harran, Nusaybin, el-Ceziretu ibn Orner, Rakka ve Musul gibi bir9ok merkez ile ilgili maluroatlar i9erir ve bir seyahat rehberi gibidir. ·

4. Rabbi Petachja'mn (m.1180) 12 seyahat notlan: Rabbi Petachja; Polonya, Rusya, Ermenistan, Asya, Yunanistan ve Suriye'yi i9eren gezi notlarmda Harran'dan da bahseder. Kitap ibranice ve ingilizce beraber iki dille yazilrru$ bir eser olup toplam 114 s.d1r.

5. Yakut el-Hemevi'nin (m. 1216)13 Mu'cemii'I-Biildan adh eseri, Berlin, Petersburg, Londra ve Paris'te bulunan yazma nushalan esas almarak "Jakut's Geographisches Worterbuch" adtyla Alroancaya 5 cilt olarak tercfune edilmi$tir ve Ferdinand Wtistenfeld tarafrndan yayrna hazulanrru9tir.

6. (ZDMG) Zeitschrift der Deutschen MorgenUindischen Gesellschaft: 14 1847 yilinda Almanca olarak yayrn hayatma ba§layan dergi, 1995'e kadar varhgm1 surdiirmii$tiir.

7. ZA: (Zeitschrift fiir Assyrilogie 1888) Asuroloji ve 6nasya Arkeolojisi Dergisi olup, 6nasya arkeolojisi konusunda en itibarh dergilerinden biridir.

Dergi, bilimsel makaleleri ve yayrnlanmi$ yah$malart konu edinir. Antik, Yakrn Dogu <;all$malan ve Yakm Dogu Arkeolojisi ile bunlarrn s1mr bolgeleri ve kom9u disiplinleri, iyerigine dahildir. Odaklandigi alanlar; Mezopotamya, Kuzey Suriye, Anadolu, Altarmenien ve Elam yaygm antik oryantal dilleri, filolojilerle ve vivi yaztstdrr. 15

8. SBA: Schweizer Biographische Archiv {isvi~re Biyografik ~~iv Merkezi).l6 9. NGGW : Nachrichten der Gesellschaft der Wissenschaften zu Gottingen

(Gottingen ilimler Demegi Bulteni): 1876 y11Inda, Almanya'nm Gottingen 9ehrinde, Dogu hakkmda ara9tumalar yapmak amac1yla kurulmu~ bir merkezin dergisidir.

10 Itinerarium, J. Gildemeister, H. Reuters Verlagsbuchhandlung, 1889 Berlin.

11 Itmerary, Editor ve Terctime: A. Asher, Berlin 1840.

12 Edittir: Dr. Benisch, 1856 London.

13 Edittir: Ferdinand Wtistenfeld, Leibzig 1873.

14 Bkz: https.//en. wikipedia.org/wiki/Zeitschrift _ der _ Deutschen _ Morgenl%C3 %A4ndischen _ Gesellschaft. 15 '

bttps.//de. wikipedia.org/wiki/Zeitschrift _flfoC3 %BCr _ Assyriologie _ und _ Vorderasiatische _ Arch%C3 %A4ologie

16 https.//de. wikipedia.org/wik:i/Schweizer _ biographisches _ Archiv

314

10. el-Kamil: el-Kamil fi'l-edeb (fi'l-luga ve'l-edeb ve'n-nahv ve't-tasrif). Mtiberred'in en me~hur eseri olup Cahiz'in ei-Beyan ve't-tebyfu'i, ibn Kuteybe'nin Edebti'l­katib ' i ve Ebu Ali el-Kall'nin el-Emall'siyle birlikte klasik Arap edebiyatmm dort temel eserini te~kil eder. islam medeniyetinde geli~en ~ehir bayatmm bir tezahtirii olarak sosyal ili~kilerde zarafet ~eklindeki edep telakkisinjn en list diizeyde ifadesi Cabiz'in eserlerinde goriildtigti gibi, Arap dilinin btittin inceliklerine vaktf olma biyimindeki edep telakkisinin yans1mas1 da onun ogrencileri olan ibn Kuteybe ile Mtiberred'in eserlerinde gorilltir.

Haricller'in ilginy ~iir, butbe, soz ve haberlerine dair verdigi saglam bilgiler eserde geni~ yer i~gal eder.I7 .• ,

Aynca ~u muelliflerden de fazlas1yla almtllar yapiiD§tlr: Ebu'l-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cabir el-Belaziirl (V. 279/892), Ebu'l-Kas1m Ubeydullab b. Abdillah b. Hurdazbih (v. 300/912-13), Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir b. Yezid et-Taberi (224-310/838-923), Ebu'l-Hasen Ali b. el-Huseyn b. All el-Mes'udi el-Huzeli (v. 345/956), Ebu ishak ibrarum b. Muhammed el-istahri el-Farisi (v. 340/951-52'den sonra), Ebu'l-Huseyn Muhammed b. Ahmed b. Ctibeyr b. Muhammed ibn Cubeyr el-Kinani el-Belensi (v. 614/1217), ibn Kudame, Ebu Zeyd Veliyyiiddln ibn Haldfln Abdurrahman b. Muhammed el-Hadram1 el-Magripi et­Tunisi (732-808/1332-1406), Ebti'l-Abbas Semsuddln Ahmed b. Muhammed ibn Hallikan (v. 681/1282), Ahmed b. Ebi Ya'kfib b. Ca'fer el-Ya'k:Ubi (v. 292/905?), ibnu'l-Esir (v. 630/1233) ve Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekir es-Stiyfitl (849-911/1445-1505).

Mez, soz konusu eserinde, bunlar d1~mda 90k say1da Yahudi, Ermeni ve Bizans kaynaklanndan da yararlanrm§tlr.

Eserin Boli.im Ba~bkJan ve Klsaca Ozeti Topografisches (Cografi durum): Bu Kitabm baslidt~ 1892 tarihi itibariyle,

Harran'1 Ostroen'nin Urfa Sanca~ Rakka eyaletinin sessiz ve mutevazt bir bolgesi olarak niteler. 0 donem itibariyle bunca gezginlerin seyahatlerine ragmen Harran'a dik.kat yekilmeden i.izerinden ge9ilip gidilm'i~tir.IB

Birinci boltimde Harran'dan bahseden seyyahlardan ve muelliflerden bahseder. 19

Aynca Harran'nm cografi koordinatlartm, civar illere olan mesafesini zikreder. Harran'm dort ana kaptsmJ ~oyle stralar: Battda "Sam Kapst", doguda "Bagdat

KaplSl", kuzeyde "Ruha Kap1s1" ve gtineyde ise "Rakka Kap1s1." 20 Buna ek olarak iki kaptsL daha oldugunu soyleyenlerin rivayetlerine yer verir.

Ya'kub el-Hamevi, ibn Ctibeyr, ibn Halltkan ve Makdisi gibi muellifleri kaynak gosterek, §ehrin ve ~ehrin kaptlanrun boyutlan bakkmda bilgi verir. 21

Das Charran den Grosseder Erzvater (Atalarm Harran' 1): Yazar, ata olarak Hz. ibrahim'i kast eder. Burada, Harran'm Yahudiler arasmda da bir tartt~ma konusu oldugunu ve bu anlamda Yabudi lik tarihi aytsmdan da onemli bir yer oldugunu sayler:

''Harran Ozerine btiytik bir tllstm dola~maktadtr. Bu hls1m ~ehrin kadim zamanlarda ehemrniyetli bir ticaret ~ehri olmasmdan kaynaklanmamaktadrr, bilakis Harran'm mukaddes mahiyetinin Ahd-i Cedid'de (incil) yer almasmdand1r.

Aynca ~ebir daha ziyade atamtz Hz. ibrahim' in §ahSiyetinin ve Rebekka (Hz. ishak'm e~i ve Hz. ibrahim'in gelini) ile Rahel vakasmda geyen navazkarane (gontil ok§aytci) memba

17 isrnail Durmu~, "Mtiberred", DiA, c.31, s.431.

18 Adam Mez, " Geschichte Der Stad Harran In Mesopotam1en Bis Zum Eiofall Der Araber," ed: Heitz­Mtindel, Strassburg 1892, s.3.

19 Mez, s.4.

20 Mez, s. 9.

21 Mez, s. 14. 315

manzaralanmn goztimuztin ontinde canlanmasma ilham verdigi bir yer oldugu i~in de onemlidir.

Yine Ahd-i Atik (Tevrat) tetkikleri ityin de haiz-i ehemmiyet olan Harran ~ehri daha ziyade kadim Filistin oncesi israilogullan tarihi i~in on em arz etrnektedir. ....

Su sual ile kar~1 kar~1ya)'IZ: Eski zamanlarda Harran uzerine anlat1lan yaratlh~ ile alakah mitler hakikaten deli) olarak nazar-1 itibara ahnmall m1? Almmamah m1? Bu sualin cevabt daha ziyade kaynak tahlilleri neticesinde ortaya ~tkacaktu, ~i.inkti ibrani halkmda Harran'm mahiyeti a~ikardu, dolaytstyla herhangi bir kaynagm yaratll1~a dair Harran't zikir etmemesi, bilakis onun yerine b~ka bir yer saptamast, kabul edilebilecek bir durum degildir.

Fakat astl bu konuyu ara~tumaya ba~lamadan once, bir goru~ ile daha kar~lla~tyoruz, o da ~udur:

Yarahh~ ile ilgili olarak Harran ' m, Mezopotamya'daki Harran 'dan kopartthp Suriye'deki Harran ile ili~kilendirme gayretidir. Bu goril~ yeni degildir; ilk onculeri arasmda Basra metropoliti Salomo von Bassra vardu, Avrupa'da ise Jean Hardoin (1647-1677) yer almaktadu. Dapper ve Cellarius adh ~ahsiyetler de vardu. Gilnilmuzde ise Dr. Beke tarafrndan bu goril~ tsrarla savunulmaktadtr. Lakin bu goru~il daha ~iddetle savunan J Halevy'dir." 22

Bis auf Alexander den Grossen (Btiytik iskender'e Kadar Harran): Bu boltimde yazar, Buytik iskender'in bu bolgeye geli~ine kadar Antik ~agda Harran'da hakimiyet kurrnu~ olan Asur, Babil, Hitit ve Pers devletlerinin hakimiyet donernlerinden bahseder.

Yine bu boltimun Harran'm yeri tizerindeki tartt~malara yer verir. Yakut el-Hamevi'ye gore Arap cografyasmda iki Harran vardtr: Biri Arap cografyasmm kuzeyinde Halep ve Sam m1nttkasmda yer alan Harran, digeri ise Arap yanmadasmm dogusunda Bahreyn adasmda bulunan Harran oldugu hususundaki bilgileri verip buminla ilgili analize yer verir.23

Aynca Stiryani krahnm, bu bolgeye yerle~mesiyle ilgili olarak ~ivi yaztstyla yazilml~ bir kitabeden bahseder. 24

Von Alexander bis Tigranes (Btiytik iskender'deo Btiytik Ermenistan Krab Tigranes'e Kadar): Bu boltimde, Buytik iskender'den Ermeni krah Tigranese kadarki (M. b. 336 - M. b. 95) don emden bahseder.

• I

Iskender, Zeugma kentinin Fuat sahiline demirden kopru yapttrarak Fuat'm dogusuna ge~er ve bolgeyi kontroli.i altma altr. Aynca 312'de Urfa/Edessa ~ehri imar edilerek bolge bir nevi Makedon mustemlekesi yaptlmt~ olur.2s

Von Tigranes bis Marc Aurel (Tigranes'den Marc Aurel'e kadar): Bu boltimde, Ermeni krah Tigranes'den Roma imparatoru Marc Aurel'e kadar yani M. b. 95'ten ba~laytp, mi lattan sonra 161 'e kadarki donemden bahseder. Miladi 54 ylltl)lda Romahlann Harran ~ehrini Errnenilerden almas1 ve Partlar ile Silllr olan bolgenin onernli bir list haline gelmesi detayh bir §ekilde anlat1r. 26 1

1

Von Marc Aurel bis zum EinfaiJ der Araber (Marc Aurel'den Arap Fetihlerine kadar): Bu boltimde, Marc Aurel'den Araplann Harran'1 fethine kadar; yani milattan 180'den rniladi 641 'e kadar silren donemden bahseder. Miladi 242 ytlmda Harran ~ehri Partlar'm halefi olan Sasaniler'den kurtanlu ve 395'de dogu Avrupa uzerinden gelen Asyah kavimler bolgeye de gelir. bzellikle 506 - 627 ytllan arasmda Sasaniler'le yaptlan bir~ok sav~lar neticesinde ~ebir tahrip olup ticari onemini kaytp eder.

22 Mez, s.IS-16.

23 Mez, s.25.

24 Mez, s.27.

25 Mez, s.37.

26 Mez,s.43-47.

316

Das Christentum in Charran (Harran'da lbristiyanbk): Bu bolfunde, Harran ' m Hrristiyanhk donemini anlatrr. Miladi 627 tarihinden sonra ~ehir Ortodoks ztimrelerin kontroliine ge9er ve boylece Nesturi Kilisesi ~ehir uzerindeki siyasi ve ruhani hakimiyetini kaybeder.

Die Eroberung durch die Araber (Araplar Tarafmdan Fetbi): Bu bolumde, Harran'm Araplar tarafmdan fethedili~ini ele allr. Fetih tarihiyle ilgili olarak farklt rivayetleri zikretmekle beraber 9 Araltk 641 'de Harran Musli.imanlar tarafmdan fethedildigini kaydeder. Harran'm, Urfa antla~mast ~artlanyla, iyaz b. Ganm tarafindan fethedildiginden babseder .

•

Sonu-; Hayah haklanda detayh bilgilere sahip olmadtgtmtz bir ~arkiyatymm, 1892'de doktora

yah~mas1 olarak Harran' t se9mesl dikkat 9ekicidir. Olkemizde Harran 'm mustakil bir doktora konusu olarak ele almtp allnmadigml bilmiyoruz. Ama ger9ek ~u ki, bolgenin tarihi, yabanctlar kadar dikkatimizi hala 9ekmemi~tir. Taribi Hz. ibrahim'e (a.s.) kadar giden, Firdevs Ulu Camisi gibi eserler nedeniyle islam tarihi ve medeniyeti a91smdan fevkalade onemi tartt~mastz olan bir medeniyet ~ehrinin, harabe haliyle fark edilmeyi ve laylk oldugu ihtimamm gosterilmesini beklemesi ne hazindir.

Ad~ Mez, 9ah~masmda Harran'm ismini, tarihini, Yahudi tarihi i9in ta~tdig1 onemi, bolgeyi gezip goren seyyahlann izlenimlerini nakletmi~ ve burada btiki.im stiren devletlerin durumlan hakkmda bilgiler vermi~tir. Ozellikle Yahudi seyyaWann bolgeyle ilgili olarak verdikleri bilgileri aktarrnas1, ona gore Yahudiler i9in buranm ta~1dtg1 onemin bir ba~ka ifadesidir.

<;ab~masmda islam, Ermeni, Yahudi ve Bizans kaynaklanndan, konuyla ilgili makalelerden de fazlastyla yararlaruru~trr. Yazann islam kaynaklarma olan ntifuzunu yah~masmm detaylannda gormek rnilinkiindtir.

Mez, islam oncesi Harran taribini - bir ~arkiyat91 olarak- ozet bir ~ekilde sunmu~tur.

317