46_ Celâleddin Karatay’in Hayatı Ve Siyasi Kariyeri - Arş_ Gör_ Zehra ODABAŞI

575

PROF. DR. NEJAT GYNARMAANI

Celleddin Karatayn Hayat ve Siyasi Kariyeri*1

Dr. Zehra ODABAI

S Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Celleddin Karatayn, devirilmesinden gulmhanede yeti-mesine ve buradan Seluklu devlet yneticiliine uzanan hayat hikyesi birok bilinmeyenlerle doludur. Bu almada onun ok ynl kiilii, eitli kaynaklardan tespit edilebildii kadaryla ortaya konulmaya allacaktr. Celleddin Karatayn hayatn anlatan dnemine ait mstakil bir eser bulunmamaktadr. Bu ne-denle onun siyasi ve asker faaliyetleri ile sosyal ve kltrel olay-lar karsnda sergiledii davranlarndan hareketle onun kiilii hakknda ipular verilmeye allmtr.

1. Celleddin Karatayn HayatTrkiye Seluklu Devletinde ynetici olmak iin Mslman

olmak n art deildi. Bu uygulama, saray ile akrabal olan bir-ok Hristiyan Rumun devlet grevlerinde yer almasna neden ol-mutur. Bunlardan bazlar sonradan kendi istekleriyle Mslman olmulardr. Bunlar dnda devlet kademelerinde grev yapan bir de klelikten gelme Rumlar bulunmaktadr. Rum klelerinin ucuz kle olmas ve terifat iin uygun niteliklere sahip olmalar, Trkiye Seluklu saray iin seici unsur olmalarna neden olmu-tur.

Gulm kkenli Rum klelerden olduu bilinen en nemli devlet adamlarndan biri de XIII. yzyl devlet ynetiminde rol oynayan Celleddin Karataydr. Gerek siyasi, gerekse sosyal ve kltrel alanlarda verdii isabetli kararlar, onun bir dnemin politikalarnn belirleyicisi olmasnda etkili olmutur. Bu nedenle Karatayn hayat ve kiiliinin bilinmesi, dnemin siyasi, sosyal ve din uygulamalarna da k tutacaktr.

Celleddin Karatay Rum asll bir kle olmasna ramen s-tn meziyetleri ve ahlk sayesinde Aleddin Keykubad zama-* Bu alma Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl tarafndan

desteklenen (Proje No. 10103010) Seluklu Devletinde Mhtedi Vakfl ar: Celleddin Karatay Vakfl ar rnei, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2012), isimli Doktora tezinden faydalanlarak retilmitir.

576

TARHLE ADANMI

BR MR

nnda ne km, karde dneminde de devleti ayakta tutan devlet adam olmutur. Trkiye Seluklular dneminin en parlak zamanlarnda eitli devlet hizmetlerinde bulunmu, I. Aleddin Keykubadn lmnden (1237) zellikle de Kseda Savandan sonra devletin i ve d olaylar karsnda urad sarsntlar kontrol altna almtr. Sultanlarn yaa kk ya da zayf ka-rakterli olmalar, ayrca Mool mdahaleleri sonucunda devlet adamlar arasnda meydana gelen iddetli mevki mcadelelerinin lkeyi sarst bir zamanda, Celleddin Karatay Trkiye Seluklu Devletinin birliini salamada ciddi baarlar gstermitir.

1.1. Celleddin Karatayn MeneiCelleddin Karatayn doum tarihi ve doduu yer bilin-

memektedir. Trkiye Seluklu dnemine ait kronikler ve ken-disine ait vakfiyelerde de onun biyografisine katkda bulunacak yeterli bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenle Batl aratrmaclar, Karatayn soyu ve geldii yer ile ilgili farkl grler ne srm-lerdir.

Baz aratrmaclar onun Trk olduu kanaatindedir. By-le dnenlerin banda Clement Huart gelmektedir. Huart, Karatayn soyunun Trk bir aileden geldiini iddia etmi, an-cak bu fikrini tarihsel bir gerek zerine oturtamamtr2. Clau-de Cahene gre Celleddin Karatay Konyann yerlisi bir mh-tedidir. Asl ismi Karatay olmakla birlikte kk yalarda Mslman olmutur. Kardelerinin Karasungur ve Rumta gibi Trk isimleri tamalarndan dolay ailesinin Trk olabileceini dnen Cahen, bu durumda Karatay ailesinin Abbasiler dne-minde Orta Asyadan gelerek Bizans snrlarna yerletirilen Ouz Trklerinden olduunu ifade etmitir3. Ona gre bu ailenin bi-reyleri dnemin saltanat merkezi olan Konyada Hristiyanla ge-mi, fakat isim ve dillerini muhafaza etmilerdir.

nl Trkolog Paul Wittek, Celleddin Karatayn medre-se vakfiyesinde yer alan bir pasaj esas alarak onun ve iki erkek kardeinin dnme yani mhtedi olup, slamiyete giri sebepleri-nin yksek mevki elde etmek olduunu ne srmtr. Bununla birlikte Wittek, Celleddin Karatay ve kardelerinin isimlerinin banda bulunan kara kelimesi ile Celleddin Karatayn kardei

2 Epigraphie arabe dAsie mineure, Revue Semitique depigraphie et dhistoire Ancienne, S. 3 (1895), s. 127.

3 Osmanllardan nce Anadolu, stanbul 2000, s. 237-240.

577


Kemaleddin Rumtan Denizlide valilik grevini ilikilendirerek bu kardein Seluklu hizmetinde bulunmu olan Bizans k-kenli Mavrezemosun oullar olduunu iddia etmitir4. Speros Vryonis, Celleddin Karatayn bir Yunan gulm olduunu d-nmektedir5.

Dnemin Seluklu kaynaklarnda ise hibir surette onun Trklnden sz edilmemekte tam aksine Rum asll bir kle olduu vurgulanmaktadr. Nitekim Abl-Farac, Celleddin Karatayn I. Aleddin Keykubadn klelerinden olduunu bildir-mektedir6. Dnemin tarihilerinden bn Bibi ise, aslen Rum asll bir kle olduunu belirtmitir7. H. Ahmet zdemir de Celleddin Karatayn, Antalya Rumlarndan olduu grndedir. bn Bbnin babas Mecdddin Muhammed ile Celleddin Karatayn II. Gyaseddin Keyhsrev dneminde devlet hizmetinde bulun-malar, onun bu kanaate varmasna neden olmutur. zdemir, bu yakn mnasebetten dolay bn Bbinin doru bilgi verdii-ne inanmaktadr. Ayrca Abl-Faracn eyh ve aktab tarifine dayanarak Celleddin Karatay Rum klelerden kabul etmitir8. Celleddin Karatayn Antalyada kendi adnda bir mahallenin bu-lunmas ve medreseye tanzim olunmu olan vakfiyede Antalyada bir Darsslehadan bahsedilmi olmasna bakarak onun bu blge ile bir mnasebeti olduu eklinde yorumlanmtr9. Ancak Kay-seri ve Amasyada da Celleddin Karatayn adn tayan mahaller bulunmaktadr. Bu nedenle onun meneini sadece bu sebepten Antalyada aramak doru deildir. Karataya ait vakfiye ve kitabe-lerde adnn hemen her yerde Karatay b. Abdullah10 olarak zikre-dilmesi ve Seluklu dnemi vesikalarnda mhtedilerin baba adla-

4 Witt eke gre, Denizlide slam kltrnn etkileri 1236-1246 yllar arasnda II. Gyaseddin Keyhsrev dneminde grlmeye balanmtr. Dolaysyla bu blge Emir Mavrezemos dneminde daha ok Hristiyan nfus ve kltrne dair zellikleri korumutur. Bu nedenle, Seluklu ynetiminde nemli mevkilere gelmi olan bu mhtedi kardein Witt eke gre satn alnm kleler olmaktan ziyade tannm Hristiyan Mavrezemos ailesinden olmalar daha muhtemeldir. Bk. Von der Byzantinischen zur Trkischen Toponymie, Byzantion, S. 10 (1935), s. 29-30.

5 Th e Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor an the Process of Islamization fr om the Eleventh Trough the Fift eenth Century, University of California Press, London 1971, s. 352.

6 Abl- Farac Tarihi, II, (ev. mer Rza Dorul), Ankara 1999, s. 549. 7 el- Evmirl-Aliye fil- Umril-Aliye, Ankara 1996, I, s. 226, 233.8 Hac Ahmet zdemir, Celleddin Karatay, Karatay, Tarih-Kltr-Sanat, (ed. Yusuf

Kkda, Yaar Erdemir, Bekir ahin), Konya 2012, s. 959-970. 9 Hamdizade Abdulkadir Erdoan, Alaeddin Cami-i erifi ve Karatay Medresesi, Tarih-i

Osmani Encmeni Mecmuas, S. 33 (1915), s. 532-534.10 Seluklu dneminde bn Abdullah tabiri yalnz babalar Mslman olmayanlar iin deil,

herhangi bir sebeple yakalanarak esir edilmi anne ve babas mehul Mslman ocuklar iin de kullanlmtr. Bk. OsmanTuran , Seluklu Devri Vakfiyeleri I, emseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, 42 (1947), s. 213.

578

TARHLE ADANMI

BR MR

rnn daima Abdullah olarak kaydedilmesi Karatayn Mslman ve Trk asll olmad grn desteklemektedir.

Celleddin Karatayn nereli olduu konusu tartmaldr. Yu-karda ksaca deinildii zere C. Cahen onun Konyal olduu grndedir. Hamdizde ile zdemir ise onun Antalyal olduu kansndadrlar. Ancak Celleddin Karataya ait olan kervansaray vakfiyesinde, vakfn tevliyetinin kendisinden sonra kardeleri Ke-maleddin Rumta ve Seyfeddin Karasungura ve bunlarn oullar-na, daha sonra bunlarn nesilleri kesildii takdirde de kz karde-lerinin oullarna art klnmas, onun ad geen bu yaknlarnn kle olarak uzak bir blgeden Anadoluya gelmi olmalar ihtima-lini ortadan kaldrmaktadr. Bununla birlikte Celleddin Karatay, yine kervansaray vakfiyesinde, akraba ve azatl klelerinden muh-ta olan kimselere bir tahsisat ayrrken bunlarn Mslman ya da gayrimslim olabileceini kaydetmektedir ki, bu durum onun yaknlarndan henz slam Dinini kabul etmemi olanlarn mev-cudiyetini, dolaysyla da Anadolu orijinli olduunu gstermesi bakmndan ok nemlidir.

Anadolulu fakat Trk ve Mslman orijinli olmad tahmin edilen Celleddin Karatayn Seluklu gulmlar arasna nasl gir-diine dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. slam Hukukuna gre hr olan zimmilerin istisnai durumlar dnda kle yaplmas er hkmlere gre caiz olmadndan onu Seluklu idaresinde yaayan Rumlardan saymak da bu durumda doru deildir. Bu nedenle, Karatayn Seluklular tarafndan Anadolu snrlar ie-risinde dzenlenen bir sefer esnasnda ele geirilerek gulmlar arasnda yetitirildii kabul edilebilir. Onun vakfiyelerinden hare-ketle, kardeleri ya da akrabalar arasndaki ilgiyi unutmam ol-mas, kle olarak alnd dnemde ok kk bir yata olmad-n gstermektedir. Bu durumda Celleddin Karatay, muhtemelen Kilikya-Kayseri arasnda bulunan bir blgeden olup I. Gyaseddin Keyhsrevin 605/1208-1209 ylnda Ermenistana yapt sefer s-rasnda11 kle olarak elde edilmitir.

Celleddin Karatayn meneini bu blgede aramaya sevk eden nedenlerden biri, yaknlarnn yerleik olduu muhtemel blgenin Seluklu hakimiyetine yeni gemi olmasdr. Bu sa-yede ailevi mnasebetlerini devam ettirme imkn bulmutur12. 11 Kermddin Mahmud- Aksaray, Msameretl- Ahbr, (ev. Mrsel ztrk), Ankara

2000, s. 25; bn Bb, I. Gyaseddin Keyhsrevin bu seferinden bahsetmemektedir. 12 Osman Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri III, Celaleddin Karatay, Vakfl ar ve Vakfiyeleri,

Belleten, XII/45 (1948), s. 20-21.

579


Celleddin Karatayn vakf mlklerinin ounlukla bu blgede yer almas ve kervansarayn burada yaptrmas da Kilikya-Kayseri arasnda bir blgeden devirildii ihtimalini kuvvetlendirmekte-dir. Kervansaraya vakfettii Mehed kyndeki evlerin onun ken-di mlk olduuna baklrsa Celleddin Karatay Kayserili idi.

Karatay ailesi Celleddin Karatayn kardelerinden Kema-leddin Rumta ve Seyfeddin Karasungurun soyundan devam etmitir. Konyada Kemaleddin Rumta, Kayseride ise Seyfeddin Karasungur tarafndan devam ettii anlalan Karatay evld, bu-lunduklar ehirlerde Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar varlklarn srdrmlerdir.

2. Seluklu Devlet Adam Olarak Celleddin KaratayCelleddin Karatay, I. Aleddin Keykubad ve halefleri dne-

minde eitli zamanlarda srasyla emir-i devt, emir-i tathne, hazinedr- hss, nib ve atabey olarak nemli mevkilerde bulunmutur. Aleddin Keykubadn yannda greve balamadan nce bir gulmhaneye eitilmek zere alnan Celleddin Karatay, sonra saraya getirilmi ve burada kendisine nemli bir makam ve-rilmitir. bn Bibi, bizzat Celleddin Karataydan yaptn ifade et-tii rivayetine gre, Celleddin Karatayn Aleddin Keykubadn tahta kndan lmne kadar bu sultann hizmetinde bulundu-unu belirtmitir13. Celleddin Karatayn devlet hizmetinde etkin hale gelmesi zellikle II. zzeddin Keykvusun saltanat dnemle-rine rastlamaktadr. Daha sonra da devletin drt direinden biri olarak saltanat veraseti ile vezirlerin ve teki grevlilerin atanma-sna karar vermede nemli rol oynamtr.

2.1. Devt Emirliibn Bibi, Karatayn tathne emirliinden nce devt

emirliinde bulunduunu kaydetmitir ki bu, muhtemelen onun Aleddin Keykubadn hizmetine girmeden nce bulunduu bir grevdir. Vakfiyelerinde de kendisine Emir merid-devt14 ve

13 Celleddin Karatay, Barta ve seferde, varlkta ve yoklukta 18 yl gece gndz o hazretin yannda bulundum ifadesini kullanmtr. Bk. bn Bb, ayn eser, I, s. 244; Yazczde Ali, Tevrih-i l-i Seluk (Seluklu Tarihi), (haz. Abdullah Bakr), stanbul 2009, s. 349.

14 Devtdr, slm devletlerinde balangta hkmdarn divit takmndan sorumlu olan, daha sonraki dnemlerde ise ok eitli ve nemli vazifeler stlenen saray grevlisine verilen addr. Bu grev Abbasi ve Seluklularda vezirlik almetlerinden olduu ne srlse de Fatm ve Eyyubilerde adna basit bir memuriyet olarak rastlanlmaktadr. Bk. David Ayalon, Studies on the Structure of the Mamluk Army- III, Bulletin of the School of the Oriental and Afr ican Studies, XVI/1 (1954), s. 62-69; Asri ubuku, Devtdr, DA, IX, stanbul 1994, s. 221.

580

TARHLE ADANMI

BR MR

Sipehslr15 gibi asker nvanlar verilmesi, onun bu grevleri Aleddin Keykubad dneminden nce ve gulmlktan sonra ald-n gstermektedir.

2.2. Tathane EmirliiCelleddin Karatayn Aleddin Keykubadn btn salta-

nat mddetince Tathane emirliini yrtt bilinmektedir16. Bu sre ierisinde saray ierisindeki birok resmi toplantda ve ziyafetlerde Celleddin Karatayn devlet adamlaryla birlikte sultann yannda yer ald anlalmaktadr. bn Bibi, 1226 ya da 1227 ylnda Sultann, Eyyubi Meliki Adilin oullar ile akrabalk kurmak zere dn merasimi iin Malatyaya hareket ettiinde Celleddin Karatayn Tathne Emiri olarak yannda bulundu-unu kaydetmitir17.

Celleddin Karatay, Tathane Emirlii srasnda Sultanla bir-likte seferlere de katlmtr. Aleddin Keykubadn midi almak zere 1236da Eyyubilere kar dzenledii sefer ile Kayseriye gi-den Karatay, sultann sefer hazrlklarn tamamlamasndan son-ra Mehed ovasnda Ramazan Bayram dolaysyla dzenledii ve ileri gelen devlet adamlar ile yabanc lke elilerinin de davet-li olduklar lende hazr bulunmutur18. Burada bizzat Sultan ile bala-tekin oynayan Celleddin Karatay daha sonra Sultan ile birlikte otaa giderek burada kendileri iin hazrlanm olan sofrada yemek yemilerdir. Sultann bu len srasnda yedii yemekten, zehirlenerek 1237 ylnda ld kaytlara gemitir. Mehed Ovasndan Keykubadiye Sarayna gelen Sultan burada Celleddin Karataya Benim iim bitti, iyilemeden midi kestim. Kemaleddin Kamyar ar da lkenin ve Yce Allahn bize emanet ettii halkn selmetine olabilecek vasiyetlerimi ona syleyeyim de-mitir19.

15 Kervansaray vakfiyesinde kendisinden sipehslr olarak bahsedilmitir. Turan, Celleddin Karatay, s. 109.

16 Aleddin Keykubadn, devletin ileri gelen Seyfeddin Ayaba, Zeyneddin Baara, Mbarizddin Behramah ve Bahaeddin Kutluca gibi emirleri ile arasnda siyasi yetki ve hakimiyet atmas ortaya km, Sultan 1223 ylnda 24 kii olduklar rivayet edilen emirleri bertaraf etmitir. Bu emirlerin kk yataki gulmlarnn ise Celleddin Karataya teslim edilmelerini emretmitir. Bk. bn Bb, ayn eser, I, s. 291.

17 Sultann boynunda meydana gelen i ve urlar Cerrah Vasil tarafndan tedavi edilmi, bu esnada Celleddin Karatay leen ve su tedarikinde bulunmutur. Bk. bn Bb, ayn eser, I, s. 312.

18 Mehed Ovasna birok lkeden Rumlu, Frenk, Rus, Kpak ile am, Fars, Kirman, Yemen, Taif, Rus, Bulgar ve Rum elileri katlmlardr. Bk. bn Bb, ayn eser, I, s. 454-455; Abl- Farac, ayn eser, II, s. 536; Faruk Smer, Keykubad I, DA, XXV, Ankara 2002, s. 359.

19 bn Bb, ayn eser, I, s. 456-457.

581


Trkiye Seluklular dneminin en parlak devrini yaatan ve bu nedenle kendisine es- sultanl-azm20 ad verilen I. Aleddin Keykubad Anadolunun birliini salamada kazand deerli si-yasi ve asker baarlar yannda lkenin ekonomik ve kltrel bakmlardan da gelimesine nemli hizmetlerde bulunmutur. Bu srete Sultann daima yannda bulunan Celleddin Karatay, onun iltifatlarna mazhar olmu ve lnceye kadar da bu konu-munu muhafaza etmitir. Karatayn Trkiye Seluklularndan sonraki devirlerinde elde ettii nfuz ve etkinin I. Aleddin Key-kubad tarafndan kendisine verilen mevki ve gsterilen yaknlk ile ilgili olduu phesizdir. Ayrca bu sayede Sultann, Celleddin Karataya kervansaray iin vakfettii Kayseri blgesindeki kyleri temlik etmi olabilir.

2.3. Hazine-i Hassa MemurluuI. Aleddin Keykubadn 1237de Kayseride lmnden son-

ra Celleddin Karatay devlet hizmetinden uzak durmu21, ancak II. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan kendisine eski grevi olan Tathane Emirlii ile buna ilave olarak Hazine-i Hssa Memur-luu verilmitir22. bn Bbnin, parann temin edildii yer olarak gsterdii voch- hs, hkmdara ait olan hazine-i hs ol-maldr23. Sultann zel btesinin Celleddin Karatay tarafndan kontrol edilmesi, onun mali konulara olan vukufiyetini gster-mekle birlikte gvenirliine de iaret etmektedir. Celleddin Ka-ratay bu grevlerini II. Gyaseddin Keyhsrevin lmne (1246) kadar devam ettirmitir. Bu srada kervansarayn geniletmitir24.

2.4. Naib-i Saltanat VazifesiVarl Seluklu devletlerinden yalnz Trkiye Seluklularnda

grlen naib-i sultan, vezirden sonra protokolde en nemli ma-kam igal etmekte idi25. Geni yetkilere sahip olan bu grevli Sul-tann gzetimi altnda devlet ilerini yrttnden bu makama getirilen kiilerin nfuzlu olduklar bilinmektedir26. Celleddin

20 Abl- Farac, ayn eser, II, s. 533. 21 bn Bb Sadeddin Kpeki, grevinden azlett irdii Celaleleddin Karatay bir cami kesinde

oturmaya mecbur brakt eklinde eletirmitir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 36. 22 Efl k, ayn eser, I, 43. Ahmed Efl k, Arifl erin Menkbeleri, I, stanbul 2006, s. 43.23 Voch kelimesi para anlamnda kullanlmtr. Bk. Mehmet Suat Bal, II. zzeddin

Keykvus Dnemi (1246-1262), (A.. Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 2004, s. 43.

24 Turan, Celleddin Karatay, s. 27. 25 . Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1970, s.417.26 Aksaray, ayn eser, s. 96. Naib-i Sultann gelir kaynaklar ve cretleri tam olarak

582

TARHLE ADANMI

BR MR

Karatayn Trkiye Seluklular devrinde stlendii nemli g-revlerden biri de devletin hukuki ve mali adan artlarnn ar-lat Mool vassall dneminde saltanat naibliidir. Devlet adamlar arasndaki otorite atmasnn youn olduu bu devirde Celleddin Karatay tarafsz kalma yolunu tercih etmitir.

II. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonra onun yerine tahta geecek aday belirlemek zere byk devlet adamlar bir araya gelmilerdir. Celleddin Karatay, emseddin Muhammed sfahan, Emir emseddin Hasouz, Esedddin Ruzbe ve Emir Fahreddin Attr II. zzeddin Keykavusu saltanata getirmiler-dir27. Bu dnemden sonra 1246da Karataya hazine-i hssa me-murluu ile naib-i saltanat vazifesi verilmi28, vezirlik grevini ise emseddin sfahan devam ettirmitir. Sultanlk seimi es-nasnda uyum ierisinde alan ve yeni grevlere atanan dier devlet adamlar bu skunetli ortam uzun sre devam ettireme-milerdir. Beylerbeyi emseddin Hasouz ile Camedar Esedddin Ruzbenin, II. zzeddinin dirayetsizlii nedeniyle devlet ilerinde dier emirlere gre daha belirleyici olmalar, evresindekileri ra-hatsz etmitir29. Nitekim vezir emseddin sfahan ile yakn iliki kuran Emir-i Dad Nusret ile Pervane Ebubekir, devlet ierisinde makamlarndan daha yksek bir ekilde kendi ahslarna bal olarak glenen emseddin Hasouz ve Esedddin Ruzbeyi e-itli entrikalarla ortadan kaldrarak bunlarn yerine kendi gle-rini yerletirmiler, ancak daha sonra vezir tarafndan etkisiz hale getirilmilerdir30.

Mool basks altnda bulunan bir devlette bu kadar byk i ekimelerin olmas, devletin ynetim mekanizmasnn zafiyet ierisinde olduunu gstermektedir. Ynetim bozukluunun ba-lca sebebi ise, II. zzeddin Keykvusun ocuk yata olmas ve devlet ilerinin tamamen emirler tarafndan yrtlmesidir. Sul-

bilinmemektedir. Ancak geni iktalar olduu ve bunlarn, gelirinin byk bir ksmn tekil ett ii muhakkaktr. Bk. Aydn Taneri, Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet Tekilt Bakmndan Deeri, A. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, IV/6 (1968), s.156.

27 Trkiye Seluklular devrinde Sultann clusu iin devlet ileri gelenlerinin meveret meclisi oluturarak fikir teatisinde bulunmalar ve seimi kazanan hanedan yesinin tahta geirilmesi esas hakimdi. Tahta geite rol oynayan en nemli faktr ise maddi kuvvett ir ki, burada Celleddin Karatayn nemli etkisinin olduu gz ard edilemez. Bk. Aksaray, ayn eser, s. 36; Nejat Kaymaz, Pervne Mund-dn Sleyman, Ankara 1970, s.13-20.

28 Naibin vazifesi, sultann merkezde bulunmad zamanlarda onun yerine devlet ilerini takip etmektir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 103; Efl k, ayn eser, I, s. 43; Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, Cmiud- Dvel- Seluklular Tarihi, II, (yay., Ali ngl), zmir 2001, s.92-93; Yazczde Ali, ayn eser, s. 701; Cokun Alptekin, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul 1989, s. 368.

29 bn Bibi, ayn eser, II, s. 89. 30 Ayn eser, II, s. 99-100.

583


tandan sonra otorite sahibi olmas gereken vezir sfahan, meyda-na gelen gelimeleri kendi karlar iin kullanm ve ynetimde byk bir otorite kurmutur. Celleddin Karatayn bu srada ve-zir emseddin sfahanye rehberlik ettii dnemin kaynaklarna yansmtr31.

ahsi devlet otoritesinin nnde duracak gl devlet adam-larn ortadan kaldran emseddin sfahan, ldrtt emirlerin yerlerine kendi adamlarn yerletirmitir32. Vezirlii ve devlet zerindeki etkisi bir sre devam eden emseddin sfahan, sulta-nn annesiyle evlenerek durumunu daha da glendirmitir. Sahip emseddinin, tamamen ranllardan oluan bir kadro ile ahsna bal olarak kurduu otorite, yaklak iki yl devam etmitir. Ve-zirin merasimlere katl ve halkn iinden geii sultanlarn t-renlerinden daha gl idi33. Bu nedenle Celleddin Karatay onu uyararak daha mtevaz bir hal almasn kendisine tlemitir.

IV. Rkneddin Klarslan 1249 ylnda kardei II. zzeddin Keykavusun azlini ve Moollar tarafndan kendisine sultanln verildiini, ayrca vezirlik makamna da Bahaeddin Tercmann tayin edildiini bildiren bir yarl34 gndererek Sivasta hkm srmeye balamtr35. Bunun zerine Celleddin Karatay, vezirin diktatrlne son vermek, durumdan faydalanmak ve iki kar-dein arasn dzeltmek amacyla emseddin sfahanye Her ne kadar byle bir hkm geldi ise de biz yine de seni bamzda reis olarak tanyacaz. Fakat bundan sonra eski vezirlerin gelenekleri-ne uygun olarak tantanal bir ekilde dvana gelmeyi brakman ve gulmlarndan birka devt-dr ve sermzedr ile yetinmeni istiyo-rum eklinde bir haber gndermi36, ayrca ehirden kmasn tavsiye etmitir37.

emseddin sfahannin vezirlii sresince her trl fesat ve gruplamann dnda kalan Celleddin Karatayn amac bu s-

31 Eb Hafs Zeynddn mer b. Muzaff er b. mer bnl Verd, Trh, II, Beyrut 1996, s. 252-253.

32 Anonim, Seluknme (Tarih-i l-i Seluk der Anadolu), (yay. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara 1952, s.33.

33 bn Bb, ayn eser, II, s. 103. 34 Yarl, daha ok diplomatik yazmalarda kullanlan bir terim olup, dier lkelerin

hkmdarlarna gnderilen emirnmeler yannda herhangi bir ahsa verilen imtiyaz beratna da yarl ad verilmitir. Bk. A. Nimet Kurat, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna ait Yarlk ve Bitkiler, stanbul 1940, s. 3.

35 Abl-Farac, ayn eser, II, s. 548. 36 bn Bb, ayn eser, II, s. 117. 37 Celleddin Karatay yakn arkadalarndan Taceddin Simcuriyi vezire gndererek ehirden

kamasn ve ularda bulunan ordusuna katlmasn, geride brakt evi ve yaknlarna kendisinin bakacan bildirmitir. Bk. Abl-Farac, ayn eser, II, 549.

584

TARHLE ADANMI

BR MR

rete devlet idaresinde meydana gelebilecek karklklara engel olarak IV. Rkneddin Klarslan, II. zzeddin Keykavus ve II. Aleddin Keykubadn birlikte sultan ilan edilmelerini salamak-tr. Ancak uyary dikkate almayan vezir, 1248 ylnda IV. Rk-neddin Klarslann emirleri tarafndan ldrlmtr38. Sultan IV. Rkneddin Klarslan tarafndan Sahip emseddinin ortadan kaldrlmasndan sonra onun lkeyi tek bana yneteceine dair yapt neriyi reddeden Celleddin Karatay, kardein birlikte ynetmeleri grn savunmu ve bunu temin ederek devletin paralanmasn nlemitir39.

Bu srete, IV. Rkneddin Klarslan tarafndan eli olarak gnderilen Hotanl Cemaleddin40, saltanatn yarl hkmne gre Rkneddine ait olduunu ne srm, ancak Karatay, bir pln hazrlayarak Sizin arzunuz gerekleecek ve Rkneddin, Hann emri mucibince byk sultan olacaktr. Bunun iin onu alnz ve Aksaraya gtrnz. zzeddin de gelsin ve kardei ona ne verirse onu kabul etsin41 diyerek kardein Konya-Aksaray arasnda-ki Klarslan Kervansaraynda toplanmasn salamtr. Burada toplad mecliste ise Byk karde dururken kn sultan ol-masnn eriat ve rfe uygun olmadn, kardein birlikte tahta karlmalarnn ve Rkneddin Klarslan ile birlikte gelen iki bin Mool askerinin geri gnderilmesinin gerektiini42 bildirmitir. Ka-dnn bu teklifi kabul etmesi zerine, 1249 ylnda karde adna hutbe okunmu, para kestirilmi ve kitabeler yazlmtr43. Byle-ce devleti byk bir bunalmdan kurtarmtr.

2.5. AtabeyliiAtabey, Seluklu Devletinde ehzadeleri eitip yetitiren

yksek rtbeli memurlara verilen unvandr44. Atabeyin grevi hakknda en nemli kayt, Takarirl-Manasbda atabeylik tayi-nine dair fermandr. Burada, btn devlet erkan ile saltanat di-van naiblerinin btn ilerde atabeyin onay ile hareket etmeleri 38 lmeden nce II. zzeddin Keykavusu alarak kamay ve Akdeniz kysndaki kalelerden

birinde isyan etmeyi plnlayan vezire Karatay engel olmutur (Bk. Abl- Farac, ayn eser, II, s. 549). Yakalandktan sonra tasarrufunda bulunan mallar msadere edilen vezir, btn mlkn sralad listeyi Celleddin Karataya gndermitir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 12; Anonim, Seluknme, s. 33; Mneccimba, ayn eser, II, s. 93-94.

39 Aksaray, ayn eser, s. 28.40 Kad Cemaleddin elilik grevini yerine getirdikten sonra ona Konya Kadl ile Sultanlara

ve halka ait olan vakfl arn idaresi verilmitir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 121.41 Abl- Farac, ayn eser, II, s. 549. 42 bn Bb, ayn eser, II, s. 121-122. 43 Aksaray, ayn eser, s. 28; Faruk Smer, Keykvus II, DA, XXV, Ankara 2002, s. 355.44 Cokun Alptekin, Atabeg, DA, IV, stanbul 1991, s. 38-40.

585


ibaresi45 atabeyin idareciler kadrosu iindeki nemli fonksiyonu-na iaret etmektedir. Celleddin Karatay, Sultanlarn Atabeyliini yapt Mool tahakkm devrinde ald kararlarla Seluklularn istikrarl bir politika izlemelerine neden olmutur. II. zzeddin Keykvusun clusundan ortak saltanatn balad dneme kadar saltanat naibliini srdren Celleddin Karatay, 1249 ylndan iti-baren atabey46 unvann almtr47. Nitekim kardei Kemaleddin Rumtan banisi olduu mescit ve zaviyesi iin yaptrd 1248 ta-rihli vakfiyede de kendisi iin Ebl-mulk ves-seltn ibaresinin yer almas48 onun atabeylik grevini teyit etmektedir.

Vezir emseddin sfahannin 1248 ylnda lm ile iki ay sonra 1249da Celleddin Karatayn atabey oluu arasndaki zaman zarfnda kendisinin vezir olarak gsterilmesi49 manta uy-gun grnmemektedir. Nitekim bn Bibi, emseddin sfahannin lmnden sonra Kad zzeddinin vezirlik makamna tayin edil-diini aka ifade etmitir50. Ayrca, vezirlik makamna ilmiye s-nfna mensup olanlarn tayin ediliyor olmas51 ve vakfiyelerinde sahip olduu tm unvanlara yer verilmesine ramen vezirliine deinilmemesi de Karatayn vezirlik makamna tayin edilme-mi olduu grn desteklemektedir52. Bu nedenle Celleddin Karatayn atabeylik grevini lmne kadar devam ettirmi ol-duu sylenebilir. Celleddin Karatay atabeylik mevkiinde bu-lunduu mddete kardelerin devleti birlikte ynetebilmeleri mmkn olmu ve lmnden sonra Anadoluda dirlik ve dzen bozulmutur53.

Vezir emseddin sfahnden sonra devlet iinde en gl kii konumuna ykselen Celleddin Karatay, bu gc ktye kullanmam ve makamnn verdii yetkilerin dna kmamtr. Hatta Mool tahakkmnn youn olduu bu devirde vezirle-rin diktatrlk derecesine varan glerini azaltmaya almtr. 45 Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar -Metin, Tercme ve

Aratrmalar, Ankara 1988, s.16.46 Medrese vakfiyesinde Celleddin Karataydan Atabey olarak sz edilmitir. Bk. Turan,

Celleddin Karatay, s. 140. 47 bn Bb, ayn eser, II, s. 13; Anonim, Seluknme, s. 34; Yazczde Ali, ayn eser, s. 749.

Aksarayde, Celleddin Karataydan ortak saltanat dneminde hakim-i memleket olarak bahsedilmitir bk. Ayn eser, s. 73.

48 Turan, Celleddin Karatay, s. 155-159. 49 Anonim, Seluknme, s. 34. 50 bn Bb, ayn eser, II, s. 122. 51 rnek olarak Sahip emseddin Mehmed Tura ve Mecdeddin Mehmed Erzincan ilmiye

snfndan yetimi olan vezirlerdendir. Bk. Alptekin, Trkiye Seluklular, s. 370. 52 Turan, Celleddin Karatay, s. 35.53 Efl k, ayn eser, s.148; Aydn Taneri, Celleddin Karatay, DA, VII, stanbul 1993, s. 251-

252.

586

TARHLE ADANMI

BR MR

Celleddin Karatay ynetimi, Moollar kukulandrmadan Ana-dolu Mslmanlnn gelecei iin Moollarn hakimiyeti altna girmemi, ayn zamanda slam dnyasyla ilikileri srdrme ve gelitirmenin yollarn aramtr.

3. Ortak Saltanat Dnemi ve Celleddin Karatay Ortak Saltanat, Celleddin Karatayn, gelenekleri ve devletin

dzenini Moollarn emirlerine kar korumak ve Moollar da kzdrmadan durumu idare etmek amacyla gerekletirdii bir zm yolu idi. Trk devlet geleneklerinde yeri olmayan byle bir uygulamann salkl ve uzun mrl olmayaca ve fikir babas olan Celleddin Karatayn ahsna bal kalaca ortada idi. lke hanedan yelerinin ortak maldr anlay hibir tarihte bu ekil-de yorumlanmamtr. nk bu uygulama merkeziyeti devlet yapsna ters dmektedir. Roma mparatorlarndan bazlarnn ikili ya da l olarak devleti idare etmi olmalar54, Celleddin Karatayn kendi meneinden olan Rum devlet adamlarndan bu tarz bir ynetim eklini renerek uygulamaya koyduunu akla getirmektedir.

Bu sistemin gsterdii en nemli gerek, Sultan kim ya da ka kii olursa olsun, asl yneticinin emirler olduudur. En b-yk Sultann 11-12 yalarnda olduu gz nne alnrsa bata bulunan ocuk yataki Sultanlarn hkmdarlk yapamayacak-lar anlalr. II. zzeddin Keykvusun ilk saltanat dneminde emseddin sfahannin devleti hkmdar adna ynettii gibi, bu dnemde de devleti Celleddin Karatay ynetmitir. Nitekim dnemin kaynaklar, l saltanat dneminin siyasi olaylar hak-knda bilgi vermeden nce Celleddin Karatayn stn faziletle-ri zerinde durmulardr. Onun bu lde vlerek anlatlmas, Celleddin Karatayn dnem zerinde ne kadar etkili olduu-nu gstermektedir. Aslnda Trkiye Seluklular Devletinde I. Aleddin Keykubaddan sonra hkmdarlar dnemi bitmi, em-seddin sfahan, Celleddin Karatay ve Muineddin Sleyman gibi gl vezirler dnemi balamtr.

Celleddin Karatay ortak saltanat dneminde atabeylik va-zifesinin yannda, eitli devlet grevlilerinin atanmasnda da et-kin rol oynamtr. Atabey, uyumu ve anlamay salamak ama-

54 Roma mparatorluunda tetrarkhi (drtl ynetim), Diocletian (284-305) ile Constantinos Khlorus ve oullar tarafndan uygulanmtr. Bk. Judith Herrin, Bizans Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam, stanbul 2010, s. 34.

587


cyla vezirlik makamna, her trl kutuplamann dnda kalm olan Necmeddin Nahcivnyi atamak istemitir. Necmeddin Nahcivn kendisine hazineden sadece gnlk iki dirhem, ylda 720 dirhem denmesini, dier mera ve devlet grevlilerinin ma-alarnn da buna gre belirlenmesini art komutur. Nahcivn bu yolla artrlacak olan parann Moollara vergi olarak denme-sini istemitir. Ancak dier emirlerin bu duruma raz olmaya-can bilen Celleddin Karatay, devletin gemi tarihindeki en kanaatkr vezirlerinden biri olan Mhezzibddin Alinin ald yllk 40.000 dirhemi Nahcivnye kabul ettrimi, dier emirle-re de aldklarnn yarsn demeyi vaad etmitir55. Bu anlama, Celleddin Karatayn emirler zerinde ne kadar etkili olduunu ve anlamazlklar zmedeki ustaln gstermektedir.

Devrin Atabeyine Mool Hanlarnn da ilgi ve itibar gster-dikleri dikkat ekmektedir. Bu dnemde emseddin sfahannin lmn aratrmak ve vergi toplamak zere Batu Han tarafndan Anadoluya gnderilen elilere mukabele olarak Celleddin Kara-tay, Mahmud Turayi cevap vermek ve itirazlar gidermek ze-re Mool Hanna gndermi, bu ziyaret sonucu kendisine krk vesair hediyelerle karlk verilmitir. Necmeddin Nahcivnden sonra vezirlik makamna gelen Mahmud Turanin devlete iha-netinin tespitinden sonra Celleddin Karatayn istei zerine tu-tuklanm ve bu greve yine Celleddin Karatay tarafndan Konya Kads zzeddin Muhammed b. Mahmud getirilmitir56. lim sa-hibi olan Kad zzeddin, halkn ve devlet adamlarnn gvenini kazanm doru, drst biridir. Kadlk grevinin dnda nemli vazifeleri de yerine getirmitir ki, Badata eli olarak gnderilme-si bu vazifelerden biridir.

Celleddin Karatay, 649/1251 ylnda Kad zzeddin ile bir-likte Badattaki halifeye eli olarak gnderilmi ve halifeden sultan ve kardeleri adna mektup, hilat ve hediyeler getirmitir. Bu ziyaret esnasnda Mslman olmayan Moollarn korumas altndaki Seluklu topraklarnda slam Dininin durumunun ne olacann konuulmu olduu dnlebilir57. Karatayn eyh ihabeddin Shreverdiye ait Badattaki trbeyi de bu ziyaret es-nasnda yaptrm olabilecei muhtemeldir58. Nitekim bu dnem-

55 bn Bb, ayn eser, II, s. 80-82; Kaymaz, Pervne Mund-dn Sleyman, s. 48-49; Turan, Celleddin Karatay, s. 37.

56 bn Bb, ayn eser, II, s. 127, 129-131. 57 Cahen, ayn eser, s. 235.58 Anonim, Seluknme, s. 34; Cahen, ayn eser, s. 236.

588

TARHLE ADANMI

BR MR

de devrin zengin ve nfuzlu ahsiyetlerinin yine kendi ruhlarnn huzuru amacyla baz evliyalarn mezarlarn tamir ve ihya ile bu byk zatlarn yardmn kendi zerlerine ekme dncelerinin yaygn olduu bilinmektedir59.

4. Celleddin Karatayn lmCelleddin Karatay, devlet idaresinde lmne kadar denge

unsuru olmutur. Onun lmyle dengeler bozulmu, Moolla-rn taleplerini karlamada zorluk ekilmeye balanmtr. Onun Moollara kar takip ettii denge siyaseti, zor dnemlerde b-yk glere kar nasl davranlacana ilikin iaretler iermek-tedir. Celleddin Karatay, zzeddin Keykavusu yolcu etmek iin gittii Kayseride 652/1254te vefat etmitir60. Karatayn cenazesi dnemin geleneklerine uygun olarak Konyaya getirilerek bura-da mumyalanm ve kendisine ait medresenin yanndaki trbede defnedilmitir.

Mool elileri 1254 ylnda Konyada bulunan II. zzeddin Keykvusa gelerek Mool Hannn hakimiyetini tandn bil-dirmek zere bizzat yola kmasn, aksi takdirde Mool asker-lerinin memleketini istil edip tahrip edeceklerini bildirmiler-dir. Bunun zerine II. zzeddin Keykvus Mool Hanna yazd mektupta Benim gibi bir sultan olan kk kardeim Aleddini size gnderiyorum. Benim bizzat gelememe sebebim atabeim Celleddin Karatayn vefat etmi olmasdr...61 ifadelerini kullanmtr. karde saltanatnn kurucusu, devlet ilerini yrten ve ortaya kan karklklar bertaraf ederek bu dnemde huzur ve asayi-i salayan byle bir devlet adamnn lm Sultan II. zzeddin Keykvusu telalandrmtr. Bu olay zerine Sultan, Mool el-ilerine eitli hediyeler vererek zrn bildirmi ve onlar geri gndermitir.

Anadolunun Trklemesinde gayrimslim unsurlarn slamiyeti kabulleri nemli rol oynamtr. Onlarn, XIII. yzyl-da Trkiye Seluklu Devletinin kltrel hayatna faal bir biim-de katldklarna dair en nemli delil mimarlk sanatnn hamileri

59 mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakfl ar ve Temlikler I-stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, VD, S.2 (1942), s. 294-295.

60 Anonim, Seluknme, s.34; Ev hadddin Hamid el-Kirmn, Evhadddin Hamid el-Kirmn ve Menkb- Nmesi, Konya 2008, s. 87; Yazczde Ali, ayn eser, s. 739; Abl- Farac, ayn eser, II, s. 560; Abd-Zde Hseyin Hsameddin Efendi, Amasya Tarihi, 1330/1332, II, Amasya 2008, s. 238-239.

61 Abl- Farac, ayn eser, II, s. 559-560.

589


olarak ortaya klardr62. Celleddin Karatay antsal mimariyi himaye etmi ve kurduu kervansaray, medrese ve zaviyelerle devletin sosyal, kltrel ve fiziki yapsna nemli katklarda bu-lunmutur. Anadolunun birok yerinde medrese, kervansaray, mescit, hnkah gibi vakf eserleri yaptrmtr63. Bu kurumlar, Karatayn Mslman geleneklerine ynelimini ortaya karmak-tadr64. Celleddin Karatay hakkndaki kaynaklarn tamam, onun Mool basklarnn youn olduu bir dnemde devlete sahip -karak lkede dirlik ve dzeni salamak iin samimiyetle alt gr zerinde birlemektedir.

5. Celleddin Karatayn Din ve lm KiiliiTrkiye Seluklular dnemine ait kaynaklarda Celleddin

Karatayn kiiliine dair ipular veren nemli bilgiler bulunmak-tadr. Bu eserlerin ou, onun drstl, din farizalarn yerine getirmedeki hassasiyeti ve sadaka vermedeki cmertlii zerinde birlemektedir. Eflk, onu veli yaradl, temiz karakterli ve ha-yrlar, sadakalar herkese ulam biri olarak tarif etmitir65. bn Bibi ise, Sekinler zmresinin nde geleni, zahidler ve bidler g-nn gnei, devrinin bir tanesi, iyilik yapmada, doru ve drstl ne karmada abalar her zaman anlacak olan byk emir ve din hassasiyetlerine atfen veliyullah fil-arz66 eklinde anlatm-tr. Ayrca onun gecelerini namazla, gndzlerini orula geirerek, et yemekten, nikhlsna yaklamaktan67 ve yiyeceklere dknlk-ten sakndn belirtmitir.

Kaynaklardan baarl devlet adaml yannda mtedeyyin ve hayrsever kiilii ile de ne kt grlen Celleddin Karatayn eitli kaynaklarda birok defa vurgulanan hayrlar ile phesiz farkl ehirlerde Mslman ve gayrimslim tebaa ayrt etmeden kurduu vakflar, sadakalar ile ise eitli zamanlarda mridi ol-duu eyh Evhadddin Kirman ve Irak ve Rum sflerinin hibiri

62 Alan Harvey, Economic Expansion in the Byzantine Empire 900-1200, Cambridge 1989, s. 198.

63 bn Bb, ayn eser, I, s. 594; Yazczde Ali, ayn eser, s. 727-728. 64 Cahen, ayn eser, s. 236.65 Ayn eser, s. 212. 66 bn Bb ayn eser, I, s. 244; II, s. 103. 67 Dneme ait dier kaynaklarn hibirinde Celleddin Karatayn nikhl olduuna dair bir

bilgi yer almamaktadr. Nitekim Abl- Faracn da Tarihinde bn Bbde yer alan benzer zellikler u ekilde sralanmtr kendisi et yemekten, arap imekten ve evlenmekten saknan bir zhid idi Dolaysyla bn Bbnin ifadelerinden Celleddin Karatayn nikhl olduuna hkmetmek mmkn deildir. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 125; Abl- Farac, ayn eser, II, s.549.

590

TARHLE ADANMI

BR MR

onun snrsz bandan mahrum kalmazd68 ifadesi ile de dier tarikatlara yapt maddi yardmlar kastedilmitir.

Anonim Seluknmede Celleddin Karatayn Hz. Peygam-berin sahabeleri gibi yaad ve II. zzeddin Keykvus, IV. Rk-neddin Klarslan ile II. Aleddin Keykubada atabeylik yapt dnemlerde bu kardee ayet ve hadislerden rnekler vererek onlara nasihatlerde bulunduu ve aralarnda uzlama salad kaydedilmitir69.

Abl-Farac da Aleddinin klesi olup ismi Celleddin Kara-tay olan bir asilzde vard. Kendisi et yemekten, arap imekten ve evlenmekten saknan bir zhid idi70 szleriyle yukardaki onun mtedeyyin kiiliine atfedilen ifadeleri desteklemitir. Vkf ol-duu kervansarayn vakfiyesinde Karatay lim, adil, zahid, din ile amel eden, Allahn yasakladklarndan ekinen, mcahit, kendini Allah yoluna vakfeden, bidatn zelil edicisi, gariplerin ve fakirlerin sna, zayflarn barna, Allahn yeryzndeki velisi gibi s-fatlarla tavsif edilmitir71. Aksaray de, ona ait unvan, ferman ve menurlarda yeryznde Allahn velisi tabirinin yazldn be-lirterek vakfiyedeki ibareleri desteklemitir72.

Celleddin Karatayn eitim durumu ve bilge kiilii ise onun ok salam bir tahsil grdne iaret etmektedir. Nitekim kervansaray vakfiyesinde kendisinden alim olarak sz edilme-si, Karatayn gulmhanede ok ynl yetitirildiini73 ve belki de medrese dzeyinde eitim aldn teyit etmektedir. Seluklu d-nemi gulmhanelerinde verilen eitimin dzeyi ve nitelii konu-sunda kaynaklar olduka yetersizdir. Ancak Celleddin Karatay gibi buradan yetien devlet adamlarnn kiilikleri dikkatle tahlil edildiinde kendilerinin slam hukuku ile birlikte bu dinin dier retilerini de ok iyi kavradklar onlarn vakfiyelerinden ve dev-let hizmetlerindeki durumlarndan net bir ekilde anlalmakta-dr74.

68 bn Bb, ayn eser, II, s. 125. 69 Ayn eser, s. 3470 Abl-Farac, ayn eser, II, s.549.71 Turan, Celleddin Karatay, s. 109-110. 72 Ayn eser, s. 73. 73 Turan, Celleddin Karatay, 109. 74 Sultan Aleddinin has klelerinden olan mid kumandan emseddin Altun-Aba, II.

zzeddin Keykvus dneminde Sultann iine dt ahlki zaafl ar ve devlet ynetiminde yaplan yanllklar sert bir dille eletirmitir. Sultan Aleddin dnemi ile bu dnemi kyaslayan Altun-Aba, maal memur saysn tenkit ederek devletin ekonomik olarak en gl olduu zamanlarda dahi bu derece fazla memur istihdam edilmediini, dolaysyla bu durumun devlete fazlasyla mali yk getireceini savunmutur. Bk. bn Bb, ayn eser, II, s. 134-135.

591


Celleddin Karatay sadece ilm messeseler kurmakla kal-mayp, bizzat ilm ve tasavvufi faaliyetleri de himaye etmitir. Trkiye Seluklular dneminde yaz dili olarak Farsa ve Arapa kullanlm, zellikle ehirlerde, daha ok brokratlar ve aydnlar arasnda yaygnlk gsteren bir tasavvuf anlay hakim olup, bu zmre dncelerini genellikle Farsa ifade etmitir75. Ancak bi-lim dili olarak Arapann yaygn bir ekilde kullanld bilinmek-tedir76. Terceme-i medh-i fakr zemm-i dnya adl eserin sahibi Ahi Evren de, Celleddin Karataya sunduu bu kitabn, kendisi Arapa biliyor olmasna karn, onun emriyle herkesin anlamas iin Arapadan Farsaya evirdiini ifade etmitir77. Bu durum, Celleddin Karatayn Trke ve Rumcann yannda ok iyi Arap-a ve Farsa rendiini gstermektedir. Ayrca onun, ok ar edebi ve felsefi eserler okuyup anlayabilecek derecede kltrl ve bilgili bir devlet adam olduu anlalmaktadr78. Nitekim bu dnemde, Farsa gramer, usul ve iire dair birok eserin kaleme alnd bilinmektedir. Trkiye Seluklular dneminde medrese-lerde okutulduu tahmin edilen Farsa gramer kitaplarndan biri de Kitb al-Masadrdr79. 707/1308 ylnda bu eserin, Karatay ai-lesinden olan Abduzzaif Hac Mahmud ibn Emir Hasan ibn Resul el-Karatay tarafndan istinsah edildii tespit edilmitir. Buradan hareketle, bir nesil sonra Celleddin Karatayn ailesinin de ilm faaliyetlere yakn olduu ve Farsa gramer ilmi ile megul olduu ortaya kmaktadr.

75 Muhsin Macit, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Trke ve Geliimi, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (ed. Ahmet Yaar Ocak), Ankara 2006, s. 482. XIII. yzylda resmi dil, devlet dili veya etnik ama hissett iren ran Edebiyat gibi nitelemeler kullanlmamtr. zellikle sarayda zamann ve artlarn gereklerine gre farkl dillerde resmi metinler yazlmtr. Bk. Turan, Resmi Vesikalar, s. 19.

76 Esin Kahya, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Bilim, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (ed. Ahmet Yaar Ocak), Ankara 2006, s. 401.

77 Bu eser Shreverd el-Maktuln Vasiyye adl eserinin tercmesidir. Bk. Mikil Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, s. 70; Agh Srr Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara 1972, s. 7; Ahmet Ate, Hicr VII.-VIII. Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, Trkiyat Mecmuas, S. 2 (1945), s. 94-135. Trklerin yerleip kltrel olarak gelimeye baladklar Anadoluda Arapa devlet ve bilim dili olarak kullanlmaya balamtr. Arapann bu etkisi XII. yzyln sonlarna dek srer. XII. yzyln sonlarnda Arapann yava yava nemini kaybett ii, buna karlk Farsann nem kazanarak Arapann yerine getii grlr. Bk. Levend, ayn eser, s. 6; Mkrimin Halil Ynan, Trkiye Tarihi, Seluklular Devri, stanbul 1944, s. 160; V.V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul 1927, s. 119; Ernst Werner,Wandel im Osten: Das Sultanat Konya im 13. Jahrhundert, Byzantinische Forschungen, IV, (yay. Adolf M. Hakkert u. Peter Wirth), Amsterdam 1972, s. 224.

78 Ahi Evren, Celleddin Karataya ithaf ett ii Terceme-i medh-i fakr zemm-i dnya adl eserinin mukaddimesinde (Bursa Eski Eserler Ktphanesi H. elebi Ksm, No. 1187, 180 a) onu bu meziyetleriyle vmektedir.

79 Eb Abdullah el-Zavzn (. 1093/1094), Kitb al-Masdr, Yusuf Aa Ktphanesi, No. 7447.

592

TARHLE ADANMI

BR MR

6. Celleddin Karatayn Tasavvuf Hayatndaki YeriAnadolunun byk bir ksmnn fethinin tamamlanp siyasi

ve sosyal ortamn kuvvetlenerek istikrara kavumasndan sonra, XIII. yzyln ortalarndan itibaren eitli tasavvuf akmlarnn temsilcileri buraya gelmilerdir. Anadolu corafyasnda kendileri iin uygun artlar haiz ve yaylmaya elverili bir evre bulan bu eyh ve derviler, siyasi iktidarlar tarafndan varlklarn glen-dirme ve halk nezdinde meru bir yer edinme konusunda manevi bir ara olma zelliini tamlardr80. Dnemin kaynaklarndan, Celleddin Karatayn daima eyh ve alimlerin sohbetlerine dahil olarak onlarn hizmetinde bulunduu anlalmaktadr81. Bu er-evede Celleddin Karatayn da dnemin baz mutasavvflaryla ilikisinin bulunduu dnemin kaynaklarnda zikredilmektedir. Aada Celleddin Karatayn dnce hayatnda etkileri olan Ahilik, Shreverdilik, Mevlevilik ve Evhadilik zerinde durula-caktr.

Ahilik ile likileri: Sreverdnin Celleddin Karatay ile tanarak onu ve iktidar evresini Ftvvet Tekilatna dahil et-mesi, I. Aleddin Keykubadn Trkiye Seluklu tahtna kma-syla ikinci defa Anadoluya geldiinde (1221) gereklemitir82. Celleddin Karatay bu sayede Anadoluda kurulan Ahi Tekila-t mensuplar ile de yakn ilki ierisine girmitir. Bilindii gibi, 1243 ylnda Trkiye Seluklu Devleti Moollara kar ar bir hezimete uram, Mool saldrlaryla birok Ahi ldrlm ya da esir edilmitir. Kayseriye yaplan saldrlar srasnda Ahilerin piri olarak kabul edilen Ahi Evrenin de hapiste olduu bilinmek-

80 Osmanl ulemas da ayn kaynaklardan beslenmitir. IX.-XV. yzyllara arasnda nemli kltr merkezlerinden olan Maverannehir, Msr, Irak, Suriye ve Horasana tahsil iin giden Osmanl alimleri medreselerde okutulan ders kitaplarnn birounu bu dnemde kaleme almlardr. (Bk. Mefail Hzl, Mahkeme Sicillerine Gre Osmanl Klsik Dnemi Bursa Medreselerinde Eitim-retim, Bursa 1997, s. 88-93).Osmanl ulemasn derinden etkileyen iki alimden biri Seluklularn nl Nizamiye Medreselerinin en tannm mderrisi mam Gazali (.1111) ve Fahrddin-i Razdir (.1209). Gazali Snni slam dncesiyle tasavvuf arasndaki srtmeleri bertaraf eden nemli bir ilmi ve fikr performans gstermitir. Raz ise, akli ve nakli ilimlerle ilgili birok eser vermitir. Dolaysyla Osmanl medreselerinin ilmi ve fikri arka plnn Raz mektebi oluturmutur. Bk. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1965, s. 75-77; ehabett in Tekinda, Medrese Dnemi, Cumhuriyetin 50. Ylnda stanbul niversitesi, stanbul 1973, s. 10-11; Ahmet Yaar Ocak, bn Kemalin Yaad XV. ve XVI. Asrlar Trkiyesinde lim ve Fikir Hayat, Din retimi Dergisi, S. 32 (1992), s. 66; Esin Kahya, Osmanllardaki Bilimsel almalara Genel Bir Bak, Osmanl, VIII, Ankara 1999, s. 25.

Ahmet Yaar Ocak,Seluklular ve Beylikler Devrinde Tasavvufi Dnce, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (Ed. Ahmet Yaar Ocak), Ankara 2006, s. 430.

81 Anonim, Seluknme, s. 34.82 bn Bb, ayn eser, I, s. 251.

593


tedir83. 1245 ylnda II. Gyaseddin Keyhsrevin lmyle, sal-tanat naibi sfatyla idareyi ele geiren Celleddin Karatay genel bir af kanunu kararak hapisteki Ahileri ve Ahi Evreni serbest brakmtr84. Grld zere, Konyada gl olan Ahilikle Celleddin Karatay arasnda sk bir ba bulunmaktadr. Onun nemli bir mevkide bulunmas Ahiler asndan olumlu sonular dourmu, bundan sonra Konya ve evre illerde tekilatn faaliye-ti ve yeleri hzla art gstermitir.

Shreverdilik ile likileri: Zhd ile takva anlayna dayanan Shreverdilik Tarikatnn Anadoludaki ilk temsilcisi, Eb Hafs ihabeddin mer Shreverd (. 1234)dir85. Shreverd, Halifesi Nasr li-Dinillahn (1180-1224) emriyle, Anadoluya Abbasilerin o srada temel siyaset olarak benimsedii Ftvvet Tekilatna I. zzeddin Keykavusu dahil etmitir. Daha sonra tekrar Konyaya 1221de gelerek Shreverdilii yaymaya balamtr86. Anadoluda ilk temsil edilen tarikatlar ierisinde yer alan Shreverdilik XIII. yzylda ehabeddin Shreverdden sonra, Fahreddin-i Irak (. 1289) 87 tarafndan yaylm ve Mevlev evreleriyle de yakn dost-luk iinde bulunmutur88.

eyh ehabeddin Shreverdden sonra olu madeddin Shreverd de Abbasi Halifesi Mutasm zamannda Anadoluya eli olarak gnderilmitir. Kirmnye gre Konyadaki medrese-sinde Celleddin Karatay tarafndan misafir edilmitir89.

Celleddin Karatay eyh ihabeddin Shreverdye her yl

83 Kirmn, ayn eser, s. 71; Mikail Bayram, Baba shak Hareketinin Gerek Sebebi ve Ahi Evran ile lgisi, Diyanet lm Dergi, XVIII/2 (1979), s. 76.

84 Elvan elebi, Menkbl- Kudsiyye f Mensbl- nsiyye : Baba lyas- Horasan ve Sllesinin Menkbev Tarihi, (haz. . Ernsal, A. Yaar Ocak), Ankara 1995, s. 56-58.

85 bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih (slm Tarihi), (haz. A. Araka, A. zaydn), XI, stanbul 1987, s. 401; Kamerul-Huda, ihabeddin mer Shreverd, Hayat, Eserleri, Tarikat, (ev. Tahir Ulu), stanbul 2004, s. 39; Vladimir Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, (ev. Azer Yaran), Ankara 1988, s. 322. Lmi elebi, Terceme-i Nefh atl-ns, stanbul 1270, s. 526-527; Ayrntl bilgi iin bk. Franz Taeschner, slm Ortaanda Futuvva, .. ktisat Fakltesi Mecmuas, XV/1-4 (1953-1954), stanbul 1953, s. 3- 32; smet Kayaolu, Halife en-Nasrn Ftvvete Girii ve Bir Ftvvet Buyrultusu, A.. lhiyat Fakltesi Dergisi, XXV (1981), s. 221-228; Shreverdnin, Avrifl-Marif-Tasavvufun Esaslar adl eseri H. Kmil Ylmaz, ve rfan Gndz tarafndan tercme edilmi ve 1989da stanbulda baslmtr.

86 bn Bb, ayn eser, I, s. 251.87 Sadreddin-i Konevden bn Arabnin eserlerini okuyan Irak, Konyada Lemet adl eseri

kaleme almtr. Bk. Fahreddin Irak, Lemat-Parltlar, (ev. S.Yetkin), stanbul 1993; Aydn Taneri, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, Menakibl- Arifnin Deerlendirilmesi, Konya 1977, s. 24.

88 Ocak, Tasavvufi Dnce, s. 430; Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2004, s. 36; Reat ngren, Shreverdiyye, DA, XXXVIII, stanbul 2010, s. 44.

89 Kirmn, ayn eser, s. 27.

594

TARHLE ADANMI

BR MR

on bin ake yardmda bulunmutur90. Ayrca Karatay, yakn iliki iinde olduu Shreverdnin lmnden sonra Badatta trbe-sini yaptrd Anonim Seluknmede zikredilmektedir91. Buna gre emir ve sultanlardan hi kimseye Badatta bir hayrat vcuda getirmek nasip olmamken Celleddin Karatayn eyh ehabed-din Shreverd ve onun lmnden sonra oluyla yakn ilikileri, Shreverdilie yaknln gstermektedir.

Evhadilik ile likileri: Evhadiye, Evhadddin Kirmn ta-rafndan kurulmu bir tarikattr92. Evhadddin Kirman, aslnda Shreverdilik ierisindeki silsileye mensup bir eyh olup, Shre-verdiliin dnda kendi adyla anlan tarikatn da kurucusudur. Onun bu durumu Menkbnmesinde belirtilmektedir. Kirmn Anadoluda nemli lde taraftar bulmutur93. I. Aleddin Keykubad dneminde devletin himayesini kazanan Evhadiyye Tarikatnn mritleri, bu sultann iktidar dneminde devlet hiz-metine alnm ve yksek makamlara tayin edilmilerdir. Bundan sonra Celleddin Karatay, XIII. yzyln balarndan itibaren F-tvvet Tekilatna bal olarak Anadoluda yaylmaya balam olan Evhadiyye hareketini tanma ve dahil olma imkn bulmu-tur.

Kirmanye ait Menkbnmede Celleddin Karatayn eyh Evhadddinin mritlerinden olup, aralarnda kuvvetli bir ba bulunduu; Kirmn ile evresindekilere maddi yardmlar yap-t ifade edilmektedir94. Bu balamda Celleddin Karatayn Melmlikle ilikisi olduu zerinde durmak gerekir. Evhadd-din Kirmn ayn zamanda bir Melm idi95. Celleddin Karatayn hayatna bakldnda Melmlikle ilikisi olduu anlalabilir. Bi-lindii zere, melmet merebinde kiinin iyi ve gzel davran-lar Allahn eseri, kt ve irkin davranlar ise nefislerinin eseri olarak kabul edilmitir. Bu nedenle Melmiler yaptklar iyilikler ile hayrl ve gzel ileri gizlemi, kt davranlarna sahip k-mlardr96. Celleddin Karatay da vkf olduu kervansaray ve darusslehann kitabesine tevazu eseri olarak adn yazdrmam-

90 Kirmn, ayn eser, s. 257. 91 Anonim, Seluknme, s. 34.92 Ahmet Yaar Ocak, Babaler syan, Alevliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda slm-Trk

Heteredoksisinin Teekkl, stanbul 2009, s. 63. 93 Mikail Bayram, eyh Evhadd-din Hamid el-Kirmn ve Evhadiyye Tarikat, Konya 1993, s.

60.94 Celleddin Karatay, eyh Evhadddine her yl on iki bin ake yardmda bulunmutur.

Kirmn, ayn eser, s. 257.95 Kirmn, ayn eser, s. 50. 96 Nihat Azamat, Melmet, DA, XXIX, Ankara 2004, s. 24-25.

595


tr. Burada, Melmet Felsefesinin Karatay tarafndan gl bir e-kilde benimsendii grlmektedir.

Mevlevilik ile likileri: Celleddin Karatay ile yakn iliki ierisinde bulunan bir dier mutasavvf Mevln Celleddin-i Rumdir97. Horasan Melmiliine mensup olan ems-i Tebriz ile karlamasndan sonra mistisizme ynelen Celleddin-i Rum, bu birikimleri sayesinde hem geni halk kitlelerine hitap edebil-mi hem de devrin sultan bata olmak zere yksek idari evrele-ri ve aydn kesimi etkisi altna alabilmitir98.

Celleddin Karatay ile Mevln arasndaki mnasebetlere dair ilk bilgiler Karatay Medresesinin al srasna rastlamak-tadr. Karatay Medresesinin 1251de alnda byk bir tren dzenlenmitir. Mevln Celleddin-i Rumden baka ems-i Tebriz, Sadreddin-i Konev, Kad Siraceddin Mahmud el-Urmev (. 1285) ve erefeddin Musl gibi dnemin birok alim ve eyhi bu trende hazr bulunmutur99.

Mevlna, Karatay Medresesi ile ilikilerini bundan sonra da eitli vesilelerle srdrmtr. Burada mderrislik yapan em-seddin Mardin ile ok sk bir araya geldii, sabah namazlarn bu medresede kld kaynaklarda bahsedilmektedir100. Yine Mevlev kaynaklarnda Celleddin-i Rumnin Karatay Medresesine ok sk gelerek rencilerle yakndan ilgilendiine, burada fkh-tasavvuf tartmalarda bulunduuna101, medresenin fakih ad verilen rencilerini mistisizm konusunda etkilediine102 dair bil-giler yer almaktadr. Karatay Medresesinin Mevln ve Mevlevi-ler iin ayr bir nemi daha vard. Medresenin havuzunun zaman zaman Mevln Dergh tarafndan erbet yaplmak zere kulla-nlmas bu anlamda dikkat ekicidir103.

97 Mevln Celleddin-i Rumnin biyografisi hakknda bk. Abdlbaki Glpnarl, Mevln Celleddin (Hayat, Felsef Eserleri), stanbul 2010; Bedzzeman Firuzanfer, Mevln Celleddin, (ev. F. Nafiz Uzluk), stanbul 1990.

98 Bu konuda detayl bilgi iin bk. Ahmet Yaar Ocak, Mevln Dnemi Anadolusunda Tasavvuf Akmlar ve Mevln, Trk Sufliine Baklar, stanbul 2011, s. 88-97.

99 Efl k, ayn eser, s. 148. 100 Efl k, biraz da abartl olarak Celleddin Karatayn birok defa Mevln Celleddin

Rumnin kerametlerine ahit olduunu ve etkisi altnda kaldna eserinin birok yerinde deinmitir. Bk. Ayn eser, s. 206, 219, 284-285, 434.

101 Efl k, ayn eser, s. 402. 102 Efl k, ayn eser, s. 261. 103 Efl k, ayn eser, s. 188. Bu havuzun ayn zamanda ems-i Tebriz tarafndan Mevln

Celleddin-i Rumnin kitaplarnn iine atld havuz olduu son dnem Mevlevi kaynaklarnda yer almaktadr (Bk. Mehmet Ziy, Bursadan Konyaya Seyhat, haz. Ahmet ayc, Bayram rekli, Konya 2010, s. 356). Ancak bunun doru olduuna dair dnemin kaynaklarnda herhangi bir kayt mevcut deildir. Aksine Efl k sylenen yeri Altun-Aba Medresesi olarak gstermektedir.

596

TARHLE ADANMI

BR MR

Karatay Medresesi asndan deerlendirildiinde, Eflknin bu medresenin birok rencisinin Mevlnnn mridi olduu-nu kaydetmesi104, ayrca bu dnemde din adan heretik olarak deerlendirilebilecek birtakm davranlarda bulunan baz dervi gruplarnn emirler ve ftvvet erbab ile ehrin ileri gelenleri ta-rafndan Karatay Medresesinde arlanmalar105, fkh-tasavvuf rekabetine ramen bu dnemde iki taraf arasnda bir yaknln bulunduuna iaret etmektedir. Celleddin Karatay da, devrin nemli mutasavvflarndan Mevln ile olduka yakn ilikiler-de bulunmu, lmnden sonra mritleriyle birlikte Karatayn trbesine gelerek burada ruhuna Kuran okuyup dualarda bulun-mutur106.

Dnemin kaynaklar, Celleddin Karatayn dini yaaynn titizliinde ve ahlki meziyetlerinin mkemmelliinde ittifak et-mektedirler. bn Bibi eserinde, onun Rum asll bir mhtedi olma-sna ramen, son derece yksek vasflarnn olduunu ifade ede-rek Celleddin Karatayn yukarda zikredilen zellikleri dnda Efltunun dncesinde yer alan kutsal ruh onun gayb srlarnn mahalli olan kusursuz ztna inip yerlemiti107 ifadesiyle farkl bir boyuta dikkat ekmitir. Bu dnemde Mevln Celleddine ya-knl ile bilinen Celleddin Karatayn, onun izledii Efltunun felsefesinden dolayl olarak etkilendii anlalmaktadr. Mevlev dervilerinin benimsedikleri bu felsefe ile Mslmanlar ve Hris-tiyanlar dnemin artlarnn da gerektirdii lde baz ortak noktalarda bulumulardr108. Efltunun felsefesi ile her iki dinin retilerine gre soyut anlamlar kazanan bu mutasavvfn kera-metleri Hristiyanlar tarafndan da kabul grm ve gayrimslim-lere kar gsterdii tolerans ile ne kan Mevln bu zellii ile ihtidalara sebep olmutur109. Dolaysyla Hristiyan kkenli olduu bilinen ve vakfiyesinin eitli blmlerinde eski kltrnden ve gayrimslim yaknlarndan uzaklamad anlalan Celleddin Karatay, bn Bibinin de ifade ettii zere Hristiyanlk ve Msl-

104 Efl k, ayn eser, s. 261.105 Efl k, Seyyid Ahmed Rifanin olu Seyyid Taceddinin kendisini ilhlatran ve kaba ipek

kuma giyen bir grupla birlikte Konyann ileri gelenleri tarafndan Karatay Medresesinde arlandklarn nakletmektedir. Bk. Efl k, ayn eser, s. 538-539.

106 Efl k, ayn eser, s. 212. 107 Ayn eser, II, s. 125.108 F.W. Hasluck, Christianity and Islam Under Th e Sultans of Konia, Th e Annual of the

British School at Athens, XIX (1912-1913), s. 193. 109 Mevln taraft arlar Saint Chariton Manastr Keiinin, Mevln Celleddinin gsterdii

kerametlerden etkilenerek Mslman olduuna inanmlardr. Bu yzden, Hristiyan gelenei ise Mevlny yar Hristiyan kabul etmektedir. Bk. Hasluck, ayn makale, s. 194.

597


manl ortak baz noktalarda buluturmu olan Efltunun hik-mete dair felsefesinden etkilenmitir.

Bu tarikatlarla yakndan ilgilenmesine ramen Celleddin Karatay gruplar st kalarak, bunlardan herhangi birinin mfrit savunucusu deildir. Trkiye Seluklular dneminde nemli ka-bul edilen birok mevkide bulunan bir devlet adam olarak onlara eit mesafede durmutur. Bu yzden her kesim tarafndan yay-gn kabul grmtr. Ancak onun mutasavvflara verdii destek, Anadoluda Trk-slam kltrnn yaylmasna phesiz nemli katklar salamtr.

7. Celleddin Karatayn Yakn evresiBir devlet adam olan Celleddin Karatayn ilm ve tasavvuf

evrelere olan yaknl yannda brokratik evre ile olan iliki-sinin tahlili de onun tarih kiiliinin anlalmasna ve biyogra-fisine katk salayacaktr. Trkiye Seluklularna ait kaynaklarn yetersizlii, dnemin devlet adamlar ve bunlarn yakn evre-leri ile ilgili bilgilere ulamay zorlatrmaktadr. Buna ramen, Celleddin Karataya ait vakfiyelerin incelenmesiyle, onun yakn iliki ierisinde bulunduu evre ile ilgili baz bilgiler ortaya k-maktadr. Vakfiyelerin ahitler listesinde Azerbaycan, ran, Hora-san ve Trkistann eitli ehirlerine nisbet edilen birtakm ahs adlarna rastlanlmaktadr. Bu durum Mool istilsnn sonucu olarak deerlendirilebilir. Burada dikkat eken bir dier husus, emr-i mahfil, muhtesibl-askir ve seyyidt-tercime gibi unvanlara sahip olan birok devlet adamnn ahitler arasnda bu-lunmasdr. Bu durum Celleddin Karatayn devlet hizmetinde-ki grevlerinden dolay dier devlet adamlarna olan yaknl ile aklanabilir.

Celleddin Karatayn kervansaray ve medrese vakfiyelerini tescil eden Kad zzeddin er-Raz, hakimlik vazifesinden sonra ortak saltanat dneminde Celleddin Karatayn karar ile tam yetkili olarak vezirlik makamna atanm ve kendisine herhangi bir snrlama getirilmemitir. Bu dnemde etkili devlet adamla-rndan biri olan Kad zzeddinin drst ve ilim sahibi olmas, devlet adamlarnn gvenini kazanmasna neden olmutur. Onun Moollarla mcadele etmesi ve zzeddin Keykvusu Mool etki-sinden kurtarmaya almas, Celleddin Karatay ile paralel bir politika izlediine iaret etmektedir. Nitekim belki de bu yakn-lk sonucu Celleddin Karatay 649/1251 ylnda Kad zzeddin ile

598

TARHLE ADANMI

BR MR

birlikte Badattaki halifeye eli olarak gnderilmitir110.Medrese vakfiyesindeki ahitler arasnda 39. srada, bn Bb

adyla tannan Trkiye Seluklu tarihinin en nemli kaynaklarn-dan El-Evamirl-Alaiyye fil Umril Aliyye adl eserin yazar el-Hseyin b. Muhammed b. Ali el-Cafer er-Rugednin babas da bulunmaktadr. bn Bbnin verdii bilgilere gre babas Mecdd-din Muhammed Tercman, annesi ise Bb Mneccimedir. M-neccimlik konusunda byk bir hrete sahip olan Bb Mnec-cime ve ailesi Celalddin Harzemahn (1220-1231), I. Aleddin Keykubad ve mttefiki Eyybi meliki el-Melikl-Eref ile yapt Yassemen Savandan (1230) ya da bir yl sonra Moollar kar-snda yaad malubiyetten sonra el-Melikl-Erefin yanna Dmaka gitmitir. Ancak bir mddet sonra I. Aleddin Keykubad tarafndan Konyaya davet edilen aile Trkiye Seluklu Sultanla-rnn hizmetine girmitir. Mecdddin Muhammed, II. Gyased-din Keyhsrev dneminde Celleddin Karatay ile birlikte devlet hizmetinde bulunmutur111. bn Bbnin eserinin birok yerine Celleddin Karatayn kiilik zelliklerine dair nemli bilgilerin verilmesi, onun Karatay yakndan tandna iaret etmektedir. Bu yaknln sonucu olarak da devlet hizmetinde tercmanlk grevi olan babas Celleddin Karatayn vakfiyesinde ahitler ara-snda yer almtr.

Kervansaray ve medrese vakfiyesinde yer alan ahitlerden bir dieri, Muhammed b. Ali b. el-Hseyin es-Simcrdir. bn Bb, bu ahsn Celleddin Karatayn yakn arkadalarndan biri oldu-unu ifade etmektedir112. Nitekim Karatayn gizlilik gerektiren konularda onun yardmna bavurmas bu yaknla iaret etmek-tedir. Medrese vakfiyesi ve zeyllerinde seyyidt-tercime kay-dyla vazifesi gsterilen Tercman Taceddin Simcr, IX. ya da X. yzylda slamiyeti kabul eden Horasandaki Simcrler ailesin-den gelmektedir113. Taceddin Simcr dnda bu aileye mensup ahs daha medrese vakfiyesinde ahit olarak bulunmaktadr ki, bu durum aileden olduka kalabalk bir zmrenin Anadoluya geldiini gstermektedir.

Celleddin Karatay, mhtedi bir devlet adam olarak iinden geldii toplumu unutmam, onlara ynelik pozitif bir politika

110 Anonim, Seluknme, s. 34.111 bn Bibi, ayn eser, II, s. 36; Ali Sevim, Erdoan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, Siyaset,

Tekilt ve Kltr, Ankara 1995, s. 469. 112 bn Bb, ayn eser, II, s. 549. 113 Erdoan Meril, Simcrler, DA, S. 37 (2009), s. 210-211.

599


izlemitir. Karatay, semavi dinlerin tmne sayg iinde idi. Ni-tekim Karatay Medresesinin kubbeye gei eleman olan gen-lerinde Musa, Davut, sa ve Muhammed peygamberlerin isimleri ile drt halifenin adlarna yer verilmitir.114. Bu durum onun Hris-tiyanlar slam Dinine sndrmak amacyla dinleri eklektize etme eiliminde olduunu dndrmektedir.

SonuLiyakat ve sadakat sahibi bir gulmn Trkiye Seluklular

dneminde devlet hizmetindeki ykseliine en iyi rneklerden biri Anadolu kkenli, fakat Trk ve Mslman orijinli olmad bilinen Celaleddin Karataydr. O, Aleddin Keykubad ve halefle-ri dneminde srasyla Emr-i devt, Emir-i tat, Hazinedr- hss, Naib-i saltanat ve Atabeylik gibi nemli grevlerde bu-lunmutur. Celaleddin Karatayn etkili devlet politikalar iinde yer almaya balamas onun esas naib-i saltanat vazifesinde bulun-duu dneme rastlamaktadr. Moollarn idari olarak Anadoluya hakim olduu bu devirde Celaleddin Karatay bir meveret meclisi kurarak II. zzeddin Keykvusun tahta gemesine nclk etmi-tir. Ortak saltanat dneminde ise devletin drt temel direinden biri olarak saltanatn kime geeceine karar vermede, vezirlerin ve dier grevlilerin atanmalarnda nemli rol oynamtr.

Anadoluya 1243deki Kseda Savana kadar tarihinin en mreffeh dnemlerinden birini yaatan Trkiye Seluklu Devle-ti, bu tarihten sonra siyasi ve asker bakmdan Mool tahakk-mne kar koyamamtr. Ancak Anadoluya hakim kld Trk nfusu, kltr ve devlet gelenei ile blgedeki Trk-slam ha-kimiyetinin devamn salamtr. Bu devirde eitli lkelerden Anadoluya gelen Mevlna Celleddin-i Rmi, Fahrddin-i Irak ve Evhadddin-i Kirmn gibi ilim ve tasavvuf erbab, Moolla-rn bu corafyada oluturduklar maddi ve manevi ykm ede-biyat, tasavvuf ve ilimle telafi etmeye almlardr. Celaleddin Karatayn dnce hayatna o devirde Konyada olduka etkili olan Ahilik, Shreverdilik, Evhadilik ve Mevlevilik etki etmitir. Bu tarikatlarla yakndan ilgilenmesine ramen Celaleddin Kara-tay, bunlardan herhangi birinin mfrit savunucusu deildir. Tr-kiye Seluklular dneminde nemli kabul edilen birok mevkide bulunan bir devlet adam olarak onlara eit mesafede durmutur.

114 Seluk Mlayim, Konya Karatay Medresesinin Ana Kubbe Geometrik Bezemesi, Sanat Tarihi Yll, S. 11 (1982), s. 111-121.

600

TARHLE ADANMI

BR MR

BBLYOGRAFYA

a) Yaynlanm KaynaklarAbd-Zde Hseyin Hsameddin Efendi, Amasya Tarihi, (haz. Mesut

Aydn- Gler Aydn), 1330/1332, II, Amasya 2008.Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I-II, (ev. Tahsin Yazc), Remzi Ki-

tabevi, stanbul 1986. ___________, Ariflerin Menkbeleri, (ev. Tahsin Yazc), Kabalc Yay-

nevi, stanbul 2006.Anonim, Seluknme (Tarih-i l-i Seluk der Anadolu), (yay. Feridun

Nafiz Uzluk), Ankara 1952.Bedzzeman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, (ev. F. Nafiz Uzluk),

M.E.B. Yay., stanbul 1990.Eb Abdullah el-Zavzn (. 1093/1094), Kitb al-Masdr, Yusuf Aa

Ktphanesi, No. 7447.Eb Hafs mer b. Muhammed Shreverd, Avrifl- Marif- Tasavvu-

fun Esaslar, (ev. H. Kmil Ylmaz, rfan Gndz), Erkam Yay., stanbul 1989.

Eb Hafs Zeynddn mer b. Muzaffer b. mer bnl Verd, Tarhu bnl- Verd, II, Beyrut 1996.

Elvan elebi, Menkbl- Kudsiyye f Mensbl- nsiyye : Baba lyas- Horasan ve Sllesinin Menkbev Tarihi, (haz. . Ernsal, A. Yaar Ocak), T.T.K. Yay., Ankara 1995.

Evhadddin Hamid el-Kirmn, Evhadddin Hamid el- Kirmn ve Menkb-Nmesi, (haz. Mikil Bayram), Konya 2008.

Fahreddin Irak, Lemat- Parltlar, (ev. S.Yetkin), stanbul 1993.Gregory Abl- Farac (Bar Hebraeus), Abl- Farac Tarihi, I-II, (ev.

mer Rza Dorul), TTK Yay., Ankara 1999.bn Bb (el- Hseyin bin Muhammed bin Ali el- Cafer er- Ruged), el-

Evmirl-Aliye fil- Umril-Aliye, I-II, (ev. Mrsel ztrk), Kltr Bakanl Yay., Ankara 1996.

bnl- Esir, el- Kmil fit- Tarih (slm Tarihi), XI, (haz. A. Araka, A. zaydn), stanbul 1987.

Kamerul-Huda, ihabeddin mer Shreverd, Hayat, Eserleri, Tarikat, (ev. Tahir Ulu), stanbul 2004.

Kermddin Mahmud- Aksaray, Msameretl- Ahbr, (ev. Mrsel z-trk), Ankara 2000.

Mehmet Ziy, Bursadan Konyaya Seyhat, (haz. Ahmet ayc, Bayram rekli), Seluklu Belediyesi Kltr Yay., Konya 2010.

Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, Cmiud- Dvel- Seluklular Tarihi, II, (yay., Ali ngl), zmir 2001.

Yazczde Ali, Tevrih-i l-i Seluk (Seluklu Tarihi), (haz. Abdullah Ba-kr), stanbul 2009.

b) AratrmalarALPTEKIN Cokun, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk

slm Tarihi, VIII, a Yay., stanbul 1989, s. 209-383. ___________, Atabeg, DA, IV, stanbul 1991, s. 38-40.ATE Ahmet, Hicr VII.-VIII. Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler,

Trkiyat Mecmuas, S. 2 (1945), s. 94-135.AYALON David, Studies on the Structure of the Mamluk Army- III,

Bulletin of the School of the Oriental and African Studies, XVI/1 (1954), s. 57-90.

AZAMAT Nihat, Melmet, DA, XXIX, Ankara 2004, s. 24-25.

601


BAL Mehmet Suat, II. zzeddin Keykvus Dnemi (1246-1262), (A.. Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 2004.

BARKAN mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolo-nizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I-stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, VD, S.2 (1942), s. 279-387.

BARTHOLD V.V., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul 1927.

BAYRAM Mikil, Baba shak Hareketinin Gerek Sebebi ve Ahi Evran ile lgisi, Diyanet lm Dergi, XVIII/2, (1979), s. 69-78.

___________, Ahi Evran ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991.___________, eyh Evhadd-din Hamid el-Kirmn ve Evhadiyye Tarika-

t, Konya 1993.CAHEN Claude, Osmanllardan nce Anadolu, Tarih Vakf Yurt Yay.,

stanbul 2000.UBUKU Asri, Devtdr, DA, IX, stanbul 1994, s. 221-222. ERDOAN Hamdizade Abdulkadir, Alaeddin Cami-i erifi ve Karatay

Medresesi, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, S. 33 (1915), s. 532-534.

GORDLEVSKI Vladimir, Anadolu Seluklu Devleti, (ev. Azer Yaran), Onur Yay., Ankara 1988.

HARVEY Alan, Economic Expansion in the Byzantine Empire 900-1200, Cambridge 1989.

HASLUCK F.W., Christianity and Islam Under The Sultans Of Konia, The Annual of The British School at Athens, No. XIX (1912-13), Lon-don, s. 191-197.

HERRIN Judith, Bizans, Bir Ortaa mparatorluunun artc Yaam, letiim Yay., stanbul 2010.

HIZLI Mefail, Mahkeme Sicillerine Gre Osmanl Klsik Dnemi Bursa Medreselerinde Eitim-retim, Bursa 1997.

HUART Clement, Epigraphie arabe dAsie mineure, Revue Semitique depigraphie et dhistoire Ancienne, S. 3 (1895), s. 73-371.

KAHYA Esin, Osmanllardaki Bilimsel almalara Genel Bir Bak, Osmanl, VIII, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s. 25-34.

___________, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Bilim, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (ed. Ahmet Yaar Ocak), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 2006, s. 401- 412.

KARA Mustafa, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Sr Yay., stanbul 2004.

KAYAOLU smet, Halife en-Nasrn Ftvvete Girii ve Bir Ftvvet Buyrultusu, A.. lhiyat Fakltesi Dergisi, XXV, Ankara 1981, s. 221-228.

KAYMAZ Nejat, Pervne Mund-dn Sleyman, DTCF Yay., Ankara 1970.

KURAT A. Nimet, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna ait Yarlk ve Bitkiler, stanbul 1940.

LEVEND Agh Srr, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara 1972.

MACT Muhsin, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Trke ve Geliimi, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (ed. Ahmet Yaar Ocak), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 2006, s. 481-487.

602

TARHLE ADANMI

BR MR

MERL Erdoan, Simcrler, DA, S. 37 (2009), s. 210-211.MLAYM Seluk Konya Karatay Medresesinin Ana Kubbe Geometrik

Bezemesi, Sanat Tarihi Yll, S. 11 (1982), s. 111-121.OCAK Ahmet Yaar, bn Kemalin Yaad XV. ve XVI. Asrlar Trki-

yesinde lim ve Fikir Hayat, Din retimi Dergisi, S. 32 (1992), s. 66.

__________, Seluklular ve Beylikler Devrinde Tasavvufi Dnce, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, I, (Ed. Ahmet Yaar Ocak), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 2006, s. 429- 439.

__________, Babaler syan, Alevliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda slm- Trk Heteredoksisinin Teekkl, Dergh Yay., stanbul 2009.

__________, Mevln Dnemi Anadolusunda Tasavvuf Akmlar ve Mevln, Trk Sufliine Baklar, Tima Yay., stanbul 2011, s. 88-97.

NGREN Reat, Shreverdiyye, DA, XXXVIII, stanbul 2010, s. 42-45.

SEVM Ali, Meril Erdoan, Seluklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Tekilt ve Kltr, Ankara 1995.

SMER Faruk, Keykubad I, DA, XXV, Ankara 2002, s. 358-359. ---------------, Keykvus II, DA, XXV, Ankara 2002, s. 355-357. TAESCHNER Franz, slm Ortaanda Futuvva, .. ktisat Fakltesi

Mecmuas, XV/1-4 (1953-1954), stanbul 1953, s. 3- 32.TANER Aydn, Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet

Tekilt Bakmndan Deeri, A. DTCF Tarih Aratrmalar Der-gisi, IV/6 (1968).

__________, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, Menakibl-Arifnin De-erlendirilmesi, Bilge Yay., Konya 1977.

__________, Celaleddin Karatay, DA, VII, stanbul 1993, s. 251-252.TEKNDA ehabettin, Medrese Dnemi, Cumhuriyetin 50. Ylnda

stanbul niversitesi, stanbul 1973.TURAN Osman, Seluklu Devri Vakfiyeleri I, emseddin Altun-Aba

Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, 42 (1947), s. 187-200.__________, Seluklu Devri Vakfiyeleri III, Celleddin Karatay,

Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45 (1948), s. 17-160.__________, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar-Metin, Ter-

cme ve Aratrmalar, Ankara 1988.UZUNARILI . Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara

1965. ---------------, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1970.VRYONIS Speros, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor an the

Process of Islamization from the Eleventh Trough the Fifteenth Cen-tury, University of California Press, London 1971.

WITTEK Paul, Von der Byzantinischen zur Trkischen Toponymie, Byzantion, 10 (1935), s.11-64.

YNAN Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi, Seluklular Devri, stanbul 1944.

/ColorImageDict > /JPEG2000ColorACSImageDict > /JPEG2000ColorImageDict > /AntiAliasGrayImages false /CropGrayImages true /GrayImageMinResolution 150 /GrayImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleGrayImages true /GrayImageDownsampleType /Bicubic /GrayImageResolution 300 /GrayImageDepth 8 /GrayImageMinDownsampleDepth 2 /GrayImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeGrayImages true /GrayImageFilter /FlateEncode /AutoFilterGrayImages false /GrayImageAutoFilterStrategy /JPEG /GrayACSImageDict > /GrayImageDict > /JPEG2000GrayACSImageDict > /JPEG2000GrayImageDict > /AntiAliasMonoImages false /CropMonoImages true /MonoImageMinResolution 1200 /MonoImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleMonoImages true /MonoImageDownsampleType /Bicubic /MonoImageResolution 1200 /MonoImageDepth -1 /MonoImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeMonoImages true /MonoImageFilter /CCITTFaxEncode /MonoImageDict > /AllowPSXObjects false /CheckCompliance [ /None ] /PDFX1aCheck false /PDFX3Check false /PDFXCompliantPDFOnly false /PDFXNoTrimBoxError true /PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXSetBleedBoxToMediaBox true /PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXOutputIntentProfile (None) /PDFXOutputConditionIdentifier () /PDFXOutputCondition () /PDFXRegistryName () /PDFXTrapped /False

/CreateJDFFile false /Description >>> setdistillerparams> setpagedevice

Documents

46_ Celâleddin Karatay’in Hayatı Ve Siyasi Kariyeri - Arş_ Gör_ Zehra ODABAŞI