Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Тошкент Молия институти

Молия-иқтисод факультети

“Молия” кафедраси

ОЛИЙ ТАЪЛИМНИНГ

5230600 – Молия йўналиши талабалари учун

“Молиявий назорат”

фанидан

МАЪРУЗА МАТНЛАРИ ТЎПЛАМИ

«ТАСДИҚЛАЙМАН»Кафедра мудири

доц. К.Шарифходжаева _______________«20 » сентябр 2012 й.№ 3 сонли баённома

Тузувчи:к.ўқ. В.Нуритдинова

______________«20 » сентябр 2012 й.№ 3 сонли баённома

Тошкент – 2012

1-мавзу: Молиявий назорат фанининг предмети, максад вавазифалари.

Режа:1. “Молиявий назорат” фанининг предмети, мазмуни ва ўрганишобъектлари.2. “Молиявий назорат” фанининг мақсади ва вазифалари.

“Молиявий назорат” фанининг предмети -жамиятда хўжаликюритишнинг турли соҳа ва тармоқларида, давлат бошқарувининг барчапоғоналарида пул оқимлари, молиявий ресурслар ҳаракатини назорат қилиш вабу борадаги молиявий назорат органларининг мақсадли фаолиятинитаъминлашдан иборатдир.

Молия назорати молиянинг махсус функцияси бўлиб, унинг мақсадимолиявий ресурсларни бошқариш қонунийлиги ва самарадорлиги бўйича қабулқилинган андозалардан четга чиқиш ҳолларини аниқлаш, бундай четгачиқишлар мавжуд бўлганида эса, уларни тузатиш ва олдини олиш бўйичатегишли чораларни ўз вақтида қабул қилишдан иборат. У қиймат хусусиятигаэга бўлиб, назоратнинг бошқа турларидан фарқли ўлароқ, ижтимоий ишлабчиқаришнинг барча соҳаларида мавжуд бўлган ҳолда, пул жамғармалариҳаракатининг бутун жараёнида кузатилади. Шу сабабли молия назорати ҳарқандай ишлаб чиқаришда хўжалик юритиш механизмининг объектив равишдазарурий бўлган таркибий қисмидир, деб тасдиқлаш мумкин.

Молиявий назорат иқтисодий категория сифатида молияга объектив хосбўлган назорат хусусиятининг амалда намоён бўли-шидир. Одатда, молиявийназорат қуйидаги икки йўналишда қаралади:

· барча иқтисодий субъектларнинг молиявий қонунчилик ва мо-лиявийинтизомга риоя қилиши устидан махсус ташкил этил-ган назораторганларининг қатъий тартибга солинган фаолияти;

· молиявий операцияларнинг самарадорлигини ва мақсадга му-вофиқлигини таъминлаш мақсадида макро ва микродаражада молия ҳамдапул оқимларини бошқаришнинг ажралмас элементи.Молиявий назоратнинг ҳар икки йўналиши бир-бири билан ўзаро боғлиқ

бўлса-да, назоратнинг мақсади, методи ва субъектла-рига мувофиқ равишдафарқланади ҳам. Агар биринчи ҳолда назо-ратнинг ҳуқуқий ва миқдорийтомонлари устунлик қилса, иккинчи ҳолда молиявий назоратнинг аналитиктомонига жуда катта эъти-бор берилади.

Барча иқтисодий субъектларнинг (давлат, корхона ва таш-килотларнинг)молиявий фаолияти устидан қонунчилик ва ижроия ҳокимияти органларинингтурли даражалари, шунингдек махсус ташкил этилган муассасалар томониданамалга ошириладиган назо-ратга молиявий назорат дейилади. Бу назорат, энгаввало, пул фондларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш жараёнида мо-лиявий-иқтисодий қонунчиликка риоя этилиши, молиявий-хўжаликоперацияларининг самарадорлигини баҳолаш ва амалга оширилганхаражатларнинг мақсадга мувофиқлиги устидан назоратни ўз ичига олади.

Бошқача сўзлар билан айтганда, молиявий назорат у ёки бу молиявий ҳаракатсодир бўлишининг баҳолашни ўз ичига олиш би-лан чекланмасдан, балки уўзининг аналитик йўналишига эга.

Молиявий назорат қиймат шаклида амалга ошириладиган назоратбўлганлиги учун ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараё-нининг барчасоҳаларида амалга оширилади ва пул фондлари ҳаракатининг барчажараёнларида, шу жумладан, молиявий натижаларни идрок этиш жараёнидаҳам кузатилади. Шунинг учун ҳам, молиявий назоратнинг объекти пулмуносабатлари ҳисобланади.

Молиявий назоратнинг предмети қуйидаги молиявий кўрсат-кичларданиборат:

· турли даражадаги бюджетларнинг даромадлари ва харажатлари;· солиқ тўловларининг ҳажмлари (миқдорлари, ўлчамлари);· хўжалик юритувчи субъектларнинг даромадлари;· хўжалик юритувчи субъектларнинг муомала харажатлари;· таннарх ва фойда;· уй хўжаликларининг даромадлари ва харажатлари;· ва бошқалар.

Молиявий назоратнинг предмети ҳисобланган юқоридагикўрсаткичларнинг кўплари ҳисобли кўрсаткичлар ҳисобланади ва бу нарса, ўзнавбатида, уларнинг амалдаги норматив ҳужжатларга мувофиқ равишдаҳисобланишининг тўғрилиги ва ишончлилигини назорат қилишни тақозо этади.

Молиявий назорат молия функцияларининг амалга оширилиш шаклибўлиб хизмат қилади. У ҳам давлатнинг, ҳам бошқа барча иқтисодийсубъектларнинг манфаатлари ва ҳуқуқларини таъмин-лашга қаратилган.

Иқтисодий жиҳатдан тараққий этган мамлакатларда молиявий назорат,бир томондан, ўзаро таъсирчан ва иккинчи томондан, мус-тақил бўлган иккисоҳага бўлинади1:

· давлат молиявий назорати;· нодавлат молиявий назорати.

Давлат молиявий назорати бу давлатнинг асосий қонунларига таянадиганва ҳокимият ҳамда бошқарув конкрет органлари иқтисодий-ҳуқуқийҳаракатининг комплексли ва мақсадга йўналтирилган тизимидир. Молиявийназоратни ташкил этишда мамлакатнинг Конституцияси ҳал қилувчи аҳамияткасб этади. Унинг ҳуқуқий регламенти давлатнинг типига, унинг социал-сиёсиййўналтирилганлигига, иқтисодий тараққиёт даражасига, мулкчилик шакл-ларининг нисбатига боғлиқ.

Давлат молиявий назорати ЯИМ тақсимланишининг қиймат

1 Айрим иқтисодчи олимларнинг фикрича, молиявий назорат тизими ўз ичига қуйидаги-ларни олади: давлат молиявий назорати; контрагентлар билан молиявий - ҳисоб-китобмуносабатлари жараёнидаги назорат; нодавлат молиявий назорати. (Қаранг: Финансы,налоги и кредит. Учебник. Изд. 2-е, доп. и перераб. /Под ред. д.э.н., проф. И.Д. Мацкуляка. –М.: Изд-во РАГС, 2007. с.23).

пропорцияларини кузатишга қаратилган. Бу назорат давлат молиявийресурсларини шакллантириш, уларнинг тўлиқ ва ўз вақтида тушиб туриши ваулардан мақсадли фойдаланиш билан боғлиқ бўлган пул ресурслариҳаракатининг барча каналларига тегишли ҳисобланади.

Давлат молиявий назорати давлатнинг молия сиёсатини амалга оширишгава молиявий барқарорлик учун шароитларни яратиш-га қаратилган. Бу нарса,энг аввало, барча даражалардаги бюджетлар ва нобюджет фондларни ишлабчиқиш, муҳокама қилиш, тасдиқлаш ва ижро этиш, корхона ва ташкилотлар,банклар ва молиявий корпорацияларнинг молиявий фаолияти устиданназоратни анг-латади. Агар умуммиллий иқтисодий манфаатлар билананиқланган бўлса, давлат молиявий назоратчилари ҳам давлат секторида, ҳамхусусий ҳамда корпоратив бизнес секторида тафтиш ва текшириш-ларниамалга ошириш ҳуқуқига эга. Бироқ иқтисодиётнинг нодав-лат секторидадавлат томонидан амалга ошириладиган молиявий назорат фақат солиқлар вабошқа мажбурий тўловларни ҳам қўшиб олган ҳолда давлат олдидаги пулмажбуриятларининг бажарилиши соҳаларини, уларга ажратилган бюджетсубсидиялари, кредитлари-ни сарфлашда мақсадга мувофиқлик вақонунийликнинг риоя қилиниши, шунингдек, ҳукумат томонидан ўрнатилганпул ҳисоб-китобларини ташкил қилиш, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботниюритиш қоидаларига риоя этилишини қамраб олади.

Нодавлат молиявий назорати иккига бўлинади: ички (фирма ичидаги,корпоратив) ва ташқи (аудиторлик)2.

Молиявий назоратнинг давлат ва нодавлат соҳалари назоратни амалгаошириш методларининг ўхшашлигига қарамасдан, ўзлари-нинг пировардмақсадлари бўйича бир-биридан тубдан фарқ ҳам қилади. Давлат молиявийназоратининг бош мақсади давлат хази-насига ресурслар туширишнимаксималлаштириш ва давлат бош-қарув харажатларини минималлаштиришбўлса, бунга қарама-қар-ши равишда нодавлат молиявий назоратнинг (айниқса,фирма ичи-даги молиявий назоратнинг) бош мақсади жойлаштирилган капи-талдаги фойда нормасини ошириш мақсадида давлат фойдасидаги ажратмаларва бошқа харажатларни минималлаштиришдан иборат. Бир вақтнинг ўзидамолиявий назоратнинг ҳар икки соҳаси амал-даги қонунларнинг ҳуқуқийдоирасида чеклаб қўйилган.

Пул муносабатлари, молиявий ресурсларни шакллантириш ва уларданфойдаланишдаги қайта тақсимлаш жараёнлари, шу жумла-дан, барчадаражалардаги ва хўжаликнинг барча бўғинларидаги пул фондлари шаклидагимолиявий ресурслар молиявий назоратнинг объекти ҳисобланади.Текширувларнинг бевосита предмети сифа-тида фойда, даромадлар,рентабеллик, таннарх, муомала харажат-лари каби қиймат кўрсаткичларимайдонга чиқади. Пулдан фойда-ланиш орқали ва айрим ҳолларда пулсиз(масалан, бартер битимла-ри) амалга ошириладиган операцияларнинг барчасимолиявий назо-ратнинг соҳаси ҳисобланади.

2 Нодавлат молиявий назорат хусусида ушбу бобнинг 6.4. параграфида батафсилроқтўхталинади.

Молиявий назорат ўз ичига қуйидаги текширувларни олади:· иқтисодий қонунларнинг талабларига риоя этиш (МДни тақ-симлаш ва

қайта тақсимлаш пропорцияларининг оптималлиги);· бюджет режасини тузиш ва ижро этиш (бюджет назорати);· корхона ва ташкилотлар, бюджет муассасаларига тегишли бўлган меҳнат,

моддий ва молиявий ресурслардан самарали фойдаланиш;· ўзаро солиқ муносабатлари.

Тараққий этган мамлакатларда молиявий назорат тизими, асо-сан, биртипда бўлиб, қуйидаги элементлардан ташкил топади:

· бевосита мамлакатнинг парламенти ёки президентига бўйсу-нувчи ҳисобпалатаси. Бу ташкилотнинг бош мақсади давлат маблағларинингсарфланиши устидан умумий назоратни ўрна-тишдир

· асосан солиқли даромадларнинг давлат хазинасига келиб ту-шишининазорат қилувчи ва мамлакат президенти, ҳукумати ёки Молиявазирлигига бўйсунувчи солиқ муассасаси;

· қуйи ташкилотларини текширувчи ва тафтиш қилувчи давлатташкилотларининг таркибидаги назорат қилувчи органлар;

· ҳисобот ҳужжатларининг ишончлилигини ва молиявий опера-цияларнингқонунийлигини тижорат асосида текширувчи нодавлат назоратхизматлари;

· асосий вазифаси харажатларни қисқартириш, молиявий оқим-ларниоптималлаштириш ва фойдани ошириш бўлган ички на-зорат хизматлари.Ўтиш иқтисодиётига эга бўлган мамлакатларда молиявий на-зорат тизими

баъзи бир махсус органларни ҳам қамраб олади. Ана шундай органлар қаторигаМарказий банк, Давлат божхона қўми-таси ва бошқаларни киритиш мумкин.

Бозор хўжалиги асосларининг мустаҳкамланиб бориши билан молиявийназоратни ташкил этиш масалалари янада ҳуқуқийроқ хусусиятга эга бўлиб,секин-асталик билан ғарб моделига яқинла-шади. Бу модел амалиётда ўзинингсамарадорлигини яққол кўрсатган3.

Жаҳон ҳамжамияти кўп йиллик тажриба асосида молиявий на-зоратниташкил этишнинг асосий принципларини ишлаб чиққанки, ҳозирги пайтдауларга риоя қилишга дунёнинг ҳар бир цивилиза-циялашган давлати интилади.Бу принциплар ИНТОСАИ4нинг Лима декларациясида ўз аксини топган.Уларнинг таркибига қуйи-дагилар киради:

· мустақиллик;· объективлик;· компетентлик (лаёқатлилик, қодирлик);

3 АҚШ Конгрессининг маълумотларига кўра, охирги 50 йил ичида федерал назорат-тафтишорганларининг фаолиятидан олинган жами иқтисодий самара 500 млрд. доллардан камбўлмаган. Қаранг: Соменков А.Д. Парламентский контроль за исполнениемгосударственного бюджета. – М.: Экономика, 1998. с. 79.4 ИНТОСАИ – дунёнинг 178 мамлакати олий назорат органларининг Халқаро ташкилоти.Унинг доирасида минтақавий ташкилотлар ҳам амал қилади. Улардан бири ЕВРОСАИбўлиб, у олий назорат органларининг Европа ташкилотидир.

· ошкоралик.Молиявий назоратнинг мустақиллиги назорат органининг мо-лиявий

жиҳатдан мустақиллиги, назорат органлари раҳбарларининг ваколатмуддатларининг парламент муддатларидан узоқлиги, шунингдек, уларнингконституцион хусусияти билан таъминлани-ши керак. Объективлик вакомпетентлик (лаёқатлилик, қодирлик) назоратчилар томонидан амалдагиқонунчиликка сўзсиз итоат эти-лишини, тафтиш ишларини амалга оширишнингбелгиланган (ўрна-тилган) стандартларига (андозаларига) қаттиқ риоя этишасосида назоратчилар ишининг юқори касбий даражада бўлишини тақозо этади.Ошкоралик давлат назоратчиларининг жамоатчилик ва ом-мавий ахборотвоситалари билан доимий алоқада бўлишини кўзда тутади.

Ана шу асосий принциплардан амалий аҳамият касб этувчи молиявийназоратнинг қуйидаги бошқа принциплари келиб чиқиши мумкин:

· натижалилик;· назоратчилар томонидан талаб қилинадиган талабларнинг аниқлиги ва

мантиқийлиги;· назорат субъектларининг сотиб олувчанмаслиги;· текшириш ва тафтиш актларида келтирилган маълумотлар-нинг

асосланганлиги ва исботланганлиги;· превентивлик (молиявий бузилмалар эҳтимолининг огоҳлан-

тирилувчанлиги);· молиявий жиноятлар бўйича шубҳаланилаётган шахсларнинг айбсизлик

(судгача) презумпцияси;· турли назорат органлари фаолиятларининг мувофиқлашти-рувчанлиги;· ва бошқалар.

Молиявий назоратни ташкил қилиш тизимига бевосита ёки билвоситатаъсир кўрсатувчи қонунлар қабул қила туриб, ҳар бир давлат, одатда,юқоридаги принципларга асосланади. Бир вақтнинг ўзида, ҳар бир давлатданазорат ҳаракатларининг ўз регламенти мавжуд бўлиб, бу нарса пироварддамолиявий назоратнинг нати-жаларига ўз таъсирини кўрсатади.

Молия назоратига илова объекти бўлиб, авваламбор, молия тизиминингбарча бўғинларидаги моддий ишлаб чиқариш ҳамда ноишлаб чиқаришсоҳаларида молиявий ресурсларни шакллантириш ва улардан фойдаланишжараёнида юзага келадиган пул муносабатлари ҳисобланади. Молияназоратининг амал қилиш кўлами хўжалик муносабатларининг бутунмажмуини ҳам ўз ичига қамраб олади.

Молия назоратининг моҳияти унинг вазифаларида ўз ифодасини топиб,улардан бири молиявий ресурсларнинг аҳволини назорат етишдан иборатдир.Ушбу назорат давлат бюджети олдидаги мажбуриятларнинг ўз вақтида ва тўлиқижро етилишини, марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган пулжамғармаларидан фойдаланишга доир операцияларнинг тўғри амалгаоширилишини текширишни кўзда тутади.

Молиявий назорат олдида қуйидаги вазифалар туради:· молиявий ресурслар билан, халқ хўжалик фондлари ва пул даромадлар

миқдори ўртасидаги талабларни балансга келтириш учун ёрдам бериш;· давлат бюджети олдида молиявий мажбуриятларни тўлиқ ва ўз

вақтида таъминлаш;· молиявий ресурсларни ўсиши учун ички ишлаб-чиқариш резервларни

аниқлаш, шу жумладан: таннархни камайтириш ва рентабелликни ошириш;· корхоналар, ташкилотлар ва бюджет муассасаларда молиявий

бойликларни ва пул ресурсларни рационал сарфлашда ёрдам бериш, ҳамдабухгалтерлик ҳисоб-китоб ва ҳисоботни тўғри олиб бориш;

· хозирги қонунларга ва норматив актларга амал қилишни таъминлаш,шу қаторда турли ташкилий-ҳуқуқий усулларига оид корхоналарни солиққатортиш доирасида;

· корхоналарни ташқи-иқтисодий фаолиятидан юқори унумдорликкаэришиш учун ёрдам бериш, шу жумладан валюта операцияларидан вабошқалар.

Молия назоратининг ниҳоятда муҳим вазифаларидан бири, шунингдек,тўлов айланмасини нормаллаштириш, нотўловлар, дебиторлик ва кредиторликқарзлари бўйича салбий оқибатларни тугатишдир.

Молия назорати вазифаларини амалга ошириш натижасида молиявийфаолиятда қонунийлик принсипи томонларидан бирини ифодалайдиган молияинтизоми мустаҳкамланади. Молия интизоми деганда, давлат ва хўжаликюритувчи субъектлар пул жамғармаларини яратиш, тақсимлаш ва уларданфойдаланиш вақтида белгиланган кўрсатмалар ва тартибга қатъий риояетилиши тушунилади. Молия интизоми талаблари юридик ва жисмонийшахслар ҳамда давлат органлари учун амал қилади. Шундай қилиб, молияназорати давлат манфаатларини таъминлайди ва аниқ жисмоний шахслар вахўжалик юритувчи ссубъектларнинг ҳуқуқ ва манфаатларига риоя етилиши(масалан, бюджетга тўловлар бўйича имтиёзлар бериш тўғрисидаги қонунларгариоя етилиши, солиқлар тўғри олиниши ва ҳ.к.ни назорат етиш)га ёрдамберади.

Молия назоратининг бошқа вазифалари қаторига юридик адабиётлардакорхоналар, ташкилотлар томонидан уларнинг тасарруфидаги пул маблағлари(бюджет маблағлари, банк ссудалари ва ҳ.к.)дан тўғри фойдаланилиши ҳамдаташкилотлар, корхоналар ва муассасалар томонидан молиявий операциялар,ҳисоб-китобларни амалга ошириш ва пул маблағларини сақлашга оидқоидаларга риоя этилишини текшириш киритилган. Яна бир вазифа сифатидамолия интизомининг бузилишини бартараф этиш ва бунинг олдини олиш,огоҳлантириш ажратилади Улар аниқланган ҳолларда ташкилотлар, мансабдоршахслар ва фуқароларга нисбатан белгиланган тартибда жазо чоралариқўлланилади, давлат ва хўжалик юритувчи субъектларга етказилган зарарниқоплаш таъминланади.

«Молиявий назорат» фани «Иқтисодиёт назарияси», «Молия»,«Иқтисодий таҳлил» каби фанлардан олинган назарий билимларга таянади.

Шу билан бирга «Молиявий назорат» фани қатор махсус фанлар,жумладан, «Давлат бюджети», «Маҳаллий бюджетлар», «Молиявийресурсларни бошқариш муаммолари», «Бюджетдан ташқари фондлар» кабифанларни ўзлаштириш учун назарий-услубий асос бўлиб хизмат қилади.

Ушбу фанни ўрганиш жараёнида талабалар молиявий назорат тизими ваунинг назарий, услубий ва ҳуқуқий асослари ҳақида, молиявий назоратниташкил қилиш турлари, шакллари ва усуллари ҳақида тегишли билимга, ўқувгава кўникмаларга эга бўлишлари лозим. Талабалар умумназарий фанларданолган билимлари билан бир қаторда молиявий қонунчиликдаги янгиликлар,оммавий-ахборот воситалари орқали халқаро миқёсдаги кундалик молиявийўзгаришлардан хабардор бўлишлари лозим. Мазкур фаннинг асосий ғояларинитўла ва муваффақиятли ўрганиш учун талабалар молия-бюджет амалиётидамавжуд иқтисодий таҳлил усулларидан, молиявий назорат усуллариданфойдалана билишлари лозим.

2-мавзу. Молияий назоратни ташкил этишнинг назарий вахуқуқий асослари

Режа:1. Молиявий назорат – бошқариш тизимининг асосий элементисифатида. Молиявий назоратнинг назарий асослари.2. Молиявий назоратнинг объектлари ва субъектлари. Назоратэлементлари. Молиявий назоратни ташкил қилиш тамойиллари.3. Молиявий назоратнинг ишлаб чиқариш самарадорлигиниоширишга, хўжалик юритишнинг юқори натижаларига эришишга, давлатдаромадларининг ошишига ҳамда давлат маблағларидан самарали,мақсадга мувофиқ фойдаланишга таъсири.4. Молиявий назоратни ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари, уларнингмустаҳкамланиши ва такомиллашуви.

Назорат - бу бирор ишнинг, нарсанинг ахволи, кишининг юриш-туришва шу каби устидан доимо кузатиш, текшириш. Назорат – давлат бошқаруворганларининг айрим бошқарув соҳаларида давлат томонидан белгиланганқоидаларга давлат томонидан белгиланган қоидаларга хужалик субъектлар,мансабдор шахслар риоя этишини контролъ қилишдан иборат фаолиятдир.

Молиявий назорат – бу молиявий текшириш ва у билан боғлиқ бўлганмасалалар харакатини ва муомаласини мажмуи бўлиб, хўжалик субъектларифаолиятини ва бошқаришни узига хос усуллар ва шакллар ёрдамида ташкилэтиш.

Мамлакат иқтисодиёти ва молия тизимининг самарали амалқилишининг зарурий шарти бўлиб молиявий назорат хизмат қилади. Молиявийназорат жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини бошқариш устидандавлат назоратининг таркибий элементи бўлиб ҳисобланади. Давлат молиявийназоратнинг бошқарув тизимининг асосий элементи бўлган умумий назораттизимидаги муҳим ўрни ва аҳамияти шундаки, биринчидан, молия ўзииқтисодий категория сифатида объектив тарзда назорат функциясинибажаради; иккинчидан, бозор иқтисодиётида молиявий муносабатларнинг ролиошиб боради. Барча узлуксиз такрор ишлаб чиқариш жараёнларини, хўжаликюритишнинг барча поғоналари, давлат бошқарувининг барча даражалариниқамраб олар экан молиявий назоратнинг универсал қуроли сифатида амалқилади.

Бозор иқтисодиёти учун давлат молиявий назорати фаолиятнинг алоҳидабир соҳасига айланиб боради. Давлат молиявий назоратнинг объекти бўлиббошқаришнинг барча даражаларида молиявий ресурсларнинг шаклланиши ваишлатилишидан тақсимланиш жараёнлари майдонга чиқади. Бу борадагиДавлат молиявий назорати аввало давлат молиявий ресурсларидан мақсадгамувофиқ ва самарали фойдаланиши, давлат мулкидан оқилона фойдаланишинитаъминлашга хизмат қилмоғи лозим.

1-чизма

Молиявий назоратнинг мазмуни

Молиявий назорат

Бу назорат, энг аввало, пул фондларини шакллантиришва улардан фойдаланиш жараёнида молиявийиктисодий конунчиликка риоя этилиши, молиявийхужалик оерацияларининг самарадорлигини бахолаш ваамалга оширилган харажатларнинг максадгамувофиклиги устидан назоратни уз ичига олади

Молиявий назорат киймат шаклида амалга ошириладиган назоратбулганлиги учун ижтимоий такрор ишлаб чикариш жараёнинингбарча сохаларида амалга оширилади ва пул фондлари харакатинингбарча жараёнларида, шу жумладан, молиявий натижаларни идрокэтиш жараёнида хам кузатилади

Молиявий назоратнинг субъекти назоратни олиб борувчи органлархисобланади

Молиявий назоратнинг объекти пул муносабатлари хисобланади

Молиявий назоратнинг предмети куйидаги молиявийкурсаткичлардан иборат:

турли даражадаги бюджетларнинг даромад ва харажатлари

солик туловларининг хажмлари (микдорлари, улчамлари)

хужалик юритувчи субъектларнинг даромадлари

хужалик юритувчи субъектларнинг муомала харажатлари

таннарх ва фойда

уй хужаликларининг даромадлари ва харажатлари ва бошкалар

Молиявий назоратнинг юзага келиши ва ривожланиши давлат молиявийтизимининг ташкил этилиши ва ривожланиши билан шарт қилиб қўйилди.

Молия каби молиявий назорат ҳам капиталистик жамиятдан аввалгибосқичлардаёқ, шаклланиш ва ривожланишнинг узок даврини босиб ўтди.Унинг баъзи элементлари қулдорлик ва феодал жамиятларидаги ижтимоиймуносабатларда намоён бўлди. «Натура хўжалигининг умумий иқтисодий

Қулдорлик ва феодал жамиятлари барча ижтимоий қатламларига сингганҳокимлик ва тобелик муносабатлари, «мушт» ҳуқуқи давлат солиқтўпловчилари фаолиятининг ниҳоятда хилма хил «назорат» шаклларининггуркираб гуллаб-яшнаши учун объектив асос яратади.

Молиявий назорат назарияси, унинг мазмуни, ўрни ва ташкил этилишиниишлаб чиқиш билан кўплаб олимлар шуЁулланган бўлиб, шунинг учун бозормуносабатларининг янги тизимига ўтиш ва янги молиявий тизимнишакллантириш чоғида барча турли-туман фикрларни, жумладан МДҲдавлатлари ва бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар олимларинингфикрларини ўрганиб чиқмоқ фойдалидир.

Молиявий назорат таърифларининг қиёсий таҳлилини келтирамиз.

Манбалар ТаърифНазорат амал қилинувчиқоидаларнинг Лимадекларацияси. Олий назораторганлари халқароташкилотининг(INTOSAI) IX Конгрессида1977 йил қабул қилинган, 1-модда. "Назоратнингмақсади" [20, 56-б.].

Назоратни ташкил этиш ижтимоий молиявий маблағларни бошқаришнингзарурий элементи ҳисобланади, чунки бундай бошқарув жамият олдидагимасъулиятни келтириб чиқаради. Назорат шунчаки мақсад бўлиб колмасдан,балки тартибга солиш тизимининг ажралмас қисмидир, унинг мақсадиаҳволни тўқрилаш чораларини кўриш, айрим ҳолларда айбдорларнижавобгарликка тортиш, етказилган зарар учун товон ундириб олиш ёкикелгусида бундай бузилишларнинг олдини олиш ёхуд камайтиришимкониятига эга бўлиш учун имкони борича дастлабки босқичда қабулқилинган стандартлардан чекинишларни ва қонун қоидаларинингбузилишларини, моддий ресурсларнинг самарадорлиги ва тежабсарфланишини аниқлашдан иборатдир

Н.С.Малеин [22, 103-б,] Молиявий назорат - молиявий, кредит ва хўжалик органлари(ташкилотлари)нинг режаларнинг бажарилиш жараёнида молиявий, бюджет,солиқ, кредит, ҳисоб-китоб ва касса интизомини таъминлашга ўаратилган вапул ҳаражатларининг қонунийлиги, асослилиги ва оқилоналигинитекширишдан иборат қонун нормалари билан тартибга солинувчифаолиятидир.

Д.А.Аллахвердян [6, 6-б.] Молиявий назорат - давлат назоратининг таркибий қисми, иқтисодийбошқариш ва режалаштириш бутун тизимининг элементидир.

Э.А.Вознесенский [14, 43-б.] Молиявий назорат - давлат ва жамоат органларининг; кенгайтирилгантакрорий ишлаб чиқаришда режали мутаносибликка риоя қилишмақсадларида марказлаштирилган ва маҳаллий пул жамғармаларинишакллантириш ҳамда улардан фойдаланиш жараёнларининг асослиэканлигини текширишдан иборат фаолиятдир.

И.А.Белобжецкий [7, 7-б.] Иқтисодий назорат қабул қилинган бошқарув қарорларининг асослилиги васамарадорлигини ва улар ижросининг натижаларини баҳолаш мақсади биланбошқарилувчи объектнинг иш олиб бориш жараёни ва ҳақиқий ҳолатиникузатиш камда текшириш тизимини ўз ичига олади.

Манбалар Таъриф

И.А.Белобжецкий [8, 23-б.] Молия-хўжалик назорати деганда назорат вазифалари юклатилган давлат важамоат органларининг корхоналар, бирлашмалар, муассасалар, ташкилотларва моддий ишлаб чиқариш ҳамда ноишлаб чиқариш соҳаларининг молия-хўжалик фаолияти устидан бу фаолиятнинг иқтисодий самарадорлигиниҳолис баҳолаш, хўжалик ва молиявий операцияларнинг қонунийлиги,тўғрилиги ва мақсадга мувофиқлигини, социалистик мулкнинг сақланишини,ишлаб чиқариш самарадорлигини ва давлат бюджети даромадлариниоширишнинг ички хўжалик имкониятларини аниқлаш мақсадида амалгаошириладиган назорат тизимидир.

Ю.А.Данилевский [15, 16-б.] Иқтисодиёт ва ишлаб чиқаришни бошқариш умумий механизмининг муҳимвазифалари ва ажралмас таркибий қисмларидан бири ҳисобланиб, молиявий,кредит, ишлаб чиқариш кўрсаткичларини ўз ичига олади.Назорат доирасига пулда иводаланган товар-моддий ўимматликларни ишлабчиқариш, таўсимлаш, уларни ишлатиш ва истеъмол киради.

С.С.Носова [25,5-б.] Иқтисодий назорат ишлаб чиқариш устидан инсоният яратган Ғоятсамарали назоратдир. У нарх, иш ҳақи, фойда, ишлаб чиқариш ҳаражатларива фойдаланиш, ссуда фоизи, рента, солиқ, пул ва ш.к. оркали амалгаоширилади.

Ю.М.Иткин Давлат назорат органларининг вазифаси, энг аввало, давлат қонунлари вапрезидент фармонларининг ижросини; Олий Кенгаш томонидан ажратилганбюджет маблағлари йўналтирилишининг қонунийлиги, тўғрилиги ва мақсадгамувофиқлигини: ҳукумат ва унинг органлари фаолиятинингсамарадорлигини, молиявий ва моддий ресурсларнинг бошқаришнинг барчадаражаларида давлат маблағлари самарали ва тежаб-тежаб сарфланишинитекширишга йўналтирилиши керак.

Манбалар Таъриф

Ю.М.Иткин [17, 38-б.] Назоратнинг вазифаси йўл қўйиладиган четга чиқиш меъёрларинималакали белгилашдан иборат, қолган барча четга чиқишларни қайд этишва бартараф қилиш талаб қилинади. Бошқарувнинг ички ва ташўи хўжаликжараёнларини кузатиш, текширишни амалга оширар экан, назорат бозориқтисодиётида, бу ҳаракатларнинг ҳаммаси фаўат самарали бошқаришучун фойдали бўлгандагина мавжудлик ҳуқуқига эгадир.

С.О.Шохин, Л.И.Воронина[27, 14-б.]

Молиявий назорат деганда назорат вазифалари юклатилган давлат важамоат органларининг корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнингмолия-хўжалик фаолиятининг иқтисодий самарадорлигини холис баҳолашмақсади билан бу фаолият устидан назоратнинг кўп томонламатармоўлардаги тизимини, хўжалик ва мақсадга мувофиўлигини аниқлашниҳамда давлат бюджети даромадларининг резервларини аниқлашнитушунмок керак.

Молия назорат вазифасининг мавжудлиги ў-ўзидан молиявий назоратмавжудлигини келтириб чиқармайди, у тегишли давлат органларининг муҳимташкил этувчи фаолиятини тақазо этади.

1. Молиявий назорат - кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришда молиямуҳим ролининг бир кўринишидир.

2. Молиявий назорат давлат бошқарув органлари фаолиятинингтурларидан бири сифатида намоён бўлади.

3. Молиявий назорат - бошқарувнинг тартибга солиш, режалаштириш,ҳисоб-китоб ва хўжаликни юритувчи субъект фаолиятининг таҳлили сингаримустақил вазифасидир.

4. Тақсимлаш муносабатлари орқали молиявий назорат ишлаб чиқариш,айирбошлаш, муомала ва истеъмол муносабатларига татбиқ этилади.

1-чизма

Молиявий назорат - давлат томонидан ташкил этилган, назорат ўтилишвазифалари юклатилган давлат ёки мустақил жамоат органлари томониданҳукумат, корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар фаолиятинингсамарадорлигини аниқлашга қаратилган назорат тизимидир. Давлат бюджетинишакллантириш ва сарфлашдаги резервларни, молиявий ва моддий ресурсларнибошқаришнинг барча даражаларида операцияларнинг мақсадга мувофиқлиги васамарадорлигини, қонунийлик принципларидан четга оғиш ва уларнибузишларни аниқлаш назорат тизими вазифасига киради. Назорат мақсади -тузатиш чораларини кўриш, айбдорларни жавобгарликка тортиш вабузишларнинг олдини олишдан иборат.

Молиявий назорат

Молиявий назорат иқтисодий категория сифатида молиягаобъектив хос бўлган назорат хусусиятининг амалда намоён бўлишидир.

Одатда, молиявий назорат қуйидаги икки йўналишда (аспектда) қаралади

Барча иқтисодий субъектларнинг молиявий қонунчилик ва молиявий интизомга риоя қилиши устидан махсус ташкил этилган назорат органларининг қаттиқ регламента- ция қилинган (тартибга солинган)фаолияти

Молиявий операцияларнинг самарадорли- гини ва мақсадга мувофиқлигини таъмин- лаш мақсадида макро ва микро даражада молия ҳамда пул оқимларини бошқариш- нинг ажралмас элементи

Барча иқтисодий субъектларнинг(давлат,корхона ваташкилотларнинг)молиявий фаолияти устидан қонунчилик ва ижроия ҳокимиятиорганларининг турли даражалари,шунингдек махсус ташкил этилган муассасалартомонидан амалга оширидиган назоратга молиявий назорат дейилади

2-чизма

Молиявий назоратнинг асосий элементлари

Предмет(назорат қилинадиган

нарса)

Молиявий ресурсларнишакллантириш ва улардан фойдаланишжараёни

Объект(назорат қилинадиган

шахс)

Ҳўжалик фаолияти бевоситакўрсатилган жараёнлар билан боғлиқбўлган ташкилотлар, муассасалар.

Қонунийлик, хаққонийлик,тизимлилик малакавийлик, ошкоралик

Пул воситалари ёрдамида , баъзиҳолларда уларсиз амалга ошириладиганбарча фаолият.

Назорат олиб борувчи орган.Субъект(назорат қилувчи)

Фаолият соҳаси

Тамойиллар

Назорат усуллари

Жараён

Молиявий назоратнатижалари

Асосланган ва фойдаланиб қурилганназорат объектлари конкрет элементлариҳолатини текшириш баҳолаш ва таҳлилқилиш усуллари

Тегишли усулларни қўллаш орқалиамалга оширилувчи, қўйилган мақсадга

нисбатан самаралироқ йўллар биланеришишга қаратилган назорат

субъектларининг фаолияти

Назорат объектининг молиявий хўжаликҳолати ҳақидаги маълумотнингҳаққонийлигини ифодаловчи хужжатлиматериаллар ҳисобланади.

Назорат субъекти – назорат тизимининг махсус органи, назорат қилувчиташкилот, алоҳида шахс бўлиши мумкин. Назорат қилувчи субъектфаолиятини ташкилот қисмида маълум умумийликка эга бўлган бир гуруҳобъектлар масалан, Молия Вазирлигига ёки назорат тафтиш бошқармасигабириктириб қуйилади. Назорат фаолиятини амалга оширишда бир объектнингбир қанча назорат субъектлари томонидан айни бир назорат предмети юзасидантекшириш холларига йўл қўймаслик мақсадида у ёки бу назорат субъектнингфаолият доираси аниқ чегараниши керак. Назорат субъектларига юклатилганмажбуриятлар назорат органларининг олдига қуйлган мақсадлардан келибчиққиш ва уларга тўлиқ мос келиши муҳимдир.

Назорат объекти – кимни назорат қилиш керак ? деган саволга жавобберади. Давлат молиявий назорати объектлари ташкилий-ҳуқуқий шакли вафаолият туридан қатий назар давлат молиявий ресурслариданфойдаланувчилар: давлат молиявий сиёсатини юритишга мутасадди бўлганхукуматнинг ижроия органлари пул-кредит муассалари, давлат маблағларинижалб қилувчи ва улардан фойдаланувчи инвестицион институтлар, давлаткорхоналари, бюджет ташкилотларидир.

Молиявий назорат махсус тамойиллар орқали амалга оширилади. Назорат тамойиллари- назоратнинг илмий жиҳатдан ишлаб чиқилган ва

амалий фаолиятдан ўтган сиёсий, ташкилий ва ҳуқуқий асослари бўлиб, уларгаамал қилишлиги назоратнинг самарадорлигини таъминлайди. Назораттамойиллари молия соҳасидаги назоратнинг умумий тартибини мақсадгайўналтирилганлигини белгилаб беради

Кўп йиллик тажриба асосида жаҳонда давлат молиявий назоратиниташкил этишнинг асосий тамойиллари ишлаб чиқарилган бўлиб, ҳар бирцивилизациялашган давлатларга амал қилинган ва интилади. Бу тамойилларқонунийлик, дахлсизлик, объективлик, малакалилик, ошкораликни талабқилади.

Қонунийлик – молиявий назоратнинг муҳим таийилларидан бири бўлиб,биринсидан, давлат ва маҳаллий молиявий ва моддий ресурсларданфодаланишдаги қонунийликни кўзда тутса, иккинчидан, назорат органларифаолияти ҳам қонун асосида белгиланган ваколатлари доирасида ташкилэтилмоғи керак.

Даҳлсизлик - назорат органларининг даҳлсизлиги қонунан белгилабқўйилиши керак. Даҳлсизлик назорат органлари ишининг самарадорлигинитаъминловчи омил бўлиб назорат қилувчи органнинг молиявий жиҳатдан ҳаммустақил ва даҳлсизлигини кўзда тутади.

Объективлик ва малакалилик – назорат ўтказувчи шахслар томониданамалдаги қонунчиликнинг сўзсиз риоя қилишни, уларнинг юқори малакаликасбий даражада бўлишларини кўзда тутади.

Ошкоралик – тамойили эса назоарт органларининг жамоатчиликоммавий аҳборот воситалари билан яқиндан алоқада бўлишларини талабқилади. Чунки назорат органлари бевосита ёки билвосита тарзда бир гуруҳ

кишиларнинг ёки бутун аҳолининг манфаатларини иш юритадилар. Назорат-иқтисодий ишлар ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга,

хўжалик юритишнинг юқори натижаларига эришишга, давлат даромадларинингошишига ҳамда давлат маблағларидан самарали, мақсадга мувофиқфойдаланишга таъсир этади.

Мамлакат иқтисодиёти ва молия тизимининг самарали амалқилишининг зарурий шарти бўлиб молиявий назорат хизмат қилади. Молиявийназорат жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини бошқариш устидандавлат назоратининг таркибий элементи бўлиб ҳисобланади.

Назорат бошқариш циклининг шакли сифатида қабул қилинаётган ёкиқабул қилинган бошқарув қарорларининг асосланганлиги ва самарадорлигинибаҳолаш, бу қарорларнинг амалга оширилиш даражасини ҳқиқийнатижаларнинг ўрнатилган параметрлари ва меъёрий кўрсатмалардан оғиш(фарқ қилиш) даражасини аниқлаш ва салбий ҳолатларни бартараф этишгақаратилган бошқарув қарорларини қабул қилиш мақсадида бошқарилувчиобъект фаолиятини кузатиш, солиштириш, текшириш ва таҳлил қилиштизимидир.

Бозор иқтисодиёти учун давлат молиявий назорати фаолиятнингалоҳида бир соҳасига айланиб боради. Давлат молиявий назоратнинг объектибўлиб бошқаришнинг барча даражаларида молиявий ресурсларнингшаклланиши ва ишлатилишидан тақсимланиш жараёнлари майдонга чиқади. Буборадаги Давлат молиявий назорати аввало давлат молиявий ресурслариданмақсадга мувофиқ ва самарали фойдаланиши, давлат мулкидан оқилонафойдаланишини таъминлашга хизмат қилмоғи лозим.

Бюджет маблағларидан тежаб, самарали ва аниқ мақсадлардафойдаланиш ҳамда бюджет интизомини, штат-смета интизомини мустаҳкамлашучун бюджет ташкилотлари раҳбарларининг мустақиллигини кенгайтириш вамасъулиятини ошириш мақсадида Узбекистон РеспубликасиВазирларМаҳкамасининг 1999 йил 3 сентябр-даги 414-сон «Бюджетташкилотларини маблаг билан таъминлаш тартибини такомиллаштириштўғрисида»ги Қарори қабул қилинди.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мамлакатимизнинг Давлатбюджети шаклан қонуний асослаб берилди. Ўтган давр ичидаги барқарорбюджет тизимини тўлиқ шакллантириш соҳасидаги барча ишлари-миз ватажрибаларимиз бу соҳадаги жаҳон тажрибаси билан уйғун-лашди, бу эсаЎзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғ-рисида»ги Қонундаўзининг ҳуқуқий аксини топди.

2000 йил 14 декабрда Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизимитўғрисида»ги Қонунини қабул қилиниши Ўзбекистон Республикасинингбюджет тизими тузилиши ҳамда уни бошқариш асосларини ҳамда давлатбюджетини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва ижро этиш тартибини ваДавлат бюджетининг даромадла-рини шакллантириш ҳамда унингхаражатларини амалга ошириш принципларини кўрсатиб берди. Шунингдек,мазкур қонун давлат бюджети тузилмасига кирувчи бюджетлар ўртасидагиўзаро муноса-батларни ҳамда давлат бюджети маблағлари билан

операцияларни амалга ошириш жараёнида ҳисобга олиш, ҳисобот ва назоратқи-лиш тартибини белгилайди.

1995 йил 21 декабрда кабул килинган 2002 йил 13 декабрда 447-II сон биланузгартиришлар киритилган «Узбекистон Республикасининг Марказий банкитўғрисида» ги конунига мувофик банк тизими баркарорликни қуллаб-қувватлаш, омонатчилар ва кредиторларнинг манфаатлари химояланишинитаъминлаш максадида банк назоратини ва банклар фаолиятини тартибгасолишни амалга оширади.

2004 йил 26 августда ғазна ижросини жорий этиш мақсадида ЎзбекистонРеспубликаси Олий Мажлисининг 665-II сонли «Давлат бюджетининг Ғазнаижроси тугрисида» ги Қарори кабул килинди.

Давлат молиясини бошқаришда солик органлари мухим рол уйнайди.Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августда 474-сон билан кабулкилинган ва 2003 йил 25 апрелда 482-II сон Конун билан узгартиришларкиритилган конуни солик назоратининг асослари, уни амалга ошириш буйичасолик органларининг хукук ва мажбуриятларини белгилаб берган.

Президентимиз И.А.Каримов шундай такидлаган эдилар: «Молия ваИктисодиёт вазирликлари, Давлат Солик Кумитаси, Адлия вазирлиги Савдо-саноат палатасини жалб килган холда амалдаги солик конунчилигини танкидийнуктаи назардан тахлил килиб, шу асосда уни янада соддалаштириш,соликларни унификация килиш, солик юкини енгиллаштириш, соликбошкарувини такомиллаштириш ва эркинлаштиришни назоратда тутадиганянги тахрирдаги Солик Кодексини тайёрлашлари ва тасдиклаш учункиритишлари зарур».1

Шу муносабат билан, 2007 йил 25 декабрда янги Солик Кодекситасдикланди ва 2008 йил 1 январдан эътиборан амалга киритилди. УшбуКодекснинг 14-моддасига мувофик ваколатли органлар этиб куйидагиларбелгиланган:

- давлат солик хизмати органлари;- божхона органлари;- молия органлари;- бошка мажбурий туловларни ундириш вазифасини амалга оширувчи

давлат органлари ва ташкилотлари.

Молиявий назоратни амалга оширишнингқонуний-ҳуқуқий асослари

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси

Ўзбекистон Республикасининг «Бюджеттизими тўғрисида»ги Қонуни

Ўзбекистон Республикаси Президентинингҳар молиявий йил учун қабул қилинадиган

“Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетипараметрлари тўғрисида”ги Қарори

Ўзбекистон Республикаси ОлийМажлисининг

ҳар молиявий йил учун қабул қилинадиган“Ўзбекистон Республикасининг Давлат

Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси

Молия вазирлиги, Марказий Банк,бошқа бюджетни бошқариш органларининг

меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлари

Ўзбекистон Республикаси нинг “Давлатбюджетининг ғазна ижроси тўғрисида”ги Қонуни

Назорат учун саволлар.

1.Молиявий назоратнинг ижтимоий-иқтисодий моҳияти ва унингЎзбекистон Республикасида тутган ўрни

2. Молиявий назорат –молиявий бошқарувнинг элементи сифатида ва унингдавлат молиясини бошқаришдаги аҳамияти.

3. Молиявий назоратни ташкил этишнинг назарий ва ҳуқуқий асослари4. Молиявий назорат тамойилларининг моҳиятини изоҳлаб беринг.5.Назорат жараёнининг ўзаро боғлиқ босқичларини айтинг.6.Давлат молиявий назоратнинг амал қилиш тизимининг элементлари.

3-мавзу: Молиявий назоратни ташкил қилиш тур, шакл ва усуллариРежа:

1. Молиявий назоратни гуруҳлаш асослари. Молиявий назоратнинг униамалга оширувчи субъектларга кўра турлари.2. Молия органларида молиявий назоратни олиб бориш шакллари3. Назоратни олиб бориш усуллари

Давлат молиявий назоратнинг амал қилиш соҳасига кўра қуйидагиларданиборат.

1) Давлат молиявий назорати2) Нодавлат молиявий назорат·Давлат молиявий назорати давлат бошқаруви ва ижроия органлари

томонидан қонуний асосда тегишли ваколатлар доирасида амалгаошириладиган назорат туридир.

Умумдавлат молиявий назорати бутун мамлакат миқёсида тегишливаколатларга эга бўлган иқтисослашган давлат назорат органлари томониданамалга оширилади . Хўжалик алоқаларининг кенгайиши ҳусусиятларининг вадавлат тасарруфидан чиқарилиши жараёнларини жадаллашуви натижасидатурли мулк шаклларига асосланган корхона-ташкилотларнинг пайдо бўлишихўжалик фаолиятларининг эркинлашуви нодавлат молиявий назоратнингшаклланишини ва ривожланишига туртки бўлди. Нодавлат молиявий назоратниқуйидагича гуруҳлаш мумкин:

· Хўжалик ички молиявий назорати· Жамоат молиявий назорати· Даҳлсиз (мустақил) молиявий назорати

Хўжалик ички молиявий назорати хўжалик юритувчи субъектларнингмолия-иқтисодий ҳизматлари томонидан субъектнинг молиявий фаолитини:пул маюлағларининг ҳаражатини бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини юритишифаолиятини корхонанинг давлат, молия-банк муассалари хамкорари ва ўзҳодимлари олдидаги молиявий мажбуриятларни бажариш ҳолатларикорхоналарнинг ликвидидлик даражасини, молиявий барқарорлигини назоратқийиндир. Хўжалик ички молиявий назоратини амалга оширишда ичкиаудитнинг аҳамияти катта.

Ички аудит – бу фирма ичидаги аудиторлик хизмати бўлиб, бош фирмамарказида фаолият кўрсатиш билан бир қаторда филиаллар ва бўлинмалартаркибида ҳам фаолият қилиши ички аудитни фаолият қилиши мумкин.

Ички аудитни фаолияти корхоналарда молия-хўжалик фаолиятинитакомиллаштириш, тўғри ва оқилона бошқарув қарорларини қабул қилишгакўмаклашиш ҳамон минимал мавжуд ресурслардан фойдаланган ҳолдамаксимал фойдалилик ва рентабегилликни таъминлашга қаратилган.

Ички молиявий назорат тизими аниқ хўжалик юритувчи субъектларҳамда бюджет ташкилотлари ва муассасаларининг раҳбарлари ва функсионалтузилмалари томонидан амалга ошириладиган кундалик иш-фаолиятнинг

ажралмас қисмидир. Аммо молия ҳуқуқига оид адабиётларда ушбу тизимнингмоҳияти асосан “умуман корхоналар, уларнинг айрим тузилмавий бўлинмаларитомонидан амалга ошириладиган ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятинихўжалик юритувчи ссубъектнинг ўз бухгалтерияси, молия бўлими ва айримиқтисодий хизматлари томонидан текшириш5”дан иборат деб, у “ички хўжаликназорати” атамаси билан белгиланган. Шундай қилиб, ички молиявий назораттизимидан унинг жуда муҳим бўғини, хусусан, бюджет ташкилотларининг ўзҳуқуқий мақомига кўра хўжалик юритувчи ссубъектларга кирмайдигантегишли хизматлари томонидан амалга ошириладиган молиявий фаолиятҳисобга олинмаган.

Ички хўжалик назорати хўжалик юритувчи ссубъектларнинг турлиресурслари ва потенциалини сақлаб қолиш ва улардан самарали фойдаланишда,уларнинг молиявий фаолиятида қонунчилик ва интизомга риоя етилишинитаъминлашда муҳим рол ўйнайди. Бироқ давлат манфаатларини ҳимоялашнуқтаи назаридан бюджет ташкилотларида ички молиявий назоратни тегишлитарзда ташкил етиш бундан кам бўлмаган, муайян маънода еса, бундан ҳамкўпроқ аҳамиятга егадир, чунки бу давлат бюджетидан ажратиладиганмаблағларни харажат қилишда қонунчилик ва интизомга риоя етилишинитаъминлаш билан боғлиқдир. Шу сабабли молиявий назорат умумий тизимидафақат хўжалик ички назоратини унинг бир қисми сифатида ажратиш ўзинитўлиқ оқламайди. Ички молиявий назорат тизими тўғрисида гапириш тўғрироқбўлур еди, чунки бу назорат хўжалик юритувчи субъектлар, умуман бюджетташкилотлари ва муассасалари ва уларнинг айрим тузилмавий бўлинмаларимолиявий фаолияти устидан хўжалик юритувчи ссубъектлар, бюджетташкилотлари ва муассасаларининг ўз махсус хизматлари (бухгалтерия, молиябўлимлари) томонидан молиявий муносабатларда қонунчилик ва интизомгариоя етилиши масалалари бўйича ўтказиладиган текширувдан иборат.

Даҳлсиз (мустақил) молиявий назорат аудиторлик фаолияти асосидагиназорат бўлиб унинг асосий мақсади хўжалик субъектларида юриталаётганбухгалтерия ҳисоботларининг аниқ ва тўғрилигини аниқлаш ва улар томониданамалга оширилаётган молиявий хўжалик операцияларининг қонуний вамеъёрий-ҳуқуқий хўжаликларга мослиги ҳақида ҳулосалар беришдан иборат.Мустақил молиявий назоратни маҳсус аудиторлик фирмалари ва идоралариамалга оширадилар.

Ўзбекистон Республикасининг аудиторлик фаолияти тўғрисидагиқонунида (2000 йил 26 май, янги таҳрири)6 аудит деганда, аудиторликташкилотларининг аудиторлик текширувларини ўтказиш ва бошқа касбийхизматларни кўрсатиш бўйича тадбиркорлик фаолияти тушунилади. Аудитнингушбу таърифи унинг мазмун-моҳияти ва мақсадини тўлиқ очиб бера олмайди.Бизнинг фикримизча, аудит деганда, иқтисодий ссубъектларнинг аудиторлар(аудиторлик ташки-лотлари)нинг бухгалтерия ҳисоботи, тўлов ҳисоб-китобҳужжатлари, солиқ декларациялари ва бошқа молиявий мажбуриятлар ва

5 Finansovoye pravo: Darslik/ prof. O.N.Gorbunova tahriri ostida.- M.: Yurist',1996. - 61-b.6 O`R OMA, 2000, №5-6, 149 -m.; O`R QT, 2003, №3,20 -m.

талабларини уларнинг бухгалтерия ҳисоботига тўғрилиги ва улар томониданамалга оширилган молиявий ва хўжалик операциялари Ўзбекистонда амалқилаётган меъёрий ҳужжатларга мувофиқлигини аниқлаш мақсадида мустақилравишда текширув ўтказиш бўйича тадбиркорлик фаолиятини тушунмоқ керак.

Жаҳон амалиётида аудит янгилик бўлмай, фаолиятнинг барча соҳаларидақўлланилади. Ўзбекистонда иқтисодий ссубъектларнинг молиявий ахборотфойдаланувчилари еҳтиёжини таъминлайдиган, унинг тўғрилигинитасдиқлайдиган шаклда мустақил молиявий назоратнинг юзага келишинисбатан янги институт ҳисобланади. Шу билан бирга, бизнингмамлакатимизда аудит анчагина кенг қўлланилмоқда. Ҳозир тўлиқ айтишмумкинки, Ўзбекистонда аудит қарор топди ва у тобора кўпроқ ривожланиббормоқда. Халқаро намуналар ҳисобга олинган ҳолда, аудитнинг қонунчиликва бошқа меъёрий базаси яратилди, уни амалга ошириш усулларитакомиллаштирилиб борилмоқда.

Аудиторларнинг маслаҳат фаолияти ташкилотлар молиявий механизминиоптималлаштириш, молиявий оқимлар назорат тизими, бухгалтерия ҳисоби,солиқ базалари ва ҳ.к.ни ташкил етиш ва юритишга ёрдам беради. Аудиторларушбу хизматларни нодавлат сектор ташкилотлари фаолияти устидан назоратникучайтириш мақсадида давлат томонидан ҳам, молиявий ахборотфойдаланувчилари томонидан ҳам амалга оширадилар.

Аудит мажбурий ва тушуббусли бўлиши мумкин. Агар ташаббуслитекширув иқтисодий ссубъектнинг қарори бўйича амалга ошириладиган бўлса,мажбурий аудит унинг хоҳиш-иродаси ва истагига боғлиқ бўлмаган вақонунчиликда белгиланган ҳолларда мажбурий тартибда ўтказилади. Ҳар йилимажбурий аудит текшируви:

- аксиядорлик жамиятлари;- банклар ва бошқа кредит ташкилотлари; суғурта ташкилотлари;

инвестицион ва бошқа фондлар, юридик ва жисмоний шахсларнинг тўпланмамаблағлари, уларнинг бошқарувчи компаниялари;

- юридик ва жисмоний шахсларнинг кўнгилли ажратма маблағлариуларнинг асосий манбалари бўлган хайрия ва бошқа ижтимоий жамғармалар;

- ҳосил бўлиш манбалари қонунчиликда кўзда тутилган, юридик важисмоний шахслар томонидан амалга ошириладиган мажбурий ажратмаларданиборат бўлган бюджетдан ташқари жамғармалар; устав фондида давлатгатегишли улуши бўлган хўжалик юритувчи ссубъектларда ўтказилиши шарт.

Мажбурий аудиторлик текшируви буюртмачиси сифатида хўжаликюритувчи ссубъект иштирок етади. Аудиторлик ташкилотини танлаш мулкегаси, хўжалик юритувчи ссубъект қатнашчилари (аксиядорлари) умумиймажлиси билан келишилади. Мажбурий аудиторлик текшируви ўтказилишиданбош бортиш хўжалик юритувчи ссубъектдан энг кичик иш ҳақининг элликбаробари миқдоридаги жарима ундириб олиниши ҳамда унинг раҳбаринингқонунчиликда белгиланган тартибда жавобгарликка тортилишига сабаб бўлади.

Жарима тўлаш хўжалик юритувчи субъектни мажбурий аудиторлик текширувиўтказилишидан озод этмайди.

Аудитнинг асосий принципи унинг мустақиллиги бўлиб, бунда асосантекширилаётган ссубъектнинг молиявий ҳисоботи тўғрисидаги касбий фикриниифодалашда бирор томоннинг таъсири остида бўлишдан унинг озодеканлигини тушуниш лозим. Шу билан бирга, яна шуни ҳисобга олиш керакки,аудит барча мамлакатларда йетарли даражада қаттиқ тартибга солинади.

Ўзбекистон Республикасининг Аудиторлик фаолияти тўғрисидагиқонунини амалга ошириш, аудиторлик текширувларининг роли ва мақоминиошириш, солиқ ва бошқа назорат органлари томонидан аудиторлик хулосалариҳисобини юритишни таъминлаш мақсадида сўнгги вақтларда бизнингмамлакатимизда аудиторлик фаолиятини амалга ошириш тартибига жиддийўзгартиришлар киритилди7.

Хусусан, белгилаб қўйилдики, бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботтузиш ишлари аудиторлик ташкилоти томонидан амалга ошириладиганмикрофирмаларнинг молиявий-хўжалик фаолияти солиқ органлари ва бошқаназорат органлари томонидан мажбурий тарзда тегишли аудиторликташкилотлари жалб етилган ҳолда текширилади. Бунда молиявий ҳисоботнингтўғрилиги учун аудиторлик ташкилоти жавобгар ҳисобланади.

Тартиблар тўғрисида бир неча низомлар тасдиқланган:а) солиқ ва бошқа назорат органларининг аудиторлик хулосалари

ҳисобини юритиш;б) мажбурий аудиторлик текширувларини ўтказишдан бош тортганлиги

учун хўжалик юритувчи ссубъектлардан жарима ундириб олиш;в) аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун аудиторлик

ташкилотларига лицензиялар бериш.Молиявий-хўжалик назорати шаклларини талқин этишда ҳар қандай

реаллик икки томонининг ўзаро боғлиқлигини акс еттирувчи умумийкатегориялар сифатидаги мазмун ва шаклнинг ўзаро алоқаси, муносабатиданкелиб чиқиш керак. Шуни ҳисобга олган ҳолда, молиявий назорат шаклларидеганда, назорат функсияларини бажариш учун йўналтирилган назоратҳаракатларини аниқ ифодалаш ва ташкил этиш усулларини тушунмоқ керак.

Шакл ҳамма вақт мазмунга акс таъсир кўрсатганлиги сабабли,назоратнинг енг самарали шаклларини танлаб олиш, муайян бир хўжаликниюритиш вазиятлари ва иқтисодиётни бошқарув айрим бўғинларини ҳал етувчивазифаларнинг қўлланиш соҳаларини аниқ чегаралаб олиш муҳим. Молиявийназорат шакллари сифатида дастлабки, жорий ва кейинги назоратни ажратишмумкин. Улар бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб, бу билан назоратнингузлуксизлигини акс эттиради. Ушбу таснифга назорат ҳаракатларини уларни

7 Q.: O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorliktekshiruvlari rolini oshirish to`g`risida” 2000 yil 22 sentabrdagi 365-sonli qarori.

амалга ошириш вақтига қараб аниқ ифодаланиши ва ташкил етилишинингайрим томонлари асос қилиб олинган.

Молиявий назоратнинг шаклларини қуйидаги мезонлар бўйи-чаклассификация қилиш қабул қилинган:

· амалга оширилиш регламенти;· ўтказилиш вақти;· назоратнинг субъектлари;· назоратнинг объектлари.

Амалга оширилиш регламенти бўйича молиявий назоратнинг шакллариқуйидагилардан иборат бўлиши мумкин:

· мажбурий (ташқи);· ташаббускорли (ички).

Юридик ва жисмоний шахсларнинг молиявий фаолияти усти-данмажбурий (ташқи) назорат қонун асосида амалга оширилади. Булар, асосанташқи, мустақил назоратчилар томонидан амалга ошириладиган солиқтекширувларига, бюджет ресурсларидан мақ-садли фойдаланиш устиданназоратга, корхона ва ташкилотларнинг молия-бухгалтерия ҳисоботларимаълумотларини мажбурий ауди-торлик тасдиқланишига ва ҳ.к.ларга тегишлибўлиши мумкин.

Ташаббускорли (ички) молиявий назорат молиявий қонунчи-ликданкелиб чиқмаса-да, тактик ва стратегик мақсадларга эри-шишда молиявийбошқарувнинг ажралмас қисми ҳисобланади.

Ўтказилиш вақти бўйича молиявий назоратнинг шакллари қу-йидагиларни ўз ичига олади:

· дастлабки;· жорий (оператив);· навбатдаги (келгуси, сўнгги).

Дастлабки молиявий назорат молиявий операцияларнинг со-дирбўлишидан олдин амалга оширилади ва молиявий хатоликлар-нинг олдиниолиш ёки уларни огоҳлантиришда муҳим аҳамиятга эга. Молиявий назоратнингбу шакли маблағларнинг тежамсиз ва самарасиз сарфланишининг олдини олишучун харажатларнинг молиявий жиҳатдан асосланган бўлишини кўзда тутади.Макрода-ражада бундай назоратга мисол сифатида мамлакат иқтисодийтараққиётининг макроиқтисодий кўрсаткичлари башоратлари асо-сида барчадаражадаги бюджетларни ва нобюджет фондларининг молиявий режаларинитузиш ва тасдиқлаш жараёнини кўрсатиш мумкин. Микродаражада эса улармолиявий режалар ва сметалар, кредит ва касса аризалари, бизнес-режаларнингмолиявий бўлим-лари, башорат балансларини тузиш, ҳамкорликдаги фаолияттўғри-сида шартнома ва ҳ.к.лардан иборат бўлиши мумкин.

Жорий (оператив) молиявий назорат пул битимлари, молиявийоперациялар, ссуда ва субсидияларни бериш ва ҳ.к.ларнинг содир бўлишвақтида амалга оширилади. Молиявий назоратнинг бу шак-ли маблағларниолиш ва уларни сарфлаш жараёнида вужудга кели-ши мумкин бўлганқонунбузарликлардан огоҳлантиради, молиявий интизомнинг

мустаҳкамланишига ва пул ҳисоб-китобларининг ўз вақтида амалгаоширилишига ўз таъсирини кўрсатади. Бу ерда бух-галтерия хизматлари каттааҳамият касб этади.

Навбатдаги молиявий назорат молиявий ҳисобот ва бухгалте-рияҳужжатларини таҳлил ва тафтиш қилиш йўли билан амалга оширилиб, унинг бушакли иқтисодий субъектлар молиявий фаоли-ятининг натижаларини, таклифэтилган молиявий стратегия амалга оширилганлигининг самарадорлигини,молиявий харажатларни улар-нинг башоратлари билан қиёсланишини ваҳ.к.ларни баҳолашга мўлжалланган.

Назоратнинг субъектлари бўйича молиявий назоратнинг қуйи-дагишакллари бўлиши мумкин:

Назоратнинг объектларига мувофиқ равишда молиявий назо-ратнингқуйидаги шакллари мавжуд:

· бюджет молиявий назорати;· нобюджет фондлар устидан амалга ошириладиган молиявий назорат;· солиқлар бўйича амалга ошириладиган молиявий назорат;· валюта операциялари устидан амалга ошириладиган молиявий назорат;· кредит операциялари бўйича молиявий назорат;· суғурта фаолияти бўйича молиявий назорат;· инвестицион фаолият бўйича амалга ошириладиган молиявий назорат;· пул массаси устида амалга ошириладиган молиявий назорат;· ва бошқалар.

Молиявий назоратни амалга ошириш жараёнида унинг қуйи-дагиметодларидан фойдаланилади:

· текширув;· тадқиқ этиш;· назорат;· молиявий ҳолат таҳлили;· мониторинг;· тафтиш.

Амалдаги қонунчиликда текширувларнинг белгиланган барча турларитаърифи берилган:

текширув назорат органлари томонидан хўжалик юритувчиссубъектларнинг уларнинг фаолиятини тартибга солувчи қонунлар ва бошқақонунчилик ҳужжатларини ижро етишлари устидан бир марта ўтказиладиганназоратдир;

қисқа муддатли текширув - назорат органлари томонидан бир иш кунидавомида ўтказилиб, хўжалик юритувчи ссубъектларнинг молиявий-хўжаликфаолияти билан боғлиқ бўлмаган текширув;

комплекс текширув - бир бир вақтда икки ёки бир неча назорат органларитомонидан ўтказиладиган текширув;

режадан ташқари текширув - назорат органлари томонидан қонунчиликдакўзда тутилган ҳолларда йиллик (чораклик) режа-графикка киритилмаганравишда ўтказиладиган текширув (жумладан қисқа муддатли текширув);

қарши текширув турли хўжалик юритувчи субъектлар ёки бир хўжаликюритувчи субъектнинг турли бўлинмаларида бўлиб, ягона операция биланбоғлиқ бўлган ҳужжатларни ўзаро солиштиришдан иборат бўлгантекширувдир.

Барча турдаги текширувларни молиявий назоратниг самарали усулларисифатида тан олиб, уларнинг аҳамиятини камситмаган ҳолда, шуни қайд етишзарурки, тафтиш алоҳида аҳамият касб етади. Молиявий назоратнинг мазкурусули ўзининг мақсади ва обйектлари нуқтаи назаридан ҳам, молия интизоминисамарали таъминлай олиши жиҳатидан ҳам енг муҳим назорат бўлибҳисобланади.

Қонунчиликда тафтишнинг ҳуқуқий мақоми мустаҳкамлаб қўйилган.Хўжалик юритувчи ссубъектлар фаолиятининг давлат назорати тўғрисидагиқонунга мувофиқ тафтиш хўжалик юритувчи ссубъектларнинг молия ва солиқмасалалари бўйича қонунчиликка риоя етишлари, солиқ органлари, давлатстатистика органлари ва банкларга тақдим етиладиган ҳисоб юритиш ваҳисоботлари тўғрилигини назорат етиш мақсадида уларнинг бухгалтерия,молиявий ва бошқа ҳужжатларини текширишдан иборатдир.

Тафтишларни ўтказиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Молиявазирлигининг 1999 йил 4 январдаги 1-сонли йўриқномаси билан тартибгасолинади. Ушбу меъёрий ҳужжат тафтишларнинг мақсад ва вазифалари, уларниташкил етиш ва ўтказиш, уларнинг натижаларини расмийлаштириш ҳамдааниқланган молия интизомини бузишлар ва камчиликларни бартарф етишбўйича чора-тадбирлар қабул қилиш тартибини белгилайди.

Тафтишнинг асосий вазифалари текширув объектига қараб фарқланади:молия органларининг иш-фаолиятини тафтиш қилиш вақтида

қуйидагилар текширилади:- бюджетларни тузиш, кўриб чиқиш ва ижро етиш тартибига риоя

етилиши;- бюджетда кўзда тутилмаган чора-тадбирлар учун сарфланган қўшимча

харажатларнинг қонунийлиги;- молия органлари иқтисодий ва назорат ишларининг аҳволи, бюджет

муассасаларининг молиявий-хўжалик фаолияти тўғрисидаги ҳисоботларнитаҳлил етиш бўйича ишлар, молия оранлари томонидан иқтисодий ва назоратишлари режасининг бажарилиши, юқори молия органлари топшириқ,вазифаларининг ўз вақтида ва сифатли бажарилиши;

- молия органи аппаратини сақлаш учун харажатлар сметасининг ижроси,молия органида бухгалтерия ҳисобининг аҳволи ва ҳисобот тузишнингтўғрилиги;

- молия органларига молия органлари ходимларининг хатти-ҳаракатлариустидан келиб тушган шикоятлар ҳамда молия интизоми бузилганлигитўғрисида фуқаролардан тушган ариза ва хатларни кўриб чиқишга доиришларнинг аҳволи ва б.

Хўжалик юритувчи ссубъектлар фаолиятини тафтиш қилиш вақтидамаблағлар ва моддий бойликлар сақланиши ҳамда тўғри сарфланиши,бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботининг тўғрилиги, молия интизомига риояетилиши текширилади ва ҳ.к.

Бюджет муассасалари тафтиш қилинаётган вақтда смета белгилаш ҳисоб-китобларининг асосланганлиги, сметаларнинг ижроси ва маблағларнингмақсадли ишлатилиши, маблағларнинг тежамли сарфланиши ва сақланишинитаъминлаш, молия-бюджет интизомига риоя етилиши ва бухгалтерия ҳисобиниюритиш ва ҳисобот тузиш тўғрилиги, бюджетдан ташқари махсус маблағларниҳосил қилиш ва уларни тўғри харажат қилиш қонунийлиги масалалари ва б.текширилади.

Тафтишлар ўтказиш муддатлари ва тафтишчи гуруҳлар таркиби ҳар биртафтишнинг аниқ вазифалари ҳамда тафтиш қилинаётган муассасаларнингўзига хос хусусиятларидан келиб чиқадиган, олдинда турган ишлар ҳажминиҳисобга олган ҳолда белгиланади. Тафтишлар ва текширувлар ўтказиш муддатичегараси 30 кун миқдорида белгиланган.

Тафтиш натижасида аниқланган молия интизомиини бузишлар ва ишдагикамчиликлар тўғрисида далолатнома тузилиб, унга гуруҳ раҳбари,текширилаётган муассаса раҳбари ва бош ҳисобчи имзо чекадилар.Далолатнома бўйича эътироз ёки бошқа фикрлар юзага келган ҳолда, униимзолаган раҳбар ва бош бухгалтер имзо ёнида ўз фикри, қўшимчатушунтиришини ёзишади ҳамда далолатнома имзоланган кундан бошлаб бешкундан кечиктирилмаган ҳолда ёзма равишда тушунтириш хатини тақдиметишади.

Далолатнома бўйича текширилаётган ташкилотнинг тафтиш билананиқланган фактларида бевосита айбдор деб ҳисобланган бошқа мансабдоршахслари ҳам, зарур бўлган ҳолларда еса, ушбу ташкилотда илгари ишлабкетган раҳбар ва бош ҳисобчи ҳам *(аниқланган тартиббузарлик улар ишлагандаврга тегишли бўлса) тушунтириш хати берадилар. Тушунтириш хатларидабаён етилган фактларнинг тўғрилиги текширилиши ва улар бўйича ёзмаравишда хулоса берилиши керак.

Аниқланган фактлар бўйича тартиббузарликларни бартараф етишюзасидан, тафтиш муддати тугашини кутмасдан, зудлик билан қарор қабулқилиш ёки суиистеъмолликда айбдор бўлган шахсларни жавобгарликка тортишзарур; бунда алоҳида далолатнома тузилади, мансабдор шахслар еса,аниқланган фактлар бўйича зарур бўлган тушунтириш хатларини беришларишарт.

Оралиқ далолатномалар кассаларни тафтиш қилиш натижалари бўйича

ҳам тузилади. Бу далолатномалар текширувчилар ва тегишли мансабдоршахслар ҳамда пул маблағлари ва моддий бойликларнинг сақланиши учунмасъул бўлган моддий жавобгар шахслар томонидан имзоланади. Оралиқдалолатноманинг бир нусхаси текширилаётган ташкилотнинг далолатномагаимзо чеккан мансабдор шахсига берилади. Оралиқ далолатномада баён етилганфактлар тафтиш умумий далолатномасига киритилади.

Тафтиш далолатномаси баёнида аниқланган фактлар қатъий холисонабўлиши, тушунарли ва аниқлигига риоя етилиши шарт. Текширилаётганташкилот молиявий фаолияти тўғрисида ҳужжатлар билан тасдиқланмагантурли хулоса ва тахминлар тафтиш далолатномасига киритилишига рухсатберилмайди. Тафтиш натижалари ошкор етилиб, хўжалик юритувчиссубъектлар ва муассасаларга улар ҳақида ахборот берилади.

Давлат молия интизоми бўйича жиддий тартиббузарликлар аниқланганёки давлат маблағлари ўғирланган ҳамда бошқа суиситеъмолликлар содиретилган ҳолларда, тафтиш материаллари тергов органларига топширилади ваайни вақтда тегишли орган раҳбари олдига жавобгар масъул шахсларнингбундан кейин егаллаб турган лавозимларида қолиш-қолмаслигини кўриб чиқиштўғрисидаги масала қўйилади.

Тафтиш ўтказиш вақтида хўжалик бошқарувининг барча даражаларидакўп томонлама фаолиятнинг текширилиши муносабати билан тафтиштурларини аниқ таснифлаш, тасниф белгиларини илмий асосланган ҳолдатанлаш зарурати туғилади.

Мазмуни бўйича тафтишлар ҳужжатли ва фактик тафтишларга бўлинади.Ҳужжатли тафтиш ўтказилаётган вақтда ҳужжатлар, айниқса бирламчи пулҳужжатлари (ҳисобварақлар, тўлов қайдномалари, ҳисоботлар, сметалар ва ҳ.к.)текширилади. Фактик тафтишда нафақат ҳужжатлар, балки пул маблағлари вамоддий бойликларнинг мавжудлиги ҳам текширилади. Бундай тафтишжараёнида моддий бойликлар йўқлама қилинади, назорат ўлчовлари ўтказиладива ҳ.к.

Белгилаш усулига кўра тафтишлар режали ва режадан ташқари бўлишимумкин. Режали текширувлар бир йил (бир чорак)га мўлжалланган режа-графиклар асосида ўтказилади. Бундай текширувларни ўтказиш ватасдиқланган режа-графикларга тузатишлар киритиш тўғрисидаги таклифларназорат органлари томонидан Ўзбекистон Республикасининг РеспубликаНазорат органлари фаолиятини мувофиқлаштирувчи кенгашига тақдиметилади. Назорат органлари обйектларни, улар фаолиятининг мезонлари ваўзига хос томонлари ҳисобга олинган ҳолда, ишлаб чиқилган текширувларрежа-графигига киритиш учун уларни синчиклаб танлаб оладилар. Ушбутаклифлар асосида текширувларнинг йиллик (чораклик) режа-графиклари,уларда комплекс текширувлар ажаратилган ҳолда, ишлаб чиқилади ватасдиқланади.

Режадан ташқари текширувлар (жумладан қисқа муддатли текширувлар)назорат органлари томонидан Ўзбекистон Республикасининг “Хўжалик

юритувчи ссубъектлар фаолиятини давлат назорат етиш тўғрисида”ги қонуни12-моддасига мувофиқ равишда қуйидаги ҳолларда ўтказилади:

- Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати қарорларидан келиб чиққан ҳолдатекширувларни ўтказиш зарурати туғилганида. Бунда, агар Ҳукумат қароридатекшириладиган хўжалик юритувчи ссубъектнинг номи аниқ белгиланганбўлса, Республика Назорат органлари фаолиятини мувофиқлаштирувчи кенгашёки унинг вилоят комиссиясидан розилик олиш талаб қилинмайди;

- назорат органига хўжалик юритувчи ссубъектнинг қонунларни ёкиқонучиликнинг бошқа ҳужжатларини бузганлиги фактлари тўғрисида қўшимчамаълумотлар келиб тушган ҳолда. Корхона, ташкилот, муассасалар вафуқаролардан келиб тушган, тартиббузарлик фактлари аниқ асосланган ваҳужжатлар билан тасдиқланган ҳолда кўрсатилган маълумотлар қўшимчамаълумотлар бўлиб хизмат қилиши мумкин;

- фавқулодда ҳодисалар юзага келишининг олдини олишда;- санитария-эпидемиология шароитлари ёмонлашганида ҳамда қўшни

давлатлардан юқумли касалликлар олиб келиниши ва тарқалиш еҳтимоли юзагакелган ҳолларда.

Республика Назорат органлари фаолиятини мувофиқлаштирувчи кенгашва унинг вилоятлардаги комиссиялари ишчи органлари тақдим етилганбуюртмаларга асосан тегишли назорат органлари билан биргаликда мазкуртекширувларнинг асосланганлигини ўрганиб чиқади, мувофиқ равишда Кенгашва унинг вилоят комиссияларига тегишли ўзгартиришлар киритади, улар еса,режадан ташқари текширувни ўтказиш ёки ўтказмаслик тўғрисида қарор қабулқилади.

Режадан ташқари текширувни ўтказиш ёки ўтказмаслик тўғрисидагиқарор, ариза келиб тушган кундан бошлаб икки ҳафталик муддатданкечиктирилмаган ҳолда қабул қилинади ва қарор ёки хат шаклидарасмийлаштирилиб, мувофиқ ҳолда Кенгаш раиси (ёки унинг топшириғибўйича ўринбосари) ёки вилоят комиссияси раиси томонидан имзоланади ҳамданазорат етувчи органга жўнатилади.

Тафтишларни назорат дастури мазмуни бўйича таснифлаш биринчидаражали аҳамиятга эадир. Бу белги бўйича тафтишлар комплекс (ялпи) вамавзувий тафтишларга бўлинади.

Назоратга ва тафтишга оид нашр этилган адабиётларда комплекс тафтиштушунчасининг турли талқинлари учраб, улар унинг самарадорлиги ваафзалликларини баҳолашга қарши қўйилган. Муаллифларнинг кўпчилиги бутафтишни ўтказишда турли касбдаги мутахассислар иштирок етишини мезондеб ҳисоблайдилар. Бизнинг Республикамиз қонунчилиги бўйича бундай мезонбир вақтда икки ва ундан ортиқ назорат органлари томонидан тафтишўтказилиши ҳисобланади.

Назорат учун саволлар.1.Молиявий назоратнинг шаклларини ёзинг ва изохланг2.Молиявий назоратнинг усулларини айтинг.3.Молиявий назоратнинг турларини ёзинг ва изохланг4.Молиявий назоратнинг олиб борувчи субъектларига кўра турлари қандай5. Дастлабки молиявий назоратнинг моҳияти.6. Мустақил молиявий назоратнинг аҳамияти.7.Жорий молиявий назоратнинг моҳиятини изоҳлаб беринг.8. Тафтишнинг гуруҳлаш асослари. 9.Тафтиш ва текширишнинг фаркларини изохланг

4-мавзу: Умумдавлат назорат органлари, уларнинг молиявийназоратни ташкил этиши

Режа:

1. Умумдавлат назоратининг шаклланиши ва аҳамияти.2. Умумдавлат назорат органлари, уларнинг гуруҳланиши.3. Ислоҳотларнинг бугунги босқичида молиявий назорат органлари

фаолиятини мувофиқлаштириш.

Давлат молиявий фаолиятини амалга оширишда давлат ҳокимияти вабошқарув органларининг барчаси иштирок этади, чунки улардан ҳар биримолия билан боғлиқ бўлган муайян функцияларни бажаради. Шу билан бирга,улар молиявий фаолиятининг хусусияти ва мазмуни бир-биридан катта фарққилиб, бу ушбу органларнинг вазифалари ва ҳуқуқий ҳолатидаги фарқларбилан белгиланади. Буларни ҳисобга олган ҳолда, давлат молиявий фаолиятиниамалга оширувчи органларнинг бир неча гуруҳларини ажратиш мумкин.( -чизма)

Ўзбекистонда давлат молия назоратини Президент, ҳукумат органлари(Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, барча даражадаги Халқ депутатлариКенгашлари) ҳамда ижроия ҳокимиятнинг тегишли органлари амалга оширади.Давлатимиз Конституциясининг 78-моддаси 8-бандига мувофиқ ЎзбекистонРеспубликаси Олий Мажлиси Вазирлар Маҳкамасининг тақдимоти бўйичамамлакат бюджетини қабул қилади ва унинг ижроси устидан назорат ўрнатади.Халқ депутатлари Кенгашлари айрим минтақаларга ажратиладиган бюджетмаблағларидан мақсадли фойдаланиш ҳамда маҳаллий бюджетларнинг ижроетилишини назорат қилишга қаратилган8. Бундан ташқари, ваколатли органларзиммасига айрим тармоқлар ва соҳаларда бюджет маблағларидан фойдаланишустидан назорат ўрнатилиши мумкин.

Молия назоратини амалга ошириш бўйича Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентига давлат ва ижроия ҳокимият бошлиғи сифатида катта ваколатларберилган. Республика Конституциясининг 93-моддаси 8-бандига мувофиқПрезидент ижроия ҳокимият аппарати ва, жумладандавлат молия назоратифунксияларини амалга оширувчи органлар (Ҳисоб палатаси, Молия вазирлиги,Давлат солиқ қўмитаси ва б.)ни шакллантиради.

Давлат молия назорати тизимида Ҳисоб палатасига катта рол ажратилади9. Умустақил ва обйектив орган бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Президенти ваЎзбекистон Республикаси Олий Мажлисига ҳисоб беради.

8 Q.: O`zbekiston Respublikasining “Joylarda davlat hokimiyati to`g`risida” 1993 y. 2 sentabrdagi qonuni // O`R OKA,1993, №9, 320-b.; O`R OMA, 1997, №9, 241-b.; 1999, №1, 16-b.9 Bu palata O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 21 iyundagi Farmoni bilan tashkil etilgan. №UP - 3093//O`R QT, 2002 y., №11-12, 88-b.

Ҳисоб палатаси тўғрисидаги Низом10га мувофиқ унинг зиммасига назорат,мониторинг ва таҳлилий ишлар ҳамда қуйидаги функсиялар юклатилган:

макроиқтисодий кўрсаткичлар, бюджет-солиқ ва пул-кредитпараметрларининг шаклланиш жараёнларини тизимли ўрганиб бориш ҳамдауларнинг қонунчилик талабларига мувофиқлигини кузатиб бориш;

давлат бюджети, унинг даромад ва харажатлар қисмлари асосийпараметрлари ва моддаларининг ижро етилиши устидан назорат ўрнатиш;

давлат бюджетини ижро етиш, солиқ тушумлари ва пул кўрсаткичларибўйича тасдиқланган параметрларни тузатиш бўйича таклифларнингасосланганлиги ва уларнинг макроиқтисодий кўрсаткичларга таъсирини кўрибчиқиш;

минтақалар ва умуман жамият ривожланишида маҳаллий бошқаруворганлари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқарув органлари ролини оширишмақсадида республика бюджети билан маҳаллий бюджетлар ўртасидаги ўзаронисбатларнинг мақбуллигига ериши бўйича таклифларни таҳлил қилиш вабаҳолаш;

минтақалар, тармоқлар ва корхоналар бўйича тасдиқланган параметрларҳисобидан давлат маблағларини харажат қилиш бўйича четга чиқишлар аниқланганҳолларда текширувлар ўтказиш, улардан фойдаланишда тартиббузарликлар васуиистеъмолликларнинг олдини олиш юзасидан чора-тадбирларни амалга ошириш;

умуман бюджет даромад қисмининг ижроси устидан ҳамда минтақаларбўйича манбалар, солиқ ва божхона органларидан тўловларнинг келиб тушишитўлиқлиги юзасидан мониторингни амалга ошириш;

бюджет жараёнида четга чиқишларни таҳлил қилиш ва ўрганиш, уларнибартараф етиш ва бюджет қонунчилигини такомиллаштириш юзасидан таклифлартайёрлаш;

миллий валутани мустаҳкамлаш, инфлацияни пасайтириш ҳамда иқтисодийўсиш ва нархлар барқарорлиги курсаткичларининг оптимал бирлигига еришишбўйича таклифларни кўриб чиқиш ва баҳолаш;

олтин-валута захиралари, шу жумладанқимматбаҳо металлар ва қимматбаҳотошларни ишлаб чиқариш ва улар билан амалга ошириладиган операцияларниназорат етиш, ё`қотишлар ва суиистеъмолликлар каналлари ва имкониятлариниё`қотиш мақсадида давлат олтин-валута захираларининг бутун ҳаракатитиниқлигини таъминлаш;

ташқи активларни бошқариш бўйича ҳисобот ва баланс ҳисоб-китобларинитаҳлил етиш, олтин-валута захираларини чет ел банкларида жойлаштириш ва қайтажойлаштириш асосланганлиги ва самаралилигини назорат қилиш;

давлат ташқи қарзларини бошқариш устидан мониторинг ўрнатиш ва уларга,биринчи навбатда, Ҳукумат томонидан ва унинг кафолати остида олинганкредитлар бўйича ўз вақтида хизмат кўрсатилишини назорат етиш;

експортни ривожлантириш, товарлар (ишлар, хизматлар) екпорти

10 Q.: O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 4 noyabrdagi Farmoniga ilova. №UP – 3157 // O`R QT, 2002y., 21, 162-b.

прогнозларини бажариш, маҳсулот импорт қилишни мақбуллаштириш, ташқисавдо ва тўлов баланслари ижобий қолдиғини таъминлаш бўйича чора-тадбирларамалга оширилишини назорат етиш;

чет давлатларда давлат мулкини реализация қилиш билан боғлиқ бўлганмасалалар бўйича таҳлил ўтказиш ва уларнинг назорат етилишини таъминлаш;

республикада қимматбаҳо металлар ва қимматбаҳо тошлар конларини қазишва улардан фойдаланиш юзасидан чет ел компанияларининг таклифларини кўрибчиқиш;

Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати ёки унинг кафолати остида чет елкредитлари ва қарзларини жалб етиш ва улардан фойдаланиш самарадорлиги,халқаро молия бозорларига республика қарз мажбуриятларини чиқаришнингмақсадга мувофиқлигини таҳлил етиш;

олиб борилаётган бюджет-солиқ, пул-кредит, валута ва ташқи савдосиёсатига таъсир кўрсатувчи қонунчилик ҳужжатлари лойиҳаларини експертизақилиш;

вазирликлар, маҳкамалар, идоралар, корхоналар ва ташкилотларнинг Ҳисобпалатаси ваколатига кирувчи масалалар бўйича иш-фаолиятинимувофиқлаштириш;

Ҳисоб палатаси зиммасига юклатилган вазифалардан келиб чиқадиганмасалалар бўйича таҳлилий ишланмаларни ташкил етиш ва ўтказиш, уларнингасосида ҳисобот ва таклифлар тайёрлаш ҳамда уларни кўриб чиқиш учунЎзбекистон Республикаси Президенти ва Ўзбекистон Республикаси ОлийМажлисига тақдим етиш.

Кўрсатилган функсияларни амалга ошириш учун Ҳисоб палатасига қуйидагиҳуқуқлар берилган:

давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, маҳкамалар, идоралар, корхоналарва ташкилотлар, банклардан ўз ваколатига кирувчи масалалар бўйича ахборот,маълумотлар ва ҳужжатларни белгиланган тартибда сўраш ва олиш;

зарур бўлган ҳолларда ўз зиммасига юклатилган вазифаларни амалгаошириш учун текширувлар ташкил етиш ва уларнинг натижалари бўйича ижроетилиши мажбурий бўлган кўрсатмаларни жўнатиш;

ўз ваколати доирасида текширувлар ўтказиш вақтида давлат органлари вауларнинг вакиллари, нодавлат аудиторлик хизмати ва айрим мутахассисларниуларда иштирок етиш учун жалб етиш;

Ҳисоб палатаси билан олдиндан келишилиши зарур бўлган барча масалаларюзасидан тегишли хулосалар бериш;

қонунчиликни такомиллаштириш, давлат органлари, корхоналар ваташкилотлар фаолиятини яхшилаш мақсадида назорат тадбирлари натижаларибўйича таклифлар киритиш.

Молия назорати бўйича муҳим функсияларни Ўзбекистон РеспубликасиВазирлар Маҳкамаси бажаради. Ўзбекистон Республикасининг “ЎзбекистонРеспубликаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида” 1993 йил 6 майдаги қонуни 12-моддасига мувофиқ у вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар ва бошқа давлат вахўжалик бошқарув органлари фаолияти устидан назоратни амалга оширади.

Вазирлар Маҳкамаси давлат молия назоратини амалга оширувчи органлар ваколатива функсиялари тартибини белгилайди.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида Ҳисоб-китоблармеханизмини такомиллаштириш ва бюджетга тўловлар интизомини мустаҳкамлашбўйича ҳукумат комиссияси ҳамда Республика пул-кредит сиёсати комиссиясибўлиб, уларга давлат молия назорати соҳасида катта ваколатлар берилган.

Ҳисоб-китоблар механизмини такомиллаштириш ва бюджетга тўловларинтизомини мустаҳкамлаш бўйича ҳукумат комиссияси ҚорақалпоғистонРеспубликаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрида ўзининг минтақавий комиссияларигаега. Мазкур Комиссия томонидан унинг ваколати доирасида қабул қилинганқарорлар вазирликлар, идоралар, маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органлари,тижорат банклари, мулкчилик шаклидан қатъи назар, хўжалик юритувчисубйектлар ҳамда уларнинг бирлашмалари (хўжалик уюшмалари), мансабдоршахслар ва фуқаролар ижро етиши учун мажбурий ҳисобланади.

Ҳисоб-китоблар механизмини такомиллаштириш ва бюджетга тўловларинтизомини мустаҳкамлаш бўйича ҳукумат комиссияси тўғрисидаги Низом11гамувофиқ қуйидагилар унинг асосий вазифалари деб белгиланган:

- иқтисодиёт тармоқлари ва секторларида ҳисоб-китоблар механизминитакомиллаштириш ва барча хўжалик юритувчи субйектлар ва тижорат банкларитомонидан тўлов интизомини мустаҳкамлаш ва ҳисоб-китобларни ўз вақтидаамалга ошириш, солиқлар ва мажбурий тўловларни тўлиқ тўлаш бўйича амалдагиқонунчилик нормаларига қатъий риоя етилиши устидан таъсирчан назоратнитаъминлаш;

- корхоналарнинг дебиторлик қарзлари аҳволини таҳлил етиш, муддати ўтгандебиторлик ва кредиторлик қарзлари, хўжалик юритувчи субйектларнинг бюджетгатўловлар бўйича боқимондаларини қисқартириш бўйича таъсирчан чора-тадбирларишлаб чиқиш ва қабул қилиш, шунингдек амалдаги қонунчиликка мувофиқравишда тегишли солиқлар ва мажбурий тўловларнинг тўлиқ ундириб олинишинитаъминлаш;

- корхоналар ва ташкилотлар айланма маблағларининг ажратиб олиниши, шужумладантайёр маҳсулот захираларига ва тугалланмаган қурилишга ажратилишисабаблари ва ё`налишларини аниқлаш ҳамда уларни қисқартириш бўйичатаклифлар ишлаб чиқиш.

Комиссияга кенг ваколатлар берилган бўлиб, у хусусан, қуйидаги ҳуқуқларгаега:

- вазирликлар, маҳкамалар, идоралар, тижорат банклари, солиқ органлари,хўжалик уюшмалари, корхоналар ва бирлашмалар, давлат бошқарув органларираҳбарларининг дебиторлик ва кредиторлик қарзлари, солиқ ва тўловинтизомининг аҳволи тўғрисидаги масалалар бўйича ҳисоботларини ешитиббориш;

- боқимондаларни тўлаш, пеня ҳисобланишини тугатиш бўйича муддатларникечиктириш ёки узайтириш, бюджетга ва бюджетдан ташқари жамғармаларгасолиқлар ва тўловлар бўйича пеняларни ҳисобдан чиқариш;11 Q.: O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 10 iyundagi qaroriga 2-ilova. №298, keyingio`zgartirishlar bilan.

- белгиланган тартибда молия, солиқ ва божхона органлари фаолиятинитекширишни ташкил етиш, Комиссия зиммасига юклатилган вазифаларнингбажарилишини таъминлаш учун зарур бўлган ахборот, маълумотларнивазирликлар, маҳкамалар, идоралар, уюшмалар, давлат бошқаруви маҳаллийорганларидан олиш;

- банкротлик ва корхоналарни санациялаш масалалари бўйича Ҳукуматкомиссиясига корхоналарни санациялаш ёки мунтазам равишда дебиторлик вакредиторлик қарзларига ё`л қўювчи корхоналар ва ташкилотларни банкрот дебеълон қилиш учун материалларни хўжалик судига бериш тўғрисида қарорлар қабулқилиш юзасидан таклифлар бериш;

- солиқ солиш тизими ва халқ хўжалигида ҳисоб-китобларни яхшилаш учунё`налтирилган республика қонунчилигини такомил-лаштириш юзасидан ВазирларМаҳкамасига таклифлар киритиш ва ҳ.к.

Республика пул-кредит сиёсати комиссияси зиммасига республикада нақдпул муомаласи ва халқ хўжалигида ҳисоб-китобларнинг аҳволи устидан назоратникучайтириш бўйича чора-тадбирлар мажмуини ишлаб чиқиш ва уларни амалгаошириш, хўжалик юритувчи субйектлар томонидан валута операцияларини амалгаошириш ва Ўзбекистон иқтисодиёти устувор тармоқларини ривожлантириш учунажратиладиган кредитлардан мақсадли фойдаланиш тартибига қатъий риояетилишини таъминлаш вазифаси юклатилган12.

Мулкчилик шаклларидан қатъи назар, хўжалик юритувчи субйектларнитекширишни тартибга солиш, назорат органлари томонидан уларнинг фаолиятигаасоссиз равишда аралашувга ё`л қўймаслик мақсадида Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг “Текширувларни тартибга солиш ва назорат органларинингфаолиятини мувофиқлаштириш тўғрисида” 1996 йил 8 августдаги №УП-1503фармони билан Республика назорат органларининг фаолиятини мувофиқлаштиришкенгаши тузилди.

Мазкур Кенгаш хўжалик юритувчи субйектлар фаолиятини давлат назоратетиш соҳасидаги марказий мувофиқлаштирувчи орган ҳисобланади. Кенгашқарорлари хўжалик юритувчи субйектлар фаолиятини текшириш бўйича давлатназоратини амалга оширишга ваколат берилган барча органлар учун мажбурийҳисобланади.

Кенгаш таркиби Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидантасдиқланади. Кенгаш ўз фаолиятини Республика назорат органларинингфаолиятини мувофиқлаштириш кенгаши тўғрисида низомга асосан амалгаоширади13.

Қорақалпогистон Республикаси, вилоятлар, шаҳарлар ва туманларда тегишлиҳудудий комиссиялар тузилган бўлиб, уларнинг таркиби Республика назораторганларининг фаолиятини мувофиқлаштириш кенгаши томонидан тасдиқланади.

12 Q.: O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Respublika Pul-kredit siyosati komissiyasi tarkibi to`g`risida” 1996 yil№UP-1492 - farmoni.13 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 19 noyabrdagi №UP-2114 - farmoniga 2-ilova, O`zbekistonRespublikasi Prezidentining 2001 yil 19 iyundagi №UP-2886 - farmoniga 1-ilovaga muvofiq o`zgartirishlar bilan.

Кенгаш фаолиятининг мақсади, мулкчилик шаклларидан қатъи назар,хўжалик юритувчи субйектларни текширишни тартибга солиш вамувофиқлаштириш, уларнинг иш-фаолиятига назорат органлари томонидан асоссизравишда аралашишга йўл қўймасликдан иборат.

Кенгашнинг асосий вазифалари:- назорат органларининг хўжалик юритувчи субйектлар иш-фаолиятини

текшириш масалалари бўйича фаолиятини мувофиқлаш-тириш;- хўжалик юритувчи субйектларнинг иш-фаолияти бўйича ўтказиладиган

текширувларнинг умумий сонини қисқартириш;- текширувлар, шунингдек назорат органларининг фаолиятини қайтаришга

йўл қўювчи комплекс текширувларнинг мувофиқлаш-тирувчи режаларини ишлабчиқиш;

- текширувлар ўтказиш бўйича мувофиқлаштирувчи режаларга риоя етилганҳолда назорат органларининг фаолияти устидан назорат ўрнатиш ва Кенгаш биланкелишилмай туриб, режадан ташқари, қарши текширув ва назорат тартибидатекширувлар ўтказилишига ё`л қўймаслик;

- текширувларни қисқартириш ва такомиллаштириш мақсадида уларниташкил етиш тизимини тартибга солиш юзасидан чора-тадбирлар ишлаб чиқиш.

Кенгаш ҳудудий комиссияларининг асосий функсияларига:- хўжалик юритувчи субйектлар фаолиятини текшириш бўйича ҳудудий

мувофиқлаштирувчи режа-графиклар ишлаб чиқиш;- мувофиқлаштирувчи режа-графиклар бажарилишига риоя етилиши устидан

мониторинг ўрнатиш каби вазифалар киради.Кенгаш ўз зиммасига юклатилган вазифаларни бажариши учун ҳамда ўз

мақомига мувофиқ равишда қуйидаги ҳуқуқларга ега:республика барча вазирликлари ва идораларидан яқинлашиб келаётган давр

учун мўлжалланган хўжалик юритувчи субйектлар фаолиятини текшируврежаларини сўраш ва олиш;

текширувларни мувофиқлаштириш бўйича қонунчиликда белгилангантартибга риоя етилишини таъминлаш талаб қилинган кўрсатмаларни, КенгашРаиси имзоси қўйилган ҳолда, назорат органларига жўнатиш;

текширувларни мувофиқлаштириш тўғрисидаги қонунчиликни бузиш ёкиКенгаш қарорларини бузишда айбдор бўлган назорат органлари раҳбарлари вамансабдор шахсларга маъмурий чоралар белгиланганлиги тўғрисидагитақдимномаларни, Кенгаш Раиси имзоси қўйилган ҳолда, жўнатиш;

назорат органларининг режадан ташқари текширувлар ўтказиш тўғрисидагиқарорларини, агар уларни ўтказиш учун йетарлича асослар бўлмаса, бекор қилиш.

Кенгаш назорат органлари томонидан назоратни тартибга солиш соҳасидагиқонунчиликка қатъий риоя етиши, хўжалик юритувчи субйектларнинг назорат

органларининг ноқонуний ҳаракатлари устидан тушган аризаларини ўз вақтидакўриб чиқиши, улар юзасидан қарорлар қабул қилиши ҳамда олиб борилаёганишларнинг натижалари тўғрисида ҳукуматга мунтазам равишда ахюорот берибтуриши шарт.

Давлат молия назорати тизимида Ўзбекистон Республикаси МолияВазирлиги, Марказий банк, Давлат солиқ қўмитаси ва уларнинг қуйи ташкилотлариалоҳида ўрин тутади. Молия-кредит тизими муассасалари томонидан амалгаошириладиган назоратларнинг мазмуни ва мақсади белгиланган ваколатдоирасидаги амалий еҳтиёжлар билан белгиланади.

Молия органларининг кўп қиррали назорат фаолияти бюджетнирежалаштириш, молия режалари ва сметалар лойиҳаларини кўриб чиқиш, бюджетбарча даромадларини тўплаш, давлат бюджети билан тегишли молия йили учункўзда тутилган чора-тадбирларни молиялаш жараёнида амалга оширилади.

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг зиммасига давлат молияназоратини амалга ошириш бўйича қуйидаги асосий вазифалар ва функцияларюкланган:

- республика вазирликлари, маҳкамалари, идоралари ва корхоналаритомонидан республика бюджетининг ижро етилиши, Марказий банк ва бошқабанклар томонидан бюджетнинг касса ижроси қоидаларига риоя етилиши ҳамдабанклар томонидан капитал қўйилмалар ва бюджетдан ажратилган маблағларҳисобидан амалга ошириладиган бошқа чора-тадбирларнинг молияланиши устиданназоратни амалга ошириш;

- қимматли қоғозлар бозори шаклланиши, қимматли қоғозлар эмиссияси ваҳаракатини назорат этиш, молия бозорини шакллантиришга доир ишларнимувофиқлаштириш;

- республика бюджети ва маҳаллий бюджетлар ҳисобидан молияланадиган,шунингдек барча кўринишдаги қимматбаҳо металлар ва қимматбаҳо тошларниқазиб олувчи, қайта ишловчи ҳамда улардан бошқа мақсадлар (жумладан экспорт)учун фойдаланувчи корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар молиявий-хўжаликфаолиятини тафтиш қилиш ва текшириш.

1-чизма

Назорат тафтиш функциясигақуйидагилар киради.

Давлат бюджетининг даромад ва харажатлари қисмлари, асосийпараметрлари ва моддаларининг ижроси устидан назорат ўрнатиш.

Минтақалар, тармоқлар ва корхоналар бўйича тасдиқланганпараметрлар хисобидан давлат маблағларини харажат қилиш бўйичачетга чиқишлар аниқланган холларда текширувлар ўтказиш хамдаулардан фойдаланишда тартиббузарликларнинг олидини олиш юзасиданчора-тадбирлар Давлат бюджетиирларни амалага ошириш.

Бюджет даромад қисмининг ижроси устидан хамда минтақаларбўйича манбалар солиқ ва божхона органларидан тўловларнинг келибтушиши тўлиқлиги юзасидан мониторингни амалга ошириш.

Давлат ташқи қарзларини бошқариш устидан мониторинг ўрнатишва кафолат остида олинган кредитлар бўйича ўз вақтида хизматкўрсатилишини назорат этиш.

2-чизма

Эксперт-тахлил функциясигақуйидагилар киради.

Макроиқтисодий кўрсаткичлар бюджет-солиқ ва пул-кредитпараметрларининг шаклланиш жараёнларини тизимли ўрганиб боришхамда қонунчилик талабларига мувофиқлигини кузатиб бориш.

Давлат бюджетини ижро этиш хамда солиқ тушумлари бўйичатасдиқланган параметрларни тузатиш бўйича таклифларнингасосланганлигини кўриб чиқиш.

Бюджет жараёнида четга чиқишларни тахлил қлиш ва ўрганиш,уларни бартараф этиш ва бюджет қонунчилигини такомиллаштиришюзасидан таклифлар тайёрлаш.

Миллий валютани мустахкамлаш, инфляцияни пасайтириш хамдаиқтисодий ўсиш ва нархлар барқарорлиги кўрсаткичларининг оптималбирлигига эриш бўйича таклифларни кўриб чиқиш ва бахолаш.

Экспортни ривожлантириш, товарлар экспорти прогнозларинмибажариш хамда ташқи савдо ва тшлов балансилари ижобий қолдиғинитаъминлаш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқишни назорат қилиш.

Ўзбекистон Республикаси хукумати ёки унинг кафолати остида четэл кредитларини жалб этиш ва улардан фойдаланиш самарадорлигинитахлил қлиш.

3-чизма

Ҳисоб палатаси тўғрисидаги Низомга мувофиқ унингзиммасига назорат, мониторинг ва таҳлилий ишлар ҳамда

қуйидаги функциялар юклатилган.

Макроиқтисодий кўрсаткичлар, бюджет-солиқ ва пул-кредит параметрларинингшаклланиш жараёнларини тизимли ўрганиб бориш ҳамда уларнинг қонунчиликталабларига мувофиқлигини кузатиб бориш.

Давлат бюджети, унинг даромад ва харажатлар қисмлари асосий параметрлари вамоддаларининг ижро этилиши устидан назорат ўрнатиш.

Давлат бюджетини ижро этиш, солиқ тушумлари ва пул кўрсаткичлари бўйичатасдиқланган параметрларни тузатиш бўйича таклифларнинг асосланганлиги вауларнинг макроиқтисодий кўрсаткичларга таъсирини кўриб чиқиш.

Минтақалар ва умуман жамият ривожланишида маҳаллий бошқарув органлари вафуқароларнинг ўзини ўзи бошқарув органлари ролини ошириш мақсадида республикабюджети билан маҳаллий бюджетлар ўртасидаги ўзаро нисбатларнинг мақбуллигигаэриши бўйича таклифларни таҳлил қилиш ва баҳолаш.

Минтақалар, тармоқлар ва корхоналар бўйича тасдиқланган параметрлар ҳисобидандавлат маблағларини харажат қилиш бўйича четга чиқишлар аниқланган ҳоллардатекширувлар ўтказиш, улардан фойдаланишда тартиббузарликлар васуиистеъмолликларнинг олдини олиш юзасидан чора-тадбирларни амалга ошириш.

Умуман бюджет даромад қисмининг ижроси устидан ҳамда минтақалар бўйичаманбалар, солиқ ва божхона органларидан тўловларнинг келиб тушиши тўлиқлигиюзасидан мониторингни амалга ошириш.

Бюджет жараёнида четга чиқишларни таҳлил қилиш ва ўрганиш, уларни бартарафэтиш ва бюджет қонунчилигини такомиллаштириш юзасидан таклифлар тайёрлаш.

Миллий валютани мустаҳкамлаш, инфляцияни пасайтириш ҳамда иқтисодий ўсиш ва нархларбарқарорлиги курсаткичларининг оптимал бирлигига эришиш бўйича таклифларни кўриб чиқиш вабаҳолаш.

Олтин-валюта захиралари, шу жумладанқимматбаҳо металлар ва қимматбаҳо тошларни ишлабчиқариш ва улар билан амалга ошириладиган операцияларни назорат этиш, йўқотишлар васуиистеъмолликлар каналлари ва имкониятларини йўқотиш мақсадида давлат олтин-валютазахираларининг бутун ҳаракати тиниқлигини таъминлаш.

Давлат ташқи қарзларини бошқариш устидан мониторинг ўрнатиш ва уларга,биринчи навбатда, Ҳукумат томонидан ва унинг кафолати остида олинган кредитларбўйича ўз вақтида хизмат кўрсатилишини назорат этиш.

Ташқи активларни бошқариш бўйича ҳисобот ва баланс ҳисоб-китобларини таҳлилэтиш, олтин-валюта захираларини чет эл банкларида жойлаштириш ва қайтажойлаштириш асосланганлиги ва самаралилигини назорат қилиш.

5-мавзу. Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси ва унинг молиявийназоратни ташкил этишдаги ўрни

Режа

1. Ҳисоб палатаси ва унинг мақсади.2. Ҳисоб палатасининг асосий вазифалари.3. Ҳисоб палатасининг тузилмаси .4. Ҳисоб палатасининг текширишни ташкил этиш, ўтказиш ва текшириш

натижалари бўйича чора кўриш тартиби.

Молиявий назоратни амалга ошириш бўйича Ўзбекистон РеспубликасиПрезиденти давлат ва ижроия ҳокимият бошлиғи сифатида катта ваколатларберилган.

Республика Конституциясининг 93-моддаси 8-бандига мувофиқПрезидент ижроия ҳокимият аппарати ва жумладан давлат молиявий назоратифункцияларини амалга оширувчи органлар (Ҳисоб палатаси, Молия вазирлиги,Давлат солиқ қўмитаси ва бошқалар)ни шакллантиради.

Давлат молиявий назорати тизимида Ҳисоб палатасига катта рольажратилади. У мустақил ва объектив орган бўлиб, Ўзбекистон РеспубликасиПрезиденти ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига ҳисоб беради.

Ўзбекистон Республикаси Давлат бюжетининг ижроси, давлат активлари вапассивларининг ҳолати ҳамда ҳаракати, қимматбаҳо металлар ва тошлар биланоперациялар амалга оширилиши, олтин-валюта захираларини бошқариш,хорижий капитални республика иқтисодиётига жалб этиш ва ундан самаралифойдаланиш, давлатнинг ташқи қарзи ўз вақтида қайтарилиши доимиймониторинги ва назоратини таъминлаш мақсадида - ЎзбекистонРеспубликасининг Ҳисоб палатаси ташкил қилинган.

Ҳисоб палатасининг асосий вазифалариn Давлат бюджети лойиҳасининг макроиқтисодий кўрсаткичлари ва

параметрларини шакллантириш жараёнини чуқур ва пухта ўрганиш, уларнибозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни эркинлаштиришборасида ўтказилаётган сиёсатнинг ғоят мухим устувор йўналишларига,республикани иқтисодий ва ижтимоий ривожлантириш соҳасида қабулқилинган мақсадли комплекс дастурларга тўла-тўкис мос келиши нуқтаиназаридан танқидий баҳолаш;

n тармоқлар ва ҳудудлар бўйича Давлат бюджетининг даромад қисмишакллантирилиши ва ижросини моддама-модда, ҳар томонлама чуқуртаҳлил этиш, бюджет даромадларининг асосий моддалари бўйича прогнозкўрсаткичларининг реаллиги ва тиғизлигига баҳо бериш, бунда ёқилғи-энергетика комплекси, қазиб чиқариш саноати, истеъмол товарлари ишлабчиқариш ва савдо, иқтисодиётнинг даромад ҳосил қилувчи бошқа тармоқ васоҳаларидаги захираларни аниқлашга алоҳида эътибор қаратиш;

n агросаноат комплексидаги хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявийхолати мониторингини амалга ошириш, қишлоқ ва сув хўжалигиниривожлантиришга ажратиладиган бюджет маблағлари ҳамда бюджетданташқари жамғармаларнинг маблағларидан мақсадли, оқилона ва самаралифойдаланилишини назорат қилиш;

n маҳаллий бюджетлар шакллантирилиши ва амалга оширилишини, уларнингбалансланишини мунтазам таҳлил этиш ва назорат қилиш, маҳаллийбошқарув ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари зиммасигаюклатилган вазифалар ҳамда функцияларни бажариш учун уларга реалмолиявий маблағлар ажратиб бе риш вазифасини ҳал этиш зарурлигиданкелиб чиққан ҳолда республика ва маҳаллий бюджетлар ўртасидагинисбатни мақбуллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш;

n республика даражасида ҳам, маҳаллий даражада ҳам давлат бюджетинингижроси ва давлат маблағларининг сарфланиши устидан назоратни ташкилқилиш ва таъминлаш. Давлат харажатларини камайтириш резервларинианиқлаш. Марказда ва жойларда бюджет маблағларидан қонуний, мақсадлива самарали фойдаланилишини, улардан фойдаланишда қонунбузарликларва суиистеъмолчиликларнинг олдини олиш чораларини амалга ошириш;

n бюджетдан ташқари жамғармалар - Республика йўл жамғармаси, Пенсияжамғармаси, Мактаб таълимини ривожлантириш жамғармаси, Иш билантаъминлашга кўмаклашиш жамғармаси, Қишлоқ хўжалигини аванслашжамғармасининг давлат бюджети таркибида йиғиладиган маблағлари тўлиқтушиши, улардан мақсадли, оқилона ва самарали фойдаланилиши устиданқаттиқ назоратни амалга ошириш;

n ўтказилаётган пул-кредит сиёсатини, миллий валютани мустаҳкамлаш,унинг харид қобилиятини ошириш, пул массаси ва пул агрегатларинимақбул ҳолга келтириш, банкдан ташқари пул айланишини кескинқисқартириш бўйича кўрилаётган чора-тадбирларни чуқур таҳлил қилиш вабаҳолаш;

n республика ташқи савдо оборотининг аҳволини чуқур таҳлил қилиш,республика тўлов балансини шакллантириш ва ундан фойдаланишнибахолаш. Товарлар (ишлар, хизматлар) экспорта прогнози бажарилиши,маҳсулот импорти мақбуллаштирилишининг таъминланиши, экспорттушумлари ва хорижий валютани сотиш тўла-тўкис ва ўз вақтида бўлишимониторингини амалга ошириш. Ички валюта бозорида валютага бўлганталаб ва таклифни ўрганиш, айирбошлаш курси динамикаси бўйичатаклифлар ишлаб чиқиш, миллий валютанинг эркин алмаштирилишиустидан назоратни амалга ошириш;

n ташқаридан олинадиган қарзларнинг ҳажмлари ва мақсадга мувофиқлигинитанқидий баҳолаш, олинадиган хорижий кредит ва грант маблағларидансамарали ва оқилона фойдаланилишини, шунингдек Ҳукумат томониданёки Ҳукуматнинг кафолати билан олинган ташқи кредитларга ўз вақтидахизмат кўрсатилишини қаттиқ назорат қилиш;

n олтин-валюта заҳираларининг ҳолати ва унинг харакати устидан назоратниамалга ошириш, ташқи активларни бошқариш бўйича амалга оширилаётган

чора-тадбирларни таҳлил қилиш ва уларни хорижий банкларда самаралижойлаштириш ва қайта жойлаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш,олтин-валюта захиралари, шу жумладан қимматбаҳо металлар вақимматбаҳо тошлар билан ўтказиладиган операциялар устидан назоратнитаъминлаш.

Ўзбекситон Республикаси Ҳисоб палатаси олидга қўйилган вазифаларданкелиб чиқиб қуйидаги функцияларни бажаради:

1. Назорат-тафтиш2. Эксперт-тахлил3. Ахборот бериш

Кўрсатилган функцияларни амалга ошириш учун Ҳисоб палатасигақуйидаги ҳуқуқлар берилган:1)2) давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, қўмиталар, идоралар, корхоналар

ва ташкилотлар, банклардан ўз ваколатига кирувчи масалалар бўйичаахборот, маълумотлар ва ҳужжатларни белгиланган тартибда сўраш ва олиш;

3) зарур бўлган ҳолларда ўз зиммасига юклатилган вазифаларни амалга оширишучун текширувлар ташкил этиш ва уларнинг натижалари бўйича ижроэтилиши мажбурий бўлган кўрсатмаларни жўнатиш;

4) ўз ваколати доирасида текширувлар ўтказиш вақтида давлат органлари вауларнинг вакиллари, нодавлат аудиторлик хизмати ва айрим мутахассисларниуларда иштирок этиш учун жалб этиш;

5) Ҳисоб палатаси билан олдиндан келишилиши зарур бўлган барча масалаларюзасидан тегишли хулосалар бериш;

6) қонунчиликни такомиллаштириш, давлат органлари, корхоналар ваташкилотлар фаолиятини яхшилаш мақсадида назорат тадбирларинатижалари бўйича таклифлар киритиш.

Ҳисоб палатасининг назорат фаолияти Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг ижтимоий-иқтисодий сиёсат масалалари ва ташкилий-назоратмасалалари бўйича давлат маслаҳатчилари билан келишилган ярим йилликва йиллик Назорат ишлари дастурлари асосида амалга оширилади.Белгиланган тартибда Ҳисоб палатасининг Назорат ишлари дастуригакиритилган юридик шахслар (бюджет ташкилотларидан ташқари) рўйхатиНазорат қилиш органлари фаолиятини мувофиқлаштирувчи республикакенгаши билан келишилади.Ҳисоб палатасининг текширишлари Ҳисоб палатасининг раиси, у бўлмагантақдирда Ҳисоб палатаси раисининг ўринбосари имзоси қўйилган Ҳисобпалатасининг фармойишига мувофиқ амалга оширилади.Назорат тадбири ўтказилаётганда Ҳисоб палатаси томонидан Молиявазирлиги, Давлат солиқ қўмитаси ҳамда бошқа вазирликлар ваидораларнинг мутахассислари жалб этилиши мумкин.

Назорат тадбирларининг ярим йиллик ва йиллик дастурлари асосидатекширишларни амалга ошираётганда Ҳисоб палатаси вазирлик ваидораларнинг масъул ходимларини, шунингдек малакали мустақилэкспертларни жалб этган ҳолда ҳуқуқбузарликларнинг тури вахусусиятини, ҳуқуқбузарликларнинг сабабларини аниқлайди ҳамдауларни бир тизимга солади.Ҳисоб палатасининг текширишлари давомида аниқланадиган,

давлатнинг иқтисодий манфаатларига етказилган зарар суммалари бўлибҳисобланади:n тўланиши керак бўлган, амалда Давлат бюджети ва бюджетдан ташқари

мақсадли жамғармаларга тўланмаган солиқлар ва мажбурий тўловлар;n киритилиши керак бўлган, лекин Давлат бюджетига киритилмаган божхона

тўловлари суммалари;n нархлар ва тарифларнинг давлат томонидан тартибга солиниши бўйича

қонун ҳужжатларини бузиш натижасида олинган ноқонуний даромадлар;n ажратилган бюджет ёки бюджетдан ташқари мақсадли жамғармаларнинг

ноқонуний сарфланган маблағлари;n давлат мол-мулки ва маблағлари билан Ўзбекистон Республикасининг

манфаатларига зарар етказган ҳолда битимлар тузиш натижасида олингансуммалар;

n давлатнинг иқтисодий манфаатларига етказилган бошқа турдаги зарарлар.Давлатнинг иқтисодий манфаатларига етказилган зарар суммаларини

ундирувчи органлар қуйидагилардир:Молия вазирлиги – ажратилган бюджет ёки бюджетдан ташқари мақсадли

жамғармаларнинг ноқонуний сарфланган маблағларини ундирилишинитаъминлаш бобида;

Давлат солиқ қўмитаси – давлат бюджети ва бюджетдан ташқари мақсадлижамғармаларга тўланиши керак бўлаган солиқлар ва мажбурий тўловларундирилишини таъминлаш бобида;

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги бюджетданташқари мақсадли жамғармаларнинг ижрочи дирекциялари;

Қонун хужжатлари билан Ҳисоб палатасининг текширишлари давомидааниқланадиган зарарни ундириш ваколат доирасига киритилагн бршқа давлаторганлари.

Давлатнинг иқтисодий манфаатларига етказилган зарар суммаси:Ø Текшириш объектлари томонидан ихтиёрий асосда ёки суд тартибида

қопланади;Ø Бюджет маблағалари ёки бюджетдан ташқари мақсадли жамғармалар

маблағларининг мақсадга мувоқиф сарфланмаганлиги аниқланган тақдирдабелгиланган тартибда ундирилади.

Ҳисоб палатаси материаллари бўйича аниқланган етказилаган зарарнинингихтиёрий тартибда қопланган, белгиланган тартибда ёки суднинг хал қилувчиқарори бўйича ундирилган суммалари тегишли бюджет хисобварақларига ёкибюджетдан ташқари мақсадли жамғарманинг хисобварақларига қайд этиладихамда Давлат бюджети ва бюджетдан ташқари мақсадли жамғармаларнинг

даромад ва харажаталрини таснифлашнинг алохида параграфи сифатида хисобгаолинади.

Ҳисоб палатасининг ўтказилган ўтказилган назорат таДавлатбюджетиирлари натижалари бўича аниқланган маблағларни қайд этиш учунМолия вазирлиги Давлат бюджети ва бюджетдан ташқари мақсадлижамғармаларнинг даромад ва харажатлари таснифида қўшимча параграфларочади.

Давлат органлари хар ойда, хисобот ойидан кейинги ойнинг 5чи кунигачаҲисоб палатасининг қабул қилинган чораларининг натиажалридан хабардорқилиб, зарар суммасини ундириш тўғрисида тасдиқловчи хужжатларни иловақилади.

Ҳисоб палатасинингтекширишлари натижалари бўйича текширишнингйиғма далолатномаси тузилади, унда тасдиқланган дастурга кўра изчил,хужжатлар билан тасдиқланган далилларнинг тизимлаштирилган баёниберилиши керак.

Текширишнинг йиғма далолатномасида давлатнинг иқтисодийманфатларига етказилган зарар суммалари акс эттирилиб, бирламчи бухгалтерияхужжатларига ва кўрсатилган далилларнинг мавжудлигини тасдилайдиган бошқаисбот-далилларга хавола қилган холда хуқубузарликлар тури, уларни содир этишусули ва холатлари аниқ баён этилади.

Хисоб палатасининг текшириш йиғма далолатномаси Хисоб палатасиинспекторлар гурухининг рахбари ва гурух аъзолари томонидан имзоланадихамда танишиш ва имзолаш учун текшириш объектининг рахбари ва бошхисобчисига тақдим этилади.

Ўтказилган текшириш натижаларига қўшилмаган тақдирда текширишобъектининг рахбари ва бош хисобчиси мулохазаларини қайд этган холдатекширишнинг йиғма далолтномасини имзолайди.

Текшириш объектининг йиғма далолатномага доир мулохазалариимзоланган текшириш далолтноамси олинган кунда бошлаб ўн кун мобайнидатақдим этилиши керак.

Йиғма далолатнома бўйича текшириш объектидан орлинган мулохазаларгажавобан текшируви шахслар томнидан беш кун ичида текшириш объектинингэътироз билдирган важлари асосллиги хусусида хулоса тузилади.

Текшириш объекти томонидан билдирилган мулохазаларни қўшимча кўрибчиқиш учун Ҳисоб палатаси ваколатли органларнинг малакали мутахассисларинижалб этиши ва улардан тегишли хулосани талаб қилиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Ўзбекистон Республикаси ОлийМажлис палаталарининг топшириқлари бўйича текширишларни амалга оширишчоғида Ҳисоб палатаси томонидан текшириш натижалари бўйича тахилиийёзувлар тайёрланиб, уларда аниқланган далиллар ва давлатнинг иқтисодийманфаатларига етказилган зарар суммалари кўрсатилади, мазкур ёзувлартекширишни тайинлаган органга тақдим этилади.

Хисоб палатаси йиғма далолатнома имзоланган кундан бошлаб йигирмакун мобайнида текшириш объекти ва ёки унинг тегишли давлат хокимияти вабошқарувидаги юқори органига кўрсатма юборади. У назорат тадбири давомида

аниқланган қонунбузарликларни бартараф этиш бўйича аниқ харакатлар ватадбирлар рўйхатини ўз ичига олади.

Ҳисоб палатасининг текширишларининг жиноят таркиби аломатларини ўзичига олган материаллари текшириш объектлари мансабдор шахсларинингхаракатларига хуқуқий бахо бериилиши учун хуқуқни мухофаза қилишорганларига топширилади.

Назорат саволлари:

1. Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Ҳисоб палатасиниташкил этишнинг мақсади нималардан иборат?

2. Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Ҳисоб палатасиқандай асосий вазифаларни бажаради?

3. Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Ҳисоб палатасинитаркибий тузилишини биласизми?

4. Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Ҳисоб палатаситомонидан текширишларни ташкил этиш ва ўтказиш тартибини айтиб беринг.

5. Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Ҳисоб палатаситомонидан ўтказилган текширишлар натижалари бўйича қандай чораларкўрилади?

6-мавзу: Молия органлари ва уларнинг молиявий назоратни олибборишдаги роли

Режа:

1. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, унинг вазифалари,функциялари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари.

2. Маҳаллий молия органлари, ҳудудий молияни бошқариш, тартибгасолиш ва назорат қилишда уларнинг аҳамияти, улардаги назорат ишларинингхусусиятлари.

3. Молия вазирлиги ҳузуридаги Назорат – тафтиш Бошқармаси, унингтаркибий тузилиши, вазифалари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Давлатмаблағларидан, давлат мулкидан ва давлатга тегишли бошқа активларданмақсадга мувофиқ фойдаланишни назорат қилишда Назорат-тафтиш Бошқармаси(НТБ)нинг аҳамияти.

4. Ўзбекистон Республикаси давлат солиқ Қўмитаси, унинг асосийвазифалари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Солиқ назоратини юритишда, давлатдаромадларининг ўз вақтида, тўлиқ тушишини таъминлашда ДСҚ нинг аҳамияти

Давлат молиявий назорати тизимида Ўзбекистон Республикаси Молия

Вазирлиги, Марказий банк, Давлат солиқ қўмитаси ва уларнинг қуйиташкилотлари алоҳида ўрин тутади. Молия-кредит тизими муассасаларитомонидан амалга ошириладиган назоратларнинг мазмуни ва мақсадибелгиланган ваколат доирасидаги амалий эҳтиёжлар билан белгиланади.

Молия органларининг кўп қиррали назорат фаолияти бюджетнирежалаштириш, молиявий режалар ва сметалар лойиҳаларини кўриб чиқиш,бюджет барча даромадларини тўплаш, давлат бюджети билан тегишли молияйили учун назарда тутилган чора-тадбирларни молиялаштириш жараёнида амалгаоширилади.

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг зиммасига давлатмолиявий назоратини амалга ошириш бўйича қуйидаги асосий вазифалар вафункциялар юкланган:1) республика вазирликлари, қўмиталари, идоралари ва корхоналари томонидан

республика бюджетининг ижро этилиши, Марказий банк ва бошқа банклартомонидан бюджетнинг касса ижроси қоидаларига риоя этилиши ҳамдабанклар томонидан капитал қўйилмалар ва бюджетдан ажратилган маблағларҳисобидан амалга ошириладиган бошқа чора-тадбирларнинг молияланишиустидан назоратни амалга ошириш;

2) қимматли қоғозлар бозори шаклланиши, қимматли қоғозлар эмиссияси ваҳаракатини назорат этиш, молия бозорини шакллантиришга доир ишларнимувофиқлаштириш;

3) республика бюджети ва маҳаллий бюджетлар ҳисобидан молияланадиган,шунингдек барча кўринишдаги қимматбаҳо металлар ва қимматбаҳотошларни қазиб олувчи, қайта ишловчи ҳамда улардан бошқа мақсадлар(жумладан экспорт) учун фойдаланувчи корхоналар, ташкилотлар вамуассасалар молиявий-хўжалик фаолиятини тафтиш қилиш ва текшириш.

Ҳукуматнинг «Аудиторлик фаолиятини такомиллаштириш ва аудиторликтекширувлари ролини ошириш тўғрисида» 2000 йил 22 сентябрдаги 365-сонлиқарори билан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги зиммасига янгивазифалар юкланди. Хусусан, энди аудиторлик ташкилотларида лицензияшартномаларида назарда тутилган лицензия талаблари ва шартларига риояэтилишини текширишни амалга ошириш ҳам унинг вазифасига киради.

Молия вазирлиги ҳузурида Бош назорат-тафтиш бошқармаси мавжудбўлиб, у Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Бош назорат-тафтишбошқармаси ва унинг ҳудудий назорат-тафтиш бошқармалари тўғрисиданизом14га асосан фаолият юритади.

Бош назорат-тафтиш бошқармаси ва Қорақалпоғистон Республикаси,вилоятлар ва Тошкент шаҳар назорат-тафтиш бошқармаларининг асосийвазифаси бюджет жараёнининг барча босқичларида бюджет интизомига риояэтилишини назорат қилишдир.

14 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 15 ноябрдаги 393-сонлиқарори

Бош назорат-тафтиш бошқармаси ва Қорақалпоғистон Республикаси,вилоятлар ва Тошкент шаҳар назорат-тафтиш бошқармаларининг бошқавазифалари сифатида қуйидагилар белгиланган:

· молия органлари ва бюджет муассасалари томонидан бюджет ва молияқонунчилиги ҳамда бюджет мажбуриятларининг ижроси билан боғлиқ бўлганбошқа қонунчилик ҳужжатларига риоя этилишини таъминлаш устиданназоратни амалга ошириш;

· республика ва маҳаллий бюджетларнинг қатъий ижро этилиши устидандоимий назоратни таъминлаш;

· молия органлари ва тижорат банклари томонидан биринчи навбатдагихаражатлар навбатига риоя этилиши, бюджет ташкилотлари ходимларига ишҳақи тўлаш, ижтимоий нафақалар, стипендиялар бериш муддатлари ватўлиқлиги, шунингдек бюджет муассасаларига кўрсатилган мақсадлар учуннақд пул маблағларини бериш бўйича фаолияти устидан назорат вамониторингни амалга ошириш;

· фуқароларнинг ўзини ўзи бошқарув органлари орқали кам таъминланганоилаларга бериладиган ижтимоий нафақалар билан таъминлаш ва уларнинг ўзвақтида тўланишини назорат қилиш;

· пахта хом ашёсини тайёрлаш, сақлаш, қайта ишлаш, пахта маҳсулотлариниишлаб чиқариш ва уларни реализация қилиш бўйича статистик ва бухгалтерияҳисоботи маълумотларининг тўғрилиги устидан назоратни амалга ошириш;

· пахта хом ашёси ва ундан тайёрланадиган маҳсулотларнинг миқдори васифатини баҳолаш ҳамда уларнинг ҳисоботда акс эттирилиши бўйичатекширувларни ташкил этиш ва ўтказиш методологиясини ишлаб чиқиш ватакомиллаштириш;

· инвестицион дастурларнинг амалга оширилиши учун ажратиладиганмарказлаштирилган бюджет маблағларидан мақсадли фойдаланишни назоратэтиш;

· коммунал хизматлар ва электр энергияси учун бюджет маблағларинисарфлаш лимитларига риоя этилиши устидан мунтазам равишда текширувларўтказиб туриш;

· бюджет муассасалари томонидан штатлар жадвали-смета интизомига риояэтилишини назорат қилиш;

· ҳокимият ва бошқарув органлари раҳбарларининг бюджет жараёниганоқонуний равишда аралашуви фактларини тўхтатиш;

· давлат валюта маблағларининг тўғри ва мақсадли сарфланишини назоратқилиш;

· фуқароларнинг молия ва бюджет интизоми бузилганлиги фактларитўғрисидаги хат, шикоят ва аризаларини кўриб чиқиш ва ҳ.к.

Бош назорат-тафтиш бошқармаси ва унинг ҳудудий бўлинмаларизиммасига юклатилган вазифалар ва функцияларни бажариш учун уларгақуйидаги ҳуқуқлар берилган:

1) ҳудудий молия органларининг маҳаллий бюджетлар ижроси бўйича иш-фаолиятини, барча даражадаги бюджет муассасаларининг эса, харажатларсметалари ва бюджет интизомига риоя этиш бўйича иш-фаолиятинитафтиш қилиш ва текшириш (мониторинг);

2) ҳудудий молия органлари ва барча даражадаги бюджет муассасаларининг пулва бухгалтерия ҳужжатлари, ҳисоботлари, сметалари ва бошқаҳужжатлари, моддий бойликлари мавжудлигини текшириш;

3) махсус ваколатли органнинг қарорига асосан хўжалий юритувчисубъектларнинг молиявий-хўжалик фаолиятини тафтиш қилиш ватекшириш;

4) тижорат банклари муассасалари, солиқ органлари, бошқа идоралардантафтиш ва текширувлар ўтказиш вақтида юзага келадиган саволлар бўйичазарур бўлган маълумотномалар ва ахборот, маълумотларни олиш;

5) қурилиш, монтаж, таъмирлаш каби ишлар назорат ўлчамларини амалгаошириш ва бошқа текширувларни ўтказиш учун белгиланган тартибдамутахассисларни жалб этиш;

6) ҳудудий молия органлари ва барча даражадаги бюджет муассасалари ҳамдахўжалик юритувчи субъектлар раҳбарлари ва мансабдор шахсларидантафтиш ва текширувлар ўтказиш жараёнида юзага келадиган масалалар,молия ва бюджет интизоми бузилиши фактлари, шунингдек маълумотнома,тафтиш ва текширувлар далолатномаларининг имзоланиши бўйичатушунтиришлар талаб қилиш;

7) зарур бўлган ҳолларда касса ва касса хоналари, омборлар, архивларни муҳрлабқўйиш, қалбаки, сохта ҳужжатлар ва бошқа суиистеъмолликлар аниқланганҳолларда ҳужжатларни олиб қўйиш, текширилаётган объектларраҳбарларидан асосий воситалар, товар-моддий бойликлар, пул маблағлари ваҳисоб-китобларнинг йўқлама қилинишини талаб этиш;

8) Молия вазирлигининг топшириғи ва у томонидан тасдиқланган махсусграфиклар бўйича пахта хом ашёсини тайёрлаш ва қайта тайёрлашга оидбутун даврда пахта тозалаш корхоналарида тайёрланаётган, қайтатайёрланаётган ва сақланаётган пахта хом ашёсига тегишли масалалар бўйичатекширув ва тафтишлар ўтказиш;

9) молия ва бюджет интизоми бўйича аниқланган тартиббузарликларни бартарафэтиш, моддий зарарни қоплаш, айбдор шахсларни жавобгарликка тортишҳамда бошқа вазифалар бўйича тафтиш ва текширувлар материаллариюзасидан тегишли таклифлар киритиш.

Бош назорат-тафтиш бошқармаси ва Қорақалпоғистон Республикаси,вилоятлар ва Тошкент шаҳар назорат-тафтиш бошқармалари ўз иш-фаолиятиниМолия вазирлиги томонидан тасдиқланган йиллик иш режаларига асосан амалгаоширади. Улар, зарур бўлган ҳолларда, молия органлари ва бюджет муасасаларифаолиятини режадан ташқари тафтиш ва текширувдан ўтказишади, махсусваколатли орган рухсати билан эса, хўжалик юритувчи субъектларнингмолиявий-хўжалик фаолиятини тафтиш ва назорат қилишади.

Ўзбекситон Республикаси Молия вазирлигиНазорат-тафтиш Бош бошқармасининг ташкилий тузилмаси

Бош назорат тафтиш

бошқармаси бош

лиғи (Н.Т.Б.)

Бош Н.Т.Б. бошлиғининг биринчиўринбосари – бюджет интизомига риоя

қилиш бўлим бошлиғи

Бош Н.Т.Б. бошлиғи ўринбосари –Молия вазирлиги ҳузуридаги фондлар

маблағларини сарфлашни назоратқилиш бўйича бўлим бошлиғи

Бош Н.Т.Б. бошлиғи ўринбосариташкилий методологик ишлар бўйича

бўлим бошлиғи

Бош Н.Т.Б. бошлиғи ўринбосарипахта тозалаш саноати корхоналари

ҳисоб ва ҳисоботларинингишонялилигини назорат қилиш бўйича

бўлим бошлиғи

Республика бюджетмуассасаларининг бюджет интизомига

риоя этишни назорат қилиш бўйича

Молия вазирлиги ҳузуридагифондлар маблағларининг

ишлатилишини назорат қилиш с

Ташкилий методологик ишларриоя этишни назорат қилиш бўйича

Хўжалик юритувчи субъктларфаолиятини тафтиш қилиш бўйича

бўлим

Валюта ва ташқи операцияларниназорат қилиш бўйича бўлим

Ахборотларни йиғиш ва таҳлилэтиш бўлими

Пахта тозалаш саноатикорхоналарини тафтиш қилиш бўйича

Маҳаллий молия органларитомонидан бюджет интизомига риояэтишни назорат қилиш бўйича бўлим

Молия органлари ичида Ғазначилик тизими молиявий назоратни амалгаоширишда муҳим ўрин эгаллайди.

Давлат бюджетининг касса ижроси

Давлат бюджети маблагларининг тушуми ва сарфи устиданназоратни амалга ошириш

Давлат бюджети маблагларини бошкариш

Давлат бюджетида маблаглар назарда тутилган юридик ёки жисмоний шахсларномидан ва уларнинг топширигига биноан туловларни амалга ошириш

Давлат бюджети ижросининг кандай бораётганлиги тугрисидагиахборотларни йигиш, кайта ишлаш ва тахлил килиш

Давлат бюджети газна ижросининг бухгалтерия хисобини юритиш

Бюджет ташкилотларининг товарлар етказиб бериш (ишларбажариш, хизматлар курсатиш) учун тузадиган шартномаларини,шунингдек, буюртмачиларнинг Давлат бюджети маблагларихисобидан капитал курилиш учун тузадиган шартномаларинируйхатга олиш

Узбекистон Республикаси давлат ички ва ташки карзларига хизматкурсатиш, Узбекистон Республикаси кафолатларини бажариш

Газначиликнинг асосий вазифалари

Ғазначилик органларининг функциялари

Мар

кази

йҒа

знач

илик

Ғазн

ачил

икбў

лим

лари

Ғазн

ачил

ик Б

ошқа

рмал

ари

• Ғазначиликнинг бош китобини юритади• Бюджет тушумларини бошқаради• Харажатларни молиялаштиришга рухсат беради• Бюджет ташкилотлари мажбуриятларини бошқаради• Нақд пулларни бошқаради• Тўловларни бошқаради• Давлат қарзининг ҳисоб-китобини юритади• бюджет ташкилотлари активларининг ҳисоб-китобини юритади• Молиявий ҳисоботларни тайёрлайди

• Бюджет тушумларини бошқаради• Харажатларни молиялаштиришга Ғазначилик рухсатномаларини

беради• Бюджет ташкилотлари мажбуриятларини бошқаради• Нақд пулларни бошқаради• Тўловларни бошқаради• Бюджет ташкилотлари активларининг ҳисоб-китобини юритади• Молиявий ҳисоботларни тайёрлайди

• Бюджет тушумларини бошқаради• Харажатларни молиялаштиришга Ғазначилик рухсатномаларини

беради• Нақд пулларни бошқаради• Тўловларни бошқаради• Бюджет ташкилотлари активларининг ҳисоб-китобини юритади• Молиявий ҳисоботларни тайёрлайди

чизма

Манба: Г.Қосимова “Давлат бюджети ижросининг ғазначилик тизими”.” Iqtisod-moliya”2008й.

Ғазначилик тадбиқ этилишининг ижобийнатижалари

Қуйи бюджетташкилотларига маблағларни

босқичма-босқичмолиялаштириш механизми

тугатилди.

Бюджет маблағларинингбанклардаги кўплаб ҳисоб

рақамларда тарқалиб ётишигабарҳам берилди

Маблағлар ғазначилик ҳисобрақамида жамланди ва

бунинг натижасидатўловларни амалга ошириш,

шу жумладан иш ҳақинитўлаш муддати қисқарди

Бюджет маблағларинингайланиш жараёнинингсамарадорлиги ошди.

чизма

Манба: Г.Қосимова “Давлат бюджети ижросининг ғазначилик тизими”.” Iqtisod-moliya”2008й.

Бошланғич назорат

Жорий назорат

Якуний назорат

Ғазначилик

Назорат-тафтишбошқармаси

БЮДЖЕТ МАБЛАҒЛАРИДАН МАҚСАДЛИФОЙДАЛАНИШ УСТИДАН НАЗОРАТ БОCҚИЧЛАРИ

Давлат молиявий назоратни амалга оширишда солиқ органлари муҳим рольўйнайди. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат солиқ хизмати тўғрисида» 1997йил 29 августдаги қонуни15 солиқ назоратининг асослари, уни амалга оширишбўйича солиқ органларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб беради.

Солиқ назорати солиқ солиш субъектлари ва объектлари ҳисобиниюритиш ҳамда солиқ қонунчилигига риоя этилишини назорат қилишнинг ягонатизимидир. У давлат солиқ хизмати органлари томонидан солиққатортиладиган субъектлар ва объектлар ҳисобини юритиш, солиқтекширувларини ўтказиш, солиқ тўловчилар, бошқа шахсларни сўроқ қилиш вақонунчилик билан назарда тутилган бошқа шаклларда амалга оширилади.

Давлат солиқ хизмати органларининг асосий вазифалари қуйидагиларданиборат:

солиқ қонунчилиги, солиқлар ҳамда Ўзбекистон Республикасибюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига мажбурий тўловларнинг ўз вақтидаҳисоблаб ёзилиши, тўлиқ ва ўз вақтида тўланишини назорат этиш;

15 Ўзбекистон Республикасининг «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги қонуни. ЎР ОМА, 1997й., №9,

солиқ қонунчилигига риоя этилишининг зарурий шартларинитаъминлаш, солиқ тўловчиларга солиқ мажбуриятларини бажаришда ёрдамкўрсатиш, солиқ бўйича қоидабузарликларни аниқлаш, огоҳлантириш ватўхтатиб қўйиш.

Давлат солиқ хизмати органлари ўз ваколати доирасида қуйидагиҳуқуқларга эга:

· солиқ тўловчиларда (жумладан солиқ тўловчилар билан боғланган қаршисубъектларда) Ўзбекистон Республикаси бюджетдан ташқари Пенсияжамғармасига мажбурий тўловларнинг ўз вақтида ҳисоблаб ёзилиши, тўлиқва ўз вақтида тўланиши билан боғлиқ бўлган молиявий ҳужжатларни,шунингдек экспорт-импорт операциялари билан боғлиқ бўлган ҳужжатларнитекшириш, текширув вақтида юзага келадиган масалалар бўйича зарур бўлгантушунтириш, маълумотнома ва маълумотларни олиш;

· қонунчиликда назарда тутилган ҳолларда юридик шахслар ҳамда жисмонийшахсларнинг банклардаги ва бошқа молия-кредит ташкилотларидагиҳисобварақлари бўйича операцияларни тўхтатиб қўйиш.

Давлат солиқ хизмати органлари ўз зиммаларига юклатилган вазифаларнибошқа давлат бошқарув органлари, жойлардаги давлат ҳокимияти органлари,фуқароларнинг ўзини ўзи бошқарув органлари, статистика ва молия органлари,банклар ва бошқа ташкилотлар билан ўзаро биргаликда бажарадилар.Кўрсатилган органлар ва ташкилотлар солиқ хизмати органларига солиққонунчилигига риоя этилиши устидан давлат назоратини амалга ошириш васолиқ қонунбузарлигига қарши курашда ёрдам беришлари шарт.

Кўрсатилган қонунчилик ҳужжатида назарда тутилган солиқ назоратиниташкил этиш Давлат солиқ қўмитаси ва унинг органлари томонидан амалгаоширилади. Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси тўғрисиданизом16га мувофиқ у давлат солиқ хизматининг солиқ қонунчилигига риояэтилиши, давлат иқтисодий манфаатлари ва мулкий ҳуқуқларини ҳимоялашнингтаъминланиши соҳасидаги назорат бўйича марказий органи ҳисобланади.

Давлат солиқ қўмитасининг молиявий назорат соҳасидаги асосий вазифасисолиқ тўловчилар томонидан солиқ қонунчилигига риоя этилиши, солиқлар,йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг тўгри ҳисоблаб ёзилиши, уларнингтўлиқ ва ўз вақтида тўланиши устидан назоратни амалга ошириш ҳисобланади.

Давлат солиқ қўмитаси ўз ваколатлари доирасида қуйидагиларга ҳақлидир:1) Республика назорат органлари фаолиятини мувофиқлашти-риш кенгаши

томонидан тасдиқланган иш режасига мувофиқ бошқа текширув ва назораторганларини жалб этган ҳолда, мулкчиликнинг барча шаклларидаги хўжаликюритувчи субъектларнинг молиявий-хўжалик фаолиятини текшириш;

2) cолиқ тўловчиларда (жумладан солиқ тўловчилар билан боғланган қаршисубъектларда) молиявий ҳужжатлар, шартномалар, сметалар, солиқларни

16 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 5 майдаги 180-сонли қарорибилан тасдиқланган

ҳисоблаб ёзиш ва тўлаш ҳамда экспорт-импорт билан боғлиқ бўлганҳужжатларни ҳужжатлар асосида текшириш, текширув вақтида юзагакеладиган масалалар бўйича зарур бўлган тушунтириш, маълумотнома вамаълумотларни олиш;

3) савдо, товарларни сотиш ва хизмат кўрсатиш, акциз спиртли ичимлик ватамаки маҳсулотларини реализация қилиш ва маркалаш қоидаларига риояэтилиши, нақд пул маблағларининг тўлиқ кирим қилиниши, назорат-кассааппаратларини қўллаш қонунчилигига риоя этилиши ва бошқаларни назоратқилиш.

Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси тизимида Бош назорат-тафтиш бошқармаси17 тузилган бўлиб, унинг Қорақалпоғистон Республикаси,вилоятлар ва Тошкент шаҳар бўлинмалари мавжуд.

Мазкур органнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

· хўжалик юритувчи субъектларнинг солиқ қонунчилигига риоя этиши бўйичамолиявий-хўжалик фаолиятини белгиланган тартибда ҳужжатлар асосидатекширувларни ҳамда ҳукумат қарорлари билан солиқ органлари зиммасигаюклатилган масалалар бўйича назорат текширувларини ташкил этиш ваўтказиш;

· хўжалик юритувчи субъектлардан олинадиган солиқлар ва йиғимларнингҳисоблаб ёзилиши, ундириб олинишида қонунийликка риоя этилиши,бюджетга тўловларнинг тўғри ҳисобланиши ва ўз вақтида киритилишининазорат қилиш; солиқ қонунбузарликларини аниқлаш, огоҳлантириш ватўхтатиш;

· ўтказилган ҳужжатли ва назорат текширувлари (ҳисобланган суммалар,молиявий санкциялар, маъмурий жарималар ва ҳ.к.ни ундириб олиш) якунибўйича хўжалик юритувчи субъектларнинг бюджет олдидаги мажбуриятларибажарилишини назорат қилиш;

· солиқ қонунчилигининг бузилишига оид маълумотларни ҳамда ҳужжатли ваназорат текширувлари натижасида аниқланган бошқа фактларниумумлаштириш ва таҳлил этиш ва ҳ.к.

Давлат солиқ қўмитасининг Бош назорат-тафтиш бошқармаси ўз зиммасигаюклатилган вазифаларни ҳал этиши ва функцияларини бажариши учун қуйидагиҳуқуқларга эга:

юридик ва жисмоний шахслардан хўжалик юритувчи субъектлар (солиқтўловчилар) фаолиятига тегишли маълумот, ахборот, маълумотнома, ҳужжатларва уларнинг нусхаларини олиш;

банклар ва бошқа кредит-молия муассасаларидан хўжалик юритувчисубъектлар (солиқ тўловчилар)нинг ҳисоб-китоб ва бошқа ҳисобварақларидаамалга оширилган операциялари тўғрисидаги маълумотларни белгиланган

17 Ҳукуматнинг «Давлат солиқ хизмати органлари фаолиятини ташкил этишнитакомиллаштириш тўғрисида» 2000 йил 13 мартдаги 87-сонли қарори билан тузилган. Ушбуорган тўғрисидаги Низом Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 2000 йил5 майдаги 180-сонли қарор билан тасдиқланган.

тартибда олиш.Давлат молиявий назорат бўйича функцияларни банк тизими ҳам

бажаради. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон РеспубликасинингМарказий банки тўғрисида» 1995 йил 21 декабрдаги қонунига мувофиқ у банктизими барқарорлигини қўллаб-қувватлаш, омонатчилар ва кредиторларнингманфаатлари ҳимояланишини таъминлаш мақсадида банк назоратини ва банкларфаолиятини тартибга солишни амалга оширади.

Марказий банк назорат функцияларини бажариш бўйича ўз ваколатлариниамалга ошириш юзасидан банк операцияларини амалга ошириш, бухгалтерияҳисобини юритиш ва банк статистик ҳисоботини юритиш, йиллик ҳисоботларнитузиш учун банклар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қоидаларнибелгилайди.

Марказий банкка қуйидаги ҳуқуқлар берилган:1) банклардан ҳисоботлар ва бошқа ҳужжатларни олиш ва текшириш, уларнинг

фаолияти, жумладан операциялари тўғрисида ахборот, маълумотларни сўрашва олиш;

2) олинган ахборот, маълумотлар бўйича тушунтиришлар талаб қилиш;3) банкларнинг ички аудити бўйича талаблар белгилаш;4) банк активларини сифат бўйича тасниф қилиш ва активлар бўйича кўрилиши

мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун шундай захиралар тузишни талабқилиш;

5) банкларга улар фаолиятида аниқланган тартиббузарликларни бартараф этишбўйича бажарилиши мажбурий бўлган ёзма буйруқлар, кўрсатмалар жўнатиш.

Текширувлар Марказий банк томонидан белгиланадиган ваколатливакиллари ва аудиторлар томонидан ўтказилади.

Давлат молиявий назоратнинг айрим функцияларини бошқа органлар ҳамбажаради. Бу, хусусан, Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитасиҳузуридаги Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ваназорат этиш маркази18га тааллуқли бўлиб, унинг зиммасига барча давлаторганлари ва хўжалик юритувчи субъектлар томонидан қимматли қоғозлартўғрисидаги қонунчиликка риоя этилишини назорат қилиш вазифаси юклатилган.

Назорат саволлари

1. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг функция вавазифалари нималардан иборат?

2. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги қандай ҳуқуқ вамажбуриятлага эга?

3. Молия вазирлиги марказий аппаратининг таркиби ва тузилишини айтиб

18 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил 26 мартдаги №УП-1414-сонли фармонибилан тузилган.

беринг.4. Молия вазирлигининг молия тизимида назоратни ташкил қилишдаги

роли ва аҳамияти қандай?5. Маҳаллий молия органларининг ҳудудий молияни бошқаришдаги роли

ва аҳамияти қандай?6. Маҳаллий молия органлари томонидан молияни назоратни амалга

оширишнинг ўзига хос хусуситялари нимада?

7-мавзу: Давлат бюджети даромадлари истиқболларини белгилаш вауларни шаклланиши бўйича назорат ишлари

Режа:

1. Ўзбекистон Республикаси молиявий органларида назорат иқтисодийишларни ташкил этиш ҳамда молиявий назоратнинг ҳозирги ҳолати.2. Мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини таҳлилқилиш - давлат даромадлари (жумладан, давлат бюджет даромадлари)нингистиқболини белгилашнинг асоси сифатида.3. Мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини белгиловчиасосий макроиқтисодий кўрсаткичлар, уларнинг таҳлили, давлатдаромадлари ҳажмлари билан боғлиқлиги.4. Давлат бюджетига солиқлар ва тушумларнинг тушишини таҳлилқилиш – даромадлар истиқболини белгилашнинг зарурий элементи. Давлатбюджетига солиқлар ва тушумларнинг тушишини таҳлил қилишда солиқ вамолия органлари фаолиятини мувофиқлаштириш.5. Давлат солиқ-бюджет сиёсатининг асосий йўналишларини ишлабчиқиш-даромадларни прогнозлашнинг асосий босқичи. Молияорганларининг даромадлар истиқболларини белгилаш соҳасидаги назорат-иқтисодий ишларини мувофиқлаштириш масалалари.

Назорат иқтисодий ишларни ташкил қилишда етакчи ролни ЎзбекистонРеспубикаси Молия Вазирлиги ўйнайди.

Молия Вазирлиги келгуси йил ва ўрта муддатли келажак учунмўжалланган бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари бўйича, ҳамдабюджетдан молиялаштиришнинг макроиқтисодий кўрсаткичлар истиқболи вадавлатнинг ижтимоий сиёсатининг вазифалари билан боғлиқ тарзда устуворйўналишлари аниқланади ва Республика Вазирлар Маҳкамасига бу борада ишлабчиқарилган таклифларни ҳавола этади .

Молия Вазирлиги давлат молиясининг барқарорлигини таъминлашниҳисобга олган ҳолда жамланма бюджет истиқболини белгилайди ва давлатбюджети лойиҳасини тайёрлайди.

Мамлакатнинг молиявий ресурсларини мужассамлаш ва уларниривожланишиннинг устувор йўналишлари ва иқтисодиётнинг амал қилишсамарасини оширишга сарфлаш давлат даромадиннинг истиқболини белгилашасосида таъминланади.

Бу борадаги ишлар туғри ташкил қилиши эса молия органлари назорат ваиқтисодий тахлил ишларининг сифатига ва давр талабига жавоб бера- олишга кўпжиҳатдан боғлиқ бўлади.

Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги ва уларннинг қуйи молияорганлари давлат бюджетининг даромадлари ва харажатларини бошқарадижамлама бюджетини шу жумладан давлат бюджети ва бюджетдан ташқарифондлар ижросини таминлйди.

Истиқбол кўрсатгичларини ўрганиш ва уларни иқтисодий тахлили

асосида Молия Вазирлиги Республика Давлат Солиқ Қўмитаси билан биргаликдасолиқ сиёсати ва солиқ тизимини хамда солиққа тортиш услубинитакомилаштириш борасида таклифлар ишлаб чиқади. Истиқболни белгилашбосқичида умумдавлат солиқларини турли поғана бюджетлари ўртасидатақсимлаш тўғрисида таклифлар киритилади.Ундан ташқари Молия Вазирлигибожхона қонун қонуниятлари бож тўловлари ставкалари ва уларнни олиништартибини такомилаштириш бўйича таклифлар ҳам ишлаб чиқади. Солиқ,солиқсиз ва бож тўловларининг бюджетга тушуми устидан тўғри ва ўз вақтиданазорат олиб бориш ва уларни иқтисодий таҳлил қилиш асосида, Давлат СолиқҚўмитаси ва Давлат Божҳона Қўмитаси билаy биргаликда, давлат бюджетигадаромадларнинг тушумини яхшилаш борасида чора - тадбирлар белгиланади вазарур таклифлар тайёрлайди.

Молия органларининг бюджет даромадларини истиқболини белгилашжараёнидаги назорат-иқтисодий ишларини ташкил этишда, авваламбор махаллийбюджетларнинг даромад қисмини шакллантириш тартиби тўғри амалгаоширилганлигига ахамият берилади. Сўнгра, Қорақалпоғистон Республикаси вамҳаллий бюджетларнинг даромад қисмининг шаклланиш манбаларитекширилади. Бунинг учун алоҳида бюджетларнинг даромадлари қайси солиқ ватўловлардан, ёки бошқа қайси манбалардан ташкил топганлиги аниқланади.

Қорақалпоғистон Республикаси ва маҳаллий бюджетларнинг даромадқисми қуйдаги тўловлардан ташкил топиши белгиланган:

-Қорақалпоғистон Республикаси ва маҳаллий бюджетларга мувофиқбириктириладиган маҳаллий солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар;

-Қорақалпоғистон Республикаси ва маҳаллий бюджетларга “давлатбюджети” тўғрисидаги қонунга биноан белгиланган меёрларда йўналтириладиганумумдавлат солиқлари ва бошқа умумдавлат тушумларининг бир қисми;

-йиғимлар ва солиқсиз тўловлар (Қорақалпоғистон Республикаси вамаҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган ташкилот ва муассасаларинингдаромадлари ҳам қўшилади);

-давлатнинг молиявий ва бошқа активларини сотиш ва тарқатишданолинадиган даромаднинг бир қисми;

-ворислик хуқуқи, хадъя қилинган ва бошқа қонуний асосда давлаттасаруфига ўтказилган мулк қиймати ва маблағларнинг бир қисми;

-юқори бюджетлардан олинган бюджет ссудалари;-бюджет ссудаларини сўндириш хисоби тўловлари;

-юқори поғона бюджетларидан трансфертлар ва бошқа манъбаларданбериладиган қайтаримайдиган тушумлар;

Ўзбекистон Республикасининг таркибий тузилмасидаги ҳар қайсимаъмурий - худудий бирлигининг бюджетлари, уларга бириктирилган ўзинингмувозанатлик тушумлари ва харажатларига эга бўлишлари шарт.

Мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини таҳлилқилиш - давлат даромадлари (жумладан, давлат бюджет даромадлари)нингистиқболини белгилашнинг асоси сифатида.

Ҳар йили мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражаси

таҳлил қилинади ва ўтган йиллар билан солиштириладиМамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасидан келиб

чиққан ҳолда давлат бюджети даромадлари прогноз қилинади.Молия вазирлиги келгуси йил ва ўрта муддатли келажак учун

мўжалланган бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари бўйича, ҳамдабюджетдан молиялаштиришнинг макроиқтисодий кўрсаткичлар истиқболива давлатнинг ижтимоий сиёсатининг вазифалари билан боғлиқ тарздаустувор йўналишлари аниқланади ва Республика Вазирлар Маҳкамасига буборада ишлаб чиқарилган таклифларни ҳавола этади .

Мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини белгиловчиасосий макроиқтисодий кўрсаткичлар, уларнинг таҳлили, давлат даромадлариҳажмлари билан боғлиқлиги

Мамлакатда ЯИМнинг ҳажми, ўсиш суръати, аҳолининг ўсишдаражаси, инфляция даражаси, бюджет дефицити каби макроиқтисодийкўрсаткичлар бевосита бюджет даромадлари ҳажмига таъсир қилувчиомиллар ҳисобланади

Ўзбекистонда бюджет амалиётида келгуси йил учун аввало бюджетхаражатлари режалаштирилади.

Молия вазирлиги давлат молиясининг барқарорлигини таъминлашниҳисобга олган ҳолда жамланма бюджет истиқболини белгилайди ва давлатбюджети лойиҳасини тайёрлайди.

Давлат бюджети лойиҳасини тайёрлаш Ўзбекистон Республикасининг«Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ, бюджет жараёнинингтаркибий қисми ҳисобланади. Ҳозирги кунда даромадларни истиқболрежаларини белгилаш Адлия вазир-лигидан 2002 йил 14 мартда 1111-сон биланрўйхатдан ўтган «Давлат бюджетини тузиш ва ижро этиш» қоидаларидабелгиланган тартибда ва муддатларда амалга оширилади.

Ҳозирги пайтда бюджет даромадларини режалаштириш Молия вазирлигинингДавлат бюджети Бош бошқармаси, ҳудудий молия идораларидаги тегишлибўлимлар томонидан Давлат солик қўмита-си ва унинг ҳудудий бўлинмалари,шунингдек Давлат божхона қўмитаси ҳамда бошқа идоралар билан ҳамкорликдаамалга оширилади.

Давлат бюджети даромадларини режалаштиришда макроиқти-содийкўрсаткичлардан фойдаланишнинг сабаби шундан иборатки, давлат иқтисодиётдамакроиқтисодий агент сифатида ўзаро товар ва пул айланмасида иштирок этадиҳамда давлат харажатлари ва шунга тенг бўлган даромадлари ялпи ичкимаҳсулотнинг таркибий қисми ҳисобланади. Шу сабабли, мамлакатдаяратиладиган маҳ-сулот ва хизматларнинг ҳажми, иқтисодий ўсиш кўрсаткичи,нарх-лар даражаси, миллий валютанинг эркин алмаштириладиган валю-таларганисбатан курси давлат бюджети даромадлари миқдорига бевосита таъсирқилади. Даромадларни режалаштиришда шу кўр-саткичлардан фойдаланилади.

«Солиқ ва йиғимларнинг бюджети тушумларининг прогнозлаштириштушунчаси маълум даврда кутилаётган тўловлар ҳажми-ни ҳисоблаш, шунингдек,жами прогнозлаштирилаётган тўлов ман-балари ва ҳар бир тўлов тури бўйича

тушумларни олдиндан билиш-ни англатади. Солиқ ва йиғимларнинг бюджетгатушумининг прогноз ҳисоб-китобини тузишда Давлат солиқ хизмати органларидақўлланиладиган ҳисоб-китоб шакли ва усулларини ягона тартиб қоидаси жорийэтилган»191. Солиқлар тушумини прогнозлаштириш-нинг ҳисоблаш усулларинитайёрлаш тўлов манбаларининг аниқли-ги ҳамда ушбу тўлов турлари тушумҳажмини аниқ кўрсатиб беришига боғлиқ. Ушбу танланган усулпрогнозлаштирилаётган тў-лов турини ҳисоблаш ва тўлаш хусусиятларини,шунингдек, прогнозлаштирилаётган даврда солиқка тортиш шарт-шароитлари(став-калар, имтиёзлар, тўлов муддатлари)ни тўлиқ намоён этиши керак.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Қорақалпоғистон РеспубликасиЖўқорғи Кенгеси, вилоятлар, Тошкент шаҳар ҳоки-миятлари жорий этган турлидаражадаги ҳар бир тўлов турлари бў-йича солиқлар тушуминипрогнозлаштириш Давлат солиқ органла-ри томонидан ўтказилади. Солиқлартушумини прогнозлаштириш-нинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

о солиқ органлари томонидан кейинги молия йилида бюджетгапрогнозлаштирилаётган тўловларнинг ҳар бир тури бўйича умумий ва ҳудудийтушумларнинг турли даражадаги прогноз ҳисоб-китоб-ларини ишлаб- чиқиш;

о жорий қилинган солиқ тушумлари прогнозининг ижроси ус-тидан доимийназорат қилиш.

Давлат солиқ инспекцияси ходимлари прогноз кўрсаткичлари-ни солиқтўловчилари ҳамда солиқ турлари бўйича умумлаштириб,қайта ишлаганларидансўнг шаҳар ёки туман миқёсида кейинги молия йили учун солиқлар тушуминипрогноз лойиҳасини тузади ва жорий йилнинг 1 апрелигача Давлат солиқбошқармасига тақ-дим қилади. Давлат солиқ бошқармаси кейинги молия йилиучун солиқлар тушумини прогнозлаштириш лойиҳасини ишончлилиги ваасослилигини текширади. Лойиҳани таҳлил қилади, бутун ҳудуд бўйичаумумлаштиради ва жорий йилнинг 10 апрелигача Давлат солиқ қўмитасигатақдим қилади. Давлат солиқ қўмитаси солиқлар тушумининг прогнозини таҳлилқилади, бутун республика бўйича умумлаштиради ва жорий йилнинг 20апрелигача Узбекистан Респуб-ликаси Молия вазирлигига тақдим қилади.Бизнинг фикримизча, Давлат солиқ хизмати органларидан солиқлар тушуминипрогнозлаштириш учун кўрсаткичларнинг маълумот базасини яратиш бюджетгатўловларнинг барча турларини жамлаш, мунтазам тизимлаштириш ватакомиллаштириш устида доимий иш олиб бориш талаб этилади.

Ҳозирги пайтда бюджет даромадларни истиқбол режаларини белгилашнирежалаштиришда, асосан, иккита усулдан кенг фойдаланилади,1. «Тўғридан-тўғри ҳисоблаш усули».2. «Динамика усули».

«Тўғридан-тўғри ҳисоблаш усули»да келгуси йилга солиқ солиш базаси ваундаги ўзгаришлар режалаштирилади ҳамда мўлжалла-наётган солиқ ставкалариёрдамида тушумлар режалаштирилади.

Жисмоний шахслар даромадидан олинадиган даромад солиғи бўйича

19 Абдуллаев X. Солик ва йигимларни солик органлари томонидан Давлат бюджети тушумларини прогаозлаштириш. «Иктисодий тараккиетгаэришишда солик сиёсатини янада такомиллаштириш йўллари» мавзусидаги илмий-амалий анжуман материаллари.«1<ЗТ18ОО-MOLIYA». 2006 й.180 бет

тушумларни режалаштиришга мисол келтирилган бўлиб, ундаги маълумотларДавлат статистика қўмитасидан ёки унинг ҳу-дудий бўлинмаларидан олинишимақсадга мувофиқ бўлади. Шу-нингдек, ўртача йиллик энг кам ойлик иш ҳақи ваойлик иш ҳақи микдорлари бюджет сиёсатида кўзда тутилаётган индексациямиқ-дорлари ёрдамида аниқланади. Шуни ҳам айтиб ўтиш лозимки, им-тиёзга эгабўлган тўловчилар бўйича алоҳида солиқ тушумлари шартли равишдаҳисобланиб, жами ишловчиларга тўғри келадиган прогноз кўрсаткичиданчегириб ташланади.

Бу усулни шу каби аниқ ҳамда уни келгуси йилларда бирон-бир кўрсаткичёрдамида аниқлаш мумкин бўлган базага эга бўлган со-лиқ турлари бўйичақўллаш яхши натижа беради.

«Динамика» усулидан фойдаланишнинг мохияти шундан ибо-ратки, илгариайтиб ўтганимиздек давлат даромадлари унинг хара-жатларига деярли тенгбўлганлиги сабабли, ялпи ички маҳсулот таркибига киради ва шу нуқтаиназардан солиқ солиш базалари,яъни яратилган қўшилган қиймат, хўжалик юритувчи субъектларнинг фойдаси,товар айланмаси ва ўз-ўзидан солиқ тушумларининг ялпи ички маҳсулоттаркибидаги улушининг кейинги йиллардаги динамикасининг ўртачакўрсаткичини топиш орқали бюджет даро-мадлари режалаштирилади. Буусулнинг ўзига хос томони шундан иборатки, солиқ солиш базаси тўғрисидагимаълумотларнинг турли-чалиги ёки аниқ бир маълумотнинг йўқлиги, уни келгусийилга режалаштиришда ҳисобга олиниши лозим бўлган омилларнинг кўплигишароитида мазкур усулдан фойдаланиш мақсадга мувофикдир.

Албатта, шу иккала усул бир-биридан алоҳида ҳолда қўлланил-майди ва уларбир-бири билан узвий боғлиқдир. Битта усул билан режалаштирилган даромадмиқдори иккинчиси ёрдамида таҳлил қилинади. Юқорида айтиб ўтганимиздек,даромадларни режалаш-тиришга қўйиладиган талаб режалаштирилган тушумниҳар томон-лама таҳлил қилиб чиқишни тақозо қилади.

Бозор иқтисодиётига хос бўлган ижтимоий-иқтисодий ҳолат давлат бюджетидаромадларини режалаштиришни ҳам кундан-кунга такомиллаштиришзаруриятини юзага келтиради.

Давлат бюджети даромадларини режалаштиришда макроиқтисодийкўрсаткичлардан фойдаланишнинг сабаби шундан иборатки, давлатиқтисодиётда макроиқтисодий агент сифатида ўзаро товар ва пул айланмасидаиштирок этади ҳамда давлат харажатлари ва шунга тенг бўлган даромадлариялпи ички маҳсулотнинг таркибий қисми ҳисобланади. Шу сабабли, мамлакатдаяратиладиган маҳсу-лот ва хизматларнинг ҳажми, иқтисодий ўсиш кўрсаткичи,нархлар даражаси, миллий валютанинг эркин алмаштириладиган валюта-ларганисбатан курси давлат бюджети даромадлари миқдорига бе-восита таъсирқилади, даромадларни режалаштиришда шу кўрсат-кичлар фойдаланилади.Давлат бюджети даромадларини режалаш-тиришнинг юзага келадиганиқтисодий ҳолат ва иқтисодий сиёсат йўналишлари билан боғлиқлигиникучайтириш мақсадида, тегишли идораларнинг ҳамкорлигини ошириш вақонунчиликка зарур ўз-гартиришларни киритиш мақсадга мувофиқ бўлади.

Юқорида айтиб ўтганимиздек, мамлакатнинг давлат бюджети ва бюджеттизими, унинг айрим бўғинлари ўртасидаги ўзаро муно-сабатларни ташкилқилишни, бюджет тизимига кирадиган бюд-жетлар фаолиятининг ҳуқукийасосларини, бюджетлар таркиби ва тузилмасини, бюджет маблағларинишакллантириш ва сарфлаш-даги тартиб-кридалар ва бошкаларни белгилабберади. Барча дара-жадаги бюджетлар ягона бюджет таснифи даромадлар вахаражат-ларни тасниф объектларига гуруҳловчи хос ракам (кодлар) бериш билангуруҳлаш кўрсаткичлари доирасида прогнозлаштирилади, шакллантирилади ваижро этилади.

Бюджетнинг истикболини белгилаш - давлатнинг молия сиёсати талабларигамувофиқлаштирилган молиявий режалаш-тиришнинг муҳим таркибий қисминиташкил қилади. Бундай режа-лаштиришнинг иктисодий вазифаси турлидаражадаги бюджетлар ва бюджетдан ташқари жамғармаларини тузиш ва ижросижараё-нида мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг умум-миллийдастурлари асосида ялпи ички маҳсулот ва миллий даромад қийматини молиявийтизим бўғинлари ўртасида марказлашти-рилган ҳолда режалаштиришданиборатдир.

Бюджетни истиқбол режаларини белгилаш давомида молия мамлакатниривожлантириш давлат дастурларининг асосий иктисодий ва сифаткўрсаткичларига ҳамда табиий, моддий, меҳнат, молия ресуреларидан самаралифойдаланиш захираларини топишга фаол таъсир кўрсатади. Бюджетнирежалаштириш давлат ҳокимия-ти ва бошқарув органлари томонидан амалгаоширилади.

Давлат бюджетини истиқбол режаларини белгилашнинг асосий тамойилларикуйидагилардан иборат:

· бюджет масалаларини ягона ҳуқуқий нормалар билан тартибга солиниши;· бюджет маблағлари йўналишларининг аниқ манзили ва мақсадли

характери;· йиллик бюджетни режалаштиришнинг узлуксизлиги;

· молиявий кўрсаткичларнинг (меъёрлар, солиқ ставкалари,сметалар)барқарорлиги;

· баланс усу ли.Бюджетни режалаштириш турли даражадаги бюджетларни тузиш ва ижро

этиш тартиби, унинг меъёрий-ҳукуқий базаси ва ташкилий асоси тарзида бюджетжараёнини, шунингдек, мамлакат бюджетини тузишнинг назарияси ваметодологияси масалаларини ҳам ўз ичига олади. Бюджет бўйичапрогнозлаштириш асослари мамлакат конституцияси ва қонунлари биланбелгиланади. Бюджет жараёни бюджетни режалаштиришнинг асосий шаклисифатида ҳокимият органларининг давлат бюджети ва унга кирадиган бюджет-ларни тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш, уларнинг ижросини назорат қилиш,шунингдек, уларнинг ижроси ҳақидаги ҳисоботларни тасдиқлаш бўйича қонунҳужжатлари билан тартибга солинган фаолиятидан иборат.

Бу бюджет барқарорлигини таъминлаши ҳамда маблағларни хўжалик

соҳалари, иқтисодий минтақалар ўртасида тақсимлашда зарур пропорцияларнияратиши лозим. Унинг муҳим шарти - бюджет харажатларининг даромадларгамое бўлиши, молиявий захира-лар ташкил қилишдан иборат. Бу принцип бутунмолиявий сиёсатнинг асосий мақсади ҳисобланади ва давлат бюджетини ташкилқи-лувчи бюджетларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳамда давлат даромадларини аниқманбалар бўйича ва харажатларни аниқ мақсадларга йўналтириш доирасидаамалга оширилади.

Давлат бюджетига солиқлар ва тушумларнинг тушишини таҳлил қилиш –даромадлар истиқболини белгилашнинг зарурий элементидир.

Ўзбекистон Республикаси бюджет даромадларининг асосий қисмисолиқлардан шаклланади

Режалаштирилган бюджет харажатларига мос равишда бюджетдаромадлари, яъни солиқлар, мажбурий тўловлар ва носолиқ даромадларпрогноз қилинади

Давлат бюджетига солиқлар ва тушумларнинг тушишини таҳлил қилишдасолиқ ва молия органлари фаолиятини мувофиқлаштириш муҳим аҳамият касбэтади.

Истиқбол кўрсатгичларини ўрганиш ва уларни иқтисодий тахлили асосидаМолия вазирлиги Республика Давлат Солиқ Қўмитаси билан биргаликда солиқсиёсати ва солиқ тизимини хамда солиққа тортиш услубини такомилаштиришборасида таклифлар ишлаб чиқади. Истиқболни белгилаш босқичидаумумдавлат солиқларини турли поғана бюджетлари ўртасида тақсимлаштўғрисида таклифлар киритилади.

Ундан ташқари Молия вазирлиги божхона қонун қонуниятлари божтўловлари ставкалари ва уларнни олиниш тартибини такомилаштириш бўйичатаклифлар ҳам ишлаб чиқади. Солиқ, солиқсиз ва бож тўловларининг бюджетгатушуми устидан тўғри ва ўз вақтида назорат олиб бориш ва уларни иқтисодийтаҳлил қилиш асосида, Давлат Солиқ Қўмитаси ва Давлат Божҳона Қўмитасибилан биргаликда, давлат бюджетига даромадларнинг тушумини яхшилашборасида чора-тадбирлар белгилайди ва зарур таклифлар тайёрлайди.

Давлат солиқ-бюджет сиёсатининг асосий йўналишларини ишлаб чиқиш-даромадларни прогнозлашнинг асосий босқичи ҳисобланади.

Ҳар йили Молия Вазирлиги Давлат Солиқ Қўмитаси биланбиргаликда келгуси йилга мўлжалланган солиқ-бюджет сиёсатини ишлабчиқади. Бунда келгуси йил учун бюджет даромадлари ва харажатларимиқдори, ҳамда солиқлар ва мажбурий тўловларнинг ставкалари, шунингдекянги киритилган ёки бекор қилинган солиқлар борасида маълумотлар ифодақилинади.

Шунингдек, ҳар йили Вазирлар Маҳкамаси томонидан келгусийил учун бюджет параметрлари борасида қарор қабул қилинади.

Маҳаллий бюджетларни мувозанатини таъминловчи бюджетлараромуносабатларнинг кўрсаткичларини истиқболини таҳлили молиявий назоратнинг

асосий элементидир.Молия органларининг бюджет даромадларини истиқболини белгилаш

жараёнидаги назорат-иқтисодий ишларини ташкил этишда, авваламбормахаллий бюджетларнинг даромад қисмини шакллантириш тартиби тўғриамалга оширилганлигига ахамият берилади Сўнгра, Қорақалпоғистон Республикаси ва маҳаллий бюджетларнингдаромад қисмининг шаклланиш манбалари текширилади. Бунинг учуналоҳида бюджетларнинг даромадлари қайси солиқ ва тўловлардан, ёки бошқақайси манбалардан ташкил топганлиги аниқланади. ҚорақалпоғистонРеспубликаси ва маҳаллий бюджетларнинг тақчиллигига йўл қўйилмаслигизарур. Шунинг учун ҳам, давлат бюджети даромадларининг истиқболинибелгилаш жараёнида, бюджет даромадлари ва харажатлари ўртасидаги фарқ,юқори бюджетлардан ажратиладиган дотация ва субвенциялар хисобигақопланилганми ёки йўқми деган масалага эътибор қаратилади.

Назорат саволлари:1.Ўзбекистон Республикаси молиявий органларида назорат иқтисодий

ишларни ташкил этиш ҳамда молиявий назоратнинг ҳозирги ҳолати қандай?2. Нима учун мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини

таҳлил қилиш - давлат даромадлари (жумладан, давлат бюджет даромадлари)нингистиқболини белгилашнинг асоси сифатида деб эътироф этилади?.

3.Мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини қандаймакроиқтисодий кўрсаткичлар белгилайди?

4.Мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини белгиловчиасосий макроиқтисодий кўрсаткичларни таҳлил қилиш давлат даромадлариҳажмлари билан боғлиқлигини исботланг.

5.Давлат бюджетига солиқлар ва тушумларнинг тушишини таҳлил қилишниа учун даромадлар истиқболини белгилашнинг зарурий элементи сифатикелтирилган?

6. Давлат бюджетига солиқлар ва тушумларнинг тушишини таҳлилқилишда солиқ ва молия органлари фаолиятини қандай тартибдамувофиқлаштирилади?

7.Даромадларни прогнозлашнинг асосий босқичида солиқ-бюджетсиёсатининг асосий йўналишлари қандай аҳамиятга эга?

8-мавзу: Бюджетни тузиш ва ижро этиш жараёнини назорат қилиш

Режа:1. Бюджетни тузиш жараёнида молия органлари фаолиятини тафтишэтишнинг асосий вазифалари.2. Бюджетни тузиш бўйича тафтишнинг субъектлари, объектлари вапредмети. Тафтиш манбалари.3. Бюджет ижросини тафтиш қилиш бюджетнинг даромад ва ҳаражатларбўйича ижросини текшириш, қўшимча ажратмаларнинг асосланганлигини,режадан ортиқча ажратмаларни молиялаштириш манбаларинимавжудлигини текшириш.4. Бюджет бўғинлари ўртасидаги ўзаро ҳисоб-китоблар бўйича, бюджетссудаларини бериши бўйича операцияларнинг қонунийлигини текшириш.5. Молия органларида назорат - иқтисодий ишларнинг ҳолатини текшириш.Бюджетнинг кассавий ижросини текшириш ва тафтиш қилиш, унингмақсадлари, вазифалари, объектлари.6. Тафтиш натижаларини расмийлаштириш ва чора тадбирлар белгилаш.Ислоҳотларнинг ҳозирги босқичида текшириш ва тафтишларнингсамарадорлигини ошириш, тафтишчиларни моддий рағбатлантиришмеханизмини такомиллаштириш.

Давлат бюджети давлат молияси тизимида марказий ўринни эгаллайди.Иқтисодиёт ривожланишини турли босқичларида бюджет давлат сиёсатиниамалга ошириш қуроли, мўлжалланган дастурлар ва тадбирларни амалга оширишучун пул маблағларини асосий манбаи ҳисобланади. Давлат бюджети, давлатхокимиятининг кундалик масалаларини ҳам, ривожланиш истиқболларивазифаларини ҳам ҳал этишда катта аҳамиятга эгадир.

Бюджет уч таркибий қисмдан — харажат, даромад қисмлари ва уларбалансидан иборат. Яъни даромадларнинг харажатларга мувофиқлиги қоидасигаамал қилиши лозим. Бюджетни шакллантириш аввало унинг харажат қисминитузиш йўли билан юз беради, чунки давлат ўзида мавжуд молиявийимкониятлардан келиб чиқибгина харажатлар қилиши мумкин эмас. Давлатаввало жамиятни самарали ривожлантириш мақсадида унинг олдида турганвазифаларни бажариш учун зарур маблағлар ҳажмини белгилаши ва шунданкейингина ўз қўлида бўлган бюджет даромад қисмини тўлдиришнинг асосийвоситаси - солиқлар ва бошқа манбалар ёрдамида ана шу молиявий ресурсларнижалб этиши керак.

Давлат бюджети пул ресурсларининг марказлаштирилган жамғармаси(фонди) бўлиб мамлакат ҳукумати давлат аппарати, қуролли кучларни тутибтуриш, шунингдек иқтисодий функцияларни бажариш учун уни тасарруф этади.Ҳозирги шарт-шароитда бюджет давлатнинг иқтисодиётни тартибга солиш,хўжалик фаолиятига таъсир кўрсатиш шунингдек кризисга қарши чора-тадбирларни амалга оширишнинг қудратли воситаси ҳамдир. Ҳозирги давлатбюджети унинг бутун хилма-хил функцияларини акс эттирадиган мураккаб, кўп

кўринишли хужжат ҳисобланади. Аввало бюджетда давлат харажатлари вадаромадлари тартиби ўз аксини топади. Харажатлар бюджет қуролларинингсарфланиш йўналишлари ва мақсадларини кўрсатади.

Харажат моддаларининг аҳамияти жуда муҳим, чунки уларнинг қанчаликмақсадга мувофиқлигига мазкур давлат солиқ тўловчилари зиммасигаюклатиладиган солиқ юкига боғлиқ бўлади. Бундан шу нарса равшанки, мазкураниқ даврда амал қиладиган солиқлар тизими (солиқ миқдори, уларни ставкалари,солиқ солинадиган база) давлат бюджетида харажатларнинг қандай моддаларикўзда тутилганига ва уларни қоплаш учун қанча миқдорда маблағлар зарурлигигатўла равишда боғлиқдир.

Иқтисодиётни ишлаб чиқариш секторлари фаолияти учун энг қулай шарт-шароитларини яратиш билан боғлиқ харажатлар давлат харажатларининг энгмуҳим моддалари қаторига киради. Ижтимоий инфратузилма объектларини барпоэтишга доир, биринчи навбатда таълим ва соғлиқни сақлаш харажатлари ҳамборган сари кўпроқ ўрин эгалламоқда.

Маҳаллий бюджетлар давлат молия тизимининг муҳим таркибий қисмиҳисобланади. Уларнинг харажатлари ҳисобига биринчи навбатда коммунал мулкобъектлари, йўллар, мактаблар қурилиши, алоқа воситаларини ривожлантиришшунингдек уй-жой қурилиши пул билан таъминланади. Маҳаллий ҳокимияторганлари бюджетидан маҳаллий маъмурий ва бошқа бюджет муассасаларинитутиб туриш учун ҳам фойдаланилади. Маҳаллий бюджетлар харажатларидаижтимоий маданий эҳтиёжлар, соғлиқни сақлаш объектларига доир, иқтисодиймувозанатни қўллаб туриш харажатлари ҳам муҳим ўрин тутади.

Иттифоқ, тарқалиб кетиши билан Ўзбекистон Республикасининг давлат ваиқтисодий мавқеи тубдан ўзгарди. Ўзбекистон халқаро ҳамжамият томонидан танолинган мустақил ва суверен давлат мақомига эга бўлди. Ўзбекистоннингмаҳаллий давлат хокимият идоралари - вилоятлар, шаҳар ватуманлар билан ўзаро муносабатлари янгича иқтисодий асосларда қайта ташкилэтилди. Республика ўз даромадларини мустақил тасарруф этадиган, ўзхаражатларини тўла-тўкис ўзи қоплайдиган бўлиб қолди. Буларнинг ҳаммасидавлатнинг зарурий хусусияти саналувчи бюджет ва бюджет жараёнида ўз аксинитопмаслиги мумкин эмас эди. Жумладан, собиқ иттифоқ давлат бюджетидан фарққилиб, Ўзбекистон Республикаси бюджети давлатнинг ягона пул жамғармасиҳисобланмайди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 213-моддасигамувофиқ, давлат мулки республика мулки ва маъмурий-худудий тузилмалар мулки(муниципиал мулк)дан иборат. Шу туфайли маҳаллий давлат идоралари бюджетиҳам мустақил бўлиб, юқори турувчи давлат идоралари бюджетининг таркибийқисми ҳисобланмайди. Аммо бу нарса марказлаштирилган ҳолда бюджетмасалаларига ёндошишликни истисно қилмайди.

Шунга эътиборни қаратишни истар эдикки, бюджет тизимини нисбатанбошқачароқ таърифга асосланувчи муносабатлар сифатида ҳам қарайдиганмуаллифлар учрайди.

Масалан, О.Г. Бежаев “Иқтисодий муносабатлар асосланувчи, ҳуқуқмеъёрлари билан тартибга солиб турилувчи, нодавлат бюджет фондларибюджетларини қамраб олувчи мамлакат ҳудудидаги мавжуд барча бюджетлар

йиғиндиси бюджет тизимини ҳосил қилади”, деб таъриф беради. Бу таъриф ҳам юқорида давлат бюджетига берилган таърифга мазмунан

яқин келади. Бюджет тизими ва бюджет жараёнида юзага келадиган барча босқичларда

“Бюджет тизими тўғрисида”ги қонун талабларига, бюджет тизимининг асосийтамойилларига, бюджет тизими тўғрисидаги меъёрий харажатларга, йўриқномава тартибларга амал қилиниши бюджет интизоми тушунчасини белгилайди.

“Бюджет тизими тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунидақўлланилган иқтисодий категорияларнинг мазмуни – таърифи келтирилган.Бироқ, бюджет интизоми тушунчаси мазмуни – моҳиятига тўхтанилмаган.

Мазкур қонун Республикамиз ҳудудидаги бюджет тизимини тартибга солибтуриш учун ҳизмат қилсада, лекин қонунда фақат 38-модда Давлат бюджетиижросини назорат қилишга бағишланган бўлиб, бюджет интизомига эътиборқаратилмаган ва у тўғрисида қонуннинг ҳеч бир қисмида маълумотучратилмайди. Ваҳоланки, бюджет интизоми тартибини, меъёрини маъсулияти важавобгарлигини қонунан белгилаб қўйиш зарур ва аҳамиятли ҳисобланади.

Бюджет назоратини амалга оширишдан мақсад бюджет маблағлариниҳосил қилиш ва ишлатишда мақсадлилик, самарадорлик, тартиблилик,қонунийликнинг таъминланишига эришиш зарурлигидан иборатлигигаэътиборни қаратсак, бунда бюджет интизоми ва унинг назоратида қуйидагичизмада кўрсатилган муҳим кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш каттааҳамиятга эга ҳисобланади (1.1-расмга қаранг).

Бюджет интизоми ва унинг назорати

Интизом ваназорат структураси

Интизом ваназорат механизми

Интизом ваназорат жараёни

Бюджет интизоми ваназоратини амалга ошириш

тизими

Бюджет интизоминазорати органлари

Интизом ваназорат тамойиллари

Интизом ваназорат жараёни

мазмуни

Лойиҳалаштириш тизими

Бюджет интизоминазорати кадрлари

Интизом ваназорат мақсадлари

Интизом ваназорат дастурларини

яратиш

Интизом ва назораттизимини ташкил қилиш

Бюджет интизомва назоратининг техник

воситалари

Интизом ваназорат методлари

Интизом ваназорат дастурларини

уйғунлаш-тириш

Интизом ва назораттизимларининг

мувофиқлаштириш

Бюджет интизомива назорати марказлари

Интизом ваназорат технологияси

Интизом ваназорат дастурлариижросини баҳолаш

Интизом ва назораттизимларини ривожлантириш

Бюджет интизомива назорати структураси

бқйича ҳолатлар

Интизом ваназорат механизмлари

бқйича ҳолатлар

Интизом ваназорат жараёнлари

бқйича ҳолатлар

Интизом ва назоратниамалга ошириш тизимлари

бўйича ҳолатлар

Россия Федерациясида 1998 йил 31 июлда 145-ФЗ-сон билан қабулқилинган. Россия Федерациясининг Бюджет кодекси қабул қилинган ва амалқилиб келмоқда. Ўзбекистон Республикасида ҳам бюджет тизимини, бюджет ванобюджет муносабатларини бюджет ижросини, бюджет назоратини,бюджетлараро муносабатларни, бюджет дарамодларини шакллантиришни,қолаверса бюджет интизомини ҳуқуқий тартибга солиб туриш имконини берувчиумумий ва ягона қонунни – бюджет кодексининг ишлаб чиқиш ва ҳаётга тадбиққилиш зарур, деб ҳисоблаймиз.

Умуман, бюджет назоратининг амалий ижроси мустаҳкамлигинитаъминлаш учун унинг мукаммаллаштирилган ҳуқуқий асосини яратиш лозим.

Бюджет назоратини амалга оширишдан мақсад бюджет маблағлариниҳосил қилиш ва ишлатишда мақсадлилик, самарадорлик, тартиблилик,қонунийликнинг таъминланишига эришиш зарурлигидан иборатлигигаэътиборни қаратсак, бунда бюджет интизоми ва унинг назоратида қуйидагичизмада кўрсатилган муҳим кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш каттааҳамиятга эга ҳисобланади

Ҳозирги кунда бюджет интизомини мустаҳкамлаш барча бюджетжарағнларида ислоҳотлар олиб боришга эҳтиёжлар туғдирмоқда. Бу иқтисодийислоҳотлар:

- бюджет маблағларидан тежаб, самарали ва аниқ фойдаланиш ҳамдабюджет интизомини мустаҳкамлаш учун бюджет ташкилотлари раҳбарларинингмустақиллигини кенгайтириш ва маъсулиятини ошириш;

- бюджетдан маблағ олувчи ташкилотларни маблағ билан таъминлашмеханизмини соддалаштириш ва бюджет маблағларидан фойдаланишда юқоринатижаларга эришиш мақсадида мавжуд маблағларни оқилона тақсимлаш учуншарт-шароитлар яратиш;

- бюджет ташкилотлари ходимлари меҳнатини рағбатлантириш, уларфаолияти самарадорлигини ошириш ва кадрларнинг ўрнашиб қолиши учун шарт-шароитлар яратишлар орқали олиб борилмоқда.

Бундан ташқари, маблағ билан таъминлаш бюджет ижроси жараёнидахаражатлар рўйхати ва сметасига киритиладиган ўзгартиришларни ҳисобга олганҳолда тегишли йил учун тасдиқланган бюджет параметрларига ҳамда бюджетташкилотларининг харажатлар сметаларига мувофиқ тузилган бюджетхаражатларининг чораклар бўйича тақсимланган йиллик рўйхатига биноан амалгаоширилади.

Давлатнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётини таъминлашда бюджетданфойдаланиш махсус мезонлар йиғиндиси мавжуд бўлишини тақозо этади. Бундайюридик мезонлар молия хуқуқининг мустақил бўлимини ташкил этади. Бюджетҳуқуқи молиявий тизимнинг таркибий бўлаги сифатида бюджетни вужудгакелтириш, тақсимлаш хамда фойдаланиш юзасидан вужудга келувчи ижтимоиймуносабатларни тартибга солади.

Бюджет хуқуқи мазмуни жумласига қўйидагилар киради:- Ўзбекистон Республикасининг бюджети тузилиши ва бюджет тизимлари

соҳасидаги муносабатлар;

- Ўзбекистон Республикасининг бюджети ва маҳаллий бюджет даромадлар вахаражатлар тузилишини, уларнинг турли бюджет бўғинлари ўртасидатақсимланиши соҳасидаги муносабатлар;

- Ўзбекистон Республикасининг бюджети ва махаллий бюджетларваколатлари доирасини белгилашга оид муносабатлар;

- Бюджет жараёни билан боғлиқ муносабатлар;- Бюджет ижроси устидан назоратни ташкил этиш ва амалга ошириш билан

боғлиқ муносабатлар.Юқорида санаб ўтилган ижтимоий муносабатлар бюджет ҳуқуқи мезонлари

билан тартибга солиниши натижасида бюджетга оид ҳуқуқий муносабатларгаайланади. Бошқа молиявий муносабатлардан фарқли равишда бундай ҳуқуқиймуносабатлар бюджет фаолияти натижасида вужудга келади. Бюджет ҳуқуқиймуносабат субъектлари доираси нисбатан торроқ булиб, улар жумласигақўйидагилар киради:

- давлат, маъмурий-ҳудудий тузилмалар;- давлат вакиллик, ижроия ҳамда маҳаллий идоралари;- давлат ва муниципиал ташкилотлар.Биринчи гуруҳга Ўзбекистон Республикаси идоралари, вилоят, туман,

шаҳар хокимиятлари киради.Иккинчи гуруҳга хукумат, вилоят, шаҳар, туман маъмурияти, молиявий

идоралар тизими (Молия вазирлиги, молия бошқармалари, банк тизимлари, солиқидоралари) киради.

Учинчи гуруҳга давлат ва муниципиал корхоналар, муассасалар ва давлатбюджети ҳисобидан маблағ билан таъминланадиган бошқа тузилмалар киради.

Бюджет ҳуқуқи мезонлари моддий-ҳуқуқий ёки процессуал бўлиши мумкин.Моддий-ҳуқуқий мезонлар бюджет тузилиши, тизимлари, даромад ва харажатлартаркиби ва бошқаларни белгилайди. Процессуал мезонлар эса бюджетжараёнини, унинг қабул қилиниши ва ижро этилиш тартибларини белгилайди.

Ўзбекистон Республикасининг бюджет ҳуқуқи ҳали шаклланишбосқичидадир.

Ўзбекистон Республикасининг бюджет тузилиши тушунчаси деганда,бюджет тизимларини ташкил этиш ва унинг тузилиш қоидалари кўзда тутилади.

Хар қандай давлатнинг бюджет тузилиши унинг давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилишига кўра белгиланади. Шу сабабли федератив, конфедератив ёкиунитар давлатларда у ўзига хос хусусиятга эга бўлади.

Ўзбекистон Республикасининг давлат бюджети асосан солиқлар ёрдамидатўпланадиган ҳамда давлат томонидан унинг функциялари ва вазифалариниамалга ошириш учун ишлатиладиган пул маблағларининг марказлаштирилганфондларидир, у қонун кучига эга, республика Олий мажлиси томонидантасдиқланади.

Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети бир бутундир, яъни бюджеттизими барча бўғинлари давлатнинг ягона давлат бюджетига кирадиганҚорақалпоғистон Республикаси вилоятлар, Тошкент шаҳар, шаҳар ва туманларибюджетларининг узвий бирлигини билдиради. Бюджет бирлигини ЎзбекистонРеспубликаси иқтисодий тизимининг яҳлитлиги белгилаб беради. Бюджет тизими

бутун республика ҳудудида амал қилаётган давлат даромадлари ҳамда умуманреспубликани Қорақолпоғистон Республикаси вилоятлар, Тошкент шаҳри,шаҳарлар ва туманларни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришгайўналтириладиган давлат харажатларининг бир бутун тизимига асосланади.

Бюджетнинг яхлитлиги туфайли давлат ўз тасарруфига пул ресурсларнингягона марказлаштирилган фондини олади, уни бюджет тизимининг фақат бирорбир бўғинига тақдим этиш мумкин эмас, ҳамда Ўзбекистон Республикаси давлатбюджетига бирлаштириладиган барча бюджетларнинг мажмуи сифатидаифодаланади. Республика бюджет тизимининг яхлитлиги ва бир бутунлиги қонунтомонидан мустаҳкамлаб қўйилган, унда қуйи бюджетларнинг ҳар бири юқорибўғинга кириши кўзда тутилган.

Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимининг муҳим таркибий қисмимаҳаллий бюджетлардан иборат. Улар ўз фаолиятини амалга ошириш учундавлат хокимиятининг ҳар-бир маҳаллий органи тасарруфида реал молиявий негизбарпо этади.

Маҳаллий бюджетлар тизими маҳаллий эҳтиёжларни тўлароқ ҳисобгаолиш ва уларни давлат марказлаштирилган тартибда амалга оширадиган чора-тадбирлар билан тўғри солиштириш имконини беради. Шунинг учун маҳаллийҳокимият органлари маҳаллий бюджетга даромадлар келиб тушишини кўпайтиришва ресурслардан авайлаб фойдаланишдан манфаатдорлар. Чунки жойлардаиқтисодиёт ва маданиятнинг ўсиш суръатлари маҳаллий бюджет маблағлариданрежали сарфлашга доир ишларни ташкил этишга бевосита боғлиқ бўлиб, бу эса ўзнавбатида умуман Ўзбекистон Республикасининг давлат бюджетинимуваффақиятли бажарилишига имкон яратади. Маҳаллий бюджетлардан уй-жойкоммунал хўжалик ва ободонлаштириш, таълим ва соғлиқни сақлашмуассасалари, ижтимоий таъминотга доир тадбирлар ва бошқалар молияланади.

Давлат бюджети даромад ва харажатлар баланси шаклида тузилади ҳамдамамлакат бюджети фондини шакллантириш манбалари ва ундан фойдаланишйўналишларини акс эттиради. Шунинг учун хилма-хил алоқаларни акс эттирувчибюджет кўрсаткичларини айни-равшан белгиланиши умумдавлат миқёсидаги фаолмолиявий назорат учун асос яратади.

Бюджетнинг даромад қисми, шунингдек дотациялар ва субвенциялар, яъниюқори турувчи бюджет томонидан қўйи турувчи бюджетга маблағ ажратилишиданиборатдир.

Юридик шаклларига кўра, бюджет даромадлари солиқ ва солиқданташқари тўловларга бўлинади.

Бюджет тизимлари ва харажатларини тақсимлаш пайтида икки муҳимвазифа хал этилади:

1)Ўзбекистон Республикасини, маҳаллий бюджетларни улар олдида турганвазифаларни бажариш учун етарли бўлган маблағ билан таъминланишларигаэришиш;

2) бюджетларга улар фаолияти доирасига мувофиқ келадиган харажатларниюклаш.

Даромад ва харажатларни бюджетлар ўртасида тақсимлаш жараёниқуйидаги тамойиллар асосида амалга оширилади:

— марказлаштирилган ҳолда бошқариш;— бюджетларни энг кўп мувофиқлаштирилишига эришиш, улар ўртасида

турли нисбат ўрнатилишини таъминлаш;— молиявий таъминланадиган объектнинг таалуқлилиги ва аҳамиятлилиги;— даромадларни ўтказишда ҳудудийликка амал қилиш;— республика ва маҳаллий хокимият идораларининг айрим турдаги

даромадларни тақсимлаш пайтидаги мустақилликлари.Барча даражадаги бюджетларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, улар

шаклланишининг айнан бир босқичлари доимий равишда янгиланиб туради вабюджет доимий ижро этиб борилади. Бу ҳол у ёки бу даражадаги бюджетларнимуайян давр давомида амал қилиши, бу муддат тамом бўлиши билан янгиданқабул қилиниши билан тавсифланади.

Бюджет шаклланиш жараёнида қуйидаги уч босқични босиб ўтади:— бюджет лойиҳасини тузиш;— лойиҳани кўриб чиқиш;— тасдиқлаш.Бюджетнинг ижро этилиши унинг тўртинчи босқичини ташкил этади.

Бюджет ижроси юзасидан ҳисоботлар берилиши эса якуний босқич ҳисобланади.Бюджет жараёнининг ҳар бир босқичи бир қанча оралиқ

босқичларни ўз ичига олади ва унинг ҳар бир оралиқ босқичларидакорхоналар, ташкилотлар, давлат идоралари, маҳаллий хокимият ва ижроияидоралари томонидан содир этилиши лозим бўлган хатти-харакатлар белгилабқўйилади.

Бюджетларнинг шакллантирилиши тўрт даврдан: бюджет лойиҳасинитузиш, лойиҳани муҳокама қилиш, уни ваколатли идора томонидан қабулқилиниши — тасдиқланиши ҳамда уларни белгиланган давр давомида ижроэтилишини таъминлаш босқичларидан иборат бўлади.

Бюджетлар лойиҳасини тайёрлаш, уларни кўриб чиқиш, тасдиқлаш ва ижроэтиш тартиблари Ўзбекистон Республикаси қонунлари, маҳаллий давлатидоралари қарорлари билан белгилаб қўйилади.

Бюджетларни шакллантиришнинг асосий қоидалари “Бюджет тизимитўғрисида"ги қонунда ва бошқа қонуний хужжатларда белгилаб қўйилган.

Юқоридаги қонунлар асосида Қорақалпоғистон Республикаси, маҳаллийдавлат идоралари ўз бюджетини шакллантириши ва ижро этишига оид бўлганмеъёрий ҳужжатларни қабул қиладилар.

Бюджет жараёни қонунлар билан тартибга солинган фаолиятдан иборатбўлиб, бу фаолият давлат ва маҳаллий бюджетларни таркиб топтириш ҳамда ижроэтилишини таъминлашга қаратилган бўлади.

Ушбу қонунга асосан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳар йилиЎзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланганмуддатларда келгуси молия йилига тегишли бюджетлар ва давлат мақсадлижамғармаларига лойиҳаларини тайёрлаш учун, Қорақалпоғистон РеспубликасиВазирлар Кенгашига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларига, давлатмақсадли жамғармаларини тақсимловчи органларга;

Бюджетдан ажратиладиган маблағларни олишга буюртмалар тузиш учун-

республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет маблағи олувчиларгабюджет сўрови юборади.

Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашига, вилоятлар ва Тошкентшаҳар ҳокимлари бюджет сўрови олинганидан кейин уч кунлик муддат ичидатегишли бюджетлар лойиҳаларини тузиш, тайёрлаш ва муддатларини қабул қилади;

Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашига, вилоятлар ва Тошкентшаҳар молия органлари уч кун ичида тегишли бюджетлар лойиҳаларинитайёрлаш учун туман ва шаҳар хокимларига, бюджет маблағи олувчиларгабюджет сўрови юборади бу жараён туман ва шаҳарлардаги бюджет маблағиолувчиларгача давом этади.

Келгуси молия йилига бюджетдан ажратиладиган маблағлар олишгабуюртмалар:

Қорақалпоғистон Республикаси бюджетидан ва маҳаллий бюджетларданмолиялаштириладиган бюджет маблағлари олувчилар томонидан —жорий йилнингбиринчи июнидан кечиктирмай тегишли молия органларига;

Республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет маблағлариолувчилар томонидан жорий йилнинг биринчи июлидан кечиктирмай ЎзбекистонРеспубликаси Молия вазирлигига тақдим этилади.

Келгуси молия йилига тегишли бюджетлар лойиҳалари:Туманлар ва шаҳарлар ҳокимликлари молия органлари томонидан -

маҳаллий ҳокимият органлари белгилаган тартибда ва муддатларда, бироқ жориййилнинг йигирма бешинчи июнидан кечиктирмай юқори молия органларига;

Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашига, вилоятлар ва Тошкентшаҳар ҳокимлари, давлат мақсадли жамғармаларини тақсимловчи органлартомонидан — Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томониданбелгиланган тартибда ва муддатларда бироқ жорий йилнинг биринчи июлиданкечиктирмай Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим этади.

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги келгуси йилга мўлжалланганДавлат бюджет лойиҳасини тайёрлайди ва жорий йилнинг ўн бешинчисентябригача Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига тақдим этади.

Келгуси молия йилига мўлжалланган Давлат бюджети лойиҳасини тайёрлашжараёнини мувофиқлаштириш ва назорат қилишни Ўзбекистон РеспубликасиВазирлар Маҳкамаси раиси ёки унинг топшириғига асосан ЎзбекистонРеспубликасининг Бош вазири амалга оширади.

Давлат бюджет Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси томонидан қабулқилинади. Давлат бюджетига мувофиқ, Қорақалпоғистон Республикаси,вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетлари —Давлат бюджети қабул қилинганиданкейин икки ҳафталик муддат ичида тегишли равишда ҚорақалпоғистонРеспубликаси Жўқорғи Кенгеси ҳамда вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимиятвакиллик органлари томонидан;

Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар таркибига кирувчи туманлар вашаҳарлар бюджетлари- Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар бюджетлариқабул қилинганидан кейин бир ҳафталик муддат ичида туман, шаҳар ҳокимиятвакиллик органлари томонидан;

Шаҳарлар таркибига кирувчи туманлар бюджетлари ва туман буйсунивидаги

шаҳарлар бюджетлари —белгиланган муддатларда маҳаллий хокимият юқоритурувчи вакиллик органлари томонидан қабул қилинади.

Бюджет жараёни булардан ташқари бу соҳадаги ваколатларни тақсимлашпайтида давлат вакиллик ҳамда ижроия идоралари ўртасида хокимиятваколатларнинг чегараланганлиги асос қилиб олинади. Шунга кўра бюджетларнитайёрлаш ва ижро этиш ижроия идоралар зиммасига юкланган бўлиб,бюджетларни муҳокама қилиш ва тасдиқлаш вакиллик (қонунчилик) идоралариваколатига киритилгандир.

Бюджет жараёнининг барча босқичларига хос яна бир хусусият - бюджеткўрсаткичларининг ихтисослаштирилганлиги, яъни даромадларни ўз манбаларигакўра, харажатларни эса мақсадли йўналишларга кўра тизимларгабўлинганлигидир.

Бюджет жараёнида унинг тамойилларига тўла риоя қилиш турли омилларва манфаатлар ҳисобга олинган ҳолда иқтисодий ҳаётда самарали бошқарувни,бир маромдаги ривожланишни таъминлашга хизмат қилади.

Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ марказий ва маҳаллийдавлат хокимияти идораларининг барча бўғинлари ўз бюджетларини тайёрлаш ваижро этишда мустақил бўлсаларда, бюджет лойиҳасини тайёрлаш, кўриб чиқиш,тасдиқлаш, қабул қилиш ва ижро этиш масалаларини тартибга солувчипроцессуал ҳуқуқий қоидалар, барча бюджет бўғинлари учун умумий бўлгантартиблар белгилаб қўйилган. Бундай умумий қоидалар Ўзбекистон бюджетқонунчилиги билан белгиланган бўлиб, улар қўйидагилардан иборат:

1. Бюджетлар муайян ҳудуд ижтимоий-иктисодий тараққиёти истиқболинибелгилаш кўрсаткичлари ҳамда дастурларига мувофиқ равишда амалга оширилиб,бюджет лойиҳаси тайёрлангунига қадар тегишли миллий-давлат ҳамда маъмурий-ҳудудий бирликлар тараққиёти режалари, тахминлари ишлаб чиқилади. Уларасосида хокимиятнинг ижроия идоралари тегишли бюджетнинг даромадлари:харажатлари, жамлама бюджет, қуйи ҳудудий идораларнинг минимал бюджеткўрсаткичлари тўғрисида хокимиятнинг вакиллик идораларига таклифлар ҳамдаахборотлар тақдим этадилар. Бундай ахборотларнинг тақдим этилиш муддатларива тартиблари қонунчилик йўли билан белгилаб қўйилади.

2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тегишли хокимиятларнингижроия ва вакиллик идораларига белгилаб қўйилган муддатларда кейинги йилбюджетинииг ўзига хос хусусиятлари, бюджет лойиҳаси ҳисоб-китоблари,ижтимоий ва молиявий меъёрлар ҳақида хабарлар юборади.

3. Бюджет лойиҳаси тайёрланаётган пайтда қуйидагилар асос қилиболинади:

— тартибга солинадиган даромадлардан ажратиладиган улуш (фоиз)ларлойиҳаси ва бу даромадлар таркиби;

— тегишли юқори турувчи бюджет ҳисобига амалга оширилишимўлжалланаётган дотация ва субвенциялар кўрсаткичлари;

— тегишли ҳудудий бюджет даромадлари рўйхати ва бу даромадларнингқайд этилган даромадлар ҳиссаси (фоизда);

— юқори турувчи бюджет бирлиги томонидан берилган харажатлар рўйхати.4. Хокимиятнинг ижроия идоралари ўзларига юқори ташкилотлар томонидан

берилган бюджет кўрсаткичларини чуқур ва ҳар томонлама таҳлил қилади, уларгааниқлик ҳамда тузатишлар киритиш хусусида ўз таклиф-мулоҳазаларинибилдиришлари мумкин бўлади.

Бюджет лойиҳасига аниқликлар ва ўзгартиришлар киритишлар тўғрисидагитаклиф-мулоҳазалар тегишли юқори турувчи ижроия идоралари томонидан кўрибчиқилади ва улар рад этилгани тақдирда манфаатдор ижроия идора иштирокидамавжуд келишмовчиликлар тўғрисида тегишли баённома тузилади.

Бағнномада бюджет лойиҳасига тузатиш киритиш асослари ҳам, бутаклифларни рад этилиш асослари ҳам кўрсатилмоғи лозим.

Келажакда ушбу ихтилофни ҳал этиш учун тегишли қуйи ва юқорихокимият вакиллик идораси ўртасида ўзаро тенглик (паритет) асосида келиштиришкомиссияси ташкил этилади ва унинг келишмовчилик бўйича қабул қилганқарори қуйи ва юқори ижроия идораларига маълум қилинади.

5. Тегишли ҳудудни ривожлантириш режалари ва истиқбол кўрсаткичлариасосида ижроия идора хокимият вакиллик идорасига бюджет харажатлариюзасидан моддама-модда таклифлар тақдим этади. Айни пайтда бюджетдаромадларини белгилаш юзасидан ҳам ўз ҳисоб-китобларини маълум қилади. Бутаклифлар тегишли вакиллик идораси қўмиталари ва комиссияларида мақсадгамувофиқлиги, долзарблиги, уларни молиявий ва моддий жиҳатдан рўёбгачиқариш мумкинлиги нуқтаи-назаридан қаралган ҳолда муҳокама этилади.

Вакиллик идорасининг бюджет харажатларига розилик бериш тўғрисидагиқарори келгусида бюджет маблағлари ажратилиши учун асос бўлиб хизматқилади.

Бюджет лойиҳасига барча ўзгартириш ва тузатишлар киритиб бўлингач,ижроия идораси уни тасдиқлаш учун вакиллик идораси муҳокамасига тақдимэтади.

6. Бюджетларни тасдиқлаш даромадлар ва харажатларнинг ҳар бирмоддасини муҳокама қилиш, улар юзасидан қарор қабул қилиш йўли биланамалга оширилади.

Вакиллик идораси, ижроия маҳкамаси, суд хокимиятини маблағ билантаъминлаш, тегишли бюджет харажатларининг мустақил моддаси сифатида кўздатутилади.

Бюджетларни тузиш, кўриб чиқиш ва тасдиқлаш тегишли бюджеттаснифига мувофиқ равишда амалга оширилмоғи зарур.

7. Бюджет лойиҳасини тайёрлашга оид амалий ишлар тегишли молияидоралари томонидан амалга оширилади.

8. Бюджетларни қабул қилиш Ўзбекистон Республикаси миқёсида тегишлидавлат бюджети ҳақидаги қонун билан, Қорақалпоғистон Республикаси бюджетиҚорақалпоғистон Республикаси Жуқориғи Кенгеси қонуни билан, маҳаллийбюджетлар эса тегишли халқ депутатлари кенгашлари қарорлари биланрасмийлаштирилади. Ушбу қонунлар ва қарорлар матбуотда эълон қилинмоғикерак.

Барча даражадаги бюджетлар ижроси давлат хокимият органларинингмунтазам назорати остида бўлади. Бюджет ижроси устидан назорат олиб бориштартиби ва ташкилий кўринишлари тегишли давлат ҳокимияти органлари ҳуқуқий

актлари билан белгиланади. Ижроия ҳокимият органлари корхоналар, муассасаларва ташкилотларда бюджет ижросининг бориши устидан назорат олиб борадилар.

Ўзбекистон бюджет қонунчилиги қуйи органлар бюджет фаолиятигаюқори аралашувини тақиқлайди. Шу билан бирга юқори органлар қонундабевосита кўзда тутилган ҳолларда қуйи органлар ўзларига юқори турувчибюджетдан ажратилган маблағлар (субвенциялар)дан тўғри фойдаланаётганлигининазорат қиладилар.

Бюджетлар ижроси бюджет жараёнининг охирги босқичи бўлиб, ундадаромадлар ҳамда харажатлар бўйича барча кўрсатгичларнинг амалга оширилишитаъминланади. Қонунчиликка кўра бюджет ижросини таъминлаш вазифасиҳокимиятнинг тегишли ижроия органлари зиммасига юклатилган.

Бюджетлар ижроси амалга оширилишида у ёки бу даражада барчамарказий ва маҳаллий ҳокимият вакиллик ҳамда ижроия органлари, корхона,муассаса, ташкилотлар иштирок этадилар.

Аммо бюджет ижросини таъминлаш бевосита солиқ, молия органлариҳамда кредит муассасалари зиммасига юклатилган бўлиб, жумладан солиқхизмати органлари бюджетларнинг даромад қисмларининг ижро этилишинитаъминлайдилар20. Ана шу мақсадда солиқ инспекциялари юридик ва жисмонийшахслар томонидан солиқ ҳамда носолиқ тўловларнинг ўз вақтида тўланиши,даромадларни тўғри ва ўз вақтида ҳисобга олиб борилиши устидан назорат олибборадилар. Уларга ушбу вазифаларини бажаришлари учун зарур ваколатлар берибқўйилган.

Бюджетлар ижросининг амалга оширилишида молия органлари муҳим ўринтутадилар. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги ва бошқамолия органлари белгиланган тартибда марказий ва маҳаллий бюджетларижросини таъмиилайдилар; Ўзбекистон Республикаси қонунларига биноанбюджетларга тузатишлар киритадилар, бюджетлар ижроси устидан назоратқиладилар. Республика бюджетидан ажратилган маблағлардан тўғри ва мақсадгамувофиқ равишда фойдаланилаётганлигини кузатиб борадилар; Республикабюджети ва жамланма (консолидацияланган) бюджетлар ижроси ҳақидаҳисоботларни тайёрлайдилар ва уни ҳукуматга тақдим этадилар. Молиявазирлиги ва унинг жойлардаги органлари ўзларига юклатилган назоратфункцияларини амалга ошириш учун зарур бўлган маълумотларни, бухгалтерияҳисоботларини талаб қилиб олишга ҳақли бўладилар.

Бюджетлар ижросини таъминлашда асосий ҳужжат бўлиб бюджеттақсимоти саналади. У тегишли давлат хокимияти вакиллик органи томонидантасдиқланади ҳамда унда бюджет даромад ва харажатлари батафсил кўрсатибқўйилади.

Бюджетларнинг харажат қисмини ижро этиш бюджет ҳисобидан муайянмаблағларнинг ажратилиши билан боғлиқ бўлади. Бюджетни ижро этишжараёнида унинг ҳисобидан у ёки бу харажатларни қоплаш мақсадида маблағажратилиши бюджет кредити деб юритилади. Бюджет кредити вазирликлар,

20 Шохин С.О., Воронина Л.И. Бюджетно-финансовый контроль и аудит. Теория и практика применения вРоссии. Научно методическое пособие. М.: Финансы и статистика, 2002. – с. 94.

идоралар, корхона, муассаса ва ташкилотларга ажратилади. Бюджет кредититегишли муассаса ва ташкилот раҳбари (кредит тақсимловчи) иҳтиёрига келибтушгандан сўнг улар ўзларига ажратилган маблағлардан мақсадга мувофиқ ватасдиқланган смета доирасида фойдаланишлари лозим. Акс ҳолда бюджетмаблағларидан фойдаланиш пайтида йўл қўйилган хато ва камчиликлар учункредит тақсимловчилар Ўзбекистон Республикаси қонунларига кўра жавобберадилар.

Юқорида таъкидланганидек, бюджет ижросининг амалга оширилишустидан назорат қилиш Республика Молия вазирлиги ва унинг жойлардагиорганларига юклатилган бўлиб, Молия Вазирлигининг асосий вазифаси —ҳукумат бюджетини тайёрлаш ва уни инфляциясиз молиялашдан иборатдир.

Ушбу вазифа қуйидаги босқичларда амалга оширилади:- мамлакат бюджетини тайёрлаш;- бюджетнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан

тасдиқланиши;- бюджет ижросини таъминлаш;- харажатларни назорат қилиш.

Асосий вазифани ҳал қилишни кенгроқ маънода оладиган бўлсак, молиятизими, солиқ, монополияга қарши ва нарх-наво сиёсатининг ЎзбекистонРеспубликаси ижтимоий-иқтисодий тараққиётига, ишлаб чиқариш самарадорлиги,миллий даромаднинг ўсиши, корхоналар ва ташкилотлар даромадларининг вабошқа молиявий ресурсларнинг ўсишини таъминлашга, молия-кредитдастакларининг хўжалик механизмидаги бошқа унсур( элемент )лар биланалоқасини мустаҳкамлашга фаол таъсир кўрсатишини назарда тутади.

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ўз иш фаолиятини юритишдаЎзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 23 ноябрдаги"Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги тўғрисида"ги Низомига асосланибкелинган.

Вазирликнинг асосий вазифалари Республика ҳудудида келишилган ягонамолия-бюджет сиёсатини амалга ошириш бўйича вазирликнинг бўлим вабошқармалар ишларини мувофиқлаштириш бу борада:

- Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида ижтимоий-иқтисодий ривожланишва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш бўйича мустаҳкам молиявий базани яратиш;

- Давлатнинг йиғма молиявий баланси ва бюджетини тузишда халқхўжалиги тармоқларининг молиявий ва иқтисодий аҳволини таҳлил қилиш;

- Республика ҳудудларидаги мавжуд маблағларни бюджетга жалб қилиш вадавлат маблағларини тежамли равишда харажат қилинишини таъминлаш.

Юқорида қайд этилган босқичлардан харажатларни назорат қилишвазифаси бевосита Молия вазирлигининг Назорат-тафтиш бош бошқармаси ваунинг ҳудудий Назорат-тафтиш бошқармаларига юклатилган бўлиб, давлатмаблағларининг айрим жойларда бошқа мақсадларга харажат қилинганлиги,ажратилган маблағлар эвазига олинган моддий-товар бойликларини ўзлаштириб,улар ҳисобидан камомадлар содир этилиши ва шунга ўхшаш бир қанча хато-камчиликларни аниқлашда шу бошқарманинг амалга ошираётган ишлари каттааҳамиятга эгадир.

Ўзбекистон Республикасида амалга ошириб келинаётган ислоҳотларсамараси ва натижалари бюджет тизимида ҳам ўзига хос ўзгаришлар қўлланишгазарурлигини тақозо қилди. Ўз навбатида, бундай ўзгариш ва такомиллашувларбюджетдан молиялаштириладиган ташкилотларда бюджет интизомида риояқилиш ва унинг ижроси назоратини кучайтиришга ўз таъсирини кўрсата олишнатижасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 11февралдаги 66-сонли қарор билан тасдиқланган Низомнинг ўз кучини йўқотишгаунинг ўрнига янги Низомнинг қабул қилинишга сабаб яратилди.

Янги “Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Назорат-тафтишбош бошқармаси ва унинг ҳудудий назорат-тафтиш бошқармалари тўғрисида”гиНизом Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 15ноябрдаги қабул қилинган 393-сонли қарори билан тасдиқланган бўлиб, у ҳам 10бўлимдан иборат бўлсада, бундаги энг асосий ўзгаришлар пахта тозалаш саноатибилан боғлиқ қўшимчаларга асосланади. Шунга кўра, Назорат-тафтиш бошбошқармаси ва унинг ҳудудий бошқармаларининг асосий вазифалари,функциялари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари ташкилий тузилмаси ва улар ишиниташкил этиш каби муҳим жиҳатларида ҳам анча тўлдиришлар ва пахта тозалашсаноатига доир қўшимчалар амалга оширилганлигини кўриш ва уни ижобийбаҳолаш мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Назорат-тафтиш бошбошқармаси томонидан ўтказилаётган текширишлар натижаси вилоятларда,бюджетдан молиялаштириладигаи муассасаларда бюджет интизомига риояэтилиши борасида жиддий камчиликларга йўл қўйилиш ҳолатлари аниқланди.Туман, шаҳар ва вилоят хокимликлари раҳбарларининг маҳаллий бюджетларижроси жараёнига ноўрин аралашуви оқибатида бюджет маблағлари бюджетпараметрларида кўрсатилмаган турли харажатларга йўналтирилган. Бундай ҳолатбиринчи даражали тадбирлар — иш ҳақи, нафақа ва стипендияларни, шунингдекбюджет муассасаларини озиқ-овқат, дори дармон, ёқилғи-энергия ресурсларинисотиб олиш учун ўз вақтида маблағ билан таъминлашга жиддий таъсир кўрсатибкелган.

Назорат саволлари:1.Бюджет жараёни босқичларига таъриф беринг.

2.Бюджет жараёни назорат қилувчи субъектларни кўрсатинг.3.Бюджет ижросини назорат қилувчи органларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларинианиқланг.4.Бюджет бўғинлари ўртасидаги ўзаро ҳисоб-китобларни тафтиш қилишнизарурлигини тушунтиринг.5.Даромад ва ҳаражатлар бўйича ижроси текшириш субъектларини кўрсатинг.

9-мавзу. Солиқ назорати

1.Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси, унинг вазифалари,функциялари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари.

2. Давлат солиқ қўмитаси таркиби ва тузилиши, унинг молия тизимиданазоратни ташкил қилишдаги роли ва аҳамияти.

3. Давлат солиқ қўмитаси фаолиятини тартибга солиш ватакомиллаштиришга хизмат қилувчи қонуний-ҳуқуқий ҳужжатлар.

4.Солиқ назоратининг шакллари. Бюджетга ва давлат мақсадлижамғармаларига тушумларни назорат қилиш.

5.Бюджет интизомига риоя этиш тартиби. Солиқ текшируви турлари. Солиқтекширувини ўтказиш тартиби.

Давлат молиясини бошқаришда Давлат Солиқ Қўмитаси ва унинг қуйиорганлари қуйидаги вазифаларни бажарадилар:

• Бюджетга ва нобюджет фондларга солиқлар, йиғимлар ва тўловларнингтўғри ҳисобланиши, тўлиқ ва ўз вақтида ўтказилиши масалалари бўйичамолиявий қонунчиликка қай даражада риоя этилаётганини назорат қилиш;

• Солиқ тўловчиларни ҳисобга олиш ва текшириш;• Молия органларига ва хазиначиликка солиқлар ва бошқа

тўловларнингҳақиқатдаги тўловлари тўғрисида ҳар ойда маълумот тақдимэтиш;

• Ортиқча тўланган солиқ суммаларини ва солиқ тўловчилардан нотўғриундирилган жарима ва пеняларни эгаларига қайтариш бўйича тегишлиишларни амалга ошириш.

Ўзбекистон Республикаси солиқ тизимини бошқаришда солиқ назорати энгмуҳим инструментларидан бири ҳисобланади. Солиқ назоратисиз солиқмаъмурчилигини умуман тасаввур ҳам қилиш мумкин эмас. Солиқ назоратинингиқтисодий моҳияти ва мазмуни тўғрисида тўлароқ тушунча олиш мақсадидасолиқ назоратига олимлар томонидан берилган таърифларнинг мазмунини кўрибчиқиш мақсадга мувофиқ. И.ф.д. Б.И. Исроилов фикри бўйича “Солиқ назорати –давлат молиявий назоратининг ажралмас ва муҳим йўналишидан бири”21

ҳисобланади. Демак, муаллиф солиқ назоратини молиявий назоратнинг бирқисми сифатида тан олади. Муаллифлар гуруҳи солиқ назоратини хужжатлитекшириш амалларига ўхшатишади.22 Бу муаллифлар солиқ назорати биланхужжатли текширув ўтказишни бир нарса деб тушинишади. Ўзбекистонреспубликасининг янги таҳрирдаги солиқ кодекси 67-моддасида солиқ назоратиқуйидаги шаклларда амалга оширилиши кўзда тутилган: “солиқ тўловчиларни21 Исроилов Б.И. Солиқлар ҳисоби ва таҳлили: муаммолар ва уларнинг ечимлари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2006.– 216-бет.22 Зуйкова Л., Карсетская Е., Шершнева Е. Налоговый контроль // Экономико-правовой бюллетень. №1, январь2007.

ҳисобга олиш; солиқ солиш объектларини ва солиқ солиш билан боғлиқобъектларни ҳисобга олиш; бюджетга ва давлат мақсадли жамғармаларигатушаётган тушумларни ҳисобга олиш; камерал назорат; нақд пул тушумларикелиб тушишининг хронометражи; солиқ текширувлари; фискал хотиралиназорат-касса машиналарини қўллаш; акциз тўланадиган айрим турдагитоварларни маркалаш, шунингдек айрим корхоналарда молия инспекторилавозимини жорий этиш; давлат даромадига қаратилган мол-мулкни реализацияқилишдан тушадиган пул маблағлари давлат даромадига ўз вақтида ва тўлиқтушишини назорат қилиш ва бошқа мажбурий тўловларни ундириш вазифасиниамалга оширадиган давлат органлари ва ташкилотлари устидан назорат қилиш”.23

Бизнинг фикримизча, солиқ кодексида солиқ назоратининг қуйидаги жиҳатларигаурғу берилган: биринчидан, солиқ тўловчилар, солиқ базаси, солиқ объектлари васолиқ тушумларни ҳисобга олиш, яъни уларнинг ҳисобини солиқ идораларидақатъий равишда, тўғри ва аниқ юритилишини таъминлаш. Демак, бу ерда солиқҳисобининг назорат функциясига урғу берилган; иккинчидан, камерал назорат,яъни жойларга чиқмасдан туриб солиқ тўловчилар, солиқ солиш объектлари,солиқ солиш базалари ва солиқ тушумлари24 бўйича маълумотлар базасинияратиш, уларни ўтган ҳисобот даврларидаги кўрсаткичлар билан таққослашорқали “оғриқ нуқталар”ни аниқлаш ва зарурият бўлган ҳолларда жойлардахужжатли текширувларни амалга ошириш. Учинчидан, солиқ назоратнинг техниктомонларига, яъни нақд пул тушумлари хронометражи; назорат-кассамашиналарини қўллаш; акциз маркаларини қўллаш; молия инспекторилавозимини жорий этиш масалаларига қаратилган; тўртинчидан, даромадларнингтўлиқ тушишини ҳамда бошқа мажбурий тўловларни ундириш вазифасиниамалга оширадиган давлат органлари ва ташкилотлари устидан назорат ишлариниамалга оширишга қаратилган. Яъни, ички ишлар идоралари, нотариуслар,божхона идоралари, мулкни хусусийлаштириш идоралари томонидан давлатбюджетига ҳамда бюджетдан ташқари мақсадли жамғармаларга қилинадиганмажбурий ажратмаларнинг тўлиқ тушишини назорат қилиш.

Солиқ назоратининг асосий мақсади муаллифларнинг фикрича“...солиққа тортишнинг такомиллашган тизимини ташкил этиш, солиқтўловчилар, банклар ва бошқа солиққа оид муносабатлар қатнашувчилариўртасида солиқ қонунчилигини бузулишига йўл қўймайдиган солиқ интизоминияратиш” ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда солиқ назорати соҳасидагидавлат сиёсати солиқ тўловчиларнинг солиқ қонунчилигига амал қилишинитекширишнинг иккита мақсадига хизмат қилади: а) солиқ тўловчиларнининг ўзсолиқ мажбуриятларини мустақил аниқлаш тизимининг амал қилишиникафолатлаш; б) солиқ қонунчилигининг бузилиш ҳолларини аниқлаш. Бошқачаайтганда, солиқ идоралари солиқ назорати соҳасида ўз профессионалвазифаларини бажариш жараёнида виждонли солиқ тўловчиларга нисбатан ҳартомонлама ахборот ва бошқа томонлардан ёрдам бериши, солиқ қонунчилигини

23 Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси: Расмий нашр – Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Т.:“Адолат”, 2008 й. 51-52 бетлар.24 Изоҳ: солиқ тушумлари деганда солиқ тўловчилар томонидан мажбурий равишда тўланадиган барча солиқлар,мажбурий ажратмалар ва тўловлар тушинилган.

бузушга моил солиқ тўловчиларга нисбатан солиқ текширувларини мажбурлашва жазолаш инструменти сифатида қўллаши лозим. Солиқ назоратининг энгасосий вазифаси қонун бузулишларини профилатика қилиш ҳисобланади.

1-чизма

Солиқ назоратининг самараси кўп жиҳатидан солиқ назоратининг турлари,усуллари(йўсинлари), услуби ва шаклларини тўғри танлашга боғлиқ. Уларнингоптимал ҳолати эса солиқ назоратини амалга оширишда кам харакат билан энгяхши натижаларга эришишга имкон беради. Ўтказилган тадқиқот солиқ назоратидавлат молиявий назоратининг махсус тури сифатида тан олишга имкон беради.Давлат молиявий назорати билан солиқ назоратининг асосий фарқ қилувчибелгиларига уларнинг шакли ва усулларини киритиш мумкин. Солиқ назоратинингшаклларига текширув амаллари бир-биридан сезиларли даражада фарқ қиладиганкамерал ва жойларга чиқиб амалга ошириладиган текширувларни олиб боришмумкин. Шу билан биргаликда солиқ назоратининг шаклларига тафтиш,инвентаризация ва назоратни олиб бориш мумкин.

Солиқ назоратининг турлари солиқ назорати шакли тушунчаси ва мазмунибилан узвий боғлиқдир. Солиқ назорати турлари тўғрисидаги масалани кўрибчиқишда унинг давлат молиявий назоратнинг қайси типига қарашли эканлигигаалоҳида эътибор бериш лозим. Ҳозирги кундаги мавжуд солиқ қонунчилигисолиқ хуқуқининг кўпчилик тушунчалари, жумладан, “солиқ назоратинингтурлари” тушунчасини тўлиқ очиб бермаган ҳамда бевосита солиқ назоратигатегишли бўлган ва солиқ назоратининг турлари, шакллари ва усулларинини аниқтаснифлаб бермаган. Шу сабабли турли асосларга кўра амалга ошириш мумкинбўлган солиқ назоратининг турлари буйича таснифлаш муҳим аҳамиятга эгаҳисобланади. Илмий адабиётларда солиқ назоратини таснифлашда жуда кўплабмезонлардан фойдаланилган Молия-хўжалик операцияларини текширишганисбатан солиқ назоратини ўтказиш вақти бўйича солиқ назоратини дастлабки,

Ривожланган мамлакатларда солиқ назорати соҳасидаги давлатсиёсати солиқ тўловчиларнинг солиқ қонунчилигига амал қилишини

текширишнинг иккита мақсадига хизмат қилади

Солиқ тўловчиларнинингўз солиқ мажбуриятларини

мустақил аниқлаш тизиминингамал қилишини кафолатлаш.

Солиқ қонунчилигинингбузилиш ҳолларини

жорий(оператив) ва навбатдаги солиқ назоратига таснифлашади.25 Дастлабкиназорат хўжалик ёки молиявий операциядан олдин ўтказилиб, солиққонунчилигидаги бузулишларни режалаштириш ва лойиҳалаштиришбосқичларида аниқлаб, оқилона бошқарув ечимларини қабул қилишга хизматқилади.

1-жадвалСолиқ назорати турларининг таснифланиши26

Солиқ назоратини таснифлашмезонлари

Солиқ назоратинингтурлари

.Назоратни ўтказилиш вақти

бўйичаДастлабки назоратЖорий назоратНавбатдаги назорат

.Маълумотлар манбаси бўйича Хужжатли назорат

Хақиқий назорат

.Назоратни объекти бўйича Комплекс назорат

Тематик назорат

.Назоратни субъекти бўйича Солиқ идоралари назорати

Мақсадли жамғармаларназорати

Молия идоралари назоратиБожхона идоралари

назоратиХуқуқни мухофаза қилувчи

идораларБошқа назорат идоралари

.Текширув тадбирларининг

характери бўйичаРежа бўйича назоратҲақиқий назорат

.Хужжатларни қамраб олиши

бўйичаБарча хужжатларни

ёппасига назоратХужжатларни танлаб

текшириш

.Ўтказилиш жойига қараб Жойларга чиқиб назорат

қилишКамерал назорат

.Ўтказилиш даври бўйича Дастлабки назорат

Қайта иккинчи назорат

25 Хаменушко И.В. Финансовый контроль за трансфертными ценами // Финансовое право. №6. 2005.Варфоломеева Ю.А. Правовые основы финансового контроля // Финансовое право. №12. 200526 Солиқ назоратининг таснифланиши монографик тадқиқот асосида муаллиф томонидан тузилган.

Солиқ тўловчиларни ҳисобгаолиш

СОЛИҚ НАЗОРАТИШАКЛЛАРИ

Камерал назорат

Нақд пул тушумлари келибтушишининг хронометражи

Солиқ солиш объектларини ва солиқ солиш биланбоғлиқ объектларни ҳисобга олиш;

Бюджетга ва давлат мақсадлижамғармаларига тушаётган тушумларниҳисобга олиш

Солиқ текширувлари

Фискал хотирали назорат-кассамашиналарини қўллаш

Акциз тўланадиган айрим турдагитоварларни маркалаш, шунингдекайрим корхоналарда молия инс-пекторилавозимини жорий этиш

Давлат даромадига қаратилган мол-мулкниреализация қилишдан тушадиган пул маблағларидавлат даромадига ўз вақтида ва тўлиқ тушишининазорат қилиш

Бошқа мажбурий тўловларни ундиришвазифасини амалга оширадиган давлаторганлари ва ташкилотлар устидан назоратқилиш

Солиқ тўловчининг молия-хўжалик фаолияти текширув(тафтиш)

Солиқ текширувинингшакллари

Қисқа муддатли текширув

Солиқ тўловчининг молия-хўжалик фаолияти текшируви(тафтиши)- солиқ тўғрисидагиқонун ҳужжатларига риоя этилишиустидан назоратни амалга оширишмақсадида солиқ тўловчинингбухгалтерия, молия, статистика, банкҳужжатлари ҳамда бошқаҳужжатларини ўрганиш ватаққослашдир.

Қисқа муддатли текширув- солиқ тўловчининг молия-хўжалик фаолиятини текши-риш билан боғлиқ бўлмаган,унинг айрим операциялари-нинг солиқ тўғрисидагиқонун ҳужжатларига муво-фиқлиги текширувидир.

Режали солиқтекшируви

Солиқ текширувининг турлари

Режадан ташқарисолиқ текшируви

Текширувларни амалга оши-ришнингназорат қилувчи органлар фаолиятинимуво-фиқлаштирувчи махсус ва-колатли орган томонидан тасдиқланганмувофиқлаштириш режаси асосидаўтказиладиган текширувдир.

Солиқ тўловчининг молия-хўжаликфаолиятини текшириш билан боғлиқбўлмаган, унинг айрим операциялари-нинг солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжат-ларига мувофиқлиги текширувидир.

Муқобилтекширув

Солиқ тўловчи молия-хўжалик фаолиятининг режадан ташқари солиқ текшируви (тафтиши)қуйидаги ҳолларда ўтказиладиган текширувдир:-юридик шахс тугатилаётганда;-Ўзбекистон Республикаси Президентининг ёки Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматинингқарорларидан келиб чиқувчи текширувларни ўтказиш зарур бўлганда;-Давлат солиқ хизмати органига солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари солиқ тўловчитомонидан бузилганлиги ҳоллари ҳақида қўшимча маълумотлар тушганда.

Бир қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларнинг кучга киритилиши тақозо этган,кичик тадбиркорлик ва хусусий бизнеснинг хўжалик юритиш шароитлариниривожлантириш ва эркинлаштиришга кўмаклашиш йўли давлат назоратисоҳасини такомиллаштиришни ҳам қатъият билан талаб қилди. Бугунги кундаиқтисодий муносабатлар соҳасида бозор механизмларининг тўлақонли фаолиятюритишини таъминлайдиган ушбу бошқарув дастаги Президентнинг 2005 йил 5октябрдаги ПФ-3665-сон Фармони27 билан белгиланган сифат жиҳатидан янгиталабларга асосланиши керак.

Ушбу ҳужжатни бажариш учун барча назорат қилувчи органлар режалитекшириладиган субъектлар рўйхатлари ва уларни танлаш мезонларинишакллантиришнинг аниқ асосланган қоидаларини ишлаб чиқдилар.

Мулк шаклларидан қатъи назар назорат қилувчи органлар режали тартибдаамалга оширадиган, хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини барчатекширишларни ўтказиш учун, бундан молиявий-хўжалик фаолиятинитекширишлар мустасно, қонунда энг кам муддат – бир йилда кўпи билан бирмарта ўтказиш белгиланган28, бунга хусусий корхоналар кирмайди. Шу боистадбиркорлик субъектини турли назорат қилиш органлари ҳар йилитекширишларнинг режа-жадвалларига киритишлари мумкин. Бунда фақатНазорат қилувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштирувчи республикакенгашининг қарорига кўра одатда бир вақтда комплекс текширишларни ўтказишназарда тутилмоқда.

27 «Тадбиркорлик субъектларини текширишни янада қисқартириш ва унинг тизиминитакомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида».

28 21998 йил 24 декабрдаги «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томониданназорат қилиш тўғрисида»ги 717-I-сон Қонун.

ПФ-3665-сон Фармоннинг текширишларни тайинлаш ва ўтказиш, йиллик вачораклик мувофиқлаштириш режа-жадвалларини шакллантириш тартибигақатъиян риоя этиш талабига мувофиқ текшириладиган тадбиркорлик субъектларирўйхатлари хатар гуруҳини ҳисобга олиб ва улар фаолиятини текширишлардаврийлигини кўрсатган ҳолда белгиланади. Хатар – субъект томонидан қонунталаблари бажарилмаган ёки лозим даражада бажарилмаганда юзага келадиганэҳтимолий салбий оқибатлардир.

Шу боис бир субъект фаолиятининг турли томонларини бир нечта назоратқилувчи орган текширишга ҳақли. Уларнинг ҳар бири ўз ваколатларига мувофиқтекширишларнинг даврийлигига эга бўлишлари мумкин. Агар субъектбелгиланган меъёрлар ва қоидаларга ўз вақтида ва тўлиқ ҳажмда риоя этса,текширишлар икки йилда кўпи билан бир марта амалга оширилади29.

Солиқ тўловчи тўғрисида солиқ органларида мавжуд бўлган барча ахборотнитаҳлил қилиш натижалари бўйича бундай танлаб олиш солиқҳуқуқбузарликларини аниқлаш эҳтимоли энг юқори бўлган субъектларнитекшириш учун собитқадам танлашни таъминлайди. Собитқадам танлаш чоғидасолиқ текширилиши устувор бўлган корхоналар танлаб олинади. Шу сабаблитурли гуруҳларга кирадиган хўжалик юритувчи субъектларни текширишларнингдаврийлиги бир хил эмас.

Бошқа назорат қилувчи органлар томонидан унинг мақсадга мувофиқлигиниасослаган ҳолда (масалан, бирор-бир ўзгартиришлар қилинганда) биринчинавбатда текширилиши таклиф қилинган корхоналар ҳам текширишларнингрежа-жадвалига киритилиши мумкин.

Текшириш чоғида назорат қилувчи органларнинг асосий вазифаларидан бири –ҳуқуқбузарлик содир этилганлиги ёки илгари аниқланган ҳуқуқбузарликбартараф этилмаганлигидан гувоҳлик берувчи далилларни йиғишдир. Агаркорхона ўз фаолиятини амалга ошираётганда хатоларга йўл қўйса ва ишончсизсубъектлар рўйхатига тушса, бу ҳол уни текширишларнинг йиллик режа-жадвалига киритиш мезонларидан бири ҳисобланади. Ушбу текширишлар эндисолиқ текширишлари ҳисобланмайди ва солиқ қонунчилиги меъёрлари биланчекланмайди.

Бошқа назорат қилувчи органлар сингари Молия вазирлиги ва унинг таркибийбўлинмалари ҳам комплекс режали текширишларда иштирок этишлари мумкин.Вазирлик томонидан унинг назорат қилиш вазифаларига бўйсунадиган фаолиятйўналишлари аниқ белгилаб қўйилган. Булар:

– аудиторлик фаолияти;– суғурта фаолияти;– давлат улушига эга бўлган акциядорлик жамиятларида давлат манфаатларини

ҳимоя қилиш;– лотереялар, тотализаторлар ва таваккалчиликка асосланган бошқа ўйинларни

ташкил этиш фаолияти;

29 Президентнинг 2005 йил 28 ноябрдаги «Ўзбекистон Республикаси Президентининг«Хўжалик юритувчи субъектларни текширишни ташкил қилишни тартибга солиш тўғрисида»1998 йил 19 ноябрдаги ПФ-2114-сонли Фармонига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиштўғрисида» ПФ-3694-сон Фармони

– тадбиркорлик субъектларига ажратилган бюджет маблағларидан мақсадлифойдаланиш борасида давлат манфаатларини ҳимоя қилиш.

Ҳозирги даврда хўжалик юритувчи субъектлар иложи борича камроқ, лекинғоятда комплекс тарзда текширилишини назорат қилишга ҳаракат қилинмоқда.Бунда текширишларнинг режа-жадвалларига тадбиркорлик субъектларикиритилмайди, агар:

улар фаолиятини текшириш тегишли назорат қилувчи органнинг ваколатлардоирасига кирмаса;

текширишларнинг йиллик ва чораклик мувофиқлаштириш режа-жадвалларинишакллантириш қоидалари тўғрисида тасдиқланган низомлар шартларига риояэтилмаган бўлса;

тадбиркорлик субъектлари тугатилган ёки тугатилиш жараёнида бўлган,шунингдек уларни банкрот деб эълон қилинган бўлса;

уларнинг текширишлар режа-жадвалига киритилиши қонун ҳужжатларига ваКенгаш қабул қилган қарорларга зид бўлса305.

Юқорида айтилганидек, режа-жадвал ва унга қўшимчалар тадбиркорликсубъектини бир йил мобайнида биттадан ортиқ текширишни назарда тутаолмайди.

Текширишлар сони қисқарганлиги қонунга итоаткор солиқ тўловчиларсонининг ўсганлигидан ҳам далолат беради – улар ўз вақтида бухгалтерияҳисоботларини тақдим этадилар ва солиқларни тўлайдилар, бюджет олдидақарзга эга эмаслар, ўз фаолиятларини амалга ошираётганда қонун биланбелгиланган барча меъёрларга риоя қиладилар. Барча хўжалик юритувчисубъектлар ана шу юқори мақомга интилишса, нур устига аъло нур бўлар эди,зеро ўз мажбуриятларини виждонан бажаришда барака бор.

Давлат назорати таомилларини амалга оширишнинг асосий қоидалариданбири илғор ахборот технологиялари базасида тадбиркорлик субъектларифаолиятини текширишларнинг йиллик ва чораклик мувофиқлаштириш режа-жадвалларини тузиш ҳисобланади. Ахборот ҳажмларига, маълумотларниолгандан бошлаб, уларни таҳлил қилиш ва қарор қабул қилгунга қадар бўлганвақтни қисқартиришга нисбатан кўп маротаба ошган талаблар эндибошқаришнинг замонавий даражасини эскича услубда таъминлашга имконбермайди.

5-чизма30 Назорат қилувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштирувчи республика кенгашининг Адлия вазирлиги

томонидан 2006 йил 6 майда 1573-сон билан рўйхатдан ўтказилган қарори билан тасдиқланган Назорат қилувчиорганлар томонидан ўтказиладиган, тадбиркорлик субъектлари – юридик шахслар фаолиятини текширишларнимувофиқлаштириш тартиби тўғрисидаги низом (янги таҳрири)нинг 13-банди.

Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги солиқ кодексидажойларга чиқиб режали солиқ текширувларни амалга ошириш маълум

моддалар билан тартибга солинган ва солиқ тўловчи молия-хўжаликфаолиятининг режадан ташқари солиқ текшируви (тафтиши) фақат

қуйидаги ҳоллардагина ўтказилади

Юридик шахстугатилаётганда

Ўзбекистон Республикаси Президентининг ёки ЎзбекистонРеспубликаси Ҳукуматининг қарорларидан келиб чиқувчи

текширувларни ўтказиш зарур бўлганда

Давлат солиқ қўмитаси раиси

Раиснинг биринчиўрибосари

Раис ўрибосари Раис ўрибосари

Солиқ тушумларини ҳисоб-га олиш, таҳлил қилиш ва солиқ

статистика бошқармаси

Солиқ органларини ахборотбилан таъминлаш вакомпьютерлаштириш

бошқармаси

Молия, бухгалтерия ҳисобива моддий техника таъминоти

департаменти

Молия, бух.ҳисоби ваҳисоботи бошқармаси

Моддий техника таъ-миноти бошқармаси

Ишлар бошқармаси

Жисмоний шахсларгасолиқ солиш, маҳал-лийсолиқлар ва йи-ғимлар,табиий ре-сурслар ва

бошқа да-ромадларга доирсо-лиқ департаменти

Ташқи иқтисодийфаолиятни мувофиқ-

лаштириш ва ҳалқа-ромуносабатлар бўлими

Назорат қилувчиорганлар фаолиятинимувофиқлаштириш

бошқармаси

Солиқ қонунчилиги-га риоя қилинишини

текшириш бўйича махсусназорат-тафтиш

бошқармаси

Табиий ресурс-ларга доир солиқ-лар

бошқармаси

Маҳаллийсолиқ-лар,йиғимларва бошқа даромад-

лар бошқармаси

Даромад солиғива якка тартибда-ги

тадбиркорлардаромадларинисолиққа тортиш

бошқармаси

Назорат тафтиш ишларбош бош

Тафтиш ишларбош бош

хизматлар сохасидагиназорат бош

Экспорт, импорт операция-ларини назорат қилиш

бошқармаси

Валюта операциларининазорат қилиш бошқармаси

Валютага доир ваэкспорт, импорт

операцияларини назоратқилиш бош бошқармаси

Валютага доир ва экспорт, импорт операцияларибажари-либ боришининг статистика ва та

бошқармаси

Давлат Солиқ Бошқармаси бошлиғи Ёрдамчи

Бошлиқнинг биринчиўринбосари

Савдо ва хизматкўрсатиш устидан

назорат қилишбўлими

Махсус ишларбўлими

Табиий ресурсларгадоир солиқлар бўлими

Бошлиқ ўринбосари Бошлиқ ўринбосари Бошлиқнинг режимбўйича ўринбосари

Ҳисобга олиш, таҳлилва статистика бўлими

Валюта назоратибўлими

Боқимандаларнимажбурий ундириш

бошқармаси

Компьютер маркази

Сервис маркази

Юридик шахсларнисолиққа тортиш бошқармаси

Жисмоний шахсларнисолиққа тортиш, маҳал-лийсолиқлар ва йиғим-лар, ва

бошқа даромад-лар бўлими

Ташкилий ва кадрларбилан ишлаш бўлими

Давлат солиқ хизма-ти органлари томо-нидан

солиқ қонун-чилигигариоя этили-шини

текшириш бў-йичамахсус назорат тафтиш

бўлими

Назорат қилувчи ор-ганларни мувофиқ-лаштириш бўлими

Биринчи бўлим

Ҳуқуқ бўлими

Назорат тафтишишлар бўлими Ўз

хавфсиз-лиги

бўлими

Назорат саволлари:

1. Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг вазифалари ва функцияларини айтиб беринг.2. Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини биласизми?3. Давлат солиқ қўмитаси қандай таркибий тузилишга эаг?4. Давлат солиқ қўмитаси фаолиятини тартибга солиш ва такомиллаштиришга ҳизмат қилувчи қандай қонуний-

ҳуқуқий ҳужжатларни биласиз?5. Солиқ назоратининг қандай шакллари мавжуд?6. Солиқ текшируви қандай тартибда ўтказилади?

10-мавзу. Суғурта назорати

Режа1. Суғурта ҳақида тушунча ва суғурта фаолиятининг моҳияти2. Суғурат соҳалари ва унинг субъектлари3. Суғурта назорати давлат инспекцияси вазифалари, функциялар,

ҳуқуқлари ва унинг тузилмаси4. Суғурта муносабатлари ривожланишида суғурта назоратининг

аҳамияти

Суғурта – ишлаб чиқариш муносабатларининг зарурий элементидир. Уижтимоий ишлаб чиқариш жараёнидаги моддий зарарларни қоплаш биланбоғлиқдир. Нормал такрор ишлаб чиқариш жараёнининг муҳим шарти унингузликсизлиги ва тқхтовсизлиги ҳисобланади. Ишлаб чиқаришнинг доимийянгиланиб бориши инсонларнинг барча ижтимоий-иқтисодийформацияларда, шу жумладан ривожланган жамиятда ҳам мавжудэҳтиёжларини қондириш учун зарурдир.

Суғурта – бу унинг қатнашчилари ўртасида кўрилиши мумкин бўлганзарарларни қоплашга мқлжалланган мақсадли суғурта фондларини бадалларҳисобидан шакллантириш билан боғлиқ бўлган қайта тақсимлашмуносабатлари йиғиндиси.

Суғуртанинг иқтисодий моҳиятига унинг функциялари мос келади.Улар суғуртани молия тизимининг бир бўғини сифатида хусусиятлариниойдинлаштиришнинг ташқи шакллари ҳисобланади.

Суғуртанинг тўртта функцияси мавжуд:Таваккалчилик.Олдини олиш.Жамғарма.Назорат.Асосийси таваккалчилик функцияси ҳисобланади, чунки суғуртавий

таваккал зарар эҳтимоллиги сифатида талофат кўрган хўжаликларга пулликёрдам кўрсатиш бқйича суғуртанинг асосий йқналиши билан бевоситабоғлиқ. Айнан таваккалчилик функциясининг амал қилиш доирасида суғуртаиштирокчилари ўртасида бўлиши мумкин бўлган суғурта ҳодисалариоқибатлари билан боғлиқ пул шаклидаги қийматнинг қайта тақсимланиширўй беради.

Олдини олиш функцияси суғурта фонди маблағларининг бир қисмиҳисобидан суғурта таваккалчилигини камайтириш бқйича тадбирларнимолиялаштиришга йқналтирилган.

Ҳаёт суғуртасида суғурта категорияси кредит категорияси биланҳаётни маълум муддатгача суғурталаш шартномалари бқйича маблағларни

-

жамғаришда анча яқинлашади. Ҳаёт суғуртаси орқали пул маблағларинижамғариш оилавий шароитда суғуртавий ҳимояга бўлган эҳтиёж биланбоғлиқдир. Шу билан суғурта жамғариш функциясини ҳам бажаришимумкин.

Суғуртанинг назорат функцияси суғурта фондини қатъий мақсадлишакллантирилиши ва унинг маблағларидан тқғри фойдаланишдан иборат.Мазкур функция юқоридаги уч специфик функциялардан келиб чиқади ваконкрет суғурта муносабатларида улар билан бирга намоён бўлади. Назоратфункциясига мос равишда қонунчилик ва инструктив ҳужжатлар асосидасуғурта амалларини тқғри бажарилиши устидан молиявий суғурта назоратиамалга оширилади.

Суғурта ташкилотлари молиявий ресурсларининг шаклланишижараёни қуйидаги чизмада акс эттирилган

Суғурта ташкилотларининг молиявий ресурслари доимо ҳаракатдабўлади ва гоҳида вақт нуқтаи назардан молиявий оқимлардек кўринишга эгабўлади. Молиявий оқим - бу молиявий ресурсларнинг ташкил топишманбаидан қатъий назар, белгиланган давр мобайнида тушумлар вахаражатлар ўртасидаги айирмаларининг динамик қаторларидир. Суғуртаташкилоти пул маблағлари ҳаракати унинг фаолият соҳалари бўйичабўлинган

Суғурта ташкилотлари молиявий оқимлари асосан фаолият соҳаларибўйича қуйидаги кўринишларга бўлинади:

- жорий суғурта фаолияти. Бунга суғурта тўловлари, зарарлар,даромадлар, харажатлар шунингдек бошқа суғурта ва қайта суғуртаоперациялари билан боғлиқ пул маблағлари оқимлари;

- инвестиция фаолияти. Бу тармоққа қимматли қоғозлар, кўчмас мол-мулк ва бошқа инвестиция активларини сотиш ва сотиб олиш билан боғлиқпул маблағларининг ҳаракатлари;

- молиявий фаолияти. Акциялар чиқариш, илгари сотилган акцияларниқайтариб сотиб олиш, қарз олиш ва қарзларни узиш, акция эгаларигадивидендлар тўлашга хизмат қиладиган пул маблағлари ҳаракатини ўз ичигаолади.

Ўзбекистон тараққиётининг ҳозирги даври ва бошланган ислоҳотларничуқурлаштириш бўйича қабул қилинган стратегик ҳужжатлармамлакатимизнинг ички салоҳияти ва ўз инвестиция имкониятларидан фаолфойдаланишни кўзда тутади.

Шу нуқтаи назардан, Ўзбекистонда суғурта ташкилотлари молиявийресурсларидан фойдаланишнинг самарасини ошириш республикаиқтисодиётининг барқарор ва ишончли ривожланиши, аҳолининг ижтимоийҳимоясини кучайтириш, фуқаролар ва хўжалик субъектлари мол-мулкларинисуғурталаш учун қўшимча хизмат қилишига асос бўлади.

-

1-чизма

Молиявий ресурслар– ташкилотлар ихтиёрида бўлган ва турлихарактердаги молиявий мажбуриятларни бажаришга, кенгайтирилган суғуртахизмат турларининг барқарорлигини таъминлашга ва харажатларниқоплашга мўлжалланган пул даромадлари ва тушумларидир.1

Молиявий ресурсларнинг моддий асосини молиявий заҳиралар ташкилэтади.

Суғурта захиралари–суғурта ташкилотларининг суғурта тўловлариниамалга ошириш учун асосий манбаи ҳисобланади ва тузилган суғурташартномалари бўйича ўз мажбуриятлари ҳажмини акс эттиради. Шунинг

1 Федорова Т.А. Страхование Учебное пособие: М.: Магистр 2008 с. 899-900

Суғурта ташкилотлари пул муносабатлари тузилмаси

Молия бозор инфраструктурасининг бевосита иштирокчилари вамуассасалари билан

Ташқи пул муносабатлари

Ишлаб чиқариш инфраструктураси органлари билан

Бошқа пуллик муносабатлар

Операция фаолияти бўйича ҳамкорлар ва товар бозори инфраструктурасимуассалари билан

Ички пул муносабатлари

Бошқа хўжалик субъектлари билан

Суғурта ташкилотлари ва уларнинг ходимлари ўртасида

Ташкилотлар бош идоралари ва филиаллари ўртасида

Суғурта ташкилотларининг турли хил структуравий бўлинмалари ўртасида

Суғурта ташкилотлари ва унинг таъсисчилари ўртасида

Бюджет ва бюджетдан ташқари фондлар билан

-

учун суғурта захиралари миқдори ва таркиби ўз олдида турган суғуртатўловларини таъминлаш учун суғурта ташкилотларининг мажбуриятларигамос келиши керак. Етарлича ҳажмда бўлмаган суғурта захираларинишакллантириш суғурта ташкилотлари учун ўз мажбуриятларини қоплашнингимконияти йўқлиги, суғурта захиралари ҳажмини оширганда эса унингсолиққа тортиладиган фойдасини камайтиришини билдиради

Суғурта ташкилотларининг молиявий ресурслари барқарорлиги -суғурта ташкилотларининг фаолияти ва ривожланишини узлуксиз амалгаошишини таъминлашга имкон берадиган активлар ва мажбуриятларинингсифат ва миқдорий ҳолатларининг сақланишини билдиради.

Суғурта ташкилотлари молиявий барқарорлиги ўз ва жалб қилинганмаблағлари ҳисобидан барча субъектлар олдида ўз зиммасига олган жорий вакелгуси молиявий мажбуриятларини ўз вақтида ва кўзда тутилган ҳажмдабажаришдаги ташкилотнинг молиявий ресурслари ҳолатлари тушунилади. Бубарқарорлик доимий баланс ҳолатида яъни даромадларнинг харажатларданустун эканлигини кўрсатиб туради. Суғурта ташкилотларининг молиявийбарқарорлигининг асосий белгиси уларнинг тўловга қобилиятлилиги яъниташкилотдаги мавжуд мажбуриятларни ўз вақтида ва тўлиқ ҳажмда бажаришқобилияти ҳисобланади.

Суғурта ташкилотларининг молиявий барқарорлиги ҳолати бир қаторомилларга боғлиқ. Бу бевосита суғурта ташкилотларининг суғурта операция-ларини амалга ошириши, молиявий ресурсларини инвестиция қилиши, хўжа-лик фаолиятидаги мавжуд бошқа фаолиятларни амалга ошириш (ўз фаолия-тини молиялаштириш, кредитлар олиш, бюджет билан ҳисоб-китоблар) вабошқа шунга ўхшаш бир қанча элементлардан ташкил топган фаолиятларбилан бевосита боғлиқдир.

Мамлакатимиз суғурта бозорини ривожлантириш ва янадаэркинлаштиришга жуда катта эътибор қаратилганлиги туфайли,мамлакатимиз суғурта бозори динамик ривожланмоқда, ушбу бозордасуғурта операциялари ҳажми тўхтовсиз, доимий ўсмоқда. Суғуртаташкилотлари эса мамлакатимиз иқтисодиётида жуда муҳим рол ўйнамоқда.

Суғурта фаолияти -суғурта бозори профессионал иштирокчиларининг суғуртани амалга

ошириш билан боғлиқ фаолият.Суғурта қуйидаги соҳаларга бўлинади:n ҳаётни суғурта қилиш (жисмоний шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи, меҳнат

қобилияти ва пул таъминоти билан боғлиқ манфаатларини суғуртақилиш, бунда шартнома бўйича суғуртанинг энг кам муддати бирйилни ташкил этади ҳамда суғурта пулларининг суғурта шартномасидакўрсатиб ўтилган оширилган фоизни ўз ичига олувчи бир марталик ёкидаврий тўловларини қамраб олади);

n умумий суғурта (шахсий, мулкий суғурта, жавобгарликни суғуртақилиш ҳамда ҳаётни суғурта қилиш соҳасига тааллуқли бўлмаганбошқа суғурта турлари).

-

Суғурта фаолиятининг субъектлариСуғурта бозорининг профессионал иштирокчилари суғурта

фаолиятининг субъектлари ҳисобланади.Суғурта бозорининг профессионал иштирокчилариСуғурталовчилар, суғурта воситачилари ҳамда бошқа юридик ва

жисмоний шахслар қонун ҳужжатларига мувофиқ суғурта бозоринингпрофессионал иштирокчилари ҳисобланадилар.

Суғурта воситачилариСуғурта брокери, қайта суғурта брокери ва суғурта агенти суғурта

воситачилари ҳисобланадилар.СуғурталовчиСуғурта шартномасига мувофиқ суғурта товони (суғурта пули) тўловини

амалга ошириш мажбуриятини олувчи юридик шахс суғурталовчи дебҳисобланади.

Суғурта брокериСуғурта қилдирувчининг номидан ва топшириғига биноан суғурта

шартномаси тузилиши ва ижро этилишини ташкил қилиш бўйича фаолиятниамалга оширувчи юридик шахс суғурта брокери ҳисобланади.

Суғурта агентиСуғурталовчининг номидан ва топшириғига биноан суғурта

шартномасининг тузилиши ва ижро этилишини ташкил қилиш бўйичафаолият юритувчи юридик ёки жисмоний шахс суғурта агентиҳисобланади.

Суғурта муносабатларини ҳуқуқий тартибга солишда 1997 йил 1мартдан амалга киритилган Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексиҳам муҳим ўрин тутади. Кодекснинг 52-боби суғуртага бағишланган бўлиб,унда ихтиёрийлик ва тенглик тамойиллари асосида тузиладиган суғурташартномаси билан боғлиқ фуқаровий – ҳуқуқий муносабатлар ўз аксинитопган.

Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда молия- кредит тизимида, айниқса,суғурта хизматларини янада такомиллаштириш борасида олиб борилаётгантуб ўзгаришлар суғурта бозори иштирокчиларининг фаолиятиникенгайтириш, шунингдек, фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилишгайўналтирилган замонавий суғурта турлари ва шаклларини жорий қилишмақсадларини кўзлайди. Зеро, Президентимиз таъбири билан айтганда,бизнеснинг муваффақияти бозор иқтисодиёти институтлари, хусусан,суғуртанинг замонавий шаклларини ва молиявий хизматларнинг бошқатурларини кенг ривожлантиришга бевосита боғлиқ.

2007 йил 10 апрелда Ўзбекистон Республикаси Президентининг“Суғур- та хизматлари бозорини янада ислоҳ қилиш ва ривожлантиришга оидчора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори қабул қилинган эди.

Қарорга биноан, рақобатли суғурта бозорини шакллантириш , суғуртафаолиятининг замонавий турларини ривожлантириш ва сифатини ошириш,республика суғурта бозорининг ҳалқаро суғурта бозорига интеграциялашуви-га шароит яратиш, вилоятларда суғурта ташкилотлари тармоқларини кенгай-

-

тириш, суғурталовчиларнинг иқтисодий барқарорлиги даражасини оширишҳамда суғуртани тартибга солиш услубларини мукаммаллаштириш кабимасалалар асосий мақсад қилиб қуйилган.

.Суғурта ташкилотлари молиявий ресурслари ва уларнишакллантиришнинг назарий-услубий асослари

Суғурта ташкилотларининг молиявий ресурслари – ташкилотларихтиёрида бўлган ва турли характердаги молиявий мажбуриятларни бажа-ришга, кенгайтирилган суғурта хизмат турларининг барқарорлигини таъмин-лашга ва харажатларни қоплашга мўлжалланган пул даромадлари ва тушум-ларидир.

Суғурта ташкилотлари молиявий ресурслари шаклланишининг асосийхусусиятлари қуйидаги ҳолатлар билан боғлиқ:

- суғурта муносабатлари иштирокчиларининг рискларинимолиялаштиришдаги тадбиркорлик фаолиятининг асосий кўриниши;

- суғурта рисклари трансфери асосида суғурта ҳимоясини тақдимэтиш учун махсус пул фондларини шакллантириш механизми;

- суғурта ташкилотларининг молиявий аҳволи суғурта рискларигасарфланган маблағлар натижасида зарар етган кўпгина омиллар.

Суғурта ташкилотлари молиявий ресурслари ўз маблағлари, жалбқилинган маблағлар ва қарзга олинган маблағларга бўлинади.

Ўз маблағлари таркибига жамғарма маблағлар, юридик шахслар тўлов-лари ва жамғарма захиралари киради.

Жамғарма маблағлар таркибидаги устав капитали суғуртаташкилотлари таъсисчилари тўловлари ҳисобидан суғурта ташкилотлариниташкил этишда шаклланади

. Суғурта ташкилотларининг устав капитали минимал миқдоригаталаблар вақти-вақти билан суғурта назорати органлари томонидан қайтакўриб чиқилади.

Бу жахон суғурта бозорида юзага келадиган вазиятларга мувофиқкелиши, шунингдек суғурта объектлари қийматининг ўсиши муаммолари,суғурта ходисалар юз бериш эҳтимоли ва уларнинг таъсир даражаси ўсиббораётганлиги билан боғлиқ бўлади.

Суғурта захиралари– бу суғурта шартномалар бўйича ўз олдида тургансуғурта тўловларини амалга ошириш мақсадида йиғилган суғуртамукофотлари ҳисобидан шаклланадиган махсус пул фондларидир. Суғуртазахиралари миқдори суғурта фондини ташкил этадиган амалда ва қайтатузилган шартномалар бўйича суғурта мукофотлари ҳажмига боғлиқ.

Бу маблағлар суғурталовчига тегишли бўлмайди. Суғурта захираларифақат вақтинчалик суғурта шартномалари амал қилиш даврида суғуртаташкилоти ихтиёрида бўлади.

-

1-чизмаСуғурта ташкилотлари молиявий ресурслари

Жалб қилинганмаблағлар

Юридикшахслар тўловлари

Уст

ав к

апит

али

Кре

дито

р қа

рздо

рлиг

ису

ммал

ари

Жамғармафонди

Тақсимланмаган фойда

Ижтимоийсоҳа фондлари

Мақ

садл

и ту

шум

лар

Захи

ра м

абла

ғлар

и

Қўш

имча

кап

итал

Жам

ғарм

а

Ҳаё

т су

ғурт

аси

бўйи

чаза

хира

лар

Техн

ик за

хира

лар

Ўзг

арма

с за

хира

лар

Мук

офат

лар

ва ҳ

адял

ар

Жамғарма

маблағлар

Жамғармазахиралари

Суғуртазахиралари

Ўзмаблағлари

Акц

ионе

рлар

акц

ияла

рига

муко

фотл

ар

Қар

з маб

лағл

ари

Банк

кре

дитл

ари

Қарзга олинганмаблағлар

Суғ

урта

мук

офот

лари

-

Суғурта ташкилотлари молиявий ресурслари ўз маблағлари, жалбқилинган маблағлар ва қарзга олинган маблағларга бўлинади.

Ўз маблағлари таркибига жамғарма маблағлар, юридик шахслар тўлов-лари ва жамғарма захиралари киради. Жамғарма маблағлар таркибидаги уставкапитали суғурта ташкилотлари таъсисчилари тўловлари ҳисобидан суғуртаташкилотларини ташкил этишда шаклланади. Суғурта ташкилотла- ринингустав капитали минимал миқдорига талаблар вақти-вақти билан суғуртаназорати органлари томонидан қайта кўриб чиқилади.

Ўзбекистонда суғурта ташкилотлари молиявий ресурслариданфойдаланишнинг самарасини ошириш республика иқтисодиётининг барқарорва ишончли ривожланиши, аҳолининг ижтимоий ҳимоясини кучайтириш,фуқаролар ва хўжалик субъектлари мол-мулкларини суғурталаш учун қўшимчахизмат қилишига асос бўлади.

Замонавий суғурта саноатини яратиш давлатга:- табиий техноген хусусиятга эга кутилмаган харажатларни қоплаш

борасида давлат бюджетига тушаётган юкларни камайтириш;- бозор иқтисодиёти тамойиллари асосида суғурталаш орқали ижтимоий

таъминотнинг баъзи муаммоларини ҳал этиш (пенсия жамғармалари тўловлари,меҳнат қобилиятини йўқотганлик ёки боқувчисининг ўлими, ишсизлик учуннафақалар, тиббий харажатларни қоплаш);

- аҳоли ва ташкилотларнинг омонатларини миллий иқтисодиётга узоқмуддатли асосда жалб этиш имконини беради.

Суғурта назорати олиб борувчи ташкилот Ўзбекистон Республикаси МолияВазирлиги ҳузуридаги Суғурта назорати Давлат инспекциясидир.

Суғурта назорати давлат инспекцияси Молия Вазирлиги ҳузурида бўлиб,суғурта муносабатлари барча қатнашчиларининг ҳуқуқлари ва қонунийманфаатлари ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида ЎзбекистонРесрубликаси ҳудудида суғурта ташкилотлари фаолияти устидан назоратниамалга оширувчи давлат органи ҳисобланади. Ўз фаолиятида ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясига, Қонунларига, Ўзбекистон Республикаси ОлийМажлиси Қарорларига, Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари вафармойишларига, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги қарорларига,Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 8 июлдаги 286-сон қарорининг 2-иловаси “Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигиҳузуридаги Суғурта назорати давлат инспекцияси тўғрисида”ги Низомга амалқилади.

Суғурта назорати Давлат инспекциясининг асосий вазифалари:n бажарилиши мажбурий бўлган тўлов лаёқати нормаларини ва уларни

аниқлаш тартибини, алоҳида таваккалчиликлар бўйичасуғурталовчиларнинг мажбуриятлари чекланган йўл қўйиладиганмиқдорини ҳисоблаб чиқиш методикасини ҳамда мажбуриятларнинг

-

жами миқдорини, суғурталовчиларнинг тўловга лаёқатлилиги бўйичаахборот бериш тартиби ва муддатларини белгилаш;

n суғурта бозорининг профессионал қатнашчилари томонидан суғуртафаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилишини назоратқилиш, тўловга лаёқатлиликнинг белгиланган нормативларини вауларнинг молиявий барқарорлигига қўйиладиган бошқа талабларнитаъминлаш;

n суғурталовчилар томонидан суғурта заҳиралари маблағларишакллантирилиши ва жойлаштирилиши бўйича ҳисобот юритиштартибини, ҳисоботлар тузишни белгилаш;

n суғурталовчининг ижро этувчи органи раҳбарига ва бош бухгалтергақўйиладиган бажарилиши мажбурий бўлган малака талабларинибелгилаш;

n суғурталовчилар томонидан молиявий ҳисобот берилиши шакллари,тартиби ва муддатларини белгилаш;

n суғурталовчилар томонидан суғурта заҳиралари ҳосил қилиш важойлаштириш тартиби ва шартларини белгилаш;

n суғурталовчилар томонидан суғурта ҳодисалари бошланишининг олдиниолиш ва огоҳлантириш бўйича тадбирлар маблағ билан таъминланишитартиби ва шартларини белгилаш;

n қонун ҳужжатларига мувофиқ суғурта бозори профессионалқатнашчиларининг фаолиятини текшириш ва аниқланган қонунбузилишларини бартараф этиш тўғрисида бажарилиши мажбурий бўлганкўрсатмалар бериш;

n қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда суғурталовчилар ва суғуртаброкерлари лицензиялари амал қилишини тўлиқ ёхуд суғуртанинг айримтурлари (даражалари)га нисбатан тўхтатиб туриш, шунингдек уларнингамал қилишини тўхтатиш;

n ҳар бир молиявий йил тамом бўлгандан кейин олти ой ўтгач суғуртафаолиятини тартибга солиш ва назорат қилиш бўйича фаолияттўғрисидаги йиллик ҳисоботларни, шунингдек молиявий йил мобайнидасуғурта бозорининг фаолияти тўғрисидаги статистика маълумотлариниэълон қилиш;

n қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга ошириш.Давлат инспекциясининг асосий функциялари

n Суғурталовчилар томонидан суғурта фаолияти тўғрисидаги ЎзбекистонРеспубликаси қонун ҳужжатларига риоя қилинишини ва уларнингҳисоботлари ишончлилигини, шунингдек, улар учун белгиланган тўловгалаёқатлилик кўрсаткичлари ва молиявий барқарорликнинг бошқаталаблари таъминланашини текшириш;

n Суғурталовчилар ва суғурта брокерларининг суғурта фаолиятинилицензиялаш;

n Ўз ваколатлари доирасида суғурталовчилар ишини методик таъминлаш;n Суғуртанинг мажбурий турлари бўйича суғурта қилиш қоидалари ва

суғурта тарифлари белгилаш бўйича таклифлар тайёрлаш;

-

n Давлат инспекцияси томонидан тасдиқланган пайтдан бошлаб суғуртамуносабатларининг барча қатнашчилари томонидан бажарилишимажбурий бўлган суғурта фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатлариниамалга ошириш бўйича норматив ҳужжатлар ва методик материалларниишлаб чиқиш;

n Суғурта фаолияти масалалари бўйича қонун ҳужжатлари лойиҳалариниишлаб чиқиш ва уларни кўриб чиқиш учун вазирлик раҳбариятигакиритиш;

n Суғурталовчилар тугатилган ва қайта ташкил этилган тақдирда суғуртақилдирувчиларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш;

n Республикада суғурта фаолияти ривожланишининг ҳолати ватенденцияларини таҳлил қилиш;

n Ноширлик фаолиятини амалга ошириш ва б.

Давлат инспекциясининг ҳуқуқлариn Суғурталовчилардан суғурта фаолияти тўғрисида белгиланган ҳисобот ва

уларнинг молиявий аҳволи ҳақидаги ахборотни, шунингдек, корхоналар,муассасалар, ташкилотлар, банклардан (кичик корхоналар,микрофирмалар бундан мустасно), фуқаролардан ўзига юкланганфункцияларини бажариш учун зарур бўлган ахборотни олиш;

n Суғурталовчилар томонидан суғурта тўғрисидаги қонун ҳужжатларигариоя этилишини назорат қилиш мақсадида суғурталовчилар фаолиятинитекшириш;

n Давлат ижро этувчи органларидан ўзига юкланган вазифаларни бажаришучун зарур бўлган ахборот ва статистика ҳисоботини текин олиш ва ҳ.

Суғурта назорати давлат инспекцияси аппаратиТУЗИЛМАСИ

Лавозим Ходимлар сониСуғурта назорати давлат инспекцияси бошлиғи 1Иш юритувчи – инспектор 1Юрист 1Суғурта фаолиятини лицензиялаш ва назорат қилиш бўлимиДавлат инспекцияси бошлиғининг ўрин. - бўлим

бошлиғи1

Бўлим бошлиғининг ўринбосари 1Бош мутахассис 1Етакчи мутахассис 21-тоифали мутахассис 1Жами 6Суғурта фаолияти услубиёти бўлимиБўлим бошлиғи 1Бош мутахассис 2

-

Етакчи мутахассис 21-тоифали мутахассис 1Жами 6Ҳаммаси 15

Назорат саволлари:

1. Суғурта назоратини амалга оширишда давлат суғурта назоарти қандайаҳамиятга эга?

2. Суғурта муносабатларининг қандай турларини билсаиз? Кичикмуаммолар:

3. Суғуртанинг келиб чиқиш сабабларини айтинг?4. Суғурта муносабатларининг турлари бир-биридан қайси

хусусиятлари билан фарқ қилади?5. Суғурта муносабатларини текширишнинг ўзига хос

хусусиятлари нималардан иборат?6. Суғурта назоратининг зарурлиги нимада? Кичик муаммолар:7. Суғурта назоратининг объектларини кўрсатинг.8. Суғурта назоратининг субъектларини кўрсатинг.9. Суғурта назорати қандай тузилишга эга.

-

11-мавзу. Божхона ва банк назорати

Режа

1. Божхона назорати ҳақида тушунча ва божхона назоратининг мақсади2. Божхона назорати шакллари, услублари ва унинг аҳамияти3. Банк назорати моҳияти ва унинг асосий вазифалари4. Банк фаолиятини ривожланишида банк назоратининг аҳамияти

Божхона Кодексининг 2-моддасида божхона иши тушунчаси қуйидагичатаърифланган:

«Божхона иши Ўзбекистон Республикасининг божхона чегараси орқалитоварлар ва транспорт воситаларини олиб ўтиш, бож тўловларини ундириш.Божхона расмийлаштируви, божхона назоратини амалга ошириш тартиби вашартларидан ҳамда божхона сиёсатини ҳаётга татбиқ этишнинг бошқавоситаларидан иборатдир.

Божхона иши Ўзбекистон Республикасининг божхона органларитомонидан амалга оширилади».

Давлат Божхона Қўмитаси бош бошқарма ва унинг қуйи қисмлариданиборат. Марказий банк эса департамент (масалан, тижорат банкларинилицензиялаш департаменти, валюта департаментива ҳоказо) ҳамда унинг қуйиқисмларидан иборат. Шунингдек, ушбу ташкилотларнинг вилоятлардабошқармалари мавжуд.

Ўзбекистон Республикасининг божхона иши соҳасидаги қонунҳужжатлари ва халқаро шартномаларига риоя этилишини таъминлашмақсадида божхона органлари томонидан амалга ошириладиган тадбирлармажмуидан иборат

ДБҚ фаолиятининг асосий вазифалари ва йўналишлри этиб қуйидагиларбелгиланади:

1) Республика божхона сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга оширишдақатнашиш;

2) Республиканинг иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилиш, белгиланганваколатлар доирасида мамлакат иқтиодий хавфсизлигини таъминлаш, божхонақонунчилигига риоя этилишини назорат қилиб бориш;

3) Божхона ишларини амалга ошириш чоѓида фуқароларнинг, шунингдек,юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш;

4) Ўзбекистон Республикасининг божхона чегарасида божхона назоратинитаъминлаш, шу чегара орқали товарлар ва транспорт воситалари ўтишинитезлаштиришга имкон берадиган шарт-шароитларни вужудга келтириш;

5) Контрабандага, божхона қонунчилигини бузишларга қарши кураш,наркотик моддалар, психотроп ва портловчи моддалар, қурол-яроѓ, валютабойликлари, миллий бойлик ҳисобланувчи бадиий, маданий-тарихий ва

-

археологик мерос буюмлари, ақлий мулк объектлари, Республиканинг божхоначегараси орқали қонунга хилоф равишда олиб ўтилишига чек қўйиш;

6) Савдо-иқисодий муносабатларни тартибга солишнинг божхонавоситаларини қўллаш, бож ҳақи, солиқлар ҳамда бошқа божхона тўловлариниундириб олиш;

7) Хорижий давлатларнинг божхона органлари билан божхона ишимасалаларига мутасадди халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик қилиш, халқаробожхона ва савдо ташкилотларида иштирок этиш, Ўзбекистон Республикасихалқаро шартномаларининг божхона ишига таалуқли қисмидан келибчиқадиган мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш;

8) Ташқи иқтисодий фаолиятга оид божхона статистикаси ва товарноменклатурасини юритиш;

9) Божхона иши соҳасидаги фаолият тўѓрисида ахборот тўплаш ҳамда унгаишлов бериш борасидаги автоматлаштирилган тизимни ишлаб чиқиш ва жорийэтиш.

Белгилаб қўйилсинки, ЎзР. Давлат божхона қўмитаси ҳуқуқни муҳофазақилувчи орган бўлиб, у қуйидаги ҳуқуқларга эгадир:

1) Божхона масалалари бўйича халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқбелгиланган тартибда халқаро битимлар ва шартномалар тузиш.

2) Ўз.Рнинг жиноят ҳамда жиноят – процессуал қонун ҳужжатларинингнормаларига амал қилган ҳолда божхона органларининг ваколатига дахлдорҳуқуқбузарликлар бўйича суриштирув ишлари ва зарур тезкор-қидирув чора-тадбирларини ўтказиш.

3) Божхона қонунчилиги бузилганлиги учун мансабдор шахслар вафуқароларга нисбатан белгиланган тартибда маъмурий таъсир чоралариниқўллаш.

4) Айбдорларни жавобгарликка тортиш масаласи давлат божхонаорганларининг ваколатлари доирасидан чиқадиган ҳолларда ҳуқуқбузарликфактлари бўйича ҳужжатларни тергов ва суд органларига топшириш.

5) Товар ва транспорт воситалари республика божхона чегараси орқалиолиб ўтилишнинг қонуний асосларини аниқлаш учун вазирликлар, идоралар,ташкилотлардан ва маҳаллий ҳокимият идораларидан, Ўз.Р. ҳудудидажойлашган ташқи иқтисодий алоқаларнинг қатнашчиларидан (мулкчиликшакллари ва идоравий мансублигидан қатъий назар) белгиланган тартибдаматериаллар ва ҳужжатлар олиш.

Божхона назорати тушунчаси.Божхона назорати аҳамияти ва моҳияти.(семинар ўтказиш: вазифалари, функциялари ва ҳуқуқлари.)(Давлат божхона қўмитаси структураси.)

Божхона назорати -Ўзбекистон Республикасининг божхона иши соҳасидаги қонун ҳужжатлари

ва халқаро шартномаларига риоя этилишини таъминлаш мақсадида божхонаорганлари томонидан амалга ошириладиган тадбирлар мажмуидан иборат.

Божхона назоратининг мақсади -

-

божхона чегарасидан ўтаётган товар ва транспорт воситаларини назоратданва кўрикдан ўтказишда, уларни қонунийлигини аниқлаш ва тасдиқлашдир.

Божхона назоратнинг шакллари қуйидагилардан иборат:n Божхона мақсадлари учун зарур бўлган ҳужжатлар ва маълумотларни

текшириш;n Жисмоний ва мансабдор шахсларни оғзаки сўраб суриштириш;n Божхона кўригидан ўтказиш;n Товарлар, транспорт воситалари, бинолар ва бошқа жойларни божхона

томонидан қиёслаш;n Товарлар ва транспорт воситаларини ҳисобга олиш;n Ҳисобга олиш ва ҳисобат тизимини текшириш;n Божхона назоратидан ўказилиши лозим бўлган товарлар ва транспорт

воситаларини туриши мумкин бўган ёҳуд назорат қилиш божхонаорганлари зиммасига юклатилган фаолият амалга оширилаётганҳудудлар, бинолар ва бошқа жойларни текшириш.

Назорат ва кўрикдан ўтказишнинг услублари:керакли ҳужжатларни тўлдириш;- сўраб-суриштириш;- назарий кўрикдан ўтказиш;- қисман кўрикдан ўтказиш;- тўлиқ кўрикдан ўтказиш;- шахсий кўрикдан ўтказиш;- техник васиталарини қўллаш;- кинологик хизматдан фойдаланиш.Божхоначиларнинг назоратини олиб боришдаги ҳуқуқлари

қуйидагилардан иборат:n божхона назорати ўтказилаётганида инсон, ҳайвонот ва ўсимлик ва

соғлиғи учун хавфсиз бўлган ҳамда товарлар ва транспорт воситаларигазиён етказмайдиган техникавий ва бошқа воситалар қўлланилишимумкин – бу рентген аппаратлари, металл борлигини аниқловчи асбоблар,ёритгичлар, махсус ойна ва ҳоказолардир;

n Божхона органлари эркин божхона зоналари ва эркин омборларда тургантоварлар устидан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда божхонаназоратини амалга оширишга ҳақлидир;

n Божхона органлари божхона ҳудудидан божхона органининг рухсатисизчиқиб кетган транспорт воситаларини мажбурий равишда тўхтатиш,денгиз, дарё ва ҳаво кемаларини мажбурий равишда орқага қайтаришгаҳақлидир, чет эл кемалари ва бошқа давлатларнинг ҳудудида турганкемалар бундан мустасно;

n Божхона органлари божхона назоратини ўтказишда, қоида тарақасида,назоратнинг қонун хужжатларига риоя этилишини таъминлаш учунетарли бўлган шаклларини қўллайдилар;

n зарурат бўлганда божхона органлари, агар қонун ҳужжатларида бошқачатартиб назарда тутилмаган бўлса, божхона назоратининг БожхонаКодексида белгиланган барча шахсларидан фойдаланишлари мумкин.

-

nҚуйидагилар божхона текширувидан озод қилинади:

¨ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси депутатлари ваЎзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси аъзоларинингшахсий багажи, агар мазкур шахслар хизмат вазифаларинибажариш билан боғлиқ ҳолда Ўзбекистон Республикаси божхоначегарасидан ўтаётган бўлсалар;

¨ Чет эл ҳарбий кемалари, жанговар ва ҳарбий техникалари.

Божхона назорати зоналари:n Божхона назорати зоналари божхона чегаралари бўйлаб, божхона

расмийлаштируви жойларида, божхона органлари жойлашган ерларда вабожхона органлари томонидан белигланган бошқа жойларда тузилади.

n Божхона назорати зоналарини тузиш ва белгилаш тартиби қонунҳужжатларида белгиланади.

n Божхона назорати зоналарида ишлаб чиқариш, тижорат фаолиятини вабошқа фаолиятини амалга оширишга, шунингдек уларнинг чегаралариорқали транспорт воситалари, товарлар ва шахсларни олиб ўтишгабожхона органларининг рухсати билан ва назорати остида йўл қўйилди.

Божхона назорати остида бўлиш вақти:n Божхона ҳудудига олиб киришда – товар ва транспорт воситалари

божхона чегарасидан кесиб ўтган пайтдан эътиборан.n Божхона ҳудудидан товарлар ва транспорт воситаларини олиб чиқишда –

божхона декларациси қабул олинган пайтдан эътиборан бошланади.n Божхона назорати, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда

тутилмаган бўлса, товарлар ва транспорт воситалари эркин муомалагачиқилганидан сўнг, ёки товарлар ва транспорт воситалари сақланганбожхона режимига мувофиқ божхона мувофиқ чегарасидан кесиб ўтганпайтдан эътибордан тугалланади.

Божхона назорати остидаги юкларни ташишда ташувчинингмажбуриятлари қуйидагилардан иборат:

товар, транспорт воситаси ва уларга оид ҳужжатларни жўнатувчи божхонаоргани томонидан белгиланган манзилга, йўналишда ва муддатда уларнингўров идишлари ёки ҳолатини ўзгартирмасдан, элтиб беришдан бошқа мақсаддафойдаланмасдан етказиб бериши;

- товарлар ва уларга оид ҳужжатларни юк келиб тушадиган божхонаорганида кўрсатиши, бу орган мансабдор шахсларининг талабига биноан эса –товарлар ва транспорт воситаларини амалда тақдим этиши;

- божхона назорати остида турган товарлар билан бир вақтда бошқатоварларни ташимаслик.

Банк назорати - қонунга мувофиқ давлат томонидан ўрнатилган тартибнимижозлар томонидан ҳисоб-касса операцияларини ва валюта қонунчилигиниолиб боришни кузатиш, шу билан бирга ликвидликни қўллаб-қувватлашзарурияти банкдан потенциал заём олувчиларни заём олувчи корхоналарни

-

молиявий ҳолати ва кредит олишга лаёқатлилигини баҳолашни талаб қилиш,ссуда берилган тақдирда банк берилган ссудани ишлатилишини, мижознитўлов қобилияти ва ликвидлигини ўрнатилган муддатда қўйилган фоизларибилан қайтариш тахминий баҳолашни назорат қилиш.

Давлат молиявий назорат бўйича функцияларни банк тизими ҳамбажаради. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон РеспубликасинингМарказий банки тўғрисида» 1995 йил 21 декабрдаги қонунига мувофиқ у банктизими барқарорлигини қўллаб-қувватлаш, омонатчилар ва кредиторларнингманфаатлари ҳимояланишини таъминлаш мақсадида банк назоратини вабанклар фаолиятини тартибга солишни амалга оширади.

Текширишлар Марказий банкнинг ваколатли вакиллари ва Марказийбанк белгилайдиган аудиторлар томонидан амалга оширилади.

Марказий банк аудиторлардан Марказий банкнинг нормативҳужжатларига, шу жумладан тартиб ва услубиётларига риоя этишларини талабқилишга, шунингдек улардан банк аудити билан боғлиқ ҳар қандаймаълумотларни бевосита олишга ҳақли.

Банк назорат - қонунга мувофиқ давлат томонидан ўрнатилган тартибнимижозлар томонидан ҳисоб-касса операцияларини ва валюта қонунчилигиниолиб боришни кузатиш, шу билан бирга ликвидликни қўллаб-қувватлашзарурияти банкдан потенциал заём олувчиларни заём олувчи корхоналарнимолиявий ҳолати ва кредит олишга лаёқатлилигини баҳолашни талаб қилиш,ссуда берилган тақдирда банк берилган ссудани ишлатилишини, мижознитўлов қобилияти ва ликвидлигини ўрнатилган муддатда қўйилган фоизларибилан қайтариш тахминий баҳолашни назорат қилиш.

Давлат молиявий назорат бўйича функцияларни банк тизими ҳамбажаради. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон РеспубликасинингМарказий банки тўғрисида» 1995 йил 21 декабрдаги қонунига мувофиқ убанк тизими барқарорлигини қўллаб-қувватлаш, омонатчилар вакредиторларнинг манфаатлари ҳимояланишини таъминлаш мақсадида банкназоратини ва банклар фаолиятини тартибга солишни амалга оширади.

Марказий банк назорат функцияларини бажариш бўйича ўзваколатларини амалга ошириш юзасидан банк операцияларини амалга ошириш,бухгалтерия ҳисобини юритиш ва банк статистик ҳисоботини юритиш, йилликҳисоботларни тузиш учун банклар томонидан бажарилиши мажбурий бўлганқоидаларни белгилайди.

Марказий банкнинг назорат вазифаларини бажаришга доирваколатлари:n банк операцияларини амалга ошириш, бухгалтерия ҳисоби ва банк

статистика ҳисоботини юритиш, йиллик ҳисоботлар тузиш юзасиданбанклар учун мажбурий бўлган қоидаларни;

n молиявий операцияларни амалга ошириш, бухгалтерия ҳисоби ваҳисоботини юритиш юзасидан кредит уюшмалари учун мажбурий бўлганқоидаларни;

n фаолият ва операцияларни амалга ошириш юзасидан гаровхоналар учунмажбурий бўлган қоидаларни белгилайди.

-

n банклар, кредит уюшмалари ва гаровхоналарнинг ҳисоботи ва бошқаҳужжатларини олиш ва текшириш, уларнинг фаолияти, шу жумладаноперациялари тўғрисида ахборот сўраш ҳамда олиш;

n олинган ахборот юзасидан изоҳ талаб қилиш;n банклар ва кредит уюшмаларининг, уларнинг филиаллари ва улар билан

узвий боғланган шахсларнинг, шунингдек гаровхоналарнинг фаолиятинитекшириш, қоидабузарларга нисбатан санкциялар қўллаш;

n банкларнинг ички аудитига доир талабларни белгилаш;n банк активлари сифатини тасниф қилиш ва активлар бўйича кўрилиши

мумкин бўлган зарарлар ўрнини қоплаш учун шунга монанд резервларяратишга доир талабларни белгилаш;

n ишончсиз активларни ҳисобдан чиқариш шартлари ва таомилинианиқлаш;

n банклар, кредит уюшмалари ва гаровхоналарга уларнинг фаолиятидааниқланган қоидабузарликларни бартараф қилиш тўғрисида ижроэтилиши мажбурий бўлган кўрсатмалар юбориш;

n банк акциядорлари устав капиталининг қонун ҳужжатларида белгиланганмиқдордан ортиқроқ қисмини сотиб олган тақдирда уларнинг молиявийаҳволи ҳамда обрў-эътибори ҳақида ахборот сўраш ва олиш;

n банкларнинг ва улар филиалларининг раҳбарлари, бошқарув аъзолариҳамда бош бухгалтерларига, кредит уюшмалари ижро органларининграҳбарларига нисбатан малака талабларини қўйиш.

Текширишлар Марказий банкнинг ваколатли вакиллари ва Марказийбанк белгилайдиган аудиторлар томонидан амалга оширилади.

Марказий банк аудиторлардан Марказий банкнинг нормативҳужжатларига, шу жумладан тартиб ва услубиётларига риоя этишларини талабқилишга, шунингдек улардан банк аудити билан боғлиқ ҳар қандаймаълумотларни бевосита олишга ҳақли.

Марказий банк қўллайдиган чоралар ва санкциялар: Банклар ва уларнинг филиаллари иқтисодий нормативларни белгиловчи

банкларга оид қонун ҳужжатларини бузган тақдирда, Марказий банк уставкапиталининг энг кам миқдоридан 0,1 фоизгача жарима ундириш ёхуд айримоперацияларни ўтказишни олти ойгача бўлган муддатга чеклаб қўйиш ҳуқуқигаэга.n банклардан устав капитали энг кам миқдорининг бир фоизидан ошмаган

суммада жарима ундиришга;n банкдан банкни молиявий соғломлаштириш, шу жумладан активлар

тузилмасини ўзгартириш, банк харажатларини камайтириш ваакциядорларга дивидендлар тўлашни тўхтатиш тадбирларини кўришни,банк ёки унинг филиали раҳбарларини шу жумладан банк кенгашираҳбарлари ва аъзоларини алмаштиришни, банкни қайта ташкил этишни,филиални тугатишни талаб қилишга;

n банк учун иқтисодий нормативларни олти ойлик муддатгачаўзгартиришга;

-

n банкнинг айрим банк операцияларини амалга оширишини бир йилгачабўлган муддатга, шунингдек филиаллар очишни ҳам шунча муддатгатақиқлаб қўйишга;

n банкни молиявий соғломлаштириш ёки Марказий банк кўрсатмаларинибажариш учун зарур бўлган даврда мансабдор шахслар ва акциядорларэга бўлган барча ваколатларни васийга бериб, банкка васийлик қилиштартибини белгилаш тўғрисида қарор қабул қилишга;

n банк операцияларини амалга ошириш ҳуқуқини берувчи лицензияниқайтариб олишга ҳақлидир.

n Банк филиаллари тўловларни ўз вақтида ўтказмаган ва уларнингвакиллик ҳисобварақлари қониқарсиз аҳволда бўлган ҳолларда Марказийбанк банк филиали ушбу ҳаракат натижасида олган даромадини қатъийтартибда ундириб олади, шунингдек шундай миқдорда жарима солади.

n Кредит уюшмалари, гаровхоналар, шунингдек қимматбаҳо қоғозларбланкалари ишлаб чиқарувчиларга нисбатан чоралар ва санкцияларқўллаш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади.

Назорат саволлари.

1.Божхона назоратининг мақсади.2.Божхона назорати шакллари, услубларини айтинг.3.Банк назорати моҳияти ва унинг асосий вазифаларини айтинг.4.Банк фаолиятини ривожланишида банк назоратининг аҳамияти.

-

12-мавзу: Бюджет ташкилотлари харажатлар сметасини режалаштиришва бюджетдан молиялаштиришдаги молиявий назорат

Режа:1. Бюджет ташкилотларини сметали молиялаштириш тартиби. Бюджет

ташкилотларининг асосий ишлаб чиқариш (оператив-тармоқ)кўрсаткичлари – текшириш объекти сифатида.

2. Бюджет ташкилотлари асосий кўрсаткичларини ҳисоблаш варежалаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари.

3. Харажат гуруҳлари бўйича асосий ҳисоб-китоблар, уларнингтўғрилигини текшириш тартиби, текшириш манбалари. Харажатларнирежалаштиришнинг қонуний, ҳуқуқий ва меъёрий асослари.

4. Бюджет меъёрлари, Харажатларни лимитлаш, уларга риояқилинганликни текшириш.

5. Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари маблағлариманбаларининг шаклланиши, маблағларнинг ишлатилиши юзасиданназорат-иқтисодий ишларни ташкил қилиш.

Давлат бюджетидан молиялаштириш смета харажатларнинг қуйидагигуруҳи бўйича амалга оширилади:

-Иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар (болали оилаларга моддийёрдам, стипендия ва б.

-Иш ҳақига нисбатан ажратма.-Капитал қўйилмалар (давлат инвестиция программасида кўзда тутилган

манзил кўрсатилган рўйхатга мувофиқ)-Бошқа харажатлар.

Молиялаш бажариш жараёнида харажатлар рўйхатига киритиладиганўзгаришлар ҳисобга олинған уч ойликлар бўйича тақсимлаб тасдикланганйиллик харажатлар рўйхатига мувофиқ амалга оширилади.

Бюджет нормалари (меъёрлари). Бюджет маблағларини сарф қилишнингасосий принципи уларнинг мўлжалланганлиги ва вақг бўйича қаттиқрегламентация қилинганлигидир (тартабга солинганлигидир). Ташкилотсметада кўзда тутилмаган мақсадларга пул маблағларидан фойдаланишхукуқига эга эмас. Бюджет ташкилоти сметасининг харажатлари уларнинг ёпиқрўйхатини ўз ичига олиб, таркибига қуйидагилар киради:

• ходимларнинг меҳнат ҳақини тўлаш;• давлат нобюджет фондларига бадаллар;• аҳолига трансфертлар (қонунга мувофиқ равишда белгиланган

пенсиялар, стипендиялар, нафақалар, компенсациялар ва бошқа ижтимоийтўловлар);

• сафар харажатлари ва ходимларга берилган бошқа компенсационтўловлар;

• сотиб олиниши керак бўлган товарлар, бажарилиши лозим бўлганишлар ва кўрсатилажак хизматларни тўлаш.

-

Юқорида кўрсатилган харажатлар конкрет эҳтиёжни қондириш ўлчовисифатида пул маблағларининг маълум суммаси сифатида ифодаланганхаражатлар нормаси асосида амалга оширилади. Амалиётда пуллинормаларнинг турлитуман турларидан фойдаланилади:

• моддий бойликлардан фойдаланишнинг натурал кўрсаткичларигаасосланган нормалар (овқатланиш, медикаментларни сотиб олиш, юмшоқинвентарлар ва ҳ.к.лар харажатлари нормаси). Бундай нормалар моддийнормаларнинг пулдаги ифодасини намоён этади',

• умумлаштирилган якка тартибдаги тўловлар иш ҳақи, пенсиялар,стипендиялар, сафар харажатлари ва бошқалар;

1-чизмаБюджет муассасаларини молиялаштириш тамойиллари

Бюджет муассасаларини молиялаштириш тамойиллари

Маблағларнинг қайтарилувчанэмаслиги

Хусусий тамойиллар

Минимум харажатларда максимумсамарани олиш

Кўзда тутилган режаларнингбажарилиши ва олдин берилган

ажратмаларнинг фойдаланилганлигиниинобатга олган ҳолда бюджет

маблагларини тақдим этиш

Маблағлардан фойдаланишнингмақсадли хусусиятдалиги

Фақат ишлаб чиқаришни кенгайтиришхаражатларига бюджет ажратмаларини

ажратиш

Умумий тамойиллар

Бюджет ажратмаларинингтекинлиги

Бюджет ажратмаларининг ўлчаминианиқлашда "қолдиқ" ёндошувидан

фойдаланиш

Режалаштарилаётган харажатларникредит методи орқали таъминлаш билан

биргаликда фойдаланиш

Корхоналарнинг молиявий ҳолатинибюджетли тартибга солиш ва бошқалар

-

Бюджет ташкилотларининг асосий ишлаб чиқариш (оператив-тармоқ)кўрсаткичлари – текшириш объекти сифатида. Бюджет ташкилотлари асосийкўрсаткичларини ҳисоблаш ва режалаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари.

Молиялашнинг янги тартибида бюджетдан ташқари фаолиятданқўшимча даромад олган ўқув юртларини давлат бюджетига олинадиган барчасолиқ ва йиғимлардан (2000 йил I январ, беш йил муддатга) озод қилиш кўздатутилган.

Ортиб қолган маблағ мақсадли йўналтирилиб, ўқув юртинингмоддийтехника ва ижтимоий базасини мустаҳкамлашга, шунингдекходимларни моддий рағбатлантиришга қаратилади.

Бюджет маблағларидан фойдаланиш устидан назоратни кучайтиришмақсадида таълим муассасалари молмялашнинг янги тартиби — харажатлармоддалари бўйича маблағ ажратишға ўтказилди. Жорий этилган бу янгитартиб улар мустақи 'лигини кенгайтирди ва шу билан бирга, масъулиятиниҳам ошириш.

Бундан ташқари молиялаш тартибини соддалаштириб, ўқув юртиходимлари меҳнатини рағбатлантириш учун шароит туғдирди.

Меъёрлар бўйича ягона рўйхатдан молиялашнинг янги тартибинижорий этиш таълим муассасаларига қуйидагилар хисобига риюжлантиришфондини шакллантириш ҳуқуқини берди:

- режавий бюджетдан молиялаш ҳисобига тушадиган тежалган(фойдаланипмагаи) ва ҳисобот даври охирида бюджет ташкилоти ҳисобракамида қолган маблағ;

- Ўкув юрпги соҳасига оид фаолият бўйича товар ишлаб чиқариш васотишдан (ишлар бажариш, хизмат кўрсатишдан) келган даромад;

- юридик ва жисмоний шахслар кўрсатадиган, беғараз, хомийликёрдами.

-

2-чизма

3-3----33333333

-

3-чизма

-

4-чизма

-

Харажат гуруҳлари бўйича асосий ҳисоб-китоблар, уларнингтўғрилигини текшириш тартиби, текшириш манбалари. Харажатларнирежалаштиришнинг қонуний, ҳуқуқий ва меъёрий асослари.

Бюджет муассасалари харажатларини молиялаштиришнинг умумийтамойиллари, текшириш тартиби, текшириш манбалари қуйидагилардан иборатбўлиши мумкин:

• минимум харажатларда максимум самарани олиш. Маблағларданфойдаланишнинг энг юқори натижалилиги (самаралилиги) таъминланганшароитдагина (шартдагина) тақдим қилиниши керак. Бундай самара, биртомондан, мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг турливазифаларини ечиш, иккинчи томондан эса, бюджет ажратмалари олувчилардаромадларининг ўсиши ҳисобидан пул маблағларининг бюджетга қайта оқибкелиши билан ифодаланиши мумкин;

• маблағлардан фойдаланишнинг мақсадли хусусиятдалиги. Бюджетмуассалари маблағларни олдиндан мақсадлари аниқпанган ва тасдиқланганбюджет асосида олиши мумкин. Бу тамойилга қатъи риоя қилиш маблағлардансамарасиз фойдаланишга тўсқинлик қилади;

• кўзда тутилган режаларнинг бажарилиши ва олдин берилганажратмаларнинг фойдаланилганлигини инобатга олган ҳолда бюджетмаблагларини тақдим этиш. Бюджетдан молиялаштиришнинг кўрсаткичларбажарилишига боғлиқлиги молиявий органларга корхона, ташкилот вамуассасаларнинг фаолияти устидан самарали ва таъсирчан назоратни амалгаоширишга имкон беради;

• маблағларнинг қайтарилувчан эмаслиги. Бюджет ажратмаларисубъектларга уларни мажбурий равишда бюджетга қайтариш шартисиз(қайтармаслик шарти билан) тақдим этилади;

• бюджет ажратмаларининг текинлиги. Бюджетдан ажратмаларсубъектларга фоиз кўринишида қандайдир даромадларни давлатга тўламасданёки ажратмаларни тўлашнинг бошқа кўринишларисиз ажратилади.

Умумий тамойиллар билан биргаликда бюджетдан молиялаштиришамалиётида хусусий тамойиллардан ҳам фойдаланилади. Уларнинг таркибигақуйидагилар киради:

• фақат ишлаб чиқаришни кенгайтириш харажатларига бюджетажратмаларини ажратиш;

• бюджет ажратмаларининг ўлчамини аниқлашда "қолдиқ" ёндошувиданфойдаланиш;

• бюджетдан молиялаштиришни режалаштарилаётган харажатларни

-

кредит методи орқали таъминлаш билан биргаликда фойдаланиш;• корхоналарнинг молиявий ҳолатини бюджетли тартибга солиш

тамойили ва бошқалар.Пул маблағларини тақдим этишнинг юқорида келтирилган усуллари

бюджетдан молиялаштиришнинг қуйидаги шакллари ёрдамида амалгаоширилади:

• бюджет ташкилотини еақлаш учун ажратмалар;• давлат ва маҳаллий ўзўзини бошқариш органларининг шартномалари

бўйича юридик ва жисмоний шахслар томонидан бажарилган товарлар, ишларва хизматларни тўлаш учун маблағлар;

• аҳолига трансфертлар;• жисмоний ва юридик шахсларга субвенция ва субсидиялар;• қуйи бюджетларга ва давлат нобюджет фондларига дотация, субвенция

ва субсидиялар;• ҳаракатдаги (амалдаги) ёки янгидан ташкил этилаётган юридик

шахслар устав капиталига инвестициялар;• баҳолардаги фарқни қоплаш.Амалиётда бюджетдан молиялаштириш, юридик нуқтаиназардан,

қуйидаги икки кўринишда амалга оширилади:1) харажатларни республика бюджетидан молиялаштириш;2) харажатларни Қорақалпоғистон Республикаси бюджетидан ва

маҳаллий бюджетлардан молиялаштириш.Ўзбекистон Республикаси "Бюджет тизими тўғрисида"ги қонунининг 22

моддасига кўра республика бюджетидан харажатларни молиялаштириш қонунҳужжатларида белгиланган тартибда оширилади:

Бюджет меъёрлари, харажатларни лимитлаш, уларга риоя қилинганликнитекшириш

Бюджет харажатлари – давлат ва маҳаллий ҳокимият вазифа вафаолиятини молиявий таъминлашга йўналтириладиган пул маблағларидир.Бюджет маблағларига эгалик қилувчилар – бюджет маблағларини олувчиларёки бошқарувчилар бўлган, ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳаларидагиташкилотлар бюджет харажатлари орқали молиялаштирилади. Шундай қилиб,бюджет харажатлари транзит характерга эга. Бюджетда фақат бюджетхаражатларининг миқдори харажатлар моддалари бўйича белгиланади,бевосита харажатларни эса бюджет олувчилар амалга оширадилар. Бунданташқари дотациялар, субвенциялар, субсидиялар ва бюджет ссудаларивоситасида бюджет тизими даражалари бўйича бюджет маблағларини қайтатақсимлаш бюджет орқали амалга ошади. Бюджет харажатлари асосан

-

қийтариб олинмайдиган характерга эга. Фақат бюджет кредитлари ва бюджетссудалари қайтариладиган асосда берилиши мумкин. Харажатлар тузилмасийил учун тасдиқланадиган бюджетда бевосита кўрсатилади ва бюджетдаромадлари каби иқтисодий вазиятга, ижтимоий устуворликларга боғлиқбўлади.

5-чизмаБюджет харажатларининг иқтисодий таснифи тўловларнинг

иқтисодий вазифаси ва турлари бўйича харажатларни гуруҳлашданиборат. Бунда харажатлар уларнинг аниқ турлари, яъни харажатгуруҳлари ва моддалари бўйича гуруҳланган

Бюджетнинг жорий харажатлари қуйидаги харажат гуруҳлари бўйичамолиялаштирилади:

I-гуруҳ Иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар (болалионаларга нафақалар, стипендиялар ва бошқалар)

II-гуруҳ Иш берувчиларнинг ажратмалари (Иш ҳақигаустамалар)

III-гуруҳ Капитал қўйилмалар (Давлат инвестиционДастурларига кирган манзилли лойиҳалар бўйича)

IVгуруҳ Бошқа харажатларкод 01300 «Хизмат сафар харажатлари»код 01400 «Коммунал хизматларни тўлаш харажатлари»код 01500 «Телефон, телекоммуникацион ва ахборот

хизматлари харажатлари»код 01600 «Жорий таъмирлаш харажатлари»код 01700 «Сақлаш, эксплуатацион харажатлар ва бошқа

хизматларни тўлаш харажатлари»код 01800 «Техника, ускуналар, жорий мақсадлардаги бошқа

буюмларни ва озиқ-овқат маҳсулотларини сотиб олишхаражатлари»

код 01900 « Бошқа жорий харажатлар»

код 03400 «Уй хўжаликларига жорий трансфертлар»

код 04100 «Асосий капитал активларни сотиб олиш»

код 04500 «Ноишлаб чиқариш соҳасидаги капитал таъмирлашхаражатлари»

-

Молия органларининг бюджет ташкилотлари харажатлар сметасинитузиш, тасдиқлаш, смета асосида молиялаштириш ва маблағларданфойдаланиш жараёнидаги назорат-иқтисодий ишлар: сметанинг ва штатларжадвалининг тўғрилигини текшириш, тасдиқлаш, молиялаштирувчи органтомонидан рўйхатдан ўтказиш, молиялаштиришни очиш, маблағларнингишлатилишини назорат қилиш, ҳисоботлар қабул қилиш ва умумлаштириш.

ғазна ижроси тўғрисида»ги ЎзР Қонуни қабул қилинди. Мазкур Қонунбюджет тизимини бошқариш, бюджет ижросини амалга оширишнингприципиал жиҳатдан янги тизимининг шаклланишига асос солди. Қонунгамувофиқ, “Давлат бюджетининг ғазна ижроси Давлат бюджетининг барчадаромадларини ягона ғазна ҳисобварағига киритишдан, шунингдек давлатбюджетининг харажатларини шу ҳисобварақдан тўлашдан иборат” (Қонуннинг4-моддаси). Ғазначилик тизими Молия вазирлиги қошидаги ҒазначиликДепартаменти ва унинг ҳудудий бўлинмаларидан иборат. Ғазначиликнингасосий вазифалари Қонуннинг 7-моддасида белгилаб қўйилган, уларқуйидагилардан иборат:

• давлат бюджетининг касса ижросини амалга ошириш;• давлат бюджети маблағларининг тушуми ва сарфи устидан

назоратни амалга ошириш;• давлат бюджети маблағларини бошқариш;• давлат бюджетида маблағлари назарда тутилган юридик ва

жисмоний шахслар номидан ва уларнинг топшириғига биноан тўловларниамалга ошириш;

• бюджет ташкилотларининг товар етказиб бериш (ишлар бажариш,хизмат кўрсатиш) учун тузадиган шартномаларини, шунингдек,буюртмачиларнинг давлат бюджети маблағлари ҳисобидан капитал қурилишучун тузадиган шартномаларини рўйхатга олиш;

• давлат бюджети ғазна ижросининг бухгалтерия ҳисобини юритиш;• давлат бюджети ижросининг қандай бораётганлиги тўғрисидаги

ахборотларни йиғиш, қайта ишлаш ва таҳлил қилиш;• Ўзбекистон Республикаси давлат ички ва ташқи қарзларга хизмат

кўрсатиш, давлат кафолатларини бажариш кабилар.

Ҳозирги кунда республикамиз бюджет тизимида ғазначилик тизиминитадбиқ этиш бўйича бир қанча амалий ишлар қилинмоқда. Албатта, ғазначиликфаолиятини иқтисодиётга тадбиқ этиш молия тизимининг барча жабҳаларидаўзига хос ўзгаришларни тақозо этади. Бу асосан, ҳуқуқий-меъёрий хужжатларҳолати, ташкилий-услубий ва ахборот технологиялари жараёнларини қамраболмоғи керак.

6-чизма

-

Давлат бюджетини бошқаришнинг қонуний-ҳуқуқий асослари

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси

Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»гиҚонуни

Ўзбекистон Республикаси Президент ива ВазирларМакамасининг ҳар молиявий йил учун қабул қилинадиган“Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети параметрлари

тўғрисида”ги Қарори

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисинингҳар молиявий йил учун қабул қилинадиган “Ўзбекистон

Республикасининг Давлат бюджети тўғрисида”ги Қонуни

Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси

Молия вазирлиги, Марказий Банк, Ғазначилик ва бошқабюджетни бошқариш органларининг

меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлари

Ўзбекистон Республикаси нинг “Давлат бюджетининг ғазна ижроситўғрисида”ги Қонуни

-

Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари маблағлариманбаларининг шаклланиши, маблағларнинг ишлатилиши юзасидан назорат-иқтисодий ишларни ташкил қилиш.

Бозор муносабатлариривожланган шароитларда бюджетдан ташкаримаблагларнинг роли ва ахамияти сезиларли даражада ортиб бормокда,улархакидаги тушунча хам анча кенгайди. Шу билан бирга, бюджетдан ташкаримаблагларнинг юкорида курсатилган уч тури танифи хозирги вактда хам узкучини саклаб колмокда. Тугри, сунги йилларда нашр этилганадабиётларда бюджетдан ташкари маблаглар таснифининг бош мезонисифатида ушбу маблаглар даромад манбаи хусусиятини тан олиш хамдауларни шу асосда ишлаб топилган даромадлар ва ишлаб топилмагандаромадларга ажратиш таклиф этиляпти.Чунки бундай ажратиш купгинабозор иктисодиёти мамлакатларида мавжуд.

Бюджет ташкилотларининг кушимча махсус маблагларни олишдагиманфаатдорлигини ошириш максадида амалдаги конунчиликда унирагбатлантириш буйича нихоятда мухим тадбирлар назардатутуилган.Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 3одекабрдаги 455-сонли карори билан юкорида курсатилган махсусмаблаглар шаклидаги кушимча даромадларни олувчи бюджетташкилотлари 2005 йил 1 январга кадар Давлат бюджетига олинадигансоликлар ва йигимларнинг барча турларидан озод килинган. Озод килинганмаблаглар аник максадли йуналиш буйича бюджет ташкилотларнингмоддий техника базаси ва ижтимоий базасини мустахкамлаш хамдауларнинг ходимларини моддий рагбатлантириш йуналтирилади.

Юридик шахс мақомига эга бўлган бюджет ташкилотларининг қўшимчадаромадлари маблағ билан таъминлашнинг қуйидаги манбалари ҳисобигаолиниши мумкин:

§ фаолият тури бўйича товарлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш васотиш;

§ бюджет ташкилотлари томонидан вақтинча фойдаланилмаётганбиноларни ва давлатнинг бошқа мол-мулкини бошқа ташкилотларга ижарагабериш;

§юридик ва жисмоний шахслар томонидан бюджет ташкилотларигакўрсатиладиган ҳомийлик (бегараз) ёрдами.

Бюджет ташкилотини ривожлантириш жамгармаси:§ ғазна ижросига ўтмаган бюджет ташкилотлари бўйича - режага мувофиқ

бюджетдан маблағ билан таъминлаш ҳисобига тушган ва ҳисобот чорагинингохирги иш куни охирида бюджет ташкилотлари ҳисоб рақамларида қолгантежаб қолинган маблағлар (капитал қўйилмаларни маблағ билан таъминлашучун назарда тутилган маблағлар бундан мустасно);

§ ғазна ижросига ўтган бюджет ташкилотлари бўйича - ҳисоботчорагининг охирги иш куни охирида бюджет ташкилотларининг Молиявазирлиги Ғазначилигида ва унинг ҳудудий бўлинмаларида очилган ҳисоб

-

рақамларида қолган тежаб қолинган маблағлар (капитал қўйилмалар бўйичахаражатларни тўлаш учун назарда тутилган маблағлар бундан мустасно);

§ бюджет ташкилотлари фаолияти турига мувофиқ товарлар (ишлар,хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотишдан олинган даромадлар;

§ вақтинча фойдаланилмаётган биноларни ва давлатнинг бошқа мол-мулкини бошқа ташкилотларга ижарага беришдан олинган маблағларнинг 50фоизи. Маблағларнинг қолган 50 фоизини бюджет ташкилотлари маҳаллийбюджетлар даромадига ўтказадилар;

§юридик ва жисмоний шахслар томонидан бюджет ташкилотларигаберилаётган ҳомийлик ёрдами (бегараз ёрдам) ҳисобига шакллантирилади.

Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари маблағлариманбаларининг шаклланиши, маблағларнинг ишлатилиши юзасидан назорат-иқтисодий ишларни ташкил қилиш.

Бозор муносабатлариривожланган шароитларда бюджетдан ташкаримаблагларнинг роли ва ахамияти сезиларли даражада ортиб бормокда,улархакидаги тушунча хам анча кенгайди. Шу билан бирга, бюджетдан ташкаримаблагларнинг юкорида курсатилган уч тури танифи хозирги вактда хам узкучини саклаб колмокда. Тугри, сунги йилларда нашр этилганадабиётларда бюджетдан ташкари маблаглар таснифининг бош мезонисифатида ушбу маблаглар даромад манбаи хусусиятини тан олиш хамдауларни шу асосда ишлаб топилган даромадлар ва ишлаб топилмагандаромадларга ажратиш таклиф этиляпти.Чунки бундай ажратиш купгинабозор иктисодиёти мамлакатларида мавжуд.

Бюджет ташкилотларининг кушимча махсус маблагларни олишдагиманфаатдорлигини ошириш максадида амалдаги конунчиликда унирагбатлантириш буйича нихоятда мухим тадбирлар назардатутуилган.Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 3одекабрдаги 455-сонли карори билан юкорида курсатилган махсусмаблаглар шаклидаги кушимча даромадларни олувчи бюджетташкилотлари 2005 йил 1 январга кадар Давлат бюджетига олинадигансоликлар ва йигимларнинг барча турларидан озод килинган. Озод килинганмаблаглар аник максадли йуналиш буйича бюджет ташкилотларнингмоддий техника базаси ва ижтимоий базасини мустахкамлаш хамдауларнинг ходимларини моддий рагбатлантириш йуналтирилади.

-

7-чизма

Олий таълим муассасаларида бюджетданташқари фаолият турлари

Назорат саволлари:

1.Молия органларининг назорат-иқтисодий ишлари нималардан иборат?2. Бюджет ташкилотлари харажатлар сметасини тузиш ва тасдиқлаш

қандай тартибда амалага оширилади?3. Бюджет ташкилотларини маблағларнинг ишлатилишини назорат

қилиш, ҳисоботлар қабул қилиш ва умумлаштириш тартибини биласизми?4. Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари маблағлари деганда

қандай маблағларни тушунасиз?5.Бюджет ташкилотларини бюджетдан ташқари маблағларини ким

томонидан назорат қилинади?6. Бюджетдан ташқари маблағларнинг шаклланиши ва ишлатилиши

юзасидан назорат-иқтисодий ишлар қакндай тартибда амаалга ошиилади?

Фолияттурлари

Тижорат фаолияти Талабалар, ходимлар вааҳоли учун хизмат соҳаси

Илмий-ишлаб чиқаришфаолияти

Олнй таълиммуассасалари Мураббнйларкенгашини ривожлантириш

жамғармаси

ҲомийликТаълим хизмати

соҳасиТашқи

иқтисодий

-

13-мавзу: Бюджет ташкилотлари хўжалик-молиявий фаолиятинитафтиш этиш

Режа:1. Бюджет ташкилотларида тафтиш ўтказиш ҳуқуқига эга органлар,уларнинг ваколатлари. Махкамавий (идоравий) назорат аппарати, унингвазифалари, ваколатлари.2. Молия вазирлиги тизимидаги молия органлари, уларнингваколатлари, назорат-тафтиш органлари, уларнинг ҳуқуқлари ваваколатлари.3. Бюджет ташкилотлари молиявий-хўжалик фаолиятини тафтишқилишнинг асосий вазифалари. Тафтиш турлари, уларнинг ўзаробоғлиқлиги. Тафтиш манбалари, уларнинг гуруҳланиши. Тафтишбосқичлари, уларга тавсиф. Тафтишларни режалаштириш. Тафтишдастурини тузиш. Тафтишни ташкил қилиш.4. Тафтиш натижаларини умумлаштириш ва расмийлаштириш.Далолатнома – тафтишнинг асосий расмий ҳужжати сифатида. Тафтишнатижаларини амалга тадбиқ этиш ва назорат ўрнатиш.

Бозор иқтисодиёти шароитида давлат бюджети ўзининг муҳим ролинисақлаб қолади. Фақат давлат бюджетининг маблағларини сарифлашнинг ўзгачатартибини яратиш йўли билан ижтимоий иқтисодий ишлаб чиқаришига таъсиркўрсатиш усулларига ўзгаради. Бундан бюджет ижросидаги муносабатларнингтакомиллашуви ҳолати юз беради.

Барча даражадаги бюджетлар ижроси давлат ҳокимият органларинингмунтазам назорати остида бўлади. Бюджет ижроси устидан назорат олиб бориштартиби ва ташкилий кўринишлари тегишли давлат ҳокимияти органларинингҳуқуқий актлари билан белгиланади. Ижроия ҳокимият органлари корхоналар,ва муассасалар ва ташкилотларда бюджет ижросининг бориши устидан назоратолиб борадилар.

Бюджетлар ижроси бюджет жараёнининг охирги босқичи бўлиб, ундадаромадлар ҳамда харажатлар бўйича барча кўрсаткичларнинг амалгаоширилиши таъминланади. Қонунчиликка кўра, бюджет ижросини таъминлашвазифаси ҳокимиятнинг ижроия органлари зиммасига юклатилади.

Бюджетлар ижросининг амалга оширилишида молия органлари муҳимўрин тутадилар. жумладан, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги вабошқа молия органлари белгиланган тартибда марказий ва маҳаллийбюджетлар ижросини таъминлайдилар, Ўзбекистон Республикаси қонунларигабиноан бюджетларга тузатишлар киритадилар, бюджетлар ижроси устиданназорат ўрнатадилар, Республика бюджетидан ажратилган маблағлардан тўғри,самарали ва мақсадга мувофиқ равишда фойдаланилаётганлик ҳолатини

-

кузатиб боради ва шу кабилар.Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг асосий вазифаси

ҳукумат бюджетини тайёрлаш ва уни инфляциясиз молиялаштиришдан иборат.Ушбу вазифа қуйидаги босқичларда амалга оширилади:- мамлакат бюджетини тайёрлаш;- бюджетни тайёрлаш;- бюджетнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис томонидан

тасдиқлаш;- бюджет ижросини таъминлаш;- харажатларни назорат қилиш;Юқорида қайд қилинган босқичлардан харажатларни назорат қилиш

вазифаси бевосита Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг назорат-тафтиш бош бошқармаси ва унинг ҳудудий бошқармаларига ясатилган бўлиб,давлат бюджети маблағларининг айрим жойларда бошқа мақсадларга харажатқилинганлиги ажратилган маблағлар эвазига олинган моддий товарбойликларини ўзлаштириб, улар ҳисобидан камомадлар содир этилиши вашунга ўхшаш бир қанча хато-камчиликларни аниқлашда шу бошқармаларнингамалга ошираётган ишлари катта аҳамиятга эга бўлмоқда. Бу эса текширишларўтказилаётган жойларда иқтисодий ва ижтимоий-ислоҳотлар ўтказиш бўйичақабул қилинган ҳукумат қарорларга тўғри бажарилаётганлиги юзасиданназоратнинг таъминланишига ҳам имкон беради.

Бугунги кунда бюджетдан молиялаштириладиган муассасаларда бюджетинтизомига риоя қилиниши ҳолатларини таъминловчи ЎзбекистонРеспубликаси Молия вазирлиги таркибидаги Назорат-тафтиш бошбошқармасининг ташкилий тузилмаси ўзига хос кўринишга эга бўлиб, унингтаркибий бўлимлари ўзига хос функция ва вазифаларига асосланган ҳолда,уларнинг барчаси назорат-тафтиш бош бошқармасининг яхлитлигинитаъминлайди ва ўзига хос йўналишдаги фаолиятни таъминлашга имкон беради.Ундаги барча ходимлар сони йиғиндиси 63 кишини ташкил қилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2000 йил 14 декабрдагииккинчи чақириқ тўртинчи сессиясида “Ўзбекистон Республикасининг бюджеттизими тўғрисида” ги қабул қилинган қонунининг 38-моддасига мувофиқ,молия вазирлиги ва бошқа молия органларига турли даражадаги бюджетларижроси якунларини кўриб чиқиш, бюджет маблағи олувчиларининг молия-хўжалик фаолиятини ўз ваколатлари доирасида тафтиш ва текширишларданўтказиш ҳуқуқлари берилди.

Молия вазирлигининг назорат-тафтиш бош бошқармаси ва унингжойлардаги органлари томонидан зиммаларига юклатилган масъулиятливазифаларини бажариш ва берилган ҳуқуқлардан тўлиқ фойдаланиш бўйичакўрилган чора-тадбирлар ва амалга оширилган назорат ишлари таъсириданреспублика Молия вазирлиги тизимидан ва барча бўғиндаги бюджетмуассасаларида бюджет интизоми сезиларли даражада мустаҳкамлашмоқда,молия органлари ҳамда бюджет муассасалари раҳбар ва мансабдор

-

шахсларининг маъсулияти кучайтирилмоқда, бюджет интизомини бузишҳолатлари кескин камайтирилган ҳамда биринчи даражали харажатларни ўзвақтида маблағ билан таъминлаб борилишига эришилмоқда.

Давлат томонидан иқтисодий ислоҳотлар олиб борилаётган бугунгикунда, бюджет жараёнида вужудга келаётган муаммолар ва назорат-тафтишбош бошқармаси ҳамда унинг ҳудудий органлари томонидан бюджетинтизомига риоя қилиниши устидан доимий назоратни амалга ошириш учунуларнинг олдига қўйилган асосий вазифалардан келиб чиққан ҳолда бюджетинтизомини мустаҳкамлашнинг қуйидаги характерли кўринишлариникелтириш мумкин.

1. Биринчи даражали тўловларни (иш ҳақи ва унга тенглаштирилгантўловлар, ижтимоий нафақалар ва стипендиялар) ўз вақтидамолиялаштирилмаслиги, бюджет параметрларига ва харажатлар сметаларигаамалга қилмаслик ҳамда нақд пул билан таъминланмаслиги, тўловмуддатларини кечиктириш.

2. Давлат эҳтиёжлари учун ҳарид қилинадиган қишлоқ хўжалигимаҳсулотларининг ҳисоб-китоб жамғармаси маблағларидан белгиланганмақсадда фойдаланишни тўловларнинг ўз вақтида ўтишини, ҳисоб-китобларнинг тўлиқ ва ўз вақтида амалга оширилишини назорат қилиш.

3. Штат-смета интизомига ва бюджет маблағларини хўжаликэҳтиёжларига сарфлаш лимитларига риоя қилиши устидан назорат олиб бориш.

4. Бюджет маблағларини комунал хизматлар ва электр энергиясигасарфлаш лимитларига риоя этилишини мунтазам равишда текшириб бериш.

5. Ўзини-ўзи бошқариш органлари (маҳалла қўмиталари) орқалиаҳолининг кам таъминланган қатламларига тўланадиган ижтимоийнафақаларни тайинлашдаги турли маҳаллийчилик, қариндош-уруғчиликка йўлқўйилишини, ҳужжатлари соҳталаштиришни ҳамда уларни ўз вақтида маблағбилан таъминланишини ва халқ банки тизими орқали белгиланган муддатлардаберилишини назорат қилиш.

6. Инвестиция дастурларини амалга оширишга ажратиладиган давлатвалюта маблағлари ва марказлаштирилган маблағлардан тўғри ва белгиланганмақсадда фойдаланишини назорат қилиш.

7. Бюджет интизоми бузилишининг энг кўп тарқалган характерликўриниши-бу бюджет маблағларини ҳокимият ва бошқарув органларираҳбарлари ва мансабдор шахсларнинг бюджет жараёнига асоссиз аралашиши,ҳокимларининг фармойишлари асосида адрес дастурига киритилмаган қурилишва ремонт объектларига, автомобиллар сотиб олиш, дабдабали тадбирларниўтказишга йўналтиришлар назоратини олиб бориш.

8. Фуқароларнинг молия ва бюджет интизомини бузилиши ҳолларитўғрисидаги хатлари, шикоятлари ва аризаларини текшириб бориш.

Умуман олганда, бюджет интизомини мустаҳкамлашнинг характерли

-

кўринишлари дейилганда бюджет тизими ва бюджет жараёнида юзагакеладиган барча босқичларда “Бюджет тизими тўғрисида”ги қонун талабларига,бюджет тизимининг асосий тамойилларига, меъёрий ҳужжатларга, йўриқномава таратибларга риоя қилиниши даражаси тушунилади.

Бюджет интизомини мустаҳкамлаш бўйича бир қатор ижобий ишлар олибборилаётган бир пайтда, текшириш ва тафтиш натижалари шуникўрсатмоқдаки, бюджет ташкилотлари фаолиятида бюджет маблағларининоўрин сарфлаш ҳолатларига, бюджет маблағларини маҳаллий бюджетларпараметрларида белгиланмаган харажатларга ишлатиш, бюджетташкилотларида белгиланган лимитлардан ортиқча маблағлар сарфлашҳолларига ҳали ҳам йўл қўйилмоқда, биринчи даражада бўлган иш ҳақи,ижтимоий нафақалар, стипендия тўловларини нақд пуллар билан таъминлашдаҳам кечикишлар мавжуд.

Раҳбар ва мансабдор шахслар томонидан белгиланган смета-штатинтизомини бузиш, бюджет жараёнларига асоссиз аралашиш ва бюджетдакўзда тутилмаган харажатларга маблағлар харажат қилиш, даволаш ва халқтаълими муассасаларига дори-дармон, озиқ-овқат, ёқилғи-энергияресурсларини кечикиб етказиб бериш ҳолатлари содир этилмоқда.

Юқоридагилардан келиб чиқиб, бугунги кунда бюджет жараёнинингбарча босқичларида бюджет интизомига риоя қилишини устидан доимийназоратни янада кучайтириш зарурияти туғилмоқда.

Бунда:- молия органлари, бюджет муассасалари ва тижорат банкларининг

биринчи даражадаги харажатларга навбатида бўйича лимитлар доирасидамаблағ билан таъминлаш ҳамда бюджет муассасалари ходимлари иш ҳақи,иштимоий нафақалар, стипендияларни тўлаш муддатларига ва тўлиқлигигариоя қилиш;

- раҳбар ва мансабдор шахслар томонидан белгиланган смета-штатинтизими бузилиши ҳолатлари, даволаш ва халқ таълими муассасаларига дори-дармон, озиқ-овқат, ёқилғи-энергия ресурсларини ўз вақтида етказиб бериш;

- ҳокимият ва бошқарув органлари раҳбарлари ва мансабдоршахсларининг бюджет жараёнига асоссиз аралашиш ҳолларининг ҳамдабюджетда кўзда тутилмаган харажатларга маблағлар йўналтирилишининголдини олиш бўйича назорат ва мониторингни кучайтириш лозим.

Бугунги кунда бюджет сиёсатида бюджет харажатларинингсамарадорлигини ошириш, уларнинг аниқ мақсадли ва эгали бўлишига эришишэнг муҳим вазифалардан бири қилиб қўйилган бир пайтда бюджет интизомигариоя этишини янада кучайтириш, бюджет маблағларининг белгиланганмақсадларда сарфланиши устидан қаттиқ назоратни таъминлаш жудамуҳимдир.

Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши раиси, вилоятлар,шаҳарлар ва туманлар ҳокимлари, молия органлари ва бюджет муассасаларираҳбарларининг бюджет интизомига қатъий ва изчил амал қилишлари давлат

-

олдида турган вазифаларини Давлат бюджети харажатлари орқали сифатлиамалга оширилишини таъминлашга ёрдам беради.

Бюджет интизомига риоя этилиш бюджетдан молиялаштириладиганмуассасаларда бюджет маблағлари сарфининг самарадорлигини оширишдакатта аҳамиятга эгадир. Бунда улар юзасидан назорат-тафтиш ишлари олиббориш муҳим ўрин тутади.

Тафтиш-молиявий назоратнинг анча кенг тарқалган методи саналиб,назоратнинг ҳақиқий ва ҳужжатли усулларини қўллаш ёрдамида амалгаошириладиган корхона, ташкилот ва муассасалар молия-хўжалик фаолиятиниўзаро боғланган комплекс текшируви-дан иборат.

Тафтиш тафтиш қилинаётган объект фаолиятидаги кам-чиликлар вабузилмаларни топиш учун, яъни содир этилган хўжа-лик операқияларинингмақсадга мувофиқлиги, асосланганлиги, иқ-тисодий самарадорлигини,молиявий интизомга риоя этилганлиги-ни, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботимаълумотларининг ишончли-лигини аниқлаш учун амалга оширилади.

1-чизма

Субъект хўжалик фаолиятини қамраб олишнингтўлиқлигига қараб тафтишнинг қуйидаги турлари

бўлиши мумкин

тўлиқ қисман мавзули комплек

-

2--чизма

Тўлиқ тафтиш назорат объекти молия-хўжалик фаолиятининг барчатомонларини текширишни кўзда тутади.

Қисман тафтиш хўжалик юритувчи субъект молия-хўжалик фаолиятинингайрим қисмлари ёки томонларини текшириш учун ўтказилади.

Мавзули тафтиш бир типдаги корхона, ташкилот ва муассаса-ларнингфаолияти бўйича маълум бир мавзуга бағишлаб ўтказила-дики, бу нарса уларгахос бўлган типик камчиликлар ва бузилма-ларни аниқлаш ҳамда уларни бартарафэтиш бўйича тегишли чора-ларнинг қўлланилишига имкон беради.

Комплексли тафтиш текширилаётган корхона, ташкилот ва муассасафаолиятининг барча томонларини қамраб оладиган ва энг тўлиқ тафтиш бўлиб, уназорат субъектининг хўжалик ва молия фаолиятини, моддий, меҳнат ва молиявийресурсларнинг бутлиги ва улардан самарали фойдаланиш масалалари, бухгалтерияҳисоби ва ҳисоботининг ҳолати ва сифати каби масалаларни ўз ичига ола-ди.Бунда тор техник ва технологик масалаларни текшириш учун тегишлимутахассислар жалб қилинади. Бу эса, ўз навбатида, комп-лексли тафтишнатижаларининг тўлиқлиги ва самарадорлигини таъ-минлашда муҳим ўрин тутади.

-

-

1-чизмаБюджет ташкилотлари томонидан кўрсатиладиган хизматларнингтақдим этиш характерига кўра гуруҳланиши

Ўзбекистон Республикасида назорат-техник ишлари самарадорлигиниоширишга, сифатини ривожланган хориж давлатлари тажрибаларигамурожаат қилиш фойдалидир. Шунга кўра ва республикамизнинг назорат-тафтиш бош бошқармаси ва унинг ҳудудий бўлишликлари фаолиятинитакомиллаштириш ҳамда молиявий назорат қилишни ислоҳ қилишнингасосий йўналишлари қаторида қуийдагиларнинг амалга оширилиши шарт вафойдали, деб ҳисоблаймиз:

- давлат сиёсатига мос равишда молиявий назорат тизимини ислоҳқилиш мақсадларини шакллантириш;

- қўйилган мақсадларга эршиш учун молиявий назорат соҳасидагиасосий вазифаларни аниқлаш;

- умумий молиявий назорат тизимида назорат-тафтиш ишларини олибборувчи органларининг самарали фаолиятини таъминловчи ташкилийтузилмасини ишлаб чиқиш;

- назорат-тафтиш органларининг бюджет харажатлариниоптималлаштиришга қаратилган юқори самарали фаолиятини

- назорат-тафтиш соҳасида илмий-тадқиқот фаолиятларини амалгаошириш;

- бу тизимнинг барча тузилмавий элементлари йўналишлари ва ўзаро

Хизматларни тақдим этиш

Жамият учунбепул кўрсатиладиган

хизматлар

қисман тўловэвазига,

қисман бепулкўрсатиладиган

Муайян тўловэвазига кўрсатиладиган

хизматлар

¬ Давлат бошқаруви¬ Мамлакат

мудофааси¬ Миллий

ҳавфсизлик¬ Жамоат тартибини

сақлаш¬ Экологик

хизматлар

¬ Таълим¬ Соғлиқни сақлаш¬ Ижтимоий

таъминот¬ Жисмоний тарбия¬ Спорт¬ ОАВ хизматлари

-

таъсирлари механизмини ўрнатиш; - молиявий назорат тизими органлари фаолиятини

мувофиқлаштиришнинг меъёрий-ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш ватакомиллаштириш;

- назорат органи тизими билан давлатни бошқариш тизимининг бошқабўғинларини мувофиқлаштириш;

- ҳуқуқни ҳимоя қилиш органлари билан ўзаро таъсир этишмеханизмини такомиллаштириш;

- ички ва муассасалар молиявий назорат фаолиятларинифаоллаштириш;

- хориж давлатларининг назорат-тафтиш органлари фаолиятиникузатиш ва тажрибаларини ўрганиш, сўнгра уларнинг ижобий ютуқлари ванатижаларини амалиётга тадбиқ қилиш.

Назорат саволлари

1. Тафтишларни режалаштириш ва ташкил қилиш тартибинибиласизми?.

2..Тафтиш натижаларини қандай хужжат асосида расмийлаштирилади.3. Тафтиш натижалари амалга қандай тадбиқ этилади?4..Тафтишларни ташкил қилишда давлат молиявий назорати

органларининг аудиторлик назорати идоралари билан ҳамкорлигинингаҳамияти қандай?

.

-

14-мавзу. Аудит назоратининг молиявий назоратни амалгаоширишдаги аҳамияти

Режа:1. Аудиторлик назорати ҳақида тушунча ва унинг вазифалари

2. Аудиторлик текшируви турлари

3. Аудиторлик молиявий назорат олиб бориш тартиби

Аудиторлик назорати -бу мустақил малакали мутахассислар томониданкорхонанинг молиявий ҳисоботини ёки у билан боғлиқ молиявий ахборотниушбу ҳисобот ёки ахборотнинг қонун ва бошқа меъёрий хужжатларгамувофиқлик даражаси тўғрисида хулоса чиқариш мақсадида тадқиқэтилишидир.

Аудитнинг асосий тамойили унинг мустақиллиги бўлиб, бунда асосантекширилаётган субъектнинг молиявий ҳисоботи тўғриси-даги касбийфикрини ифодалашда бирор томоннинг таъсири остида бўлишдан унинг озодэканлигини тушуниш лозим. Шу билан бирга, яна шуни ҳисобга олишкеракки, аудит барча мамлакатларда етарли даражада қаттиқ тартибгасолинади.

Аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга солиш тизимининг биринчи(юқори) поғонасида Ўзбекистон Республика-сининг «Аудиторлик фаолиятитўғрисида»ги қонуни (янги таҳрири) туради. Ушбу қонун ЎзбекистонРеспубликаси Олий Мажлисининг 2000 йил 26 майдаги қарорига мувофиққабул қилинган бўлиб, 29 моддадан иборат.

«Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Ўзбекистон Респуб-ликасиҚонунини амалга ошириш мақсадида қабул қилинган ҳукумат қарорлариниҳам ушбу тизимнинг биринчи поғона-сига киритиш мумкин. Жумладан, 22сентябр 2000 йилда Ўз-бекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг365-сонли «Аудиторлик фаолиятини такомиллаштириш ва аудиторликтекширишларининг аҳамиятини ошириш тўғрисида»ги Қарор қабул қилинди.

Шунингдек, ушбу қарорга мувофиқ «Аудиторлик хулоса-ларини солиқорганлари ва бошқа назорат органлари томонидан ҳисобга олиш тартибитўғрисидаги Низом», «Мажбурий аудиторлик текшируви ўтказишдан бўйинтовлаганлиги учун хўжалик юритувчи субъектлардан жарима ундириштартиби тўғрисидаги Низом» ва «Аудиторлик фаолиятини амалга оширишучун аудиторлик ташкилотларига лиқензия бериш тўғри-сидаги Низом»тасдиқланган.

Ушбу қарорга мувофиқ: ижобий аудиторлик хулосаси мавжудлигихўжалик юритувчи субъектининг молия-хўжалик фаолияти солиқ органлари

-

ва бошқа назорат органлари томонидан охирги текшириш ўтказилганданкейин камида 24 ойдан олдин текширилмаслиги учун асос ҳисобланади;

Бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисобот тузиш аудиторликташкилоти томонидан амалга ошириладиган микрофирмаларнинг молия-хўжалик фаолияти солиқ органлари ва бошқа назорат органлари томонидантегишли аудиторлик ташкилоти албатта жалб қилинган ҳолда текширилади.Бунда молиявий ҳисоботнинг тўғрилиги учун аудиторлик ташкилоти жавобберади.

Аудиторлик назоратининг асосий вазифалари -бухгалтерлик вамолиявий ҳисоботнинг ишончлилигини ҳамда амалга оширилган молиявийва хўжалик операцияларининг амалда бўлган меъёрий ҳужжатларгамувофиқлигини аниқлаш, текширилаётган иқтисодий субъектларнинг тўлов-ҳисобот ҳужжатларини, солиқ декларацияларини ва бошқа молиявиймажбуриятларини текширишдан иборат.

Аудиторлик хизматлари қуйидаги бошқа хизматларни ҳам кўрсатишларимумкин:n бухгалтерия ҳисобини йўлга қўйиш ва олиб бориш;

n даромадлар ҳақида бухгалтерия ҳисоботини ва декларацияни тузиш;

n молия-хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш ва башоратлаш;

n бухгалтерия хизмати ходимларини ўқитиш ва қонунчиликмасалаларида маслаҳат бериш;

n аудиторлик текширувлари натижасида олинган тавсияларни ишлабчиқиш;

n ва бошқалар.

Аудиторлик фаолиятини лицензиялаш Аудиторлик фаолияти (аудиторликташкилотларининг профессионал хизматларидан ташқари) янги қонунчиликбўйича аудиторлик теширувини ўтказиш учун фақат махсус рухсатнома(лицензия) мавжуд бўлган тақдирдагина амалга оширилиши мумкин.Аудиторлик фаолиятини лицензиялаш аудиторлик ташкилотларигааудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун лицензиялар бериш тартибитўғрисидаги Низомга мувофиқ равишда олиб борилади.

Аудиторлик фаолиятини лицензиялаш ЎзбекистонРеспубликаси Молия вазирлиги (лицензияловчи орган) томонидан амалгаоширилади.

Аудиторлик текшируви қуйидаги икки турга бўлинади:n мажбурий;

n ташаббусли.

-

1-чизма

Ҳар йили мажбурий аудиторлик текшируви:· акциядорлик жамиятлари;· банклар ва бошқа кредит ташкилотлари; суғурта ташкилотла-ри;

инвестицион ва бошқа жамғармалар, юридик ва жисмоний шахсларнингмаблағлари, уларнинг бошқарувчи компаниялари;

· юридик ва жисмоний шахсларнинг ихтиёрий ажратма маблағ-лари уларнинг асосий манбалари бўлган хайрия ва бошқа ижтимо-ийжамғармалар;

· ҳосил бўлиш манбалари қонунчиликда назарда тутилган, юри-диква жисмоний шахслар томонидан амалга ошириладиган маж-бурийажратмалардан иборат бўлган нобюджет фондлар, устав жамғармасидадавлатга тегишли улуши бўлган хўжалик юритувчи субъектлардаўтказилиши шарт.

Мажбурий аудиторлик текширувининг буюртмачиси сифатидахўжалик юритувчи субъект иштирок этади. Аудиторлик ташкило-тинитанлаш мулк эгаси, хўжалик юритувчи субъект қатнашчилари(акциядорлари) умумий мажлиси билан келишилади. Мажбурий аудиторликтекшируви ўтказилишидан бош тортиш хўжалик юри-тувчи субъектдан энгкам иш ҳақининг эллик баробари миқдори-даги жарима ундириб олинишиҳамда унинг раҳбарининг қонунчи-ликда белгиланган тартибдажавобгарликка тортилишига сабаб бў-лади. Жарима тўлаш хўжаликюритувчи субъектни мажбурий ауди-торлик текшируви ўтказилишидан озодэтмайди.

Аудиторлик текшируви қуйдаги иккитурга бўлинади:

ташаббускорли(ички)

мажбурий (ташқи)

Ташаббускорли аудит- иқтисодий субъектнинг ўз қарорибўйича амалга ошириладиган текширувдир.

Мажбурий аудит-унинг хоҳиш-иродаси ва истагига боғлиқбўлмаган ва қонунчиликда белгиланган ҳолларда мажбурийтартибда ўтказилади.

-

Мажбурий аудиторлик текшируви ўтказилиши лозим бўлган хўжаликюритувчи субъект ўзининг йиллик молиявий йил учун ау-диторликтекширувини ҳисобот йилининг 1 майига қадар ўтка-зади ва аудиторликтекшируви ўтказилганидан кейин 15 кунлик муддат ичида тегишли солиқорганига аудиторлик хулосасининг белги-ланган тартибда тасдиқланганнусхасини тақдим этади.n Мажбурий аудиторлик текшируви ўтказилишидан бош тортиш

хўжалик юритувчи субъектдан энг кам иш ҳақининг эллик баробаримиқдоридаги жарима ундириб олиниши ҳамда унинг раҳбаринингқонунчиликда белгиланган тартибда жавобгарликка тортилишига сабаббўлади.

n Жарима тўлаш хўжалик юритувчи субъектни мажбурийаудиторлик текшируви ўтказилишидан озод этмайди.

n Ўзбекистон Республикасининг Аудиторлик фаолияти тўғрисидагиқонунини амалга ошириш, аудиторлик текширувларининг роли вамақомини белгилаш, солиқ ва бошқа назорат органлари томониданаудиторлик хулосалари ҳисобини юритишни таъминлаш мақсадидасўнгги вақтларда бизнинг мамлакатимизда аудиторлик фаолиятиниамалга ошириш тартибига жиддий ўзгартиришлар киритилди.

n Хусусан, белгилаб қўйилдики, бухгалтерия ҳисобини юритиш ваҳисобот тузиш ишлари аудиторлик ташкилоти томонидан амалгаошириладиган микрофирмаларнинг молиявий-хўжалик фаолияти солиқорганлари ва бошқа назорат органлари томонидан мажбурий тарздатегишли аудиторлик ташкилотлари жалб этилган ҳолдатекширилади.

Тартиблар тўғрисида бир неча низомлар тасдиқланган: солиқ ва бошқаназорат органларининг аудиторлик хулосалари ҳисобини юритиш;

б) мажбурий аудиторлик текширувларини ўтказишдан бош тортганлигиучун хўжалик юритувчи субъектлардан жарима ундириб олиш;

в) аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун аудиторликташкилотларига лицензиялар бериш.

Солиқ органлари ва бошқа назорат органларининг аудиторликхулосалари ҳисобини юритиш тўғрисидаги низом бундай хулосаларнингикки турини белгилаб берган бўлиб, улардан ҳар бири муайян ҳуқуқийоқибатларга олиб келади:n ижобий аудиторлик хулосаси аудиторлик ташкилоти тўғрисида

хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ҳисоботи унинг молиявийаҳволини тўғри акс эттиради ва хўжалик юритувчи субъект томониданамалга оширилган молиявий ва хўжалик операциялари ЎзбекистонРеспубликаси қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ келади, деганфикрлар мавжуд бўлган ҳужжатдир.

-

n салбий аудиторлик хулосаси хўжалик юритувчи субъектнингмолиявий ҳисоботида тартиббузарликлар мавжуд бўлиб, молиявийҳисоботдан фойдаланувчини янглишишга олиб келиши мумкинбўлганлиги тўғрисидаги фикр билдирилган аудиторлик ташкилотиҳужжатидир.

Ижобий аудиторлик хулосасиХўжалик юритувчи субъектда олдинги икки йил учун ижобий йиллик

аудиторлик хулосаси мавжуд бўлиши уни хўжалик юритувчи субъектларрўйхатига киритиш учун зарур шартлардан бири ҳисобланиб, уларнингмолиявий-хўжалик фаолиятини солиқ ва бошқа назорат органлари томонидантекшириш сўнгги текширув ўтказилганидан кейин 24 ой ўтмасидан олдинўтказилиши мумкин эмас.

Салбий аудиторлик хулосасиСалбий аудиторлик хулосасига эга бўлган хўжалик юритувчи субъект

хўжалик юритувчи субъектларнинг назорат органлари томониданбелгиланган тартибда ўтказиладиган текширув режа-жадвалига киритилишикерак.

Солиқ ва бошқа назорат органлари томонидан белгиланган тартибдаўтказиладиган текширув аудиторлик хулосаси хўжалик юритувчи субъектмолиявий-хўжалик фаолияти натижаларига мувофиқ келмаслигинианиқлаган ҳолда, ушбу аудиторлик хулосаси шак-шубҳасиз сохта дебҳисобланади ва аудиторлик ташкилоти, шунингдек бунда айбдор бўлганшахслар қонунчиликда назарда тутилган жавобгарликка тортилади.

Бунда солиқ ва бошқа назорат органлари ўн кунлик муддат ичидаЎзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тегишли аудиторликташкилоти томонидан амалдаги қонунчилик меъёрлари бузилганлигианиқланганлиги тўғрисида хабар бериши шарт.

Аудитни давлат томонидан тартибга солишни ташкил этишқонунчилик ва бошқа норматив ҳужжатлар воситасида амалга оши-рилади.Бунда аудиторлар жамоатчилик ташкилотлари томонидан аудитнинг ўзиниўзи бошқаришига катта имконият берилади. Қайд этиш лозимки, ҳар бирмамлакатда жамоат ташкилотларининг ри-вожланиши ва таъсири турличаамалга оширилади. Масалан, АҚШ ва Англияда аудиторлик фаолияти асосанихтисослаштирилган про-фессионал аудиторлик ташкилотлари томонидантартибга солинади.

Кўпгина мамлакатларда мустақил Аудиторлар палаталари иш-лабтурибди. Уларнинг асосий вазифалари аудиторлик фаолияти ва аудиторларахлоқ меъёрлари бўйича стандартларни ишлаб чиқиш, аудиторлар иш-фаолиятининг сифатини назорат қилиш, аудиторлик фаолияти бўйичабилимларини аттестация қилиш ва ҳужжатлар бе-риш ҳамда аудиторликмеъёрларини бузган шахсларга нисбатан ин-тизомий жазо чоралариниқўллаш (бу – давлатга хос хусусият бўл-маган мамлакатларда) кабиларданиборат.

Аммо айрим мамлакатларда, масалан, Швецияда, гарчи Вако-латли

-

аудиторлар уюшмаси ва Тасдиқланган аудиторлар уюшмаси ишлаб турганбўлишига қарамасдан, умуман аудиторлик фаолияти-ни тартибга солишдавлат томонидан амалга оширилиб, бу бизнинг Республикамизга ҳам хосбўлган хусусиятдир. Ўзбекистон Ауди-торлар палатаси тузилиш жиҳатидандавлат органлари билан ўзаро биргаликда ҳаракат қилади. Аммо унингаудиторлик фаолиятини тартибга солиш бўйича асосий функциялари давлаттомонидан мустаҳкамлаб қўйилган.

Аудиторлик фаолияти (аудиторлик ташкилотларининг профес-сионалхизматларидан ташқари) янги қонунчилик бўйича аудитор-лик текширувиниўтказиш учун фақат махсус рухсатнома (лицен-зия) мавжуд бўлгантақдирдагина амалга оширилиши мумкин. Ау-диторлик фаолиятинилицензиялаш аудиторлик ташкилотларига ау-диторлик фаолиятини амалгаошириш учун лицензиялар бериш тартиби тўғрисидаги Низомга мувофиқравишда олиб борилади.

Аудиторлик фаолиятини лицензиялаш Ўзбекистон РеспубликасиМолия вазирлиги (лицензияловчи орган) томонидан амалга оширилади.

Назорат саволлари:1. Молиявий назорат тизимида мустақил молиявий назорат (аудит)

нинг аҳамияти қандай?2. Аудит назоратини ташкил этишнинг қандай ҳуқуқий-меъёрий

асосларини биласиз?3. Аудит назоратини ташкил этиш тартиби айтиб беринг.4. Аудит назоратининг қандай турларини биласиз?.5. Аудит назоратининг усулларини айтинг.6. Аудит назоратининг шаклларини биласизми?7. Хўжалик юритувчи субъектлар молия-хўжалик фаолияти аудитини

ташкил қилиш қандай ўзига хос хусусиятларга эга?8. Аудит назоратини такомиллаштиришда давлат қандай аҳамиятга эга?

-

15-мавзу: Ривожланган мамлакатларда молиявий назоратни ташкилэтиш амалиёти

Режа:1. Ривожланган мамлакатларда молиявий назоратни ташкил этиш.Молиявий назорат органларининг хусусиятлари.2. Солиқ, бюджет ва молия назоратининг ўзига хос жиҳатлари.Назорат-иқтисодий ишларни микродаражада ташкил этиш амалиёти.3. Иқтисодий назоратни макродаражада ташкил этиш амалиёти, бусоҳадаги хорижий тажриба асосида Ўзбекистон молия органлариолдига қўйилаётган янги талаблар.4. Ўзбекистон Республикасида молиявий назорат тизиминитакомиллаштиришнинг асосий йўналишлари.

Барча ривожланган мамлакатларда тадбиркорлик фаолияти устиданбюджет-молия давлат назорати кўпдан таркиб топган ва муваффақиятлииш олиб бормоқда, назорат-тафтиш органларининг кенг тармоғи мавжуддавлат тузилиши ва бошқарув шакллари, миллий анъаналар хусусиятигабоғлиқ ҳолда бу назорат турлича қурилади. Шунга қарамай, хорижиймамлакатларда назорат-тафтиш шохобчалари кўп йиллик халқаротажрибада ишлаб чиқилган умумий тамойилларга асосланиб ташкилэтилган ва фаолият кўрсатади. Чунончи, ҳар қандай йирик (иқтисодий,ижтимоий, ҳарбий, сиғсий, космик) дастур беистисно тарзда назоратнингкичик тизимига эга бўлиб, белгиланган маблағлар умумий ҳажмининг 1-2фоизи унга ажратилади.

1-чизма

Одатда, барча мамлакатларда давлат маблағларинипг сарфланиши устидан махсуспарламент ёки давлат назорати муассасалари (органлари) мавжуд

АҚШда конгресснинг бош назоратчираҳбарлигидаги Бош назорат-молия

бошқармаси

Буюк Британияда - бош тафтишчираҳбарлигидаги Миллий тафтиш кенгаши

Канадада - бош назоратчи

Ҳиндистонда - давлат ҳисоботи вабюджет маблағларининг парламент

қўмиталари

Финландияда - 5 нафар давлаттафтишчиси

Японияда -назорат тафтиш бошқармаси

Хитойда - давлат кенгаши қошидагиназорат вазирлиги

Австрия, ГФР, Франция, Венгрияда -бундестаг ёки парламент ҳузуридаги ҳисоб

палаталари шулар жумласидандир.

-

Парламент назорати муассасалари билан бир қаторда кўпгинамамлакатларда ҳукуматнинг назорат-тафтиш тизимлари ҳам иш олибборади. АҚШда - президент хузуридаги маъмурий-бюджет бошқаруви(чизмага қаранг), федерал идораларда инспекторлик хизматларитизими, давлат муассасаларида молиявий суиистеъмолликларга қаршикураш бўйича президент кенгаши, шу жумладан ҳалоллик васамарадорлик кенгаши деб аталувчи муассаса; Ҳиндистонда -тафтишлар ва ҳисоб-китоб департаменти; Буюк Британияда - ҳукуматхузуридаги жамоат ҳисоб-китоб қўмитаси; Финландияда - молиявийвазирлик таркибига кирувчи давлат хўжалигининг тафтиш бошқармасива ш.к.

Парламентга кам ва камчиликлар йиғиндиси, хулоса ва кўрилган чора-тадбирлар бўйича маълумотлар тақдим қилинади.

ГФР Федерал ҳисоб-китоб палатаси барча федерал корхоналар,федерациясининг суғурта муассасалари, давлат 50%ли ҳисса билан иштирокэтгна хусусий корхоналар, давлат маблағларини тасарруф этувчи барчаташкилот ва идораларни назорат қилади. Финляндияда ҳам шундай тартибўрнатилган Австрия ҳисоб-китоб палатаси, нафақат, Республика давлатхўжалигини, балки Федерал органлари томонидан бошқариладиган ҳайрия вабошқа фондлар ҳамда муассасалар биланбоғлиқ молиявий фаолиятини ҳамтекшириб боришга вакил қилинган.

Францияда ҳисоб-китоб палатасининг Президент ва Парламентгайиллик докладлари расмий журналда манфаатдор вазирликларнингжавоблари билан бирга эълон қилинади. Улар матбуотда кенг муҳокамақилиниб, бу давлат ҳокимияти органларининг ҳисоб-китоб палатаси очганкамчиликларни тузатишга давъат этади.

Буюк Британия Миллий тафтиш бошқармаси томонидан ўтказилганҳийла чуқур таҳлил энг кўп эътибор талаб соҳаларини гуруҳлаштиришимконини беради:

- объектлар ўз олдига мақсад қўйиб, уларга эришиш назорат қилиштарзининг айнан бир хил эмаслиги;

- идораларнинг активларни бошқариш молиявий режалаштириш ваназоратдаги ожизлиги;

- пул маблағлари ҳарадатини бошқариш бўйича сифатли ахборотга эгабўлмаслик.

Британия Миллий тафтиш кенгаши молиявий фаолиятинитакомиллаштиришга қўшган ҳиссасини кўрсатувчи мисол келтирамиз. 1986йилги докладда фуқаролик ҳуқуқбузарлиги натижасида кўрилган зиённингқоплаш тўғрисидаги даъво асосида ижтимоий суғурта бўйича тўланадиганнафақа тўловлари берилиши кўрсатилган. Бу 1988 йилги ижтимоий таъминоттўғрисидаги қонунда фуқаролик даъволари бўйича нафақа олувчидаъвогарлардан ногиронлик бўйича нафақаларни ундириб олиш кўздатутишига олиб келди.

-

Буюк Британияда Миллий тафтиш кенгаши маблағларинингсарфланиши самарадорлиги устидан ўтказилган текшириш натижалари кенгмуҳокама қилинади ва жамотчилик орасида кенг овоза қилиниб, парламентдамутассил кўриб чиқилади.

АҚШ Бош бюджет-назорат бошқармаси, масалан, конгрессга унингқонун чиқариш ва назорат фаолиятида ёрдам кўрсатади, фан ва техника,энергетика, космосни ўзлаштириш, миллий мудофаа ва ижтимоийривожлантириш, табиий бойликлардан фойдаланиш, транспорт соҳалариданазоратни амалга оширади ва ҳукумат дастурларини баҳолайди. Давлатбошқарув органларининг оператив фаолиятига баҳо беради ва давлатмуҳокамасини такомиллаштириш бўйича таклифлар киритади.

Мадомики, тахминларни ўтказиш чоғида харажатларининг мақсадгамувофиқлиги ва иқтисодий самарадорлиги аниқланар экан, молия хўжаликфаолиятини таҳлил қилиш асосида оқилона сарф-харажатларниқисқартиришга қаратилган амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилади.Масалан, АҚШ да 1987 йили назорат-тафтиш органлари талабига биноанқопланган маблағларнинг умумий миқдори 1,6 млн. доллардан ошиб кетди.Бундан ташқари, уларнинг тавсияларини бажариш натижасида 18 млрд.долларга яқин миқдордаги кераксиз сарф-харажатларнинг олдини олишгамуваффақ бўлинди АҚШ конгресси тадқиқот гуруҳнинг маълумотларигакўра, федерал назорат-тафтиш органларининг фаолиятидаги кейинги 50 йилмобайнида кўрилган умумий иқтисодий самара тахминан 5000 миллиарддолларга тенг.

Ошкоралик тамойили назорат органлари жамоатчиликка таянишга, ўзфаолиятларининг натижаларини кенг ошкор этишга интилишида намоёнбўлади. Чунончи, АҚШнинг Бош бюджет-назорат бошқармасидажамотчилик билан алоқадор бўлими ва жамоат ахбороти бўлими мавжудбўлиб, бепул телефон канали ишлаб туради, у орқали АҚШнинг ҳар бирфуқароси давлат муассасаларидаги молиявий ёки бошқа суистеъмол қилишфактлари тўғрисида ўз номини айтмай ҳабар қилиши мумкин.Фуқароларнинг сигналлари асосида ҳар йили минглаб молиявий қоидабузарликлари фош этилади.

Молия бюджет масалаларидан ташқари, айрим мамлакатларда давлатмаҳкамасининг бутун ошиши ҳам текширадилар. Масалан, Японияда бошвазир концелярияси ҳузуридаги маъмурий назорат бошқармаси шундайвазифани бажаради, унинг вазифалари сирасига давлат бошқарув тизими ватаркибини такомиллаштириш бўйича таклифлар тайёрлаш, давлатамалдорларининг хизмат интизомини мустаҳкамлаш, порахўрликка,тўрачиликка қарши кураш, аҳолининг турли табақаларини ҳаяжонлантирган,бартараф этиш учун бир неча идораларнинг ҳамкорлиги талаб қилинадиганмуаммоларни ҳал қилиш каби ҳал қилиш каби масалалар киради.

Хорижий мамлакатлар назорат-тафтиш органлари фаолиятинингсамарадорлиги анча юқори, чунки улар ўтказган текшириш ва тафтишларнатижасида катта миқдорлар ноқонуний давлат маблағларини аниқлаш вабюджетга қайтаришга муваффақ бўлмоқдалар. Улардаги мустақиллик,

-

ҳужжатларга таяниб ишлаш ва оммани кенг хабардор қилиштамойилларининг мавжудлигини мазкур органлар фаолиятидаги энг каттаютуқлардан ҳисобланади.

Назорат-тафтиш органларининг бошқарув органларидан, бирон-бирсиёсий ва бошқа таъсирлардан, уларга бирор-бир кимса томонидан тайзиқ,ўтказилиши имкониятидан мустақиллигининг ишончли ҳуқуқий кафолатлариқонун билан белгилаб қўйилган. Ривожланган мамлакатларда бу назорат-тафтиш органлари раҳбарининг парламентлар томонидан парламентнинг ўзваколатлари қонун билан белгилаб қўйилган. Бундай мамлакатларда назорат-тафтиш органлари раҳбарларининг парламентлари томонидан парламентнингўз ваколат муддатига қараганда бир мунча узоқроқ муддатга тайинланиб,тасдиқланиши билан таъминлашда: улар Буюк Британияда – 19 йилга,АҚШда – 15 йилга, ГФР, Австрия, Венгрияда – 12 йилга, Канадада – 10 йилгатайинланадилар. Бундай раҳбарлар касб лаёқатсизлиги туфайли ёки бирор-бир суистеъмолликка йўл қўйган тақдирдагина фақат парламент қарорибилан лавозимдан озод қилиниши мумкин. Давлат назорати ходимларимаошининг катталиги, ҳукуматдан ҳуқуқий ва моддий мустақиллиги муҳимкафолатдир, чунки назорат-тафтиш тизимини сақлаш харажатлари парламенттомонидан давлат бюджетининг алоҳида моддаси сифатида тасдиқланади.

Финляндияда тафтиш бошқармаси томонидан ўтказиладигантекширишлар ошкора амалга оширилиб, текшириладиган муассаса вакорхоналар, одатда, улар тўғрисида олдиндан хабардор қилинади.

Шундай қилиб, жаҳоннинг ривожланган мамлакатларида бюджет-молия хизмати давлат назорати тизимининг, мамлакатнинг демократикасосларини ҳимоялаб, иқтисодий гуллаб-яшнашини таъминлайдиган зарурийбўғиндир.

Одатда, барча мамлакатларда давлат маблағларинипг сарфланишиустидан махсус парламент ёки давлат назорати муассасалари (органлари)мавжуд. АҚШда конгресснинг бош назоратчи раҳбарлигидаги Бош назорат-молия бошқармаси, Буюк Британияда - бош тафтишчи раҳбарлигидагиМиллий тафтиш кенгаши, Канадада - бош назоратчи, Японияда -назораттафтиш бошқармаси, Ҳиндистонда - давлат ҳисоботи ва бюджетмаблағларининг парламент қўмиталари, Финландияда - 5 нафар давлаттафтишчиси, Хитойда - давлат кенгаши ўошидаги назорат вазирлиги,Австрия, ГФР, Франция, Венгрияда - бундестаг ёки парламент ҳузуридагиҳисоб палаталари шулар жумласидандир.

Ривожланган мамлакатларда давлат назоратининг асосий вазифаси-давлат маблағларининг сарфланиши ва давлат мулкидан фойдаланишустидан назорат қилишдан иборат, шунинг учун бундай органлар вазирлик,идоралар ва бошқа бошқарув органлари томонидан уларнинг таъминоти вадавлат дастурларини руёбга чиқариш учун ажратилган маблағларнингсарфланишини назорат қиладилар, хусусий фирмаларнинг ҳукуматбуюртмаларини бажариш борасидаги ишлаб чиқариш-молия фаолиятинитекширадилар.

-

Давлат назоратининг асосий тури - молиявий назорат бўлиб, ҳар қандайкорхона, муассаса, ташкилотнинг бутун амалий фаолияти молиявийоперацияларда ифодаланади. Молия-бюджет масалаларидан ташқари,айрим мамлакатларда давлат маҳкамасининг бутун ишини ҳамтекширадилар. Масалан, Японияда, бош вазир канцелярияси хузуридагимаъмурий назорат бошқармаси шундай вазифани бажаради; унингвазифалари сирасига давлат бошқарув тизими ва таркибинитакомиллаштириш бўйича таклифлар тайёрлаш, давлат амалдорларинингхизмат интизомини мустаҳкамлаш, порахўрликка, тўрачиликка ўаршикураш, аҳолининг турли табаўаларини хаяжонлантирган, бартараф этишучун бир неча идораларнинг ҳамкорлиги талаб қилинадиган муаммоларниҳал қилиш каби масалалар киради.Ривожланган мамлакатларда назоратнинг янги тури жорий этила

бошланди. У Швецияда 60-йилларда пайдо бўлган ва самарадорлик назоратидеб аталади; унинг моҳияти расмий қонунийликка ҳисоб-китоб аниқлигипировард мақсад эмас, балки, назоратнинг бошланиши деб ҳисобланишида.Текширишнинг асосий вазифаси операцияларнинг таъсирчанлиги ванатижадорлигини аниқлащдан иборат; уларнинг даромад келтириб васиртдан қараганда фойдали кўринган, лекин таъсирчан эмаслиги, яънидавлатнинг ижтимоий-сиёсий мақсадларига жавоб бермайдиганларининазорат қоралайди. Самарадорлик назоратини яратган швед олимлариназоратнинг таъсирчанлигани баҳолаш учун 54 та савол белгалаб чиқишган.

1988-1989 йилларда Буюк Британияда, масалан, тафтишларнинг 44%битишувлар фойдалилигини таҳлил қилишга қаратилган эди. Бу назораттурининг самарадорлиги хусусида шунга қараб хулоса чиқариш мумкинки,ҳукумат миллий тафтиш бошқармасининг 34 та докладида баён этилганхулосалар ва таклифлар асосида жамоат ҳисоб-китоб қўмитаси томонидантайёрланган 240 тавсиядан 229 тасини қабул қилди. Битимларнингфойдалилиги нуқтаи назаридан қўйидаги хулоса ва таклифлар ишлабчиқилди: 25 та - ҳисоботлар бўшлиги (улардан 6 таси - талабга жавобберадиган парламент ва ҳукумат муассасаларига ҳисоботлар, 11 таситалабларга жавоб бермайдитан ҳукумат идоралари томонидан сиртқиназорат, 8 таси - ёмон ички назорат); 49 та - самарадорлигининг шубҳалилиги(улардан 25 таси - ҳуқуқий яхши таъминланмаганлик ёки фаолиятни нотўғрибаҳолаш, 7 таси - бир-бирини такрорлаш ёки ўзаро ҳамкорликнингетишмаслиги, 17 таси - қўйилган мақсадларга эришишдамуваффақиятсизлик); 33 та - молиявий режалаштиришнинг ёмонлиги(улардан 9 таси - мақсадлар белгиланмагаан, сиёсат ноаниқ, вазифаларравшан белгиланмаган, 3 таси - устун йўналишлар ишлаб чиқилмаган, 21таси - пул маблағларининг ҳаракатини бошқариш тўғрисидаги ахборотнингталабга жавоб бермаслиги); 54 та - молиявий маблағлар ҳаракатининг бўшбошқарилиши, тижорат ҳиссининг йўқлиги (улардан 23 таси - ҳаражатларқопланмаган, тежамсиз сарф-ҳаражат, 3 таси - катта чиқимдорлик, 28 таси -шартномалар тузиш услубиятининг бўшлиги, ишга ундайдиган сабабларнинг

-

мос эмаслиги); 80 та - назорат ва бошқарув бўшлиги (улардан 22 таси - одамресурслари бўйича, 33 таси - активлар бўйича, 15 таси - лойиҳалар бўйича, 10таси - моддий ресурслар бўйича); 1 та - бухгалтерия ҳисобининг бўшлиги [6,22-23-б.].

Буюк Британия Миллий тафтиш бошқармаси томонидан ўтказилганчуқур таҳлил энг кўп эътиборталаб соҳаларни гурухлаштириш имкониниберади:

· объектлар ўз олдига мақсад қўйиб, уларга эришишни назорат қилиштарзининг айнан бир хил эмаслиги;· идораларнинг активларни бошқариш, молиявий режалаштириш ваназоратдаги ожизлиги;· пул маблағлари ҳаракатини бошқариш бўйича сифатли ахборотга эгабулмаслик.

-

-

Айрим ривожланган давлатлар ва Ўзбекистондаги молиявий назорат тизимлари.

Бўлимлар Япония Германия Франция Буюк Британия АҚШ Ўзбекистон1. Идоранинг

номиҲисоблаш

палатасиФедерал ҳисоблаш

палатасиҲисоблаш

палатасиМиллий

аудиторлик хизматиБюджет-иназорат

бош бошқармасиНазорат-тафтиш

бош бошқармаси2.

Тақсимловчиқонунчилиги

ЯпонияКонституцияси,“Ҳисоблаш палатаситўғрисида”ги қонун

ГФРнинг асосий қонуни(Конституцияси), “Федералҳисоблаш палатасинингидоралар вазифаларитўғрисида”ги қонуни

БешинчиреспубликанингКонституцияси, 67-сонли 22.06.67йилдаги “Ҳисоблашпалатаситўғрисида”ги қонун

“Давлат хизматива миллий аудиторликхизмати тўғрисида”гиқонун

Қўшма штатларнингқонун кодекслари

ЎзбекистонРеспубилкаси ВазирларМаҳкамасининг15.11.2002 йилдаги 393-сонли қарори,Маъмурий жавобгарликтўғрисидаги кодекс

3. Текширишмазмунлари(моҳияти)

1. Бюджетмаблағ-лари тушумива харажатларинитекшириш ҳамдаҳисоботларнитасдиқлаш.

2. Давлатбюджети-данмолиялашти-рилганҳисоб рақам-ларинни(юридик шахс)текшириш (112 даношиғини).

3. Давлатбюджети-дансубсидия, кредит ваҳ.к. молиявийёрдамлар учунажратилган маблағларҳисоб рақамларинитекшириш.

4. Бухгалтерияҳи-соб-китоб ишлариустидан назоратниолиб бориш.

1. Федерал бюджетнинг вафедерал корхоналарнингмолиявий ҳисоботлариниқилиш, шунингдек улартомонидан бюджетнингижросида, иқтисодийфаолиятда тежамкорликтамойилларига ва бошқақонунчиликларга риояқилинишини текшириш.

2. Давоатнинг даромад вахаражат қисмларинингбажарилиши устидан ҳамдадавлат олдидаги мажбуриятлараҳволини текшириш.

3. Мустақилбошқармалар-га сақланиши(депозит) учун ажратилган вааванс маблағларданфойдаланиш юзасидантекширишлар ўтказиш.

1. Давлатхазинабонинингҳисоботалринитекшириш.

2. Бюджетқонун-ларига риояқили-ниши бўйичаназоратни олибборишда Ҳукумат вапарламентга ёрдамбериш.

3. Давлатҳисобига даромадлареблгиланган меъёрбўйича тушушини вауларни давлатэҳтиёжларигасарфланишинитекшириш.

4. Давлат бош-қарув органларида важамоатчилик(нодавлат) ташки-лотларида маблағ-лар харажат мод-даларига тўғрисарфланишини ва

1. Тасдиқланганхаражатларнингижроси бўйичатузилган ҳисобот-ларни текшириш.

2. Давлат кредит-ларини ва хазина-ларнинг бирлашганмаблағларинингсарфланиши бўйичатузилган ҳисобот-ларни текшириш.4.Моддий бойлик-ларҳисобини тек-шириш.

5.Бюджет маблағ-ларини мақсадсизфойдаланганлик ваортиқча харажат-ларгайўл қўйилган-ликҳолатларинианиқлашдан ташқари,уларни тежаб,фойдали ва самаралисарфланиши бўйичатекширишларўтказиш.

1. Федерал ҳукумат-нинг бухгал-терия ҳисоб-китоблари аҳволинитекшириш.

2. Федералмажбурия-ти ва шарт-лари тўғри қўлланил-ганлиги (ёки белги-ланганлиги)ни аниқ-лаш.

3. Хазинамажбурият-ларинингҳисоб-китоб тўловлариустидан назорат қилиш.

4. Давлатбухгалтерия ғисоб-китобишларини олибборилиши бўйичабланклар, меъёрий вабошқа шунга тааллуқлиҳужжатларини таҳлилқилиш.

5. Федерал ҳукуматифаолиятида маблағ-ларнисамарали ва тежабсарфланиши бўйичааудит ўтказиш.

1. Молияорганлари, бюджетмуассасалари ватижорат банкларинингбиринчи навбатдагисарф-харажатларнавбатига маблағ билантаъминлаш ҳамдабюджет ходимларигаиш ҳақи, стипендия,нафақаларни тўлашмуддатларига ватўлиқлигига риояқилиш, нақд пул билантаъминлаш назорати вамониторингини амалгаошириш.

2. Давлат эҳтиёж-лари учун харидқилинадиган қишлоқхўжалиги маҳсулот-ларининг ҳисоб-китобжамғармаси маблағларибўйича назорат олиббориш.

3. Штат-сметаинти-зомига ва бюджет

-

қимматбаҳо қоғоз-лар, нақд пулларсақланиши йўлибилан тасдиқлаш.

5. Бюджетданқув-ватланадиган ваунга алоқадорташкилотлардатекширишларўтказиш.

маблағларининглимитларига риояқилиниши устиданназоратни амалгаошириш.

4. Ҳукумат вабошқарув органларимансабдор шахс-ларининг бюджетжараёнига асоссизаралашувининг олдиниолиш ва инвестициядастур-ларигаажратилганмаблағларни назоратқилиш.

4. Текширишдалолатномаси

Текширишдалолатномасипарламентига тақдимқилинади. Юқоридагибўлимлардан иборатбўлади, хато-камчиликлар бўйичахулоса қилинади,кўриладиган чораларқайд қилинади.

Билдирилган фикрларБундестаг ва бундестратгаюборилади.

Бир йилгаоширилгантекширилганҳисоботи Президентва Перламентгатақдим қилинади.Аҳволни яхшилашбўйичатаклифи,аудиторфикри билдирилади,муносиблиги бўйичаэълон қилинади.

ДалолатномаПарламентнинг қуйипалатасигатопширилади(маблағларни талон-тарожи ва мақсадгамувофиқ сарфлан-маганлиги ва ҳ.к.муаммолар, сама-расизфойдаланишҳолатлари бўйичатаклифлар берилади).

Президент ваКонгрессга тақдимқилинади (интизом вабелгиланган қонун-ларнинг бузилишҳолатлари ва ички аудитнатижалари,маблағлардан самаралива тежаб фойдаланишмасала-лари бўйичатаклиф-лар беради).

Бир йилда амалгаоширилган тафтиш ватекширишлар ҳисоботиЎзбекистонРеспубликаси Молиявазирига тақдимқилинади (маблағталон-тарожи васарфланмаганлиги ваҳ.к. муаммолар бўйичамаълумотлар тақдимқилинади).

5. Маълумот Молия йилиапрелдан мартгача

Молия йили январдандекабргача

Молия йилиянвардан декабргача

Молия йилиянвардан декабргача

Молия йилиянвардан декабргача

Молия йилиянвардан декабргача

-

Иқтисодий назорат ишларини макродаражада ташкил этишамалиёти. Кўпгина ривожланган мамлакатларнинг ҳукуматлари қонунчиқарувчи ва ижроия ҳокимиятлар алоҳида ўз тафтиш ташкилотигаэга. Бу ҳукуматда ҳокимият бўлинишини акс эттиради ва ҳам ташқи, ҳамички тафтиш қилишнинг заруратини шарт қилиб ўўяди.Ҳукуматнинг қонун чиқарувчи органига тегашли АКТП Бош бюджет-

назорат бошқармаси (ББНБ) асосан конгресс ва унинг комиссияларигахизмат қилади. ББНБ, одатда, федерал ҳукуматнинг макродаражада назоратўтказадиган ташўи тафтишчиси сифатида қаралади.

Ҳукуматнинг ижро секторида тафтиш ҳар бир жорий вазирлик ва идора(агентлик)да мавжуд ташкилотлар томонидан амалга оширилади. Бундайташкилотлар федерал хукуматнинг ички тафтишчилари сифатида қаралишимумкин. Тафтиш бўлинмалари бош инспекторлар (тафтишчилар)лавозимидаги шахслар томонидан бошқарилади. Йирик вазирлик ваидораларда бундай мансабдор шахслар президент томонидан, бирмунчакичик идораларда бош инспектор идора бошлиғи томонидан тайинланади.

АКШнинг 50 штатидан ҳар бирида, масалан, бир нечтадан мустақил(ташқи) ҳукумат тафтиш ташкилотлари (биргина Калифорния штати бунданистисно; Калифорния тафтиш идораси 1992 йили референдум биланқисқартирилган; бироқ бу идорани тиклаш йўллари кўриб чиқилмоқда) бор.

Гарчи бу ташкилотлар штат томонидан федерал молиявий ёрдами олишшарти сифатида федерал талабларга мувофиқ бўлиши керак бўлса ҳам,тафтиш бўлинмалари штат қонуни асосида таъсис этилади. Окибатда, бубўлинмалар ташкилий тузилиши, номланиши, ташкилот бошлиғилавозимининг номи ва унинг сайланиш усули жиҳатларига кўра жиддийфарқланади. Бундан ташқари, штат ҳукуматининг ижроия органи одатда бирёки бир неча ички тафтиш бўлимларига эга бўлади. Штат ҳукуматинингфедерал молиявий ёрдамини оладиган идораларида тафтиш, шунингдек,ББНБ федерал бухгалтер -тафтишчилари, бош инспекторлар ва унданташқари штатнинг бухгалтер-тафтишчилари томонидан ҳам ўтказилишимумкин.

ББНБ тафтиш ўтказишда барча ҳукумат тафтиш ташкилотлари орасидаэнг кенг ваколатларга эга. Бундан ташқари, ББНБ тафтиш қилишнинг ичкиҳукумат таркибига раҳбарлик қилади. АҚШ президенти томонидантайинланиб, АҚШ сенати тасдиқлайдиган бош назоратчи тафтиш ишларигараҳбарлик қилади. Ҳукуматнинг ташқи тафтишчиси сифатида ББНБмустақиллигини таъминлаш учун бош назоратчи 15 йил муддатгатайинланади.

ББНБда 5000 га яқин киши хизмат қилиб, уларнинг ярми Вашингтондагимарказий ташкилотларда жамланган, қолган ярми эса минтақавий вахориждаги идораларда ишлайди. ББНБ федерал қонун асосида пулмаблағларини тўплайдиган, тақсимлайдиган ёки оладиган деярли ҳар қандайташкилотни тафтиш қилиш ваколатига эга. ББНБ бухгалтерларининг

-

аксарияти АҚШ конгресси аъзолари ва комиссиялари сўровлари асосидатафтишлар ўтказадилар. Бундан ташқари, ББНБ ўз ташаббусига кўра ҳамтафтишлар ўтказиб, улар турли типда бўлади:· ҳукумат вазирликлари ва идоралари чиқараётган молиявий ҳисоботлар вауларнинг маълумотлари, иш операциялари аниқлигини баҳолаш ва имконбўлса, тасдиқлаш мақсадида тафтиш қилиш, шу жумладан бундайташкилотларни ички молиявий ва бошқарув текшириш ва буташкилотларнинг қонунлар ва молиявий ҳисоботларга таъсир кўрсатишимумкин бўлган қарорларга мувофиқлигини текшириш;· ҳукумат фаолиятининг тежамлилик ва ташкиллаштириш даражасинибаҳолаш, жумладан пул маблағларини тежаш ва иш самарадорлигиниоширишга қаратилган йўлларни белгилаш мақсадида тафтиш қилиш;· ташкилот (раолиятининг қонунлар ва қарорларга мувофиқлигинибаҳолаш мақсадида алоҳида тадбирлар ёхуд бирмунча кенг вазифаларга эгабўлган тафтиш қилишлар бўйича анча кенг кўламли тадбирларнинг бирқисми кўринишида амалга ошириладиган тафтиш қилиш;· ҳукумат дастурларининг бу дастурларни ишлаб чиқиш ва амалгаоширишни яхшилаш учун асос сифатидаги натижадорлигини белгилаш;· амалга оширилаётган давлат сиёсатини сиёсатни белгиловчи шахсларнимуайян дастурлар ва сиёсатнинг кенг соҳаларига тааллуқли асосийқарорларни ишлаб чиқиш учун пухта асос билан таъминлаш мақсадидатаҳлил қилиш;· амалдаги қонунларнинг маъмурият ҳаракатлари қонуний ваколатгаэгалигини белгилаш учун асос бўлган талабларининг ҳуқуқий таҳлили, ёхудқонун чиқарувчига таклиф қилинаётган қонунларни кучга киритиш ёки буқонунлар таҳририни танлаш тўғрисида қарор қабул қилишига ёрдам беришучун ўгказиладиган қонун лойиҳаларининг ҳуқуқий таҳлили;· қонун ёки маъмурий қарорларнинг аниқланган бузилишларинитекшириш.

Иқтисодий назорат ишларини микродаражада ташкил этишамалиёти. Ташқи назоратчилар ҳамиша ҳам корхона ёки ташкилотраҳбариятини зарур ахборотлар билан таъминлай олмасликлари мумкин, шусабабли ҳисоб-молия хизматидан мустақил ички назорат ва аудит ичкихўжалик назорати бўлинмасини ёки микродаражадаги назоратни ташкилэтиш лозим.

Ички хўжалик назоратининг мақсади - корхонанинг бутун фаолиятиқонунийлиги ва иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлигига риояэтилишини таъминлашдан иборат. Ички хўжалик назоратининг асосийсубъекти - корхона раҳбаридир. Барча ходимлар ва технологик жараённингбарча бўғинлари жалб қилиниши керак бўлган ички хўжалик назоратинингсамарадорлиги айнан раҳбарга боғлиқ.

Кўпгина мамлакатларда ички хўжалик фаолияти бошқарувнинг мустақил

-

вазифаси деб эътироф этилиб, у алоҳида фаолият соҳасига эга, унинг асосийвазифаси - ишлаб чиқариш, таъминот-сотиш ва молиявий фаолиятнингиқтисодий самарадорлиги устидан узлуксиз кузатиб боришдан иборат. Буназорат корхонанинг барча воситалари сақланишини таъминлаш, хўжасизликва чиқимларни келтириб чиқарувчи сабаблар ва шарт-шароитларни бартарафэтишга ҳам хизмат қилади.

«Сканска» швед-фин қурилиш компанияси синишига оз қолган эди,бироқ у «буюртмачи ҳамиша ҳаф» деган шиорни илгари суриб, ички хўжаликназоратини ташкил этишнинг оригинал услубиятидан вақтида фойдаланди.«Сканска» фин бўлимининг вакили Мартти Раутее ҳикоя қилади: «Шиорикки қисм: муддат ва сифатдан иборат. Чала иш бўлмаса, бинобарин, қайтатузатишлар хам бўлмайди. Бунга осонликча эришилмади, лекин хозир«сифат назорати» деб номланувчи тизимни жорий этдик. Унинг моҳиятиаввалги қурувчилар звеносининг кейингиси олдида жавобгарлигида. Ишнингқандай бажарилганлигини бошлиқ ҳам, ТНБ ҳам эмас, балки қурилишмайдонида «эстафета таёқчаси»ни қабул қиладиган ўз ҳамкасби - қурувчитекширади. Енгил-елпи ишга йўл йўқ, чунки ўз ҳамкасби қолдириб кетганишларни текширган курувчи брак учун масъулият юкини ўз зиммасигаолади. Пастдан юқоригача шундай, аксинча эмас» [8, 3-бет].

Молиявий менежмент - ички хўжалик назоратининг таркибий қисми.Унинг асосий мақсади олинаётган даромадлар ва пул маблағларижамғармалари таркибининг ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмлариникенгайтириш бўйича белгиланган топшириқларга мувофиқлик даражасинианиқлашдан иборатдир. Корхонанинг бухгалтерия ёки молия, юридик,маркетинг ва бошқа ихтисослашган хизматлари (бўлимлари)нинг таркибийбўлинмалари молиявий менежментнинг субъектлари бўлиши мумкин. Агарбошқарувнинг ташкилий таркиби оддий бўлган корхоналарда ҳисоб-китобхизмати ахборот тўплаш билан бир қаторда ички хўжалик назорати ваиқтисодий ташҳислаш вазифасини бажаришга ҳам қодир бўлса, шуъбакомпаниялари ва филиалларга эга бўлган йирик корхона молияни бошқаришсоҳасида у ёки бу қарорларни қабул қилиш салоҳияти ва имкониятига эгапрофессионаллар ишлайдиган хизматларга муҳтож бўлади.

Ички хўжалик назорати субъектлари орасида корхона уставига биноанташкил этиладиган кенгаш (бошқарув) муҳим роль ўйнайди. Одатда укорхона мулки эгаси тайинлайдиган ёки корхона меҳнат жамоаси томонидансайлаб қўйилядиган вакилларнинг тенг миўдоридан иборат.

Қўшма корхоналар (хориж сармояси жалб қилинган) ва акциядорликкорхоналарида ички хўжалик назорат субъектлари доираси уларни ташкилэтиш ва ишлаш хусусиятлари билан шарт қилиб қўйилган. Бу типдагикорхоналар, шунингдек таъсис ҳужжатларида назарда тутилган тартибдаташкил этиладиган тафтиш комиссиясига ҳам эга бўлишлари мумкин.

Қайта қуришгача бўлган даврда мамлакатнинг хўжалик ҳисобидагиишлаб чиқариш бўлинмаларига эга бўлган йирик корхониларида бошҳисобчи ёки раҳбарга бўйсунган тафтиш ва текширишлар бўлимлари(тафтиш бўлимлари) мавжуд эди. Юридик жиҳатдан раҳбарга бўйсуниш энг

-

қонуний йўл ҳисобланиб, бу тафтиш бўлимларининг асосий вазифаларибухгалтериянинг бирламчи ҳужжатлари, ҳисоб регистрлари ва ҳисоботмаълулютларидан манба сифатида фойдаланган ҳолда комплекс тафтиш вамуайян мавзули текширишлар ўтказишдан иборат эди.

Ўзбекистонда Тошкент трактор заводи, «Компрессор» ёки «Алгоритм»заводлари сингари кўпгина йирик корхоналарда аввал амал қилиб келганички хўжалик назорати ва ички тафтиш бўлимидан иборат ички назораттаркиби сақланиб колди. Бироқ хусусийлаштириш ва янги нодавлат ишлабчиқариш ҳамда тижорат таркибларининг ташкил этилиши билан унингвазифаларини ички хўжалик назоратининг субъектлари бажара бошладилар,тафтиш булимлари ўрнига ички аудит бўлимлари ташкил этила бошланди.Ўзбекистон Республикаси Президентининт «Текишришларни тартибга солишва назорат қилувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштиришнитакомиллаштириш тўғрисида»ги 1996 йил 8 августда чиқарилган Фармонибилан уларга расмий мақом берилди.

Америка мутахассислари ички аудит тушунчаси мазмунига берадиганмаънога изоҳ бериб ўтиш керак. Ички аудитнинг Америка ва хорижтажрибасини акс эттирувчи бу ёндашувни ўрганиш мутахассислар ўртасидаички аудитнинг мазмунига ва корхона фаолиятида унинг ролига турличақарашлар мавжудлиги учун муҳим: бирлари ички аудиторни молиябухгалтери, бошқалари - тафтишчи деб ҳисоблашади.

Ички аудиторлар корхона, ташкилот, фирма, компания ва ш.к. бошқаруввазифаларини мустақил эксперт баҳолашини ўтказадилар. Улар бошқарувниамалга ошираётган марказга таҳлил, баҳолаш натижалари, ўзларитекшираётган ташкилотнинг фаолияти тўғрисидаги тавсиялар, маслаҳатларва маълумотларни таўдим этадилар.

Ички аудиторлар ижтимоий ва хусусий секторларда ишлай оладилар.Ички аудитнинг вазифаси - барча ходимларга ўз вазифаларини имкондаражасида малакали ва самарали бажаришга ёрдам беришдан иборат. Ичкиаудит бухгалтерия маълумотини ва унинг ишончлилигини кўриб чиқади.Бинобарин, ички аудитор - молиявий эксперт ва маслаҳатчидир.

Ички аудиторлар корхона маъмурияти олдида ҳисоб берадилар ва одатдааудиторлик ўўмитаси, бошқаруви ва бошқа бошқарув марказлари билантўғридан-тўғри алоўа қиладилар. Ички аудиторларнинг тажриба вабилимларини ҳисобга олиб, уларни кўпинча юўори раҳбар бошқармагамахсус ёрдам кўрсатишни таъминлашга таклиф қиладилар.

Америка ички аудиторлар институти ички аудит ва унинг мақсадларигақуйидагича таъриф беради: «Ички аудит - ташкилот ичида унинг фаолиятисамарадорлигини текшириш ва аниқлаш учун мустақил баҳо беришдир. Ичкиаудитнинг мақсади ташкилот аъзоларига ўз вазифаларини самаралибажарищда ёрдам кўрсатишдан иборат. Ички аудит бунинг учун уларихтиёрига текширилаётган объектлар тўғрисидаги таҳлил маълумотларини,баҳолар, тавсияларни, маслаҳатларни беради» [9, 7-б.].

Бинобарин, соф назорат тусидаги вазифалардан ташқари, ички аудитиқтисодий ташҳислаш, молиявий стратегия ишлаб чиқиш, маркетинг

-

тадўиўотлари, бошқарув маслаҳатлари бериш каби вазифаларни ҳал қилади.Ўзбекистон корхоналарида ички аудит ўтказиш зарурати, фикримизча,

бир неча сабаблар билан шарт қилиб қўйилан: булар - корхоналар ташкилийтаркибининг (ҳамкорлар доираси, шуъба корхоналари на ш.к.)мураккаблашуви, фаолият турларининг турли-туманлиги ва уларникооперациялаш имконияти; бўлинмалар ва филиалларнинг бош корхонаданолислиги; раҳбариятнинг бўлинмалар молиявий хизматлари ва бошқарувнингбарча даражасидаги менежерлар хатти-ҳаракатлари тўғрисида етарличахолис ва мустақил баҳо олишга интилишлари билан изоҳланади. Ички аудиткорхона раҳбариятининг буюртмаси билан корхона таркибий бўлинмалариучун турли хил аудиторлик хизматлари кўрсатиш билан шуғулланади.

Ихтисослашган ички аудит хизмати ҳисоб-молия хизматинингбўлинмаларидан бири бўлиши мумкин эмас, акс ҳолда у ҳисоб-китобсиёсатини баҳолашда эксперт ролини бажара олмайди. Самарали ҳаракатқилиши учун ички аудит бошқа хизмат бошқармаларига ҳам тобе булмаслигикераў Лекин айни вактда у ўзини ёллаган маъмуриятга ҳам боғлиқбўлмаслиги мумкин эмас, "зеро ходим - иш берувчи" муносабатлари мавжуд.Бу мустақилликнинг йўўлиги ички аудиторларни сиртки аудиторларданфарқловчи асосий белгидир.

Ички аудиторлар корхоналар бўйича тарқоқ ҳолда ишлайдилар, уларнингфаолияти на давлат, на уларнинг ўзлари томонлариданбирхиллаштирилмаган. Бироқ, кўп йиллик амалиёт натижасида тажрибаалмашиниш, касбий тайёргарлик зарурати юзага келди.

Бозор иқтисодиёти ривожланган барча мамлакатларда бу муаммогажиддий эътибор берилмоўда. Чунончи, АҚШ ички аудиторларининг касбташкилоти 1941 йили Ички аудиторлар институти сифатида ташкил этилганэди. Бу муассаса ўз фаолиятини ички аудиторларнинг умумий касбманфаатлари, уларнинг амалий тажрибасини ўрганиш ва умумлаштириш,касб маҳорати даражасини узлуксиз ошириш дастури, иқтисодий кодекс,касб меъёрлари ва сертификациялаш дастурлари замирига қуради. Институтички аудиторлар касб оламида ғоят нуфузли ҳисобланади ва 100 дан ортиқмамлакатларда бизнес, саноат, таълим ва бошқарув соҳаларида ишлаб турган35 минг аъзосига эга. АҚШдаги бўлимларидан ташқари Австралия, Хитой,Франция, Буюк Британия ва Шимолий Ирландия, Ҳиндистон, Исроил,Япония, Малайзия, Янги Зеландия, Жанубий Африка мамлакатларида ҳам шуйўналишдаги институтлар бор.

Фикримизча, китобхонни Ички аудиторлар институтининг бошқарувтаркиби билан таништириш мақсадга мувофиқ чунки унда республикамиздашундай институт ташкил этишда фойдаланиш мумкин бўлган оқилонаечимлар анчагина. Оператив бошқаришни бошқарув қўмитаси амалгаошириб, у бўлим директорларидан иборат ва унга президент раҳбарликқилади. Бош штат 3 бўлимга бўлинади: касбий ривожланиш, илмийтадқиқотлар, касб хизмати ва касб амалиёти бўлимлари. Бундан ташқари,молия, илмий тадқиқотлар ва ижтимоий сервис хизматлари мавжуд бўлиб,улар ҳам директорлар томонидан бошқарилади.

-

Бошқарувнинг бу штат таркиби жамоат таркиби билан тўлдирилиб, ундаАҚШ ва бошқа мамлакатлардаги аудиторликнинг демократик тамойилларикўп даражада руёбга чиқарилади. Жамоат таркиби директор, ижроия қўмитава касб амалиёти бўйича учта маслаҳат кенгашидан иборат. Улар касбстандартлари билан бирга халқаро алоқалар, ҳукумат, саноат ва бизнес,коллежлар ва университетлар билан алоқалар билан шуғулланадилар.

Институтнинг уч асосий бўлими ва унинг илмий-тадқиқот ташкилотивазифаларини кўриб чиқиш ҳам муҳим.

Институтпинг касбий ривожланиш бўлими институт семинарлари,конференциялари ва таълим иши натижалари учун масъул. Бу бўлим ичкиаудитга ўқитиш маркази ҳисобланиб, у аудиторлар барча янги жиҳатлардан,шу жумладан ички аудиторликнинг ўзгарувчан эхтиёжларидан хабардорбўлиб боришлари учун уларни ахборот билан таъминлайди; мунтазамсеминарлар ташкил этилиб, улар жахоннинг исталган шаҳрида ўтказилишимумкин. Дастурлар талабга қараб ўзгартирилиб, мақсад энг сўнггимаълумотларни тақдим этишдан иборат.

Касбий ривожланиш бўлими ҳар ярим йилда ички назорат тўғрисидагисўнгги маълумотларни ўз ичига олган каталоглар чиқаради. Булар - китоблар,видеокурслар, ўз-ўзига таълим берадиган ва хусусий назорат-режалашгиришдастур воситалари, шу жумладан аудиторлар бутун жаҳонда фойдаланадиган«Audit Masterplan» назорат-режа тизимидир. У профессионаллар томониданишлаб чиқилган бўлиб, унда кенг маълум бўлган атамаларданфойдаланилган.

Аудиторларнинг касб жиҳатидан муваффақиятли тараққиёти кўпроқинститутнинг мустақил ва нотижорат илмий-тадқиқот ташкилоти фаолиятибилан белгиланади. У ички назорат тамойилларини тадқиқ қилиш вауларнинг иқтисодиёт истиқболи ҳамда касб келажагига таъсирини аниқлашучун ташкил этилган. Бу ташкилот ички аудиторларга янги талаблар ва аудиттизимидаги ўзгаришларга тайёргарлик кўришлари учун ёрдам кўрсатишмақсадида стипендия ва нафақалар ажратади.

Ички аудитнинг мақсадли мактабларининг ташкил этилиши-илмийтадқиқот ташкилоти томонидан ишлаб чиқилаётган муҳим лойиҳаларданбиридир. Ташкилот Шимолий Американинг турт университетида мақсадлимактаблар учун салмоқли жамғарма билан таъминланган, у ўзининглойихаларини хусусий шахслар ва ташкилотлар хайриялари хисобига амалгаоширади.

Институтнинг касб хизмати бўлими аъзолик жамоатчилик алокалари варағбатлантиришлар учун жавоб беради. У аудиторлик амалиёти ватехникасига оид турли-туман ахборотларга бой «Internal auditor» журналиничоп этади. Амалиётчилар ва ўқитувчилар томонидан яратиладиган бу журналкасбга оид энг эътиборли журналлардан ҳисобланиб, турли мукофотларбилан такдирланган, уни жаҳоннинг кўпгина кутубхоналари олиб туради.Испан тилида чиқариладиган яна бир журнал «Iia Today» бўлиб, уинститутнинг Лотин Америкасидаги, Испаниядаги аъзоларига ва бошқамамлакатлардаги ҳамкасбларга етказиб берилади. Институт журнални бошқа

-

тнлларда чоп этиш имкониятларини куриб чикмоқда.Институтнинг касб амалиёти бўлими стандартлар, ички аудитнинг касбий

нашрлари, сертификация дастури ва узлуксиз касбий ривожланиш учунмасъул.

Институт вақти-вақти билани стандартларга малакали изоҳлардан иборатбўлган Ички аудит стандартлари тўғрисидаги низомни чоп этиб боради.Хусусий амалиётчи аудиторларга ёрдам тариқасида стандартларнинг касббюллетенлари чоп этилади.

Малака ошириш дастури ички аудиторлар унинг асосида касбийэътирофрга эришмоўлари ва карьера қилишлари мумкин бўлган асосий базатариқасида яратилган. Бу дастур амал қила бошлаган 1973 йилдан буён унижаҳондаги 15 мингдан ортиқ ички аудитор муваффақияг билан ўзлаштирган.

Институтнинг ижтимоий сервис хизмати ички аудит бўлимтарга асоссолди. У саноатнинг турли соҳаларида тадқиқотлар олиб бориб, аудитнингпрофессионаллаштирилиишга йуналтирилган. Бу хизмат ходимларикомпаниялар ички аудиг булинмаларининт ишига баҳо берадачар.

АҚШ ва бошқа мамлакатларда ички аудитга тобора кўпроқ ишончбилдирмоўдалар, айрим штатларда хатто амалдаги қонунлар қайта курибчиқилди. Ички аудиторлар институти стандартларининг қўлланилишиаудитни ятона халқаро база асосида куриб чиқиш имкониятини беради.

Аудиторларнинг халқаро ташкилотига кириш, аудит соҳаларида жаҳонтажрибасини ижодий қўллаш республикамизда бозор иқтисодиётинингнормал ишлашига ёрдам беради, зеро жаҳон ҳамжамиятидан ажраганшароитда аудиторликни ривожлантириш мумкин эмас.

«Истмэн Кодак» (АҚШ) компаниясининг тажрибаси транснационалкорпорацияларда ички аудитнинг ташкил этилганлиги ва унинг муаммоларинималардан иборатлигини ёритишга ёрдам беради. Кўпдан бери бу компанияолий сифатли товарлар ва хизматлар етказиб бериш бўйича жаҳонда эътирофэтилган етакчи бўлиб келмокда. Товарлар ва хизматларнинг юксак сифатдаражасига эришилганидан кейин нафақат уни сақлаб қолиш, балки янадаоширишга ўаратилган мунтазам ишлар олиб борилади. «Биринчи галданоўтўғри бажар» ва «Қўшимча қиймат ол» каби иборалар барча ходимларнингиш сифатини яхшилашга интилишларини акс эттиради.

«Истмэн Кодак»да ички аудит 60 йилдан ортиқ қўлланилади. Компанияраҳбарияти уни бошқарув назорати жараёнининг ажралмас ва муҳимэлементи деб ҳисоблайди. Рочестер (Нью-Йорк штати)да жойлашган аудитумумий бўлими ички аудитни бажаради. У ички аудит бўйича режларнингшакллантирилиши, мувофиўлаштирилиши ва бажарилиши учун жавобберади. Унинг ходимлари бутун дунё буйлаб бир неча булинмалардаишлайдилар.

Аудиторлик хизматлари сифатини аудит эмас, стандартлар ва унингмижозлари эхтиёжлари белгилайди, шунинг учун дастлабки вазифа -мижозни аниқлаб олишдан иборат. Умумий бўлим учун корхона (фирма,компания, корпорация) директорлар кенгаши хузуридаги аудиторликқўмитаси, бош бошқарувчи ёки бош молиячи, шунингдек катта

-

бошқарувчилар мижоз бўлишлари мумкин.

2-жадвалЭлемент Ичкм хўжалик Молиявий менежмент Ички аудит1 2 3 4Таъриф Корхона жамоаси

молия хўжаликКорхонафаолиятининг

Менежмент соҳасидасиЁсатнинг амалгаМақсад Корхона

хусусиятларининг энгТадбиркорликфаолиятининг турли

Корхонанингиқтисодий, хисоб-

Вазифалар

Хўжаликжараёпинингбошқарувқарорларига

Корхона томониданамалга оширилаётгансармояниитҳаракатига, жорий

Корхонадашакллантириладиганиқтисодий ахборотсифатини баҳолаш.Назорат

вазифа-сииингмазмуни

Берилган назоратпараметрлариданчекинишларнианиқлаш учун ишлаб

Олинаётгандаромадоларнинг, пулмаблағлариЖамғармаси

Ихтисослашганхизматиинг ҳисобчи-аудитори молиявийҳисоботлар ва

Элемент Ичкм хўжалик Молиявий менежмент Ички аудитНазоратвазифаси

Хўжалик юритувчиобъектнинг

Активларнингхавфсизлигини

МолиявийсиЁсатнинг аввалНазорат

вазифалариниамалга

Ишлаб чиқаришжараЁни ва унингмолиявийнатижаларни

Ишлаб чиқаришхаражатлари устиданназорат: маҳсулотниишлаб чиқариш,

Эксперт аналитиккорхонанингмолиявий ҳолатинива молиявий

Назорат саволлари.

1. Ривожланган давлатларда назорат-иқтисодий ишларнимикродаражада қандай ташкил этилади?

2. Иқтисодий назоратни макродаражада ташкил этиш соҳасидагихорижий тажриба асосида Ўзбекистон молия органлари олдигақўйилаётган янги талаблар нималардан иборат?

3. Ўзбекистон Республикасида молиявий назорат тизиминитакомиллаштиришнинг асосий йўналишларини айтинг.

-

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР.1.Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз

фаровонлигини янада юксалтиришдир. - Президент Ислом Каримовнинг 2009йилнинг асосий якунлари ва 2010 йилда Узбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг муҳим устувор йўналишларигабағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи,2010 йил 30 январь.

2.Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқароликжамияти барпо этиш - устувор мақсадимиздир. - Президент ИсломКаримовнинг Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчиликпалатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2010йил 28 январь.

3.Ўзбекистон Конституцияси - биз учун демократик тараққиётйўлида ва фуқаролик жамиятини барпо этишда мустаҳкам пойдевордир. -Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясиқабул қилинганининг 17 йиллигига бағишланган тантанали маросимдагимаърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 6 декабрь.

4.Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистоншароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари / И.А.Каримов. - Т:Ўзбекистон, 2009. - 56 б.

5.Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давомэттириш - давр талаби. Президент Ислом Каримовнинг 2008 йилдамамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устуворйўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси //Халқ сўзи, 2009 йил 14 февраль.

6.Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси мажлисинингҚарори. 2008 йилда Республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришякунлари ва 2009 йилда иқтисодиётни барқарор ривожлантиришнинг энгмуҳим устувор вазифалари тўғрисида. 2009 йил 13 февраль.

7.Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Жаҳонмолиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартарафэтишнинг йўллари ва чоралари» номли асарини ўрганиш бўйича ўқувқўлланма. - Т.: Иқтисодиёт, 2009. - 120 б.

8.Ўзбекистон - иқтисодиётни модернизациялаш ҳамда ислоҳотларничуқурлаштиришнинг янги ва юксак босқичи йўлида. (Бекмуродов А.Ш.,Ғафуров У.В.) Т.: Иқтисодиёт, 2008. - 126 б. (электрон версияси билан).

9.“Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўғрисида”ги 2000йил 14 декабрдаги Қонуни. //Солиқлар ва божхона хабарлари, 2001 йил №2.

10.“Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида” ги ЎзбекистонРеспубликаси Қонуни. 2004 йил 26 август.

11.“Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодексини тасдиқлаштўғрисида” ги қонуни. – Тошкент, 2007 й. 25 декабрь

12.“Ўзбекистон Республикасининг 2010 йилги асосий макроиқтисодийкўрсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги

-

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 22 декабр ПҚ-1245сонли Қарори.

13.“ Республика солиқ органлари тизимини янада модернизация қилишчора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг2010 йил 8 январ ПҚ-1257 сонли Қарори.

14.Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Текширувларнитартибга солиш ва назорат органларининг фаолиятини мувофиқлаштириштўғрисида” 1996 йил 8 августдаги №УП-1503 фармони

15.Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Хўжалик юритувчисубъектларни текширишларнинг ташкил этилишини тартибга солиштўғрисида” 1998 йил 19 ноябрдаги №УП-2114 сонли фармони

16.“Назорат қилувчи органлар томонидан тадбиркорликсубъектларининг –юридик шахслар фаолиятида ўтказиладигантекширишларни мувофиқлаштиришни тартиби тўғрисида”ги Низом, 2006йил 6 май.

17.Каримов.И.А. “Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистоншароитида бартараф этишнинг йўллари ва чоралари”. “Ўзбекистон”нашриёти., 2009 й, 56 б.

18.Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти вахалқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Т. “Ўзбекистон”, 2010 й. -80 б.

19.Ваҳобов А., Т.Маликов “Молия: умумназарий масалалар” ўқувқўлланма Тошкент, “IQTISOD-MOLIYA”, 2008 й, 316 б.

20.Вахобов А.В., Срожиддинова З.Х. Ўзбекистан Республикаси Давлатбюджети. Т.: “Молия-иқтисод”, 2002 й.

21.Грачёва Е.Ю., Толстопатенко Г.П., Рыжкова Е.А.Финансовыйконтроль. М.: ФиС, 2004 й.

22.Литовченко В.П., Финансы. М.: ФиС. 2004 й.23.Маликов Т. Н Ҳайдаров, “Молия: умумдавлат молияси” ўқув

қўлланма Тошкент, “IQTISOD-MOLIYA”, 2009 й, 556 б.24.Мусаев Б, Срожиддинова З.Х. Контрольно-экономическая работа

финансовых органов. Т.: “Молия-иқтисод”, 2006 й.25.Степашин С.В., Столяров Н.С., Шохин С.О., Жуков В.А.

Государственный финансовый контроль. Учебник. - СПб.: Питер, 2004 й.26.Яхшибоев Ғ.Қ. “Молиявий назорат”. Услубий қўлланма Т.:

“IQTISOD-MOLIYA”, 2007 й, 96 б.

Қўшимча адабиётлар.1.Иванова В.В. “Финанси в вопросах и ответах “: Учебное пособие изд.2.Проспект 2008 г. 272 стр.3.Романовский М.В. <<Финанси>> Учебник.-М.: <<Юрайт>> 2008 г.4.462 стр. 378 стр.5.Международное финансовое право Шумилов В.М. “Международнуе

отношение” Учебник 2005 г. 432 стр.

-

6.Негасударственний финансовой cонтрол Терехова Е.В Узд.МГУМонография 2006 г. 152 стр.

7.Бюжетное право. 7-е изд., перераб И доп Ремиханова Д.А., под рекПоляка

8.Г.Б Юнити Учебное пособие для ВУЗов 2009 г. 187 стр.

Интернет сайтлари.1.www.mf.uz2.www.budget.ru3.www.gov.uz4.www.mfa.uz

-