TəbiətŞagird kitabı

5II hissə

Maia Bliadze Rusudan Axvlediani

Gürcüstan Təhsil, Elm, Mədəniyyət və İdman Nazirliyi tərəfindən 2018-ci ildə qriflənmişdir.

Mündəricat

Ekosistemlər ................................................................................... 5

24.25.26.27.28.29.30.31.32.

Layihə.

Ekosistem ............................................................................................................. 6Ekoloji amillər .................................................................................................... 9İşıq və temperatur ............................................................................................ 13Torpaq və rütubət ............................................................................................. 17Gürcüstanın meşələri ........................................................................................ 21Qara dəniz ......................................................................................................... 26İnsan mühiti necə dəyişdi? .............................................................................. 29 Ətraf mühiti mühafizə ...................................................................................... 31Qırmızı kitab və Qırmızı siyahı ..................................................................... 33Biloloji rəngarənglilik. ....................................................................................... 37

5

Yer kürəsi ................................................................................... 40

Uzun illər bundan əvvəl .................................................................................. 41Qazıntılarla keçmişin öyrənilməsi .................................................................. 45Yer kürəsinin quruluşu ..................................................................................... 50Yer kürəsi tavalarının hərəkəti ........................................................................ 53Zəlzələlər ............................................................................................................ 56Vulkanlar ............................................................................................................ 59Süxurlar və minerallar ...................................................................................... 64Torpaq və onun əhəmiyyəti ............................................................................. 68

Torpağın növləri və tərkibi ............................................................................ 70

33. 34.35.36.37.38.39.40.

KeçirTədqiqat.

6

Elektriklənmə ............................................................................... 89

46.47.48.49.50.

Təcrübəİşi.

Elektriklənmə nə deməkdir? ............................................................................ 90Elektrik enerjisi ............................................................................................... 93Elektrik cərəyanı necə yaranır? ....................................................................... 96Elektrik dövrəsi ............................................................................................... 99Elektrik cərəyanından istifadə zamanı təhlükəsizlik .................................... 102

Elektromaqnit hazırla ...................................................................................... 104

8

Qida zənciri ...................................................................................... 72

41.42.43.44.45.

Təcrübəİşi.

Qidalanma olmadan yaşamaq mümkündürmü? ............................................. 73Bitkinin qidalanması ......................................................................................... 75Heyvanlar nə ilə və necə qidalanırlar? ......................................................... 78Qidalanma zəncirləri ......................................................................................... 82Qida zəncirində enerjinin ötürülməsi ................................................................. 85

İllüstrasiyalara əsasən qida zəncirlərinin düzəldilməsi ................................. 88

7

Lüğət ............................................................................................................... 105Əlavə .................................................................................................................111

mzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistemamzis sistema5Fəsil Ekosistemlər

Ekosistemnədirvəohansıkomponentlərdənibarərdir;

Gürcüstanüçünxarakterikolanekosistemlərhaqqında;

İnsanfəaliyyətiərtafmühitənecətəsirgöstərir;

Dünyadamövcudolanəhəmiyyətliətrafmühitimühafizə

təşkilatlarıbarədə.

Sadəekosistemlərinmodeliniqurmağı;

Gürcüstanınekosistemlərinitanımağı;

Müxtəlifekosistemləribir-biriiləmüqayisəetməyi;

Ətrafmühitinmühafizəsiişindəşəxsiməsuliyyətinbarədə

mülahizəyürütməyi.

Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:Burada biləcəksən:

Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:Bacaracan:

6 / • Fəsil 5

Ekosistem

Canlıvücudlartək-tənha,başqalarındanaralıdayaşayabilmirlər.Orqanizmlərcansıztəbiətlədəsıxəlaqədədirlər.Onlaryaşamaqüçünmüvafiqmühitseçirlər.Yaşamaqmühitioradayaşayanbütünorqanizmiqidalarla,sığınacaqla,suvəhəyatüçünzəruriolanbaşqaşəraitlərlətəminedir.

Biryaşayışmühitindəcanlıvəcansıztəbiətarasındamövcudolanbirliyəekosistemdeyilir.Səhra,tropikmeşə,buzluarktika,okeanekosisteminnümunələridir.

Bəziorqanizm,məsələn,ağtülküvəyaağayıyalnızonunüçünxaraktrerikolanekosistemdə–Arktikadaməskunlaşmışlar.Ona görə də fikirləşə bilərik ki, onlarArktikanın tipik nümayəndələridirlər.Çoxlubitkivəheyvanlarmüxtəlif,fərqlişəraitlərdəyaşamağaöyrəşmişlər.Məsələn,tülküdeməkolarki,bütüntipekosistemdəyaşayabilir,məsələn,Arktikada,meşələrdə,çöllərdəvəsəhrada.Halbukimüxtəlifekosistemlərdəyaşamağatülkümüxtəlifyollarlauyğunlaşır.

Ekosistemlərcoğrafiyerləşmələrinə,bitkilərinvəheyvanlarıntərkibinə,havanıntemperaturunundəyişməsinə,rütubətinmiqdarınavəsairəyəgörəfərqlənirlər.

Səhra

Tropikmeşə

Arktika

FikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləşFikirləş

Şəkillərədiqqətyetirvəbutülkülərinbirneçəxaricifərqlərinisadala.Səninfikrincə,onlarhansıekosisteminsakinləridir?Tülkülərözlərininmövcudiyyətmühitlərinənecəuyğunlaşırlar?

24

Fəsil 5 • /7

Bəziekosistemböyüksahəniəhatəedir.Məsələn,meşə,çəmənlik,dağ,bataqlıq,dəniz,səhraböyükekosistemlərdir.Tez-tezböyükekosistemlərbirneçəkiçikekosistemiəhatəedir.Məsələniridaşparçasıvəyaqırıntısıonunaltındayaşayanorqanizimlərləbirgəkiçikekosistemləritəşkiledirvəhamısıbirlikdəmeşəekosistemininhissəsiolabilərlər.

Budaşparçasıkiçikekosistemdir.Səninfikirincə,ohansıorqanizmlərləməskunlaşmışdır?Hansıorqanizmləronunaltındaməskunlaşabilərlər?

Böyükvəkiçikekosistemlər,hansılarbarəsindəki,artıqsöhbətaçdıq, təbiisurətdəyaranırvəuzunmüddətərzindəmövcudolur.Onlartəbii ekosistemləradlanır.İnsandaekosis-temyaradabilər.Bununüçüno,təbiiekosistemüçünxarakterikolanqanunauyğunluqlarınəzərəalmalıdır.Parklar,akvariumlar,bağçalar,güllüklər,bostanlar-insanlartərəfindənyaradılmışdır.Beləekosistemlərsünisistemləradlanır.

Bukötükyuxarıdanmamır,göbələklərləvəs.iləörtülmüşdür,içərisindəisəmüxtəlifnövböcəklərməskənsalmışdır.Buqurdlarmamırlaqidalanırlarvəget-gedəonlarınaxırınaçıxırlar.Buböcəklərvəonlarınqurdlarıquşlarınyemidir.Kötüyünköklərindəgöbələyinsaplarıböyümüşdür.Bugöbələklərvəkiçicikbakteriyalarget-gedəkötüyünçürüməsinəsəbəbolacaqlar.

Park Akvarium

Həyət

8 / • Fəsil 5

1

3

2

4

Məşğələlər

1 Şəkillərdəhansıekosistemlərəksolunmuşdur?Səninfikrincə,onlarınhərbirindəhansıorqanizmlərməskunlaşmışdır?

Fəsil 5 • /9

25Ekoloji amillər

GünəşsistemininbütünplanetlərindənyalnızYerkürəsindəyaşamaqmümkündür.Bizimplanetimizdəbununüçünbütünşəraitlərmövcuddur:hava,su,işıqvəistilik.Artıqbildiyinkimi,orqanizmlərinyaşamalıolduqlarıtəbiişəraitlər,mövcudluqvəyaxudyaşayışmühitiadlanır.

Məlumdur ki, ekvatorda bitkilərin və canlıların böyükrəngarəngliliyimövcuddur,halbuki,Antarktidadaoqədərçoxnövyayılmamışdır.Yerkürəsindəorqanizmlərinqeyri-bərabərbölünməsininəiləizahetməkolar?EkvatordaçoxluGünəşistilikmövcuddur.Buradaheçzamanqışolmur.Antarktida-daişıqvəistiliyinqıtlığımövcuddur,onlarınmiqdarıkifayətqədərdeyil.Buradaqısavəsərinyayolur,qış isəuzunvəkəskindir.Orqanizimlərinmövcudluğuüçünzəruriolanşəraitlərekvatordakındanyaxşıdır.

Ekosistemlərdə mövcud olan bütün şərait, hansı kiorqanizimlərətəsirgöstərirvəköməkedirvəyaxudonlarınmövcudluğunavəyayılmasınaköməkedir,ekolojiamilləradlanır.Təbiətdəmövcudolanamillərrəngarəngdir,onlarikiqrupabölünürlər:

Ekosistemə təsir göstərən cansız təbiətin hissəsi

Ekosistemdə mövcud olan canlı orqanizmlər

Ekoloji amillər

İşıq, temperatur, rütubət torpağın və suyun tərkibi

hava, külək

Bütün bitkilər, göbələk, heyvan və mikroorqanizmlər

Yaşayışmühitindəorqanizimlərətəsirgöstərəncansıztəbiişəraitlərə cansız amillər deyilir.Cansız amillər bunlardır:işıqlanma,hava,torpaq,rütubət,istilik,içməlisuvəs.

Antarktidanınsakinləri

Tropikmeşəninsakinləri

Şəkildəcansıztəbiətinhansışəraitiəksolunmuşdur?

10 / • Fəsil 5

Cansızamillərdənbəzisiəhəmiyyətsizdərəcədəvəyaxudümumiyyətlədəyişmir.Buradaxildir:dənizinduzluluğu,cazibəqüvvəsi,atmosferdəqazıntərkibivəs.Oki,qaldıtempera-tura,rütubətliliyə,küləyəvəyağıntıyaonlartez-tezdəyişirlər.Orqanizimlərmüntəzəm olaraq cansızmühit şəraitlərinintəsirinəməruzqalırlar.İstənilənekosistemdəməskunlaşmışorqanizimlərinrəngarəngliyionlardanasılıdır.

Cansıztəbiişəraitlərindənbaşqa,orqanizimlərəbaşqacanlıvücudlardatəsirgöstərirlər.Orqanizimlərarasındaistənilən

Şəkildəgördüyünbitkininmüxtəlifyaşılhissələriiləqidalanançoxkiçikböcəkdir.

Şammeşəsindədeməkolarki,kolvəotbitkiləriböyümür.

Quşlaryarpaqlaraziyanvurantırtılları,böcəkləriyeyirlər.

qarşılıqlıəlaqəvəyaxudtəsirgöstərməcanlıtəbiətşəraitləridir,yənicanlı amillərdir.Məsələn,kimlərki,dibçəkdəvəyahəyətdəqızılgülböyüdüblər,onuncavanpuçurlarındaçoxxırdacayaşılböcəklərgörəbilərlər.Buböcəklərqızılgülünləçəklərinəxəsarətyetirirlər.

Ağackölgələriişıqşualarınınmeşəninalçaqbitkilərinəvəotyaruslarınaçatmasınamaneolur.Şamağacınıntökülmüşiynələritorpağınüstünəbirqatkimisərilirvəbaşqabitkilərinböyüməsinəmaneolurlar.İkicanavarqənimətiböləbilmirvəbir-biriiləboğuşurlar.Bucanlıorqanizimlərinmənfi təsirlərinin nümunəsidir.

Təbiətdəbizəcanlışəraitlərinmüsbət təsirlərininnümunələridərastgəlinir.Birçoxheyvanbitkitoxumlarınınyayılmasındaiştirakedir,ağacdələnağaclarıziyanvericilərdənazadedir,tozlandıranböcəklərbarınvətoxumunformalaşmasınaşəraityaradırlarvəs.

Meyvəbarınıyeməkləquşlaronlarıntoxumlarınıyeniyerlərdəyayırlar.

Fəsil 5 • /11

BuheyvanlarinsanlarınəzmkarlığısayəsindəyenədəYerkürəsininsakinləridir.

Meşənidoğramaq,yollarçəkmək,suelektrikstansiyalarıtikməkorqanizimlərəböyükziyanvurur,onlarıntəbiimövcud-luqşəraitinə,ərtafmühitindəyişməsinəvəyaməhvedilməsinəsəbəbolur.İnsanlartərəfindənhəddindənartıqbalıqovlamaq,orqanizimlərinsayınınazalmasınagətiribçıxarırki,budatəbiətinrəngarəngliyinəziyanvurur.

Təbiətdəmövcudşəraitikiqrupaayrılır:təbiətincansızamillərivətəbiətincanlıamilləri.İnsanfəaliyyəticanlıamillərənümunədir.

Yadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxlaYadda saxla

1 Hansıekolojiamilləronuşərtləndirirki,ekvatordadahaçoxbitkivəheyvanyayılmışdır,nəinki-qütblərdə?

2 Dəftərəköçürvətəbiətinkomponentləriniekolojiamilinmüvafiqqrupuiləəlaqələndir:

Timsah

Cansız Canlı

Bataqlıq

Şamlıq

Dəniz parabüzənAğacdələnİqlim

Leşyeyənlər müxtəlifqidalaryeyənYırtıcı

KüləkSiyənəkbalığıÇalağan

qurdRütubət

temperatura

GecəDuzlusuQarışqa

Torpaq

Məşğələlər

İnsanınorqanizimlərətəsir göstərməsidəcanlıamillərənümunədir.İnsanqoruqlaryaradır,bununladaorqanizimlərinqorunubsaxlanmasınavəçoxalmasınaköməkgöstərir.Məsələn,əgərpandalarüçünxüsusişəraityaradılmasaydı,onlarınnəslikəsiləbilərdi.

Bugüntəbiətdəvəzooparklar-dapandalarınmövcudluğu,ağıllıvəqayğıkeşinsanlarınxidmətidir.

12 / • Fəsil 5

3 Mühitamillərininorqanizmətəsirinitədqiqelə.Bununüçünbitkivəheyvanseçvəbirneçəgünmüşahidəet.Buorqanizmlərinuyğunlaşmalıolduqlarıcansızmühitamillərinitəsvirelə.Onlarmüşahidəobyektlərinənecətəsirgöstərirlər?

4 Təsəvvürünəgətirki,meşədəkarbonqazıyoxaçıxmışdır.Buhadisəhansıorqanizimlərüçünxüsusilətəhlükəliolabilər:ilbizüçün,yeməligöbələküçün,çinarüçün,gəmiricilərüçün,fındıqüçün,dovşanüçünyoxsazanbaqüçün?Cavablarıəsaslandır.

5 Oksigeninböyükmiqdarıtəbiətdənəfəsalmaya,yanmayasərfolunur.Müəyyənvaxtərzindəhavadaoksigeninmiqdarıəhəmiyyətlidərəcədəvəyaxudümumiyyətlədəyişmirnecəfikirləşirsən,nəyəgörə?

6 Bostanməhsullarının,meyvəvəyaxudbaşqabitkilərinbecərilməsiiləməşğulolaninsanlaraçoxyaxşıməlumdurki,ziyanvericiböcəklərbusadalananorqanizimlərənecəziyanvurabilir.Bunlarmühitşəraininhansıamillərinəmənsubdurlar?

7 SonillərQərbiGürcüstandataxtabiti(böcək)genişyayılmışdır.İnternetdəonunhəyattərzi,qidalanmaxüsusiyyətləri,çoxalmavəyayılmaşəraitibarədəinformasiyatopla.Öyrən,taxtabitininyayılmasıkəndtəsərrüfatıişlərinəhansıziyanıvurur.Mülahizəyürüt,taxtabitiyəqarşıhansımübarizəüsullarıtapmaqolar.

Məşğələlər

Əgər Asiya parasonası ilə mübarizə üsulları barədə daha

çox bilmək istəyirsənsə linkə daxil ol:

http://netgazeti.ge/news/181081/

Fəsil 5 • /13

Yadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına salYadına sal

26İşıq və temperatur

Təbiətincansızamillərindən,xüsusiləəhəmiyyətlisiişıq,tem-peratur,hava,suvətorpaqdır.Məlumdurki,müxtəlifyaşayışmühitindəfərqlitemperaturvəişıqlanmamövcuddur.Buamilllərcanlılaraxüsusitəsirgöstərir.

İşıqlanma orqanizimlərinəksəriyyətiüçünzəruridir,çünkionsuzbuvücudlarəşyalarıgörəbilməzlər,mühitdəistiqamətgötürəbilməzlər.hansılarkiyaxşıgörməqabiliyyətləriiləseçilənheyvanlarüçüngündüzləryemtapmağaçıxırlar,məsələnçalağangündüzzamanıdahafəaldır,gecəisədincəlir.Yarasaisəözsığınacağındanməhzqaranlıqdüşəndənsonraçıxır.

İşıqbitkilərüçünəhəmiyyətlidir,çünkiişıqolmadanyarpaqlar-daüzvimaddəyaranabilməz.İşıqlanmabitkilərin,çiçəklərinvəmeyvəninyaranmasınatəsiredir.BəzibitkilərGünəşinnisbətənazişıqlandırdığıyerlərdəməskulaşmağauyğunlaşmışlar,beləbitkilərkölgəyədavamlı bitkilərdir.Bitkilərin əksəriyyətiGünəşşualarınınyaxşıişıqlandırdığıyerlərdəböyüyürlər,onlarişıqsevərbitkilərdir.Şamağacı,çəmənotu,dənlibitkiləryalnızyaxşıişıqlandırılmışyerlərdəböyüyürlər.Ayıdöşəyivəmamırisəqaranlıqmeşədədəözləriniyaxşıhissedirlər.

Yaz

Payız

Yay

Qış

Müxtəlifmövsümlərdəfərqliişıqlanmamövcuddurki,budabitkiyətəsirgöstərir.İlinmüxtəlifvaxtlarındaağacadiqqətyetirvətəsviretməyəçalış.Hansıdəyişikliklərigörəbilirsən?Budəyişikliklərişıqlanmailəəlaqədardırmı?

1. Gündüzvəgecəorqanizimlərihansıəlamətlərinəgörəseçirlər?

2. Hansıgecəvəgündüzheyvanlarınıtanıyırsan?

3. Günəşinyandırıcışüalarındansəhrabitkilərininəqoruyur?

14 / • Fəsil 5

Gürcüstanınçəmənliklərindəişıqsevərbitkilərboyatır.

İşıqlanma orqanizimlərin gecə-gündüz və mövsümdəyişikliklərinimüəyyənləşdirir.Bəzibitkilərinçiçəklərigecəaçılırvəonların tozlanmasındagecəkəpənəklərivəbaşqaorqanizimləriştirakedirlər.Heyvanlar,hansılarki,qaranlıqdafəallaşırlar,onlarıgecə heyvanlarıadlandırırlar.Məsələnkirpibütüngünərzindəəsasənyatırvəqaranlıqdüşənkimiyemaxtar-maqüçünbayıraçıxır.Gecəheyvanlarıbunlardır:yarasa,bayquş,yapalaq.

Sərçəyemehtiyatınıişıqlaşankimitoplamağabaşlayır.Gecəisəoözünütəhlükəsizyerlərdəgizlədir.Orqanizimlər,hansılarki,gündüzlərfəallaşırlaronlaragündüz heyvanları deyirlər.

Bəzikaktuslarınçiçəkləriqaranlıqdüşdükdənsonraaçılır.

Yapalaqyemtapmaqüçünovagecələrçıxır.

İlanlarəksərəngündüzlərovaçıxırlar.

Payızdagününuzunluğuazalır,onagörədəquşlarmiqrasiyayahazırlaşırlar,bəziheyvanlarıncütləşməsibaşlayır,başqalarıyemehtiyatıgörməyəbaşlayırlar.İşıqlanmanınazalmasıbitkilərinböyüməsiniazaldır,yarpaqtökümübaşlanır.

Temperaturunyaşayışmühitiüçünhəllediciəhəmiyyətivardır.Yerkürəsininmüxtəlifekosistemlərindəfərqlitempera-turvəfərqliorqanizimlərdəməskunlaşmışlar.Mühitvəiqlimqütblərdəinsanınyaşamasıüçünəlverişsizdir,halbukitülkü,suiti,pinqvin,ağayıyenədəoradayaşamağıbacarırlar.Onlarsoyuğadözümlüorqanizimlərəmənsubdurlar.

Gürcüstanınyüksəkdağlıqekosistemlərindəqaryalnızyaydaəriyir.Buradayalnızmamırvəotbitkiləri–ətirşah,andız,əsmə,qaymaqçiçəyi,zəngiçiçəyivəs.bitir.Sərtiqliməvəmeşəsizliyəhərheyvandözəbilmir.Dağlardauzunmüddətliqışşəraitlərinəuyğunlaşmışheyvanlarməskunlaşmışlar.Dələ,dağkeçisi,leşyeyənqartal,qarakərkəs,qayaqaranquşuvəs.

Müxtəlif heyvanlar üçün ətrafmühitin temperaturununxüsusiləböyükəhəmiyyətivardır.Məməlilərivəquşlarıistiqanlı Rododendron(dağçiçəyi)

Dağkeçisisürüsü

Gürcüstanınyüksəkdağlıqorqanizimləri

Fəsil 5 • /15

heyvanlaradlandırılır,çünkionlarınbədəninindaimitemperaturuvardır.Onlarətrafmühitintemperatudurundanazasılıdırlar.

Amfibiyalar, sürünənlər və böcəklər soyuqqanlı heyvanlardırlar.Onlarınbədəninintemperaturumühitdənasılıolur.İstihavadaonlarınbədəniisinirvəheyvanlardafəallaşırlar.Payızda,temperaturaşağıdüşəndə,soyuqqanlıheyvanlarözlərinəsığınacaqdüzəldirvəqışyuxusunagetməküçünhazırlığabaşlayırlar.

Səhravətropikmeşələrənistiekosistemlərdir.Buradaistisevənorqanizimlərməskunlaşmışdır.Səhradatempereturtez-tez+500C-yəçatır.Bəzisürünənlərvəhörümçəkbeləistilərəasandözür,lakinheyvanlarınəksəriyyətininhəyatıüçün+400 C temperaturdatəhlükəyaradır.

GürcüstandaAlazanivəİoriçaylarıarasında,eləcədəMsxe-vəŞidaKartlidəquruçölvəyarımsəhraekosistemləriyayılmışdır.Onlarıquruvəistiyayvəsərtqışxarakterizəedir.Otbitkilərindənburadayovşan,ceyranotu,şoranot,ağaclardankütyarpaqpüstə,dağdağanvəs.yayılmışdır

Quruçöllərinekosistemiheyvanlarınrəngarəngliyiiləseçilir.Osürünənlərlə,yırtıcılarlavəleşyeyənquşlarla,məməlilərləsondərəcəzəngindir.Bunlaraşağıdakılardır:dördzolaqlıilan,Aralıqdənizitısbağası,güclüzəhərəmalikgürzə,turac,dovdaq,simurq,quzğun,zolaqlıkaftarvəs.Güclüistilərolanzamanheyvanlarsərindüşənkimiyemaxtarmağaçıxırlar.

YovşanvəceyranotuGürcüstanınçöllərindəyaşamağayaxşıuyğunlaşmışlar.

Dağdağanağacı

Kütyarpaqpüstəağacı

Quruvadilərdəbitənağaclarüçünalçaqvəkobudyar-paqlarxarakterikdir,hansılarki,suyunbuxarlanmasınıazaldırlar.

quzğundovdaqZolaqlıkaftar Aralıqdənizitısbağası

16 / • Fəsil 5

Məşğələlər

1 Gürcüstanınyüksəkdağlıqekosistemlərindəağac-bitkiləryayılmamışdır.Necəfikirləşirsən,cansıztəbiətinhansıkomponentiyüksəkdağlıqekosistemlərindəağac-bitkilərinyayılmasınamaneolur?

2 Yadınasal,sutkanınhansıkəsiyindəşəkildəəksolunanheyvanlarfəallaşırlar,onlarıqruplaşdırvəizahet,onlarüçünişığınnəəhəmiyyətivardır.

Gündüz heyvanları Gecə heyvanları

NümunəNümunəNümunəNümunəNümunəNümunəNümunəNümunəNümunəNümunəNümunəNümunə

3 Necəfikirləşirsən,bəziheyvanlarınqışyuxusunagetməsinəiləəlaqədardır?

4 Hansıcansızmühitamillərimövsümzamanıdəyişir?Hansıamillərsutkaərzindədəyişir?

5 Cədvəlçəkvəheyvanlarınadlarınımüvafiqhücrələrdəyaz:

İstiqanlılar Soyuqqanlılar

Nümunə Nümunə Nümunə Nümunə Nümunə Nümunə Nümunə Nümunə Nümunə Nümunə Nümunə Nümunə