5 Tacnost Postupaka Rada u Montazi

Tanost postupaka rada u montai

5. TANOST POSTUPAKA RADA U MONTAI 5.1. Uvod Predvieni konstrukcioni poloaj bilo kog elementa u proizvodu se pri montai obezbjeuje zahvaljujui njegovim odgovarajuim povrinama, osama i takama. Povrina ili skup povrina, osa, taaka, koje pripadaju proizvodu i koriste se za izvrenje te funkcije (baziranja), nazivaju se baza. Po svojoj namjeni, baze dijelimo u tri grupe: konstruktivne, tehnoloke i mjerne. Na karakter montanihkonstruktivne baze, koje mogu da budu osnovne i pomone. Na primjer, povrine A tijela kutije mjenjaa brzine (Svratila (Slika 5.1b), pri sprezanju sa drugim povrinama (u ovom sluaju sa povrinama postolja i leaja), obezbjeuju odreeni meusobni poloaj tijela i vratila. Takve povrine zovemo osnovnim baznim. Za razliku od njih, pomone bazne povrine su postolja (Snalee tjelo kutije mjenjaa brzine i po

Slika 5.1. Vrste povrina elemenata Povrina B (Slika 5.1b), rupa kainika je bazna za taj elemenat, a povrina vratila, koja se u ovom sluaju spree sa njom ima ulogu pomone baze. Kako vidimo, pri montai spojeva,jednog elementa se oslanjaju (opiru) na pomone baze drugog.Elementi sa baznim povrinama, koje u montanoj jedinici imaju ulogu vezne karike i pri montai obezbjeuju odgovarajue relativne poloaje

65

TANOST POSTUPAKA RADA U MONTAI

Predvieni konstrukcioni poloaj bilo kog elementa u proizvodu se pri montai obezbjeuje zahvaljujui njegovim odgovarajuim

osama i takama. Povrina ili skup povrina, osa, taaka, koje pripadaju proizvodu i koriste se za izvrenje te funkcije (baziranja), nazivaju se baza. Po svojoj namjeni, baze dijelimo u tri grupe: konstruktivne, tehnoloke i mjerne. Na karakter montanih spojeva utiu konstruktivne baze, koje mogu da budu osnovne i pomone. Na

kutije mjenjaa brzine (Slika 5.1a) i pogonskog b), pri sprezanju sa drugim povrinama (u ovom sluaju

obezbjeuju odreeni meusobni jela i vratila. Takve povrine zovemo osnovnim baznim. Za

e povrine su postolja (Slika 5.1a), na koje nalee tjelo kutije mjenjaa brzine i povrina klizanja leaja (Slika 5.1b).

. Vrste povrina elemenata

b), rupa kainika je bazna za taj elemenat, a povrina vratila, koja se u ovom sluaju spree sa njom ima ulogu pomone baze. Kako vidimo, pri montai spojeva, osnovne baze

oslanjaju (opiru) na pomone baze drugog. Elementi sa baznim povrinama, koje u montanoj jedinici imaju ulogu vezne karike i pri montai obezbjeuju odgovarajue relativne poloaje

66 Montane tehnologije

drugih elemenata nazivaju se baznim elementima. U sluaju zavrne montae proizvoda kada se kao osnovni montani elementi javljaju sklopovi ili podsklopovi jedan od njih, koji ispunjava gore navedeni zahtjev (vezano za bazni element), naziva se baznim sklopom. Povrina spajanja C (Slika 5.1b) - povrina kainika, koja se spaja sa pogonskim kaiem, ima svoju osnovnu namjenu - izvrenje radne funkcije. Kod zupanika, ove povrine se nazivaju funkcionalnim. Ostale povrine (D na slici 5.1a i b se ne mogu spajati). 5.2 Pojam tanosti montae Pod tanou montae se podrazumeva stepen podudaranja stvarnih osa, kontaktnih povrina ili drugih dijelova spregnutih elemenata sa poloajem njihovih prototipova, odreenim odgovarajuim razmjerama na crteu ili tehnikim zahtjevima. Tanost je jedan od najvanijih tehniko-ekonomskih pokazatelja osobine (kvaliteta) tehnolokog sistema. Parametri, koji karakteriu tanost, kako tehnolokih sistema u cjelini, tako njihovih konstruktivnih i montanih elemenata, izvode se iz namjene sistema. Opravdanom se javlja tanost, koja je optimalna za svaki konkretni sklop. Njeno bespotrebno poveavanje moe biti razlog znatnog porasta cijene kotanja obrade. U toku procesa montae vri se povezivanje dijelova, koji u optem sluaju imaju vei broj tolerisanih mjera. Zbog slaganja" dijelova tokom montae, dolazi do sabiranja pojedinanih tolerancija u sume tolerancija. Razvijena je posebna teorija za rjeavanje pitanja mjernih lanaca. Odluivanjem za odreenu metodu za rjeavanje mjernih lanaca, konstruktor ima mogunost da u velikoj mjeri utie na produktivnost procesa proizvodnje, a pre svega procesa montae. Mjerni lanac se sastoji od nadovezanih pojedinanih mjera (pojedinanih elemenata) Ai i zavrnog elementa A, koji ine zatvoren sistem mjera. Pri tome nema uticaja da li pojedinane mjere pripadaju odreenim dijelovima ili odreenim sklopovima. Na slici 5.2 su prikazani razliiti dijelovi u montiranom stanju kao i eme mjernih lanaca, koji u datim sluajevima igraju odreenu ulogu. Kao i mjere samih dijelova, posmatrani su i navedeni zazori (procijepi) kao nezavisni elementi mjernog lanca.


Slika 5.2. Primjeri mjernih lanaca: a) trolani lanac, b) estolani lanac

Zavrni elemenat mjernog lanca je element koji se dobija na kraju mjernog lanca u zavisnosti od svih pojedinih elemenata element lanca na koji utiu tolerancije svih pojedinih elemenata mjernog lanca. Da bi se obezbjedila funkcionalnost, odnosno sklopivost (montabilnost, sposobnost spajanja) sastavnih dijelova, moraju postojati odreene zavisnosti izmeu pojedinih elemenata mjernog lanca i zavrnog elementa. U optem sluaju se ta zavisnost moe formulisati na slijedei nain:

; ; ; m - broj elemenata, koji ine mjerni lanac, ukljuujui i zavrni element. U relativno estom sluaju linearnih mjernih lanaca, dobija se nazivna mjera zavrnog elementa kao algebarska suma nazivnih mjera svih ostalih lanova, pri emu treba voditi rauna o smjerupojedinog lana. Radi formulisanja konanog izraza u konkretnom sluaju, potrebno je na proizvoljnom mjestu veze fiksirati nulu i odrediti pozitivni i negativni smjer. Potrebno je izvriti obilaenje cijelog lanca i pri tom svaki element dobija pozitivni ili negativni predznak. Poto obilaenje poinje od usvojene nulte take i zavrava se na njoj, na jednoj strani jednakosti se nalazi obavezno nula. Za primjer b) sa slike 5.2

67

. Primjeri mjernih lanaca: a) trolani lanac, b) estolani lanac

Zavrni elemenat mjernog lanca je element koji se dobija na kraju mjernog lanca u zavisnosti od svih pojedinih elemenata lanca. To je element lanca na koji utiu tolerancije svih pojedinih elemenata

Da bi se obezbjedila funkcionalnost, odnosno sklopivost (montabilnost, sposobnost spajanja) sastavnih dijelova, moraju postojati odreene

ih elemenata mjernog lanca i zavrnog elementa. U optem sluaju se ta zavisnost moe formulisati na slijedei

; (5.1)

elemenata, koji ine mjerni lanac, ukljuujui i zavrni element.

U relativno estom sluaju linearnih mjernih lanaca, dobija se nazivna mjera zavrnog elementa kao algebarska suma nazivnih mjera svih ostalih lanova, pri emu treba voditi rauna o smjeru svakog pojedinog lana. Radi formulisanja konanog izraza u konkretnom sluaju, potrebno je na proizvoljnom mjestu veze fiksirati nulu i odrediti

obilaenje cijelog lanca i pri tom svaki element dobija znak. Poto obilaenje poinje od usvojene

njoj, na jednoj strani jednakosti se nalazi sa slike 5.2 polazna jednaina glasi:

0 (5.2)


Nazivna mjera zavrnog elementa lanca iznosi:

= + + + + (5.3) 5.3 Metode rjeavanja mjernih lanaca Kako nije mogue izraditi dijelove koji ulaze u mjerni lanac sa tanim vrijednostima nazivnih mjera, dolazi pri montai do superponiranja odstupanja pojedinih mjera, tako da se dobija suma tolerancija, odnosno sumarna tolerancija Ts. Poto zavrni lan lanca mora da ima mjeru u odreenim granicama tolerancije, da bi ureaj mogao da funkcionie, dobijaju se za pojedine elemente mjernog lanca na bazi tolerancije zavrnog elementa T, tano odreene vrijednosti tolerancija Ti. Tek na ovaj nain se moe obezbijediti da se dijelovi sklapaju, odnosno uparuju bez potrebe da se vri doraivanje. Radi ostvarivanja zahtijevane tolerancije zavrnog elementa, mogu se primijeniti slijedee metode za rjeavanje mjernih lanaca:

metoda potpune zamijenjivosti,

metoda nepotpune zamijenjivosti,

metoda zamijenjivosti u okviru grupe,

metoda podeavanja (dorade),

metoda regulisanja.

5.3.1 Metoda potpune zamijenjivosti Metoda apsolutne ili potpune zamijenjivosti se karakterie time da se tolerancija zavrnog elementa T dobija pri proizvoljnoj kombinaciji elemenata lanca, znai bez ikakvih dodatnih radova kao to su grupisanje elemenata, podeavanje ili dodavanje kompenzacionih elemenata. Prednosti ove metode su:

jednostavna i ekonomina montaa,

jednostavna tehnoloka priprema montae (mogue je lako

unapred odrediti vrijeme potrebno za montau),

mogua je podjela rada na nivou pogona i na viim nivoima,

jednostavna je i ekonomina popravka oteenih proizvoda

jer se svaki dio moe zamjeniti proizvoljnim dijelom istog tipa.

Tanost postupaka rada u montai 69

Zbog nabrojanih prednosti ova metoda je najpogodnija za proces montae i treba teiti tome da se ona primjeni. Kada se opta zavisnost zavrnog i sastavnih lanova diferencira, dobija se totalni diferencijal dA , a zamenjujui pojedine diferencijale dAi malim konanim priratajima, kao to su veliine polja rasipanja i; pojedinih mjera lanca, odnosno njihove tolerancije, dobijamo konano

= (5.4)

gdje je: - tolerancija i-tog lana mjernog lanca. Veliine predstavljaju prenosne odnose sastavnih lanova. Prenosni odnosi znai definiu stepen i pravac uticaja pojedinih sastavnih lanova na zavrni lan mjernog lanca. Po meusobnom poloaju lanova, mjerne lance dijelimo na: linijske, ravnske i prostorne. O linijskom mjernom lancu govorimo ako su svi lanovi meusobno nominalno paralelni (mogu se projektovati na dva ili vie paralelnih pravaca bez promene njihove veliine). Kod ravnih mjernih lanaca, lanovi su rasporeeni u jednoj ili vie paralelnih ravni ili nisu meusobno paralelni, dok kod prostornog mjernog lanca svi lanovi ili jedan broj lanova lee u neparalelnim ravnima.

Za sluaj linijskih mjernih lanaca dobija se zbog = 1

= = (5.5)

Poto je tolerancija elementa Ai razlika gornje i donje granine vrijednosti tog lana vae jednaine:

= ! " (5.6) = ! " (5.7)

! = #! +! + ! ) (" $ + " $ ++ "& (5.8) " = #" +" + " ) (! $ + ! $ ++ !& (5.9)


Ovo znai da je najvea mjera zavrnog lana jednaka razlici sume najveih mjera rastuih lanova i sume najmanjih mjera opadajuih lanova i obrnuto za najmanju mjeru. Sastavni lanovi mjernog lanca dijele se na rastue i opadajue lanove. Porastom vrijednosti rastuih lanova raste i vrijednost zavrnog lana, dok se pri porastu vrijednosti opadajuih lanova smanjuje veliina zavrnog lana. Poto ovdje raunamo samo sa veliinom tolerancija mora se dodatno voditi rauna o poloaju. Ukoliko sve pojedinane tolerancije imaju isti poloaj u odnosu na nultu liniju onda isti poloaj ima i tolerancija zavrnog lana. Ukoliko je raspored tolerancija pojedinih lanova proizvoljan, najpovoljnije je preraunati poloaj nulte linije, tako da se dobije simetrian raspored. Poto se T dobija razliitim kombinacijama Ti postavlja se problem raspodjele ukupne tolerancije na tolerancije pojedinih lanova. Postoje tri varijante odreivanja nepoznatih tolerancija sastavnih lanova: varijanta jednakosti tolerancija svih sastavnih lanova lanca

varijanta jednakosti kvaliteta svih sastavnih lanova lanca,

varijanta prethodno izabranih tolerancija za sve lanove ili jednog

lana.

Razmatranje svih varijanti nije predmet razmatranja u ovoj knjizi, pa emo dati samo neke napomene. Prva varijanta se preporuuje ako se veliine mjera dijelova meusobno malo razlikuju (pripadaju istom ili susjednom intervalu mjera) i ako se mogu postii istim ili slinim tehnolokim postupkom obrade. Ukoliko se mjere sastavnih lanova mogu postii istom ili priblino istom tanou obrade, preporuuje se korienje druge varijante, a u ostalim sluajevima treba koristiti treu varijantu. Uopte vai da pri podjeli tolerancija zavrnog lana udio odreenog lana lanca treba da bude utoliko vei, ukoliko je dati dio vrijedniji i ukoliko je njegova izrada sloenija. Pri ovom treba imati u vidu da suene tolerancije postavljaju poviene zahtjeve u vezi obrade i kontrole i poveavaju koliinu karta, a time i trokove proizvodnje. Sniavanjem tolerancija, trokovi proizvodnje u optem sluaju rastu po hiperbolikoj zakonitosti. Sa druge strane, poveanje tolerancija dovodi do toga da se moraju koristiti druge metode za rjeavanje mjernih lanaca, to dovodi do porasta trokova montae po eksponencijalnoj zakonitosti (Slika 5.3.). Odluku u vezi sa tim da li je ekonominije proizvoditi dijelove sa uskim tolerancijama i pri tom ih montirati uz minimum utroenog rada sa ispunjenim uslovima apsolutne zamijenjivosti, ili uz korienje grubljih tolerancija rasteretiti


proces proizvodnje na raun sloenije montae, treba doneti u svakom pojedinanom sluaju nakon uporeenja raznih varijanti.U mnogim sluajevima je mogue pojavu previe uske tolerancije zavrnog lana, ime se dobijaju grublje tolerancije za pojedine lanove mjernog lanca a time je omogueno da se dobije racionalan proces montae.Ekonomino podruje primjene metode potpune zje ogranieno na mjerne lance sa malim brojem lanova i na mjerne lance sa velikim brojem lanova, koji imaju iroku toleranciju zavrnog lana.

Tpr

Tm

Tu

T

Slika 5.3. Trokovi u funkciji veliine tolerancije

Mnogi proizvodi metalopreraivake industrije zahtijevaju visoku tanost uz veliki broj elemenata u mjernom lancu, pa se primjena ove metode pokazala kao neracionalna, pokoliina. Mjerni lanci koji se javljaju kod pomenutih proizvoda, rjeavaju se primjenom drugih metoda. 5.3.2 Metoda nepotpune zamijenjivosti Kod metode nepotpune, odnosno djelimine, zamijenjivosti polazi se od toga, da se, prije svega kod lanaca sa veim brojem lanova, u praksi retko javljaju nepovoljne ekstremne vrijednosti mjera. Uz primjenu zakonitosti teorije vjerovatnoe vri se proirivanje tolerancija odreenih po jednainama (5.7) i (5.8), ime se stvaraju znatne oproizvodnje dijelova, bez gubljenja osnovnih dobrih strana prisutnih kometoda potpune zamijenjivosti. Naravno, mora se raunati sa tim, da e se dobiti odreeni, ne tako veliki, broj neupotrebljivih mjernih lanaca pri montai, ija e stvarna vrijednost zavrnog elementa izlaziti iz zone

71

proces proizvodnje na raun sloenije montae, treba doneti u svakom pojedinanom sluaju nakon uporeenja raznih varijanti. U mnogim sluajevima je mogue pogodnom konstrukcijom spreiti pojavu previe uske tolerancije zavrnog lana, ime se dobijaju grublje tolerancije za pojedine lanove mjernog lanca a time je omogueno da se dobije racionalan proces montae. Ekonomino podruje primjene metode potpune zamijenjivosti dijelova je ogranieno na mjerne lance sa malim brojem lanova i na mjerne lance sa velikim brojem lanova, koji imaju iroku toleranciju zavrnog

pr - trokovi proizvodnje dijelova

m - trokovi montae

u - ukupni trokovi

T - prosena veliina tolerancije

. Trokovi u funkciji veliine tolerancije

Mnogi proizvodi metalopreraivake industrije zahtijevaju visoku tanost uz veliki broj elemenata u mjernom lancu, pa se primjena ove metode pokazala kao neracionalna, posebno u zoni malih proizvodnih koliina. Mjerni lanci koji se javljaju kod pomenutih proizvoda, rjeavaju

5.3.2 Metoda nepotpune zamijenjivosti

Kod metode nepotpune, odnosno djelimine, zamijenjivosti polazi se prije svega kod lanaca sa veim brojem lanova, u

praksi retko javljaju nepovoljne ekstremne vrijednosti mjera. Uz primjenu zakonitosti teorije vjerovatnoe vri se proirivanje tolerancija odreenih

8), ime se stvaraju znatne olakice u procesu proizvodnje dijelova, bez gubljenja osnovnih dobrih strana prisutnih kod

. Naravno, mora se raunati sa tim, da e se dobiti odreeni, ne tako veliki, broj neupotrebljivih mjernih lanaca

tvarna vrijednost zavrnog elementa izlaziti iz zone


tolerancije T . Moe se oekivati u vezi sa ovim da e se pojaviti odreeni dodatni trokovi zbog potrebe dorade dijelova. Treba naglasiti da se dijelovi neupotrebljivih lanaca ne moraju bacati, ve se mogu sa drugim dijelovima sklopiti u upotrebljive proizvode. Vjerovatnoa pojave kombinacije nepovoljnih ekstremnih mjera opada sa porastom broja lanova u mjernom lancu. Odatle slijedi, da iznos, za koji se smije poveati suma pojedinanih tolerancija, ima utoliko veu vrijednost, ukoliko je vei broj lanova mjernog lanca. Orijentacione vrijednosti dozvoljenog procentualnog poveanja date su u tabeli 5.1. Tabela 5.1.

Broj lanova mjernog lanca (bez zavrnog lana)

Dozvoljeno poveanje zbirne tolerancije %

2 3

4 i 5 preko 5

0 do 5

do 10 do 20

Za proraun verovatne veliine zbirne tolerancije po metodi nepotpune zamijenjivosti, potrebno je poznavati zakone raspodjele stvarnih vrijednosti svih lanova mjernog lanca. U optem sluaju stvarne vrijednosti pojedinih elemenata nisu normalno rasporeene po irini tolerancijskog polja. Uz korienje odreenih zakonitosti rauna vjerovatnoe, moe se uz prisustvo najmanje etiri elementa mjernog lanca za sluaj normalne raspodjele, pet elementa kod trougaone raspodjele ili kod pravougaone raspodjele, vjerovatna veliina sumarne tolerancije odrediti priblino po jednaini:

= ' ( ()) (5.10) Faktor rizika t se odreuje na bazi prihvatljive veliine karta - tabela 5.2. Vrijednosti koeficijenta disperzije Ki najeih zakona raspodjele daju se prema slici 5.4. Zona ekonomine primjene metode nepotpune zamijenjivosti je zona relativno velikog broja proizvedenih proizvoda, a uglavnom se koristi kod mjernih lanaca sa velikim brojem elemenata i uskom tolerancijom zavrnog elementa.

Tanost postupaka rada u montai 73

Tabela 5.2. Faktor rizika t Procenat karta

3,89 3,29 3,00 2,58 2,00 1,65

0,01 0,10 0,27 1,00 4,55

10,00

Gausov zakon raspodjele

Simpsonov zakon raspodjele

Ravnomerno rastua

raspodjela

Ravnomerna raspodjela

Slika 5.4. Koeficijent disperzije za odreene zakone raspodjele

Kod korienja ove metode moraju se dijelovi koje treba montirati uzimati na potpuno sluajan nain iz ukupne koliine istovijetnih dijelova, to znai da se mora na odgovarajui nain iskljuiti biranje dijelova od strane uesnika u procesu montae (biranje dijelova koji e se dobro upariti"). Ukoliko se ovo ne uradi, moe se oekivati da se povea potreba za doraivanjem i kart. 5.3.3 Metoda zamijenjivosti u okviru grupe (metoda biranja) Pri primjeni metode zamijenjivosti u okviru grupe vri se proizvodnja dijelova uz relativno iroke tolerancije, koje su ekonomski veoma pogodne i bie oznaene kao ukupne tolerancije Ti. Nakon izrade se vri sortiranje dijelova u okviru n tolerancijskih polja veliine Tt i time se omoguava proizvoljno sparivanje dijelova iz iste tolerancijske grupe (Slika 5.5). Preduslovi za primjenu ove metode su:


1. Ukupne tolerancije T1, T2, .... T elemenata koji ulaze u sastav

mjernog lanca, moraju biti iste veliine i moraju se podijeliti na isti

broj polja parcijalnih tolerancija Tt iste irine. U suprotnom bi se

mjenjao dobijeni sklop od grupe do grupe (Slika 5.6).

2. Karakter i kvalitet spoja ne zavise od ukupne tolerancije, ve od

n puta ue parcijalne tolerancije. Stoga odstupanja oblika i

poloaja, ukljuujui i kvalitet obrade povrine, moraju biti

usaglaeni sa relativno uskom tolerancijom Tt. Ukoliko kvalitet

obrade povrine nije u skladu sa irinom polja parcijalne

tolerancije, moe doi do toga, da se pri sklapanju dijelova

presovanjem ne ostvari oekivani vrst sklop.

3. Uslov za racionalnu primjenu metode zamijenjivosti u okviru

grupe je da stvarne mjere sastavnih elemenata mjernog lanca

imaju isti zakon raspodjele. U suprotnom se dobijaju razliiti

brojevi dijelova u okviru istog polja parcijalne tolerancije to

onemoguava korienje odreenog broja dijelova i stvara

potrebu za naknadnom obradom tih dijelova u skladu sa nekim

drugim parcijalnim tolerancijskim poljem. Ovo je, naravno,

povezano sa porastom trokova proizvodnje. Da bi se spreila

pogrena montaa i slini nesporazumi, moraju na crteima biti

date napomene koje upuuju na to da je primjenjena metoda

biranja (sortiranja). Zbog potrebe sortiranja i oznaavanja

dijelova koji spadaju u istu grupu, te zbog prisustva posebnih

problema pri isporuci rezervnih dijelova, primjena metode

zamijenjivosti u okviru grupe je opravdana samo onda, kada su

ulaganja i napori u vezi sa navedenim znatno manji od

pozitivnog efekta dobijenog proirivanjem tolerancijskih polja.

Polje ekonomine primjene ove metode je ogranieno prije

svega na mjerne lance sa malim brojem elemenata i uskom

tolerancijom zavrnog lana. Primjer primjene je kod proizvodnje

valjastih leaja.


Slika 5.5. Princip metode biranja prikazan na primjeru provrta i vratila

Slika 5.6. ematski prikaz promjene karaktera sklopa u sluaju Tsluaj T

5.3.4 Metoda podeavanja Kod metode podeavanja (naziva se jo i kompenzacionom metodom) usvajaju se za sve elemente mjernog lanca ekonomski prihvatljive tolerancije Ti i unapred se rauna da e sumarna tolerancija Tod funkcionalno potrebne tolerancije zavrnog elementa Tovoga se pri montai mora izvriti izmjena odreenih mjera (ili mjere) u sastavu mjernog lanca, da bi se dobila potrebna tolerancija Todnosno izvodi se kompenziranje nedozvoljeno velike sumarne tolerancije. Osnovna prednost metode podeavanja sastoji sastavni dijelovi mogu da imaju ekonomski prihvatljive tolerancije.

75

. Princip metode biranja prikazan na primjeru provrta i vratila

ene karaktera sklopa u sluaju To Tr, za

sluaj To > Tr

podeavanja (naziva se jo i kompenzacionom metodom) usvajaju se za sve elemente mjernog lanca ekonomski prihvatljive

i unapred se rauna da e sumarna tolerancija Ts biti vea od funkcionalno potrebne tolerancije zavrnog elementa T. Zbog ovoga se pri montai mora izvriti izmjena odreenih mjera (ili mjere) u sastavu mjernog lanca, da bi se dobila potrebna tolerancija T, odnosno izvodi se kompenziranje nedozvoljeno velike sumarne

Osnovna prednost metode podeavanja sastoji se u tome to svi sastavni dijelovi mogu da imaju ekonomski prihvatljive tolerancije.

76

Nedostaci su: povean utroak rada pri montai i poveani trokovi montae uslijed potrebe da se vri mjerenje i podeavanje.Kod metode podeavanja se iz funkcionalnih rtolerancije zavrnog elementa mjernog lanca obezbjeuje na taj nain, to se pri montai menjaju mjere ili oblik elementa mjernog lanca, koji je obino ve unapred utvren.Princip realizacije metode prikazan je na primjeru na slic

Slika 5.7. Princip metode podeavanja

Tolerancije pojedinih elemenata mjernog lanca mogu se proiriti, a time dobiti i ekonominija proizvodnja, ako se primjeni metoda podeavanja. Gornju graninu mjeru kompenzacionog lana je potrebno odredititako da se za sve mogue kombinacije stvarnih mjera elemenata mjernog lanca moe obezbijediti upotrebljiva vrijednost tolerancije zavrnog elementa lanca. Uz pretpostavku da tolerancijska polja svih elemenata mjernog lanca imaju simetrian poloaj u odnosu na nazivnu msluaju odrediti nazivna mjera kompenzacionog lana A

, = + +,

pri emu se maksimalna veliina kompenzacije

jednaini:

-. =

Montane tehnologije

Nedostaci su: povean utroak rada pri montai i poveani trokovi montae uslijed potrebe da se vri mjerenje i podeavanje. Kod metode podeavanja se iz funkcionalnih razloga potrebna veliina tolerancije zavrnog elementa mjernog lanca obezbjeuje na taj nain, to se pri montai menjaju mjere ili oblik elementa mjernog lanca, koji je obino ve unapred utvren.

kazan je na primjeru na slici 5.7.

. Princip metode podeavanja

Tolerancije pojedinih elemenata mjernog lanca mogu se proiriti, a time dobiti i ekonominija proizvodnja, ako se primjeni metoda

Gornju graninu mjeru kompenzacionog lana je potrebno odrediti tako da se za sve mogue kombinacije stvarnih mjera elemenata mjernog lanca moe obezbijediti upotrebljiva vrijednost tolerancije

Uz pretpostavku da tolerancijska polja svih elemenata mjernog lanca odnosu na nazivnu mjeru, moe se u optem

sluaju odrediti nazivna mjera kompenzacionog lana Ai po jednaini

(5.11)

pri emu se maksimalna veliina kompenzacije -. izraunava po

(5.12)


U vezi sa izborom, poloajem i oblikom kompenzacionog lana treba imati u vidu slijedee:

1. Za kompenzacione elemente se ne smiju birati oni elementi, koji

pripadaju razliitim, paralelno postavljenim mjernim lancima, jer

e se korekcija kompenzacionog

mjerne lance.

2. Da bi se spreila pojava demontae ili da bi se demontaa svela

na najmanju moguu mjeru, poeljno je da kompenzacioni

element bude poslednji element koji se montira.

moe ispuniti tako to e kom

na sam kraj mjernog lanca, ili e biti tako izveden, da nije

potrebno da se vri demontaa pri njegovoj ugradnji. Ovo

pravilo vai i za metodu podeavanja pomou vrstih

kompenzacionih elemenata.

prenosnika sa slike 5.8, se odreuje

se fiksira pomou distantnih prstena odgovarajue

Distantni prsteni (ovdje kompenza

prorezima i mogu se postavljati u gn

proe kroz prorez prstena (pri podeavanju

prenosnika otvoreno). Pri ovom nije

Slika 5.8. Fiksiranje nepokretnog leaja vratila prenosnika

3. Poeljno je da povrine, koje je potrebno

kompenzacionom elementu, budu to manje (S

u sluaju runo izvoene dorade (

77

U vezi sa izborom, poloajem i oblikom kompenzacionog lana treba

Za kompenzacione elemente se ne smiju birati oni elementi, koji

pripadaju razliitim, paralelno postavljenim mjernim lancima, jer

e se korekcija kompenzacionog elementa odraziti i na ostale

Da bi se spreila pojava demontae ili da bi se demontaa svela

eru, poeljno je da kompenzacioni

element bude poslednji element koji se montira. Ovaj zahtjev se

moe ispuniti tako to e kompenzacioni element biti postavljen

na sam kraj mjernog lanca, ili e biti tako izveden, da nije

potrebno da se vri demontaa pri njegovoj ugradnji. Ovo

pravilo vai i za metodu podeavanja pomou vrstih

Definitivan aksijalni poloaj vratila

se odreuje tek pri montai. Ovaj poloaj

istantnih prstena odgovarajue debljine.

kompenzacioni elementi) su izvedeni sa

prorezima i mogu se postavljati u gnijezdo leaja tako da vratilo

prstena (pri podeavanju je dvodijelno kuite

Pri ovom nije potrebno demontirati vratilo.

. Fiksiranje nepokretnog leaja vratila prenosnika

Poeljno je da povrine, koje je potrebno obraivati na

ementu, budu to manje (Slika 5.9). Posebno

aju runo izvoene dorade (tuiranje) smanjenje povrine

78

koju je potrebno doraivati daje direktno proporcionalno

smanjenje vremena potrebnog za doradu.

Slika 5.9. Smanjenje povrina koje se obrauju pri podeavanju U poreenju sa jednostavnim sklapanjem kod primjene metode apsolutne zamijenljivosti, metoda podeavanja ima nedostatke u dodatnim radovima i to:

1. Mjerenje stvarnih mjera radi utvrivanja kompenzacione veliine

odnosno radi utvrivanja potrebne mjere kompenzacionog

elementa ili radi konstatovanja p

lancu;

2. Obrada kompenzacionog elementa, pri emu mu se m

mjere i/ili oblik;

Uopte uzevi, radovi na podeavanju su teki, dugotrajni ivelikim varijacijama potrebnog vremena za izvoenje podeavanja. Ako obrada kompenzacionog elementurpijanjem, struganjem, tuiranjem, mirglanjem i ako se jo istovremeno radi o neodreenom podeavanju, onda su varivremena posebno izraene i veoma je teko tanije prognozirati vrijeme potrebno za izvoenje podeavanja. Za izvoenje operacija podeavanja je potrebno angaovanje visokokvalifikovanih radnika. Dalje, postoji mogunost, da zbog dorade dijelova skidstrugotine u jedinicu koja se montira, dosppotrebno izvriti djeliminu ili potpunu demontau, ienje i ponovnu montau. Radovi na podeavanju esto zahtijevaju povratni transport dijelova u odjeljenja za obradu, ime se uzrokuje prekid montae date jedinice i, ponekad, ekanje uesnika u procesu u odjeljenju montae. Ovo

Montane tehnologije

koju je potrebno doraivati daje direktno proporcionalno

smanjenje vremena potrebnog za doradu.

povrina koje se obrauju pri podeavanju

U poreenju sa jednostavnim sklapanjem kod primjene metode apsolutne zamijenljivosti, metoda podeavanja ima nedostatke u

jerenje stvarnih mjera radi utvrivanja kompenzacione veliine

odnosno radi utvrivanja potrebne mjere kompenzacionog

elementa ili radi konstatovanja prisustva greke u mjernom

brada kompenzacionog elementa, pri emu mu se mijenjaju

Uopte uzevi, radovi na podeavanju su teki, dugotrajni i povezani sa velikim varijacijama potrebnog vremena za izvoenje podeavanja. Ako obrada kompenzacionog elementa mora da se izvodi runo, turpijanjem, struganjem, tuiranjem, mirglanjem i ako se jo istovremeno radi o neodreenom podeavanju, onda su varijacije vremena posebno izraene i veoma je teko tanije prognozirati vrijeme potrebno za izvoenje podeavanja. Za izvoenje operacija podeavanja je potrebno angaovanje visokokvalifikovanih radnika. Dalje, postoji mogunost, da zbog dorade dijelova skidanjem strugotine u jedinicu koja se montira, dospije neistoa, tako da je potrebno izvriti djeliminu ili potpunu demontau, ienje i ponovnu

Radovi na podeavanju esto zahtijevaju povratni transport dijelova u odjeljenja za obradu, ime se uzrokuje prekid montae date jedinice i, ponekad, ekanje uesnika u procesu u odjeljenju montae. Ovo


dovodi do produenja vremena potrebnog za montau, doangaovanja povrina u odjeljenju montae, a takoe stvara velike probleme u planiranju proizvodnje i onemoguava ili oteava uvoenje viih organizacionih formi. Zbog svega ovog se primjena metode podeavanja ograniava na rjeavanje mjernih lanaca sa velikim brojem elemenata i visokim zahtjevima u vezi tanosti, kod pojedinane i maloserijske proizvodnje. 5.3.5 Metoda regulisanja Metoda regulisanja se razlikuje od metode podeavanja samo po nainu kompenzacije nedozvoljeno velikih sumarnih tTolerancija zavrnog lana se odrava u dozvoljenim granicama tako to se:

koriste posebni dijelovi sa potrebnim dimenzijama (tzv.

metoda kompenzacije uz pri

distantni prsteni, aure, ploice) ili,

koriste podesivi elementi (tzv. podesivi kompenzatori, kao vijci

za podeavanje, ekscentri).

Obe forme metode regulisanja date su na slici 5.10

Slika 5.10. Mjerni lanac sa korienjem metode regulacije

a) Regulisanje pomou distantnog prstena koji se izrauje u vie

raspoloivih debljina (vrst kompenzator);

b) Regulisanje pomou pomjerljive aure (podesivi kompenzator).

Da bi se spreilo skladitenje velikog broja dijelova razliitih mjera u

prostoru za montau, izrauju se kompenzatori od vieslojnog tankog

79

dovodi do produenja vremena potrebnog za montau, do produenja angaovanja povrina u odjeljenju montae, a takoe stvara velike probleme u planiranju proizvodnje i onemoguava ili oteava uvoenje

Zbog svega ovog se primjena metode podeavanja ograniava na anaca sa velikim brojem elemenata i visokim

zahtjevima u vezi tanosti, kod pojedinane i maloserijske proizvodnje.

Metoda regulisanja se razlikuje od metode podeavanja samo po nainu kompenzacije nedozvoljeno velikih sumarnih tolerancija. Tolerancija zavrnog lana se odrava u dozvoljenim granicama tako

koriste posebni dijelovi sa potrebnim dimenzijama (tzv.

metoda kompenzacije uz primjenu vrstih dijelova, kao to su

distantni prsteni, aure, ploice) ili,

sivi elementi (tzv. podesivi kompenzatori, kao vijci

za podeavanje, ekscentri).

regulisanja date su na slici 5.10:

. Mjerni lanac sa korienjem metode regulacije

Regulisanje pomou distantnog prstena koji se izrauje u vie

raspoloivih debljina (vrst kompenzator);

Regulisanje pomou pomjerljive aure (podesivi kompenzator).

Da bi se spreilo skladitenje velikog broja dijelova razliitih mjera u

prostoru za montau, izrauju se kompenzatori od vieslojnog tankog


lima. Paket limova eljene debljine se dobija veoma jednostavnim

skidanjem nepotrebnih limova (Slika 5.11).

Slika 5.11. Ploica za podeavanje od vieslojnog lima

Osnovna prednost metode regulisanja u odnosu na metodu podeavanja je da vie nije potrebno doraivati kompenzacioni elemenat (mainski ili runo), to je bilo vezano sa utrokom velike koliine vremena. Nedostatak je da se u odreenim sluajevima poveava broj dijelova potrebnih za formiranje mjernog lanca. Metoda regulacije je posebno pogodna tamo, gdje se od mjernog lanca sa velikim brojem elemenata trai visoka tanost, a uslijed habanja ili temperaturnih promjena je esto potrebno ponovno podeavanje.

Documents

5 Tacnost Postupaka Rada u Montazi