1

คมอวทยชมชน (FNS) กาญจนา แกวเทพ

สวนท 1 : ปรชญา แนวคด และหลกการของวทยชมชน

1.1 ประวตความเปนมาของวทยชมชนในตางประเทศและในประเทศไทย

1.2 ปรชญาและลกษณะสาคญของวทยชมชน

1.3 กฎหมายทเกยวของกบวทยชมชนในประเทศไทย

1.4 หนาท/บทบาทและประโยชนของวทยชมชน

1.5 หลกการดาเนนงานทดของวทยชมชน

1.5.1 โครงสรางทเหมาะสมของวทยชมชน

1.5.2 คณะกรรมการดาเนนงาน : กระบวนการไดมาและภาระหนาท

1.5.3 การบรหารจดการ

1.5.4 หลกการผลตเนอหาและรปแบบรายการ

1.6 กลไกการเสรมสรางพลงของวทยชมชน

1.6.1 การฝกอบรมรปแบบตาง ๆ

1.6.2 การเสรมสรางการมสวนรวมของชมชน

1.6.3 การบรหารจดการงบประมาณ

1.6.4 การตดตงกลไกการประเมนผลอยางตอเนอง

2

คมอวทยชมชน

สวนท 1 : ปรชญา แนวคด และหลกการของวทยชมชน

1.1 ประวตความเปนมาของวทยชมชนในตางประเทศและในไทย

1.1.1 วทยชมชน คออะไร มทมาทไปอยางไร

กอนหนาป พ .ศ. 2540 เมอเวลาเปดวทยฟง เรากมกจะไดยนคาประกาศวา “ทน สถาน

วทยกระจายเสยงแหงประเทศไทย” ซงเรากจะไดรบฟงขาว ฟงเพลง ฟงรายการสารคดจากรายการ

วทยแบบนนกนอยางเปนปกตธรรมดา แตหลงจากมรฐธรรมนญป พ .ศ. 2540 มาประกาศใช ผฟง

บางคนในตางจงหวดอาจจะเคยหมนคลนวทยไปเจอประกาศวา “ทน รายการวทยชมชนของคน

โคราช” หรอ “ทนวทยเสยงบานลานนา” ฯลฯ

และผฟงหลายคนอาจจะเกดขอกงขาในใจวา “แลววทยชมชนนมนคออะไร ม ขอเหมอน

หรอแตกตางจากวทยแหงชาต/แหงประเทศไทยอยางไร” สาหรบเนอหาทจะกลาวถงในหนงสอ

คมอวทยชมชนเลมน จะชวยไขปรศนาขอของใจทวา วทยชมชนนนคออะไร ใครเปนคนจด ใครเปน

คนฟง ทงคนจดและคนฟงตองทาอะไรบาง มการบรหารจดการกนอยางไร มรายการอะไรใหฟง

บาง วทยชมชนมประโยชนอะไร ฯลฯ

สาหรบในตอนเรมแรกน จะ ขอกลาวถงคาขวญสน ๆ เพอแนะนาใหรจก “วทยชมชน” สก

เลกนอยวา วทยชมชนนน เปน ”สอเพอประชาธปไตย” จงตองมจตวญญาณแบบประชาธปไตยท

แทจรง ดงนน ลกษณะสาคญของวทยชมชนจงเปนวทย โดยประชาชน ของประชาชน และ เพอ

ประชาชน ซงหมายความวาเปนวทยทดาเนนงาน โดยชมชน มชมชนเปน เจาของ และมเนอหา

รายการททาเพอประโยชนของชมชน

สาหรบตนกาเนดหรอทมาทไปของวทยชมชน ซงถอไดวาเปน “วทยนองใหม” นน เกดมา

จากขอจากดของวทยรนพทมมากอน แตเดมนน มระบบวทยอย 2 ระบบในสงคม คอ วทย

สาธารณะ ทมรฐเปนทงเจาของและผปฏบตงาน วทยแบบนมกมเปาหมายทจะทา ประโยชนใหแก

สาธารณะ และมงทจะสงกระจายเสยงใหกวางขวางใหมากทสดเทาทจะทาได ทอาจรจกกนใน

นามของ “วทยแหงชาต” อกประเภทหนงคอวทยธรกจ ซงเปนวทยทเอกชนอาจจะไปเชาสถาน/เชา

3

เวลาจากภาครฐ มา ดาเนนธรกจเพอเปาหมายของการแสวงหาผลกาไร และกมงสงกระจายเสยง

ใหกวางขวางเพอขยายตลาดเชนเดยวกน

วทยรนพทงสองประเภทน เชน วทยสาธารณะ ลวนไมสามารถตอบสนองความตองการ

เฉพาะถนเฉพาะทองทของแตละชมชนซงมแตกตางหลากหลายกนไป เชน เนอหารายการเกยวกบ

ปญหาจราจรยอมไมมประโยชนสาหรบคนในจงหวดเลย สวนวทยธรกจกมไดมเปาหมายหลกอยท

การตอบสนองความตองการของชมชนอยแลว ดงนน วทยชมชนจงเกดขนมาเพอเตมเตมชองวางท

วทยทเคยมมาไมสามารถจะแสดงบทบาทได

1.1.2 ตนกาเนดมาจากตางประเทศ

วทยชมชนหรอทอาจมอกชอหนงวา “วทยทองถน” ถอกาเนดขนมาเปนครงแรกโดยสถาน

KPFA ในเมองเบรกเลย รฐแคลฟอรเนย ประเทศสหรฐอเมรกา เมอพ พ .ศ. 2491 (อาย 50 กวาป

แลว) โดยมกลมผดาเนนงานเปนกลมทเรยกตวเองวา ผแสวงสนตและรกอสระ ลกษณะสาคญของ

วทยทองถนนแตกตางจากวทย 2 รปแบบทมอย คอ วทยสาธารณะ (Public radio) และวทยธรกจ

(Commercial radio) ในหลายลกษณะ เชน สงกระจายเสยงดวย กาลงสงตา (ประมาณ 1

กโลวตต) ครอบคลมในพนทจากดประมาณ 6-10 กโลเมตร ซงทาใหแตกตางจากวทยสาธารณะ

ระดบชาต และดาเนนงานโดย ไมแสวงหากาไร (Non-commercial) ซงทาใหแตกตางไปจากวทย

ธรกจ เงนทใชดาเนนการสวนใหญไดมากจากสมาชกในชมชน หรอมาจากการบรจาคของมลนธ

องคกรการกศล และการระดมทนของกลมผดาเนนงาน

นอกเหนอจากเรองกาลงสง/พนทครอบคลม/และการไมแสวงหาผลกาไรแลว ลกษณะท

สาคญอกประการหนงของสถานวทยทองถน KPFA กคอ ยดหลกวากรรมสทธและการควบคมวทย

เปนของประชาชน รวมทงเนนการมสวนรวมของประชาชนในการจดบรหารจดการและการ

ดาเนนการ KPFA จะทางานโดยใชอาสาสมครทเปนตวแทนของชมชนเปนหลก โดยมเจาหนาท

ประจาสถานเปนผชวยเหลอดานเทคนค

จากจดเรมตนเลก ๆ เพยง 1 สถานเมอ 50 กวาปกอน ปจจบนนวทยชมชนในสหรฐได

ขยายตวเพมขนอยางกวางขวาง จาก จานวนสถานวทย 500 แหงทวประเทศ มสถานวทยชมชนถง

100 แหง และในป พ .ศ. 2518 (เกอบ 30 ป ตอมา ) ไดมการจดตงสหพนธนกวทยกระจายเสยง

ชมชนแหงชาต มสมาชกถง 60 สถาน

4

และจากสถานวทยชมชนแหงแรกในอเมรกา ปจจบนน แนวคดและ การดาเนนงานวทย

ชมชนไดแผขยายออกไปทวโลก ทงในทวปยโรป เชน องกฤษ เยอรมน สวเดน ในทวปลาตน

อเมรกา อฟรกา รวมทงทวปเอเชยของเราเอง เนองจากวทยชมชนไดพสจนตนเองแลววา เปน

ระบบการสอสารทสามารถตอบสนองความมสนใจและความตองการของชมชนไดอยางตรงจด

ตวอยางเชน สถานวทยชมชนเอฟเอมนา พาสะ ทเมองฮวะทสดะ ประเทศญปน ทตงอยหางจาก

กรงโตเกยวไป 60 กโลเมตร ผลจากการเปดโอกาสใหคนในทองถนเขามาทางานเปนอาสาสมครซง

สวนใหญเปนวยรนทแตเดมมองเหนแตเมองหลวงเปนศนยกลางแหงความเจรญและทนสมย แต

เมอไดเขามาทางานเปนอาสาสมครทารายการวทย ทาใหวยรนเหลานนตองศกษาเรองราวของ

ทองถน จงบงเกดความเขาใจและเหนคณคาของทองถนตนเองมากยงขน ผลจากการทประชาชน

ในทองถนไดเขามามสวนรวมอยางเตมทในวทยชมชน ทาใหคนในชมชนไดมสวนเกอหนนวทย

ชวยเหลอชมชน และอาสาสมครเชนกลมวยรนกไดเกดความภาคภมใจในตนเองดวย

ความแพรหลายของวทยชมชนในปจจบน ทาใหเกดมวทยชมชนเกอบทกแหงทวโลก ในป

พ.ศ. 2526 (35 ป หลงมวทยชมชนแหงแรก ) เปนปทกลมผชนชอบวทยชมชนไดมารวมตวกนท

เมองมอนเทรออล ประเทศแคนาดา และจดตงองคกรนานาชาตชอ AMARC ซงเปนองคกรทไม

เกยวของกบรฐบาลใด เปนองคกรทจดตงขนเพอการเคลอนไหวของวทยชมชน มสมาชกจานวน

เกอบ 30,000 คน และเชอมโยงเปนเครอขาย 106 ประเทศทวโลก จดมงหมายของ AMARC คอให

การสนบสนนและกระตนการพฒนาของชมชนและวทยชมชน

1.1.3 วทยชมชนในประเทศไทย

(ก) กอนจะถงวทยชมชนแบบตวจรงเสยงจรง

วทยกระจายเสยงของไทยเรมเปดประวตศาสตรหนาแรกเมอป พ .ศ. 2470 (75 ป มาแลว)

โดยเรมตนจากการเปนวทยของรฐทสงกระจายเสยงในพนทแคบ ๆ กอน เนองจากเทคโนโลยของ

เครองสงยงไมกาวหนา แตในระยะตอมา ไดมการพฒนาเทคโนโลยใหกาวหนาขน จงมการ

ดาเนนการในลกษณะของวทยสวนกลาง คอพยายามจะสง กระจายเสยงใหครอบคลมพนทให

กวางไกลทสด แตกยงมปญหาเรองรศมการสงและการรบฟง จงไดม การจดตงสถานวทยในทองถน

ขนในทตาง ๆ แตกยงคงเปนการถายทอดรายการจากสวนกลาง พรอมทงเรมมการทารายการจาก

ทองถนเขามาผสมบาง

อกรปแบบหนงของ “วทยทองถน” ในระยะเรมแรกของไทยคอ “วทยประจาถน” (วปถ)

ของกรมการทหารสอสาร กองทพบก และ “สถานวทยปชส.” (เปลยนเปน สวท.ในเวลาตอมา) ของ

กรมประชาสมพนธ ซงมกาลงสงคลนครอบคลมเฉพาะภมภาค หรอเฉพาะพนทไมกจงหวด แตทก

5

สถานกยงมหนวยงานราชการเปนเจาของและดาเนนงานโดยเจาหนาทร ฐ ถงแมจะพยายาม

ใหบรการขาวสารหรอจดรายการ ”เพอ” ประชาชนในทองถนกตาม แตกยงไมถอวาเปนวทยชมชน

ตามหลกสากล เนองจากกระบวนการคดเลอกเนอหาและความเปนเจาของยงไมไดเกดจาก

ความคดรเรมและการบรหารจดการของประชาชนในชมชนโดยตรง

จากรปแบบวทยของรฐทเรยกไดวาเปน “วทยสาธารณะ” ในระยะตอมากไดเกดมวทยของ

ภาคธรกจทมเปาหมายหลกในการดาเนนงานทางวทยเพอแสวงหากาไรเปนหลก เชน สถานวทย

ขนาดเลกในทองถนทไดรบอนญาตใหจดตงขนหลงป พ .ศ. 2492 นน สวนใหญมบรษทธรกจดาน

บนเทงหรอโฆษณาเขามาดาเนนการกจการตงแตการลงทนปลกสรางอาคาร จดหาเครองสง

อปกรณ บารงรกษาอปกรณ ขายเวลา หาโฆษณา และจดทารายการ หรอซอเวลาจากสถานของ

รฐแลวมาขายเวลาตอในลกษณะของโบรกเกอรคนกลางตามระยะเวลาทกาหนดเอาไว

จากรปแบบวทยของรฐและวทยธรกจทงสองแบบทกลาวมา ในป พ .ศ. 2534 (เมอ 10 ปท

แลว) คนในกรงเทพฯกเรมไดรจกกบโฉมหนาใหมของวทยอกแบบหนง ซงคลบคลายคลบคลาวา

จะเปน “วทยชมชน” รปแบบหนง คอสถานวทย จส.100 และสถานวทยสวพ.91 (ป พ .ศ. 2537)

ทง 2 สถานนจะจดรายการโดยมประชาชนผใชรถใชถนนเปนผรายงานสถานการณการจราจรให

ทราบ ซงเทากบวาประชาชนไดรวมคด รวมจด รวมเปนสมาชกอยางเปนทางการ ถอวา ไดเขาถง

สอและมสวนรวมในการจดรายการดวย อยางไรกด กลมคนทเขาถงสอนนกเปนเพยงคนกลมหนง

และในการคดเลอกเนอหารายการ และกลนกรองออกอากาศ ยงเปน อานาจของผจดรายการ และ

พนกงานของบรษท หรอเจาหนาทสถาน สวนเจาของสถานนนกยงเปนกองทพบกและกรมตารวจ

มใชชมชน

วทยชมชน

วทยธรกจ วทยสาธารณะ

ของรฐ

เปาหมายไมแสวงหากาไร พนทครอบคลมแคบ

ตอบสนองความตอง

การเฉพาะทองถน เนนการมสวนรวม

ของประชาชน

ถอเอาผลประโยชนทองถน

เปนเปาหมายสงสด

ตางจาก ตางจาก

6

(ข) ถงยควทยชมชนในไทยเสยท

ชวงระยะเวลาของการมวทยชมชนในประเทศไทยอาจแบงไดเปน 2 ชวงใหญๆ คอ “ชวง

ทดลอง” และ “ชวงของจรง”

ชวงทดลอง ในป พ .ศ. 2534 ไดมการทดลองจดทารายการวทยชมชนทมรปแบบ

ใกลเคยงกบหลกการทกลาวมาขางตนใหมากทสดขนทสถานวทยกระจายเสยงแหงประเทศไทย

ระบบ FM ทจงหวดจนทบร โดยนายสรนทร แปลงประส พโชค ขาราชการกรมประชาสมพนธท

กาลงเรยนปรญญาโทอยในขณะนน หลกการวทยชมชนทนามาใชคอ “การเปนสอแบบ

ประชาธปไตย” (democratic media) และ “การสอสารแบบมสวนรวม” (participatory

communication) คอใหประชาชนเขาถงสอไดงาย (accessibility) ใหประชาชนชวยกนคด

วางแผน กาหนดเนอหาการผลตรายการรวมกน (participation) และใหประชาชนเปนเจาของหรอ

มอานาจการตดสนใจในการบรหารรายการดวยตนเอง (self-management) โดยมนายสถาน

วทยกระจายเสยงแหงประเทศไทย จ.จนทบร และคณบด คณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย เปนทปรกษา (ดรายละเอยดในกรณศกษาวทยชมชน จ.จนทบร)

เปาหมายของการทดลองจดวทยชมชนผานรายการชอวา “รายการสรางสรรคจนทบร” นน

เพอตอบคาถามหลก ๆ 4 ขอ คอ

1. จะเปนไปไดไหมทจะมวทยชมชนในสงคมไทย

2. จะตองมรปแบบการบรหารจดการวทยชมชนในแบบใด

3. จะตองมวธการผลตเนอหารายการของวทยชมชนอยางไร

4. ผฟงจะสนใจรบฟงวทยชมชนมากขนหรอไม เพราะมลเหตจงใจอนใด

หลงจากทาการทดลองสงกระจายเสยงไปได 2 เดอน ผวจยกไดคาตอบ 4 ขอ ดงน

1. มความเปนไปไดทจะจดใหมวทยชมชนในประเทศไทย

2. การบรหารจดการนนจะตองดาเนนการในรปของคณะกรรมการทมตวแทนของชมชน

เชน ผนาชมชนและอาสาสมครชมชนเปนกรรมการ ใชรปแบบการทางานรวมกนดวยการ

ประชมปรกษาหารอและแบงความรบผดชอบกน

3. การผลตเนอหาใหตอบสนองความตองการของประชาชนนน จะตองมการสารวจความ

ตองการของประชาชนกอน และตองมการตดตามประเมนผลหลงจากทารายการแลว

4. หากมเนอหาทตอบสนองและเปนประโยชนตอประชาชนในทองถน จานวนผฟงวทย

ชมชนจะเพมมากขน

7

ชวงของจรง ในป พ .ศ. 2540 ประเทศไทยไดมการรางรฐธรรมนญฉบบใหมทมลกษณะ

ปฏรปทางการเมอง และสงเสรมประชาธปไตยแกประชาชนอยางมาก ในสวนทเกยวกบสอมวลชน

โดยเฉพาะสอประเภททใชคลนความถแมเหลกไฟฟาเชนวทยนน สมาชกสภารางรฐธรรมนญได

เลงเหนความจาเปนทจะใหมการจดสรรคลนความถอยางเปนธรรม ใหแกหนวยงานทงของรฐ

องคกรเอกชน ไปจนถงประชาชนในตาบลหมบานทอยหางไกลออกไปในทกทของประเทศไทย โดย

มความหวงวา คลนความถเหลานจะไมเพยงถกใชเพอสงขาวสารจากรฐไปส ประชาชนทางเดยว

เชนทเคยเปนมา แตจะถกนามาใชเพอใหประชาชน สงขาวสารกลบมายงรฐ และใหประชาชนไดสง

ขาวสารถงกนเองในแนวระนาบ เพอใหขาวสารทแพรกระจายหลากหลายน มบทบาทในการชวย

สรางความเขมแขงใหแกชมชน

หวใจสาคญของรฐธรรมนญฉบบป 2540 น คอ ขอความในมาตรา 40 ทระบเอาไววา

“คลนความถทใชในการสงวทยกระจายเสยง วทยโทรทศน และวทยโทรคมนาคม เปนทรพยากร

สอสารของชาต เพอประโยชนสาธารณะ” (กลาวคอเปนของชาต ไมใชของรฐ หรอรฐบาลอกตอไป

แลว)

ขอความในมาตราดงกลาวเทากบเปนการกรยทางใหวทยชมชนในความหมายทแทจรงม

โอกาสทจะถอกาเนดไดในสงคมไทย และรฐบาลในขณะนนไดขานรบเจตนารมณของรฐธรรมนญ

ดวยการมอบนโยบายใหกรมประชาสมพนธและองคการสอสารมวลชนแหงประเทศไทย (อสมท.)

จดทาโครงการวทยชมชนตงแตป พ.ศ. 2541

ในสวนของกรมประชาสมพนธไดรบลกตอจากนโยบายของรฐดวยการรเรมโครงการนา

รอง 2 โครงการประสานกนคอ โครงการ นารองวทยชมชนในจงหวดทดลอง 19 จงหวด และ

โครงการคนอปม. (การอบรมอาสาสมครประชาสมพนธประจาหมบาน) โดยหวงใหอาสาสมคร

ดงกลาวไดเขามามสวนรวมในการใชสอวทยกระจายเสยงในรปแบบของวทยชมชน

สาหรบโครงการทดลองวทยชมชนใน 19 จงหวดนน แตละจงหวด ตางกมรปแบบและวธ

ดาเนนงานทแตกตางกนไปตามสภาพความเปนจรงของทองถน และไดม บทเรยนอนหลากหลาย

จากการทดลองดงกลาว เนอหาทจะกลาวถงในตอนตอไปน จงถอดมาจากประสบการณการทา

วทยชมชนในประเทศไทยในชวงเวลาทผานมาประมาณ 4 – 5 ปน (พ.ศ. 2541 – 2545)

8

1.2 ปรชญาและลกษณะสาคญของวทยชมชน

ดงทไดเกรนมาแลววา ความสนใจในเรองวทยชมชนนน มความเปนมาเบองหลงคอการใช

ระบบการสอสารระบบหนงเพอสรางสรรคสงคมประชาธปไตย แตเมอจะใชการสอสารสรางสรรค

ประชาธปไตย ตวการสอสารเองกตองมประชาธปไตยเสยกอน เนองจากหลกความจรงทวา “ไมม

ใครใหอะไร ในสงทตวเองกไมมได”

และจากประวตศาสตรของระบบวทยกระจายเสยงของประเทศไทยทไดกลาวมาขางตน

เรากไดเหนแลววา วทยกระจายเสยงไดพฒนามาจากขนตอนของการเปน “สอของรฐ/สอ

สาธารณะ/สอระดบชาต” เขามาสการเปน “สอธรกจ/สอเชงพาณชย” และปจจบนกเรมกาวเขาส

พฒนาการขนสดทายคอการเปน “สอชมชน/สอทองถน”

เมอเรามงหวงจะใชวทยชมชนใหเปนเครองมอหรอหนทางสาคญทจะนาพาไปสสงคม

ประชาธปไตย เรากตอง ทาความรจกกบเครองมอชนนใหถถวนถองแท เสมอนการจะรจกใชนา /

พลงนาใหเปนประโยชน เรากตองเขาใจธรรมชาตของนาอยางละเอยด

9

เปาหมาย

วทยชมชน

โดย / ของ / เพอชมชน

เขาถงงาย ประชาชนม

สวนรวม

บรหาร

จดการโดย

ชมชน

ทาเพออะไร ไมแสวงหากาไร

ดาเนนงานโดย

คณะกรรมการ

เอกลกษณ

ใครเปนคนจด /

ใครเปนคนฟง

การบรหารจดการ

เนอหารายการ

รปแบบรายการ

การประเมนผล

อยางตอเนอง

เพอปรบปรง

ปรชญาและลกษณะสาคญของวทยชมชน

10

1.2.1 ปรชญาของวทยชมชน

ดงทไดกลาวไปแลวขางตนวา ปรชญาของวทยชมชนกคอการเลยนแบบคาขวญของ

หลกการประชาธปไตยทวา เปนวทย “โดย” “ของ” “เพอ” ชมชนนนเอง โดยในทนจะขอเ นนเรอง

ลาดบชนของคาทงสามวา จะตองเรมตน ท “โดย” เสยกอน กลาวคอตองใหประชาชนเขามา

ดาเนนงานวทยชมชน ตอจากนนประชาชนจงจะเกดความรสกเปน “เจาของ” และในทายทสด

เนอหารายการของวทยชมชนกจะเปนไป “เพอ” ผลประโยชนของชมชน วทยชมชนจงไมใชวทยทม

คนอนไปทาเพอชมชน แตเปนวทยทชมชนทาเองเพอตนเอง

จากหลกปรชญาของวทยชมชน องคก ารยเนสโกจงไดวางเสาหลก 3 ตนของวทยชมชน

เอาไวดงนคอ

(1) ตองใหประชาชนเขาถงไดโดยงาย (accessibility) ไมวาจะเปนการเขาถงในแงผฟง ผ

รวมผลตรายการ ผใหขอเสนอแนะ ผบรหารจดการ ฯลฯ

(2) ตองใหประชาชนมสวนรวมในรปแบบตาง ๆ (participation)

(3) ตองเปนวทยทประชาชนมการบรหารจดการดวยตนเอง (self-management) คอ

แนวคดเรองการบรหารจดการ “โดย” ชมชนทกลาวไปขางตน

(ในทนจะพดถงเพยงคราว ๆ เปนการเกรนนา และจะดรายละเอยดในหวขอตอ ๆ ไป )

1.2.2 ลกษณะสาคญของวทยชมชน

จากหลกปรชญาขางตนสามารถสกดลกษณะสาคญของวทยชมชนออกมาได เปน 6

ลกษณะดงน

(1) ทาวทยไปเพออะไรและเพอใครบาง เปนคาถามเรองเปาหมายทคณะผทา

วทยชมชนจะตองปกเอาไวเปนธงชยนาทาง ดงไดกลาวมาแลววาเปาหมายสงสดของวทยชมชน

คอ ดาเนนการเพอตอบสนองความตองการของคนในทองถน เชนถาคนในจงหวดจนทบรทาสวน

ผลไม เนอหาความรของวทยชมชนจงหวดจนทบรกจะตองเปนเรองราวทเกยวกบการทาสวนผลไม

ดวยเหตนกอนทจะผลตเนอหารายการวทยจะตองมการสารวจความตองการของคนในทองถน

เสยกอนเปนอนดบแรก

และเนองจากในแตละชมชนประกอบดวยคนหลายกลม หลายเพศ หลายวย หลาย

อาชพ ฯลฯ ดงนน วทยชมชนจงตองมหลกประกนและมาตรการวาจะสามารถตอบสนอง ความ

ตองการของคนทกกลมได เชนการมตวแทนของคนทกกลมเขาไปเปนคณะกรรมการบรหารวทย

ชมชน หรอเปนอาสาสมคร โดยเฉพาะอยางยงสาหรบกลมทดอยโอกาสดานการสอสาร /กลมทไมม

11

ปากมเสยงในพนทสาธารณะของวทย เชน กลมผหญง กลมวยรน กลมเดก ทงนเพอเปดโอกาสให

คนทกกลมไดใชสทธดานการสอสาร ทงในแงเปนผรบขาวสารและผสงขาวสารผานวทยชมชน

(2) เอกลกษณของวทยชมชน ดงไดกลาวมาแลวขางตนวาวทยชมชนมเอกลกษณ

เฉพาะตวทแตกตางทงจากวทยสาธารณะและวทยธรกจทเคยมมากอน ในแงความแตกตางจาก

วทยสาธารณะ วทยชมชนจะดาเนนการโดยคณะกรรมการ ทเลอกตงมาจากตวแทนกลมของชมชน

มใชการแตงตงแบบราชการ สวนวธดาเนนงานจะใชการประชมปรกษาหารอแทนการสงการ

สวนความแตกตางจากวทยธรกจกคอ แมวาวทยชมชนจะตองมการแสวงหารายได

เพอนามาใชจายแตเปาหมายหลกของวทยชมชนนนคอการไมแสวงหาผลกาไรเชนวทยธรกจ

(3) ใครเปนคนจด/ใครเปนคนฟง ในขณะทวทยกระจายเสยงทวไปมกจะมทตงอย

ในเมองแลวมการถายทอดขาวสารเรองราวจากในเมองไปสชนบทเพยงทางเดยว โดยทผจด

รายการ ผดาเนนรายการจะเปนคนในเมอง คนฟงกจะเปนชาวบานในชนบท การแบงแยกบทบาท

ระหวางคนจดรายการวทยกบคนฟงจะเปนไปอยางเดดขาด กลาวคอ คนจดกไมเคยมาเปนคนฟง

คนฟงกไมเคยไดเขาไปเปนคนจด

สาหรบภาพของวทยชมชนจะแตกตางออกไปโดยสนเชง คอ

• ทงฝายคนจดและคนฟงลวนเปนคนในชมชนทงสน ผจดรายการ /วทยากร/แขกรบ

เชญในวทยอาจจะเปนกานนหรออาสาสมครหรอชาวบานคนใดคนหนงของ

ชมชน

• การเลนบทบาทเปนคนจดรายการและผฟงจะผลดเปลยนกน เปนการผลดกนพด

ผลดกนฟงทเรยกวาเปนการสอสารแบบสองทาง (มใชเปนแบบรถเดนทางเดยว)

• แมแตการเลนเปนบทบาทผฟง ชาวบานกจะไมเปนเพยงผฟงทฟงแลวเงยบ ๆ

เฉย ๆ แตผฟงสามารถจะเขาไปมสวนรวมในรายการวทยไดในรปแบบตาง ๆ เชน

โทรศพทเขาไปในรายการขณะมการสมภาษณ เขยนจดหมายไปตชมรายการ

ฯลฯ

(4) บรหารจดการอยางไร/แบบไหน/โดยใคร ในปจจบนเราอาจจะรบฟงรายการ

วทยจานวนมากทใชชอวา รายการวทยชมชนบาง หรอเปนรายการทใหบรการขาวสารแกชมชน

รายการทเปดใหมประชาชนรองทกขเขาไปได ฯลฯ ถงแมรายการเหลานจะมหนาตาละมาย

คลายคลงกบวทยชมชน แตกยงไมใชตวจรงเสยงจรง เพราะโดยสวนใหญแลววทยดงกลาวยงคง

เปนเพยงแควทย “เพอ” ชมชน แตยงไมใชวทย “โดย” ชมชน

นกหมายความวาหวใจสาคญหวหนงของการเปนวทยชมชนจะตองม “การบรหาร

จดการโดยชมชน” โดยมหลกการสาคญดงน

12

• เปนรปแบบบรหารจดการโดยคณะกรรมการทประกอบดวยบคคลจากหลาย ๆ

ฝาย เชน เจาหนาทรฐ นกวชาการ แตทสาคญและเปนหลกกคอ ตวแทนของ

ชมชนทมาจากกลมบคคลในชมชนดงทกลาวมาแลว

• คณะกรรมการตองมความเปนอสระในการดาเนนงาน ตองปราศจากการ

แทรกแซงหรอครอบงาของรฐ นกการเมองทองถน กลมธรกจ ฯลฯ

• มรปแบบการดาเนนงานทเปดโอกาสใหประชาชนทกคนในชมชนไดเขามามสวน

รวมในรปแบบใดรปแบบหนง

• มการทางานทมการวางแผนงาน มมาตรการดาเนนงาน มลกษณะท โปรงใส

สามารถเปดใหตรวจสอบได และมหลกเกณฑในการทางานทชดเจนแนนอน

(5) เนอหา/รปแบบรายการเปนแบบไหน ลกษณะสาคญของเนอหา รปแบบ

รายการของวทยชมชนจะเปนมาตรวดวาวทยชมชนนนไดทาหนาทตามสมญานามหรอไม คอ

• เปนเนอหา/รปแบบทตอบสนองความตองการของชมชนแตละแหง

• มเนอหา/รปแบบทหลากหลาย ครอบคลมความสนใจ ความตองการและ

ผลประโยชนของคนทกกลม และเพอใหสอดรบกบสภาพความเปนจรงของชมชน

ทมหลากหลายมต เชน เรองการทามาหากน การอยรวมกน การปกครอง

ศลปวฒนธรรม มรดกดานภมปญญาของชมชน สงเสรม ศลธรรมศาสนา การ

พกผอนความบนเทงและการละเลน ประเพณพธกรรม ปญหาตาง ๆ ของชมชน

• เนองจากการสอสารเปนสทธอยางหนงของชมชน ดงนนเนอหา/วธการนาเสนอ/

และรปแบบรายการจงควรใหสทธแกชมชนในการดาเนนการใหสอดคลองกบ

ประเพณและวฒนธรรมหรอรสนยมของชมชน ตวอยางทเหนชดเจนคอการใ ช

ภาษาทองถน ดงนนเนอหาและรปแบบรายการของวทยชมชนในแตละทจงไม

จาเปนตองเปนสตรเดยวกนทวประเทศ

นอกจากนนลกษณะของเนอหาและรปแบบของรายการจะตองสงเสรมการสอสารใน

แนวนอนคอ การสอสารระหวางประชาชนกบประชาชนมากกวาจะเปนการสอสารในแนวดงจาก

รฐบาลสประชาชนเทานน

(6) มการประเมนผลอยางตอเนอง การประเมนผลมกจะเปนจดออนของการ

ทางานในระบบวทยสาธารณะ สวนระบบวทยธรกจนนกจะเปนเพยงการประเมนปรมาณของผฟง

เพอการขายโฆษณาเทานน

แตการประเมนผลอยางตอเนองเปนหวใจหองทสองของการทาวทยชมชนท

จาเปนตองมการดาเนนการอยางจะขาดเสยมได เปาหมายและแงมมทจะประเมนนน ตองม

หลากหลายมากกวาการประเมนปรมาณผฟงเทานน โดยทการประเมนนนจะเปนทงการ “เหลยว

13

ไปขางหลง” เพอดวาเปาหมายทตงเอาไวนนบรรลหรอไมและเปนทงการ “แลไปขางหนา” เพอ

แสวงหาแนวทางพฒนาวทยชมชนตอ

1.2.3 ระดบของการเปนวทยชมชน

เนองจากปรชญาและลกษณะของวทยชมชนทกลาวมาขางตนนน เปนรปแบบสงสดของ

วทยชมชน แตทวาในสภาพความเปนจรงการเปนวทยชมชนคงตองเรมไตระดบจากวทยทกาลงม

อยอยางคอยเปนคอยไปทละกาว อาจารยจมพล รอดคาด ไ ดนาเสนอระดบจากแบบออน ๆ ไป

เปนแบบเขมขนของการเปนวทยชมชนดงน

(1) ระดบรายการ “เพอชมชน” ทมผจด/เจาของรายการ/เจาของสถานเปนผอน แต

จดรายการเพอบรการชมชน เชน ประกาศของหาย ประชาสมพนธงานของชมชน ฯลฯ โดย

ประชาชนหรอผฟงอาจจะสงจดหมายหรอโทรศพทมาบอก แตผจดรายการจะเปนผเลอกเนอหา

และพดดวยตนเอง วทยชมชนสวนใหญทมอยในขณะนของไทยจดอยในระดบน

(2) ระดบทมประชาชนเขามาเปนผรวมรายการ เชนรายการของจส.100 หรอ

สวพ.91 รายการรวมดวยชวยกนของ INN เปนตน โดยทางสถานจะเปนผกาหนดกรอบให แลวให

ประชาชนเปนผนาเสนอเนอหาและพดนาเสนอในรายการ (สภาพจราจร แจงของหาย เหตราย) แต

สถาน/ผจดรายการยงเปนผควบคมหรอเปนเจาของรายการอย

(3) ระดบ “รายการโดยชมชน” ไดแกรปแบบทเจาของสถานแบงชวงเวลารายการ

ใดรายการหนงใหตวแทนของประชาชนทไดรบเลอกขนมาในรปของ “คณะกรรมการวทยชมชน”

มาจดเนอหาและวธการนาเสนอดวยตวเอง โดยทางสถานจะทาหนาทเปนทปรกษา บรรดา

โครงการนารองของกรมประชาสมพนธจะจดเปนวทยชมชนในระดบน

(4) ระดบสถาน ในระดบนจะอาศยอาสาสมครทเปนตวแทนประชาชนเขามา

ปฏบตงานในหนาทตาง ๆ ในสถาน และบรหารรายการ ทงหมด แตสถานยงเปนของหนวยงานของ

รฐ

(5) ระดบชมชนเปนเจาของสถาน ในระดบน ประชาชนในชมชนจะรวมตวกนขน

ขอคลนความถจากรฐ และลงทนจดตงสถานวทยเปนของชมชน แตทวาชมชนจะแตงตง

คณะกรรมการวทยชมชนทอาจจะวาจางพนกงาน ผจดการมออาชพ อาสาสมคร ใหเขามา

ดาเนนงานตามแนวนโยบายของคณะกรรมการ

(6) ระดบชมชนเปนเจาของสถานและมใบอนญาตเปนเจาของคลน ในระดบน

กจะเหมอนกบระดบท 5 เพยงแตการดาเนนงานของสถานในทกระดบจะเปนอาสาสมครจาก

ชมชนทไดรบการฝกอบรมในดานตาง ๆ ซงเทากบชมชนไดเขามามสวนรวมในวทยมากกวาเพยง

แคระดบ “เปนเจาของ” (ownership) หากแตเปนระดบ “ปฏบตการ” ดวย (operation)

14

การแบงระดบทงหมดน กเพอใหเหนภาพความกาวหนาของวทยชมชนทสงคมไทยควรจะ

พฒนากาวหนาขนสระดบทสงขน

1.3 กฎหมายทเกยวของกบวทยชมชนในประเทศไทย

เนองจากวทยเปนการดาเนนงานทเกยวกบกจการสาธารณะ ดงนนจงจาเปนตองเปนการ

ดาเนนการภายใตกฎหมาย สาหรบวทยชมชนในปจจบนนน เปนแนวคดทเกดจากการปฏรปทาง

การเมองของไทยทมจดเรมตงแตเหตการณเดอนพฤษภาคม 2535 จนกระทงถงการราง

รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ .ศ. 2540 ในกฎหมายฉบบนมมาตราทเกยวของโดยตรงกบ

วทยชมชนอย 3 มาตราคอ มาตรา 39, 40 และ 41 และมอกหลายมาตราทเกยวของโดยทางออม

เชน มาตรา 37, มาตรา 58, 59, 60

(ก) กฎหมายทเกยวของกบวทยชมชนโดยตรง ไดแกมาตราทเกยวกบการจดสรรคลน

ความถคอ

มาตรา 40 มขอความสาคญ 3 ขอคอ

(1) คลนความถทใชในการสงวทยกระจายเสยง วทยโทรทศน และวทยโทรคมนาคม เปน

ทรพยากรสอสารของชาต เพอประโยชนสาธารณะ

(2) ใหมองคกรของรฐทเปนอสระทาหนาทจดสรรคลนความถตามวรรคหนง และกากบ

ดแลการประกอบกจการวทยกระจายเสยง วทยโทรทศน และกจการโทรคมนาคม

ทงนตามทกฎหมายบญญต

(3) การดาเนนการตามวรรคสองตองคานงถงผลประโยชนสงสดของประชาชนใน

ระดบชาต และระดบทองถนทงในดานการศกษา วฒนธรรม ความมนคงของรฐ และ

ประโยชนสาธารณะอน รวมทงการแขงขนโดยเสรอยางเปนธรรม

จากขอความในทง 3 วรรคน จะเหนไดวามการเปลยนแปลงแนวคดจากเดม คอ เรองการ

เปนเจาของคลนความถ ซงแตเดม “รฐหรอรฐบาล” เคยเปนเจาของ ในมาตรา 40 นไดระบอยาง

ชดเจนวา คลนความถนนเปน “ของชาต” ซงหมายความวาเปนของประชาชนทกคนนนเอง และยง

กาหนดเปาหมายของการใชคลนความถเอาไวอยางชดเจนวา ตองเปนไปเพอ ประโยชนสงสดของ

ประชาชนในระดบชาตและระดบทองถน ซงเรากจะเหนวา ทงหมดนกคอเงอนไขเอออานวยของ

การถอกาเนดของวทยทองถนนเอง

ทงเนองจากวรรค 2 ของมาตราน ทาใหเกดพระราชบญญต (พรบ.) องคกรจดสรรคลน

ความถและกากบกจการวทยกระจายเสยง วทยโทรทศน (ทรจกกนในนามยอวา กสช .) และกจการ

15

โทรคมนาคม (หรอ กทช .) ในป พ .ศ. 2543 ในพรบ.นมมาตราทสาคญและชไดชดเจนยงขนคอ

มาตรา 26 วรรค 4 บญญตไววา

“การจดทาแผนแมบทกจการกระจายเสยงและกจการโทรทศน และการอนญาตให

ประกอบกจการดงกลาวตองคานงถงสดสวนทเหมาะสมระหวางผประกอบการภาครฐ ภาคเอกชน

และภาคประชาชน โดยจะตอง จดใหภาคประชาชนไดใชคลนความถไมนอยกวารอยละยสบ” ซงก

เทากบวาไดระบเอาไวอยางชดเจนวาตองกนพนทเอาไว 20% ใหเปนวทยชมชนทประชาชนเปน

เจาของคลนเอง เปนเจาของสถานเอง และเขามาดาเนนการเอง

มาตรา 39 ซงเปนกฎหมายทรบรองเสรภาพในการสอสาร มขอความสาคญ 5 วรรค คอ

(1) บคคลยอมมเสรภาพในการแสดงความคดเหน การพด การเขยน การพมพ การ

โฆษณา และการสอความหมายโดยวธอน (ในมาตรานหมายความวา ประชาชนม

สทธทงจะเปนผรบสารและผสงขาวสารได)

(2) การจากดเสรภาพตามวรรคหนงจะกระทาไมได เวนแตโดยอาศยอานาจตามบญญต

แหงกฎหมายเฉพาะเพอรกษาความมนคงแหงรฐ เพอคมครองสทธ เสรภาพ

เกยรตยศ ชอเสยง สทธในครอบครวหรอความเปนอยสวนตวของบคคล เพอรกษา

ความสงบเรยบรอยหรอศลธรรมอนดของประชาชน หรอเพอปองกนหรอระงบความ

เสอมทรามทางจตใจหรอสขภาพของประชาชน

(3) การสงปดโรงพมพ สถานวทยกระจายเสยง หรอสถานวทยโทรทศน เพอ รดรอน

เสรภาพตามมาตรานจะกระทาไมได

(4) การใหนาขาวหรอรายงานไปใหเจาหนาทตรวจกอนจะไปโฆษณาในหนงสอพมพ

สงพมพ วทยกระจายเสยง หรอวทยโทรทศน จะกระทามได เวนแตจะกระทาใน

ระหวางเวลาทประเทศอยในภาวะสงครามหรอการรบ แตทงนจะตองกระทาโดย

อาศยอานาจตามบทบญญตแหงกฎหมายซงไดตราขนตามความในวรรคสอง

(5) เจาของกจการหนงสอพมพหรอสอมวลชนอนตองเปนบคคลสญชาตไทย ทงนตามท

กฎหมายบญญต

(6) การใหเงนหรอทรพยสนอยางอนอดหนนหนงสอพมพหรอสอมวลชนอนของเอกชน

รฐจะกระทามได

มาตรา 41 เปนกฎหมายทรบรองเสรภาพของพนกงาน ลกจางในกจการสอมวลชนของรฐ

และเอกชน อนมขอความสาคญดงน

(1) พนกงานหรอลกจางของเอกชนทประกอบกจการหนงสอพมพ วทยกระจายเสยงหรอ

วทยโทรทศน ยอมมเสรภ าพในการเสนอขาวและแสดงความคดเหนภายใตขอจากด

16

ตามรฐธรรมนญโดยไมตกอยภายใตอาณตของหนวยราชการ หนวยงานของรฐ

รฐวสาหกจหรอเจาของกจการนน แตตองไมผดจรรยาบรรณแหงการประกอบอาชพ

(2) ขาราชการ พนกงาน หรอลกจา งของหนวยราชการ หนวยงานของรฐ หรอรฐวสาหกจ

ในกจการวทยกระจายเสยงหรอวทยโทรทศนยอมมเสรภาพเชนเดยวกบพนกงานหรอ

ลกจางของเอกชนตามวรรคหนง

(ข) กฎหมายทเกยวของกบวทยชมชนโดยทางออม

นอกเหนอจากกฎหมายทง 3 มาตราทเกยวของกบการจดสรรคลน เสรภาพในการสอสาร

ของประชาชนและเสรภาพของผททางานดานการสอสารแลว ยงมกฎหมายฉบบอน ๆ ทเกยวของ

กบเรองสทธเสรภาพในการสอสารซงเปนพนฐานรองรบการทางานวทยชมชน อนไดแก

มาตรา 37 ไดรบรองใหบคคลทมเสรพภาพในการสอสารถงกนไดโดยทางทชอบดวย

กฎหมาย ในทางปฏบต หมายความวา ประชาชนมสทธทจะสงขาวสารเพอเผยแพรใหคนอน ๆ ทง

ในและนอกชมชนไดรโดยผานวทยชมชนหรอสอมวลชนอนๆ

มาตรา 58 ไดรบรองสทธของบคคลในการรบทราบขอมล หรอขาวสารสาธารณะของ

หนวยราชการ หนวยงานของรฐ รฐวสาหกจ หรอราชการสวนทองถน มาตรานชวยใหประชาชน

สามารถแสวงหาขาวสารสาธารณะทเปนของหนวยราชการ เชน งบประมาณพฒนาตาบล

แผนการสรางสาธารณปโภคของชมชนได

มาตรา 59 ไดรบรองสทธของบคคลทจะไดรบขอมล คาชแจง และเหตผลจากหนวย

ราชการ ฯลฯ กอนการอนญาตหรอดาเนนโครงการหรอกจกรรมทอาจมผลกระทบตอสงแวดลอม

สขอนามย คณภาพชวต หรอสวนไดสวนเสยสาคญอน ๆ และสงทไมเคยเกดขนมากอนในสงคม

กฎหมายขอน ทาใหประชาชนมสทธทจะขอใหหนวยราชการหรอธรกจเอกชนตองเปดเผยขอมลแก

ชมชนทเรารจกกนในนามของ “การทาประชาพจารณ” ในกรณทจะมการกอสรางทอกาซ โรงงาน

พลงไฟฟานวเคลยร และอน ๆ

มาตรา 60 ซงไดรบรองสทธของบคคลในการมสวนรวมในกระบวนการพจารณาของ

เจาหนาทของรฐในการปฏบตราชการทางการปกครองทกระทบตอสทธและเสรภาพ

17

1.4 บทบาทหนาทและประโยชนของวทยชมชน

จากผลงานวจยวทยชมชนทเปนโครงการนารองของกรมประชาสมพนธในเขตจงหวด

นครราชสมาและบรรมย โดยอาจารยวรพงษ พลนกรกจและคณะ (2545) ซงไดวเคราะหตวเนอหา

รายการ และไดพบวา วทยชมชนทมสถานภาพเพยงแตระดบรายการ (ระดบท 3) เทานน กยง

สามารถแสดงบทบาทหนาทตาง ๆ ไดอยางมากมาย โดยสามารถเลนทง บทบาทเดม ๆ ทวทย

ทวไปเคยแสดง และการเพมเตมบทบาทใหม ๆ ทวทยทวไปไมสามารถจะแสดงได

จากบทบาททหลากหลาย ในทนจะแบงประเภทบทบาทโดยใชเกณฑ 2 เกณฑคอ ทศทาง

ของการไหลของขาวสาร (Information Flow) และบทบาทในการพฒนาชมชน

1.4.1 การแสดงบทบาทของวทยชมชนตามทศทางการไหลของขาวสาร

แบงไดเปน2ทศทางคอ

(1.1) ในแนวดง

1.1.1

จากบนลงลาง

1.1.2

จากลางขนบน 1.1

แนวดง

1

ทศทางการไหล

ของขาวสาร 1.2

แนวนอน

บทบาท/หนาท

ของวทยชมชน

2

บทบาทการ

พฒนาชมชน

ดานเศรษฐกจ ดานการเมอง

ดานสงคม

ความปลอดภย

ดานวฒนธรรม/

ศาสนา/ประเพณ

18

(1.1.1)การไหลของขาวสารจากบนลงลาง (top-down flow) มกเปนบทบาทเดมท

วทยสาธารณะ/วทยสวนกลาง/วทยแหงชาตแสดงอย คอ

• บทบาทเปนเครองมอถายทอดขาวสารของหนวยงานราชการไมวาจะเปน

สวนกลางหรอหนวยงานทองถนสประชาชน

• บทบาทในการแจงขอมลขาวสารทวไป เชน ขาวเศรษฐกจ ขาวการเมอง ขาว

สงคม

• บทบาทในการใหการศกษา/ใหความรจากหนวยงาน – สถาบนการศกษา

• บทบาทในการเปนเครองมอทางการเมองระดบชาต เชน การใหความรเรองการ

เลอกตง

• บทบาทในการธารงรกษาวฒนธรรมหลกของสงคม เชน ความจงรกภกดตอ

สถาบนชาต ศาสนา พระมหากษตรย

(1.1.2.)การไหลของขาวสารจากลางขนบน (bottom-up flow) เปนทศทางการไหล

ทตรงกนขามกบบทบาทเดมทวทยเคยแสดงอย เชน

• บทบาทในการเปนชองทางการรองเรยนและสอบถามขอมล เชน ทเราอาจคนเคย

ในรายการ “รองทกขชาวบาน” ของสถานโทรทศน

• บทบาทในการเปนชองทางตดตามตรวจสอบปญหาของประชาชน ในขณะท

บทบาทแรกทกลาวถงนนเปนเพยงครงทางเทานน ซงหากมปรากฏการณวา “

รองเรยนแลว แตกเงยบหายไป หรอไมเหนมอะไรเกดขน” การรองเรยนทเปนหมน

ยอมทาใหประชาชนเบอหนายตอการสงขาวสารจากลางขนบน เพอใหแกปญหา

มลกษณะครบวงจร วทยชมชนจะตองแสดงบทบาทในการตดตามตรวจสอบการ

แกปญหาไปจนสดเสนทาง

• การนาเสนออตลกษณ ศกดศรและความภาคภมใจของชมชนออกสโลกภายนอก

เชน บรรดารายการ “ของดบานเฮา” หรอ “ภมปญญาทองถน” ทงหลาย

(1.2)ในแนวนอน การเลนบทบาทเปนชองทางใหมการตดตอสอสารในแนวนอน ระหวาง

ชาวบานกบชาวบานดวยกนเองนน ถอไดวาเปนมตใหมของวทยชมชนทเดยว การแสดง

บทบาทในเชงแนวนอนมกระทาไดหลายรปแบบ เชน

• การเปนสอกลางระหวางประชาชนกบประชาชนกนเอง เชน เปนจดนดพบระหวาง

ชาวบานทเปนวทยากรกบเปนผฟงทสนใจ

• บทบาทในการเปนเวทแสดงความคดเหน ทงความคดเหนตอเรองราวทว ๆ ไป

(เชน เพศทสาม รกในวยเรยน ฯลฯ) และความคดเหนตอปญหาของชมชน รวมทง

19

เปนพนทรวบรวมขอเสนอแนะตอการแกปญหาอนเปนไปตามหลกการทวา

“หลายหวดกวาหวเดยว”

• เปนจดประสานความชวยเหลอเกอกลกนระหวางชมชน ในประเพณดงเดมของ

ไทยมคาวา “พรกอยบานเหนอ” เกลออยบานใต หวตะไครอยบานเพอน” อน

หมายความถงการชวยเหลอเอออาทรระหวางชมชนเมอเกดเหตเพทภยกบชมชน

ใกลเคยง ซงในปจจบนนนวทยชมชนจะสามารถแสดงบทบาทเปนตวตอสาย

ความชวยเหลอใหไดถงกนได

1.4.2 การแสดงบทบาทในการพฒนาชมชน

ในกระแสการพฒนาชมชนใหเขมแขงและพงตนเองไดในปจจบนน วทยชมชนสามารถจะ

เปนพลงสาคญพลงหนงในการเขารวมกบการพฒนาชมชนในมตตาง ๆ ดงน

(1) บทบาทในการเสรมพลงทางเศรษฐกจ เชน การเผยแพรสนคาของชมชน การแนะนา

อาชพ ฯลฯ

(2) บทบาทในการตดตาม/จบตาด/วพากษวจารณการเมองระดบทองถน เพอทาหนาท

ตรวจสอบแนวทาง/นโยบาย/การปฏบตงานของการเมองในชมชน เชน กองทน

หมบาน ฯลฯ

(3) บทบาทในการสงเสรมศลปวฒนธรรม ขนบธรรมเนยมประเพณ สบทอดภมปญญา

ทองถน เชน การแสดงโคราช ลเก ประเพณแขงเรอ ฯลฯ

(4) บทบาทในการขดเกลาทางสงคม เชน การสงเสรมคานยมเรองความขยนขนแขง รก

ถนกาเนด รกษาสงแวดลอม ฯลฯ

(5) บทบาทในการระดมความรวมมอ (Mobilization) เชน ในชวงเวลาทตองการการ

รวมมอรวมแรงรวมใจทากจกรรมตาง ๆ เชน การรณรงคปองกนพษสนขบา โรคเอดส

ฯลฯ

(6) บทบาทในการเตอนภย วทยชมชนสามารถทาหนาทเปนยามปองกนชมชนใหรตว

ลวงหนาจากภยอนตรายตาง ๆ การทวทยชมชนจะแสดงบทบาทนได กตอง

หมายความวา แมวาเนอหาของวทยชมชนจะเปนเรองราวในชมชน แตผรบผดชอบ

วทยชมชนกตองเปดตวเปดรบขาวสารจากโลกภายนอกเพอจะไดเปน “แถวหนาของ

การรบรขาวสาร” และนามาบอกตอใหแกชมชน เชน ภยจากนาทวม ไฟปา โรค

ระบาด ฯลฯ

(7) บทบาทในการประสานความสามคค (integration) หรอเปนสอกลางในการจดการกบ

ความขดแยง แนนอนวา ในทกชมชนยอมไมอาจหลกเลยงความขดแยงทงทมาจาก

ภายในชมชนเอง หรอความขดแยงทเกดมาจากภายนอก ในทามกลางความขดแยง

20

ดงกลาว วทยชมชนอาจจะเลนบทเปน “พนทเจรจา” ใหทกฝายไดเขามาเจรจาตกลง

ตอรองกน

(8) บทบาทในการสรางบคลกภาพแบบใหมใหแกคนในชมชน เมอวทยชมชนไดเปด

โอกาสใหประชาชนไดเขามามสวนรวม ไดเขามามปากมเสยงในพนทสาธารณะ ก

เทากบวาวทยชมชนไดเปนเวทสาหรบฝกซอมใหประชาชนรจกแสดงความคดเหนตอ

สาธารณะ

สาหรบบทบาททกลาวมาทงหมดน จะสามารถใชเปนกรอบเพอประเมนความกาวหนา

ของวทยชมชน กลาวคอ ยงนบวนสดสวนของการแสดงบทบาทเพอเชอมตอการสอสารในแนวนอน

ควรจะมมากขน ในขณะทสดสวนของการสอสารจากบนลงลางควรจะลดลง จงจะหมายความวา

วทยชมชนไดทาหนาทเขาใกลกบโฉมหนาทแทจรงของวทยชมชนมากยงขน

1.4.3 ประโยชนของวทยชมชน

จากการสมภาษณชาวบานทไดมโอกาสสมผสกบวทยชมชนจากงานวจยเรองวทยชมชน

หลายตอหลายชน พอจะประมวลประโยชนของวทยชมชนจากทศนะของชาวบานไดดงน เชน

(1) วทยชมชนใหโอกาสประชาชนไดมสทธแสดงความคดเหนผานทสาธารณะ ไดพดใน

สงทอยากพด

(2) ชวยใหประชาชนไดรบทราบขาวทตองการทราบ

(3) ชวยใหประชาชนไดมโอกาสแลกเปลยนกบรฐบาล (จากแตเดมทรบฟงรฐบาลอยฝาย

เดยว) โดยเฉพาะเรองการแลกเปลยนการแกปญหาชมชน เพราะชาวบานจะรเรอง

ของชมชนดกวารฐบาล

(4) ชาวบานสามารถใชวทยชมชนตดตามและตรวจสอบการทางานสาธารณะได

(5) ชาวบานสามารถใชวทยชมชนเปนชองทางในการยกระดบคณภาพชวตไดในทก ๆ

ดาน ไมวาจะเปนการทามาหากน สขภาพอนามย วฒนธรรมศลธรรม การปกครอง สง

แวดลม ฯลฯ

(6) เนองจากวทยชมชนไดนาเอาเรองราวทเปนความภาคภมใจ เปนภมปญญาของ

ชาวบานไปเลาสกนฟง ทาใหชมชนเหนคณคาของตวเอง และมความมนใจในตนเอง

(7) วทยชมชนเปนชองทางใหชาวบานไดแสดงความตองการใหโลกภายนอกไดรบร

เปนตน

21

1.5 หลกการดาเนนงานทดของวทยชมชน

เพอใหวทยชมชนไดเปนเครองมอในการสรางสรรคประชาธปไตยและพฒนาชมชนอยาง

แทจรง การดาเนนงานวทยชมชนจาเปนตองเปนไปตามหลกการทแทจรงและถกตองของการ

ทางานวทยชมชน ในทนจะกลาวถงหลกการสาคญ ๆ ของการดาเนนงานวทยชมชน 4 หลกการคอ

1.5.1 โครงสรางทเหมาะสมของวทยชมชน

1.5.2 คณะกรรมการดาเนนงาน

1.5.3 การบรหารจดการ

1.5.4 หลกการผลตเนอหาและรปแบบรายการ

1.5.1 โครงสรางทเหมาะสมของวทยชมชน

หากเปรยบเทยบวาการดาเนนงานของวทยชมชนเปนเสมอนการกอสรางบานสกหลงหนง

ความแขงแรงทนทานของบานหลงหนง ๆ ยอมขนอยกบโครงสรางของตวบาน อนไดแกการตอก

เสาและการปรบสภาพพนดน ในปน จงขอเสนอโครงสรางทเหมาะสมทจะคาจนใหงานวทยชมชน

มความเขมแขงดงน

โครงสรางทเหมาะสม

ของวทยชมชน

คณะกรรมการ

ดาเนนงาน

การบรหาร

จดการ

การผลต

เนอหา และ

รปแบบ

22

(ก) กอนทจะกลาวถงรายละเอยดของโครงสรางทเหมาะสมของวทยชมชนน ขอ

ยอนกลบไปถงเรองระดบของวทยชมชนทไดกลาวถงไปแลว เพอแสดงใหเหนวา “วนน วทยชมชน

ของไทยเรากาลงอยทตรงไหน และพรงนเราจะกาวเดนขนไปถงตรงไหน”

ดงทกลาวมาแลววา ปจจบนน วทยชมชนของไทยยงอยเพยงแตระดบเตาะแตะเพง

เรมตงไข คอเปนวทยชมชนระดบทหนวยงานรฐใหเวลาบางชวงมาจดทารายการเทานน อยางไรก

ตาม กคงตองถอวา ชวงเวลานเปนชวงเวลาแหงการฝกซอมของประชาชน ซงควรจะเรยนรใหมาก

ทสด และทกรายการควรจะมการวางแผนงานเพอการเตบโตไปเปนสถานของชมชนเอง

สาหรบในอนาคตหากรายการวทยชมชนรายการใดมความพรอม กนาจะแปรความ

ใฝฝนใหกลายเปนจรงดวยการยกระดบการเปนวทยชมชนทชมชนเปนเจาของสถาน ซงผลจากการ

วจยเรองวทยชมชนไดใหขอเสนอแนะเกยวกบอนาคตเอาไวดงน

• ทตงของสถาน ในอนาคตควรกระจายไปอยระดบอาเภอ เพอใหงายตอการเขาถง

และมสวนรวมของประชาชน

• ขนาดของสถาน ควรเปนองคกรขนาดเลก เพอใหมความคลองตว

1.

คณะกรร

เปนใคร

ไดมาอยางไร

การจนความ

เขาใจใหตรงกน

โครงสรางท

เหมาะสมของวทย

ชมชน

2. กรอบ

การทางาน

3. ระเบยบ

กฎเกณฑ

7. ความตนตว

ดานสทธในการ

สอสารของ

ประชาชน

6.

แหลงขอมล/

ฐานขอมล

5. ความพรอม

ดานเทคนค/

อปกรณ

4. มาตรการ

สาหรบความ

มนคง/ตอเนอง

การจดสรร

เวลา

งบประมาณ

23

• เนองจากธรรมชาตของงานวทย เปนงานทตองทาอยางเปนประจาสมาเสมอ ตอง

ทาทกวน ดงนน จงควรมระบบบคลากร 2 ระบบ คอ พนกงานประจาและ

อาสาสมคร เพอใหมทงความตอเนองและการเคลอนไหว โดยเฉพาะจานวน

อาสาสมครนนตองเปดกวางใหมากทสด

(ข) สาหรบโครงสรางทเหมาะสมสาหรบวทยชมชนทจะนาเสนอในทนนน จะยงคง

เปนโครงสรางทเหมาะสมสาหรบ “วทยชมชนของวนน” เทานน คอเปนวทยชมชนในระดบรายการ

ทหนวยงานรฐ/เจาสถานใหเวลามาจดทาเทานน

(1) องคประกอบของคณะทางานวทยชมชน

(1.1) ใครควรเปนคณะทางาน

จากธรรมชาตของงานวทยทไดกลาวมาแลว โครงสรางของการทางานวทย

ชมชนควรเปนระบบบคลากรคขนานคอ มคณะกรรมการวทยชมชนททางานประจา และม

อาสาสมครทกระจายตวอยในพนทตาง ๆ ซงผลการวจยวทยชมชนทจงหวดบรรมยไดพสจนแลววา

ระบบบคลากรคขนานดงกลาวสามารถทาใหการจดรายการวทยชมชนไดเกอบตลอดทงวนและจด

ทกวนมความเปนไปไดจรง

(ดรายละเอยดเรองอาสาสมครในกรณศกษาของวทยชมชนบรรมย )

หลกเกณฑทพงพจารณาในการคดเลอกคณะทางานวทยชมชนควรมดงน

• ภมหลงของคนทางานควรมความหลากหลาย โดยเฉพาะในชวงหวเลยวหว

ตอเมอเรมมวทยชมชนใหม ๆ โดยอาจจะประกอบดวยตวแทนจากชมชน เจาหนาทรฐททางาน

ดานวทย นกวชาการ ชางเทคนค ฯลฯ เพอใหทกฝายทางานแบบหนนชวยกน

• แตในทามกลางกลมบคคลทหลากหลายน ควรใหมจานวนของตวแทนจาก

ชมชนเปนสดสวนหลก และมการกาหนดวาระหมนเวยนทแนนอนเอาไว เชน มวาระดารง

ตาแหนง 2 – 3 ป เปนตน

(1.2) วธการไดมาซงคณะทางาน

ในขณะทระเบยบปฏบตของหนวยงานรฐนน มกจะใชวธการ “แตงตง”

ขาราชการมาปฏบตงานตามความเหนชอบของผบงคบบญชา แตสาหรบวธการไดมาซง

คณะกรรมการบรหาร อาสาสมคร

24

คณะทางานจากภาคประชาชนนน ตองใชวธการทแตกตางกนออกไป คอตองเปน “วธการ

เลอกตง” ตวแทนจากชมชน

จากประสบการณของวทยชมชนบรรมยไดแสดงใหเหนวา ตวแทนของชมชน

ทจะเอามาเปนคณะทางานวทยชมชนนน ควรมาจากกลมอาสาสมครซงเปนผทมจตใจสนใจ

ทางานสวนรวม มความสนใจในเรองขาวสาร และหากไดผทเคยผานการฝกอบรมดานการเผยแพร

ขาวสารกจะยงด รวมทงเปนผทมเวลาทจะอทศตนเองเพอสวนรวม กลมคณะทางานนอาจจะเปน

หรอไมเปนผนาชมชนอยแลวกได

(1.3) กระบวนการสรางความเขาใจรวมกนเรองวทยชมชน

ในขณะทการคดเลอกคณะทางานทมภมหลงทแตกตางหลากหลายกน จะทา

ใหเกดการหนนชวยกน แตในอกดานหนง ความแตกตางนนกอาจจะกลายเปนอปสรรคในการ

ทางานรวมกน โดยเฉพาะความแตกตางทางความคดและความเขาใจ และเมอคานงถงวา เรอง

วทยชมชนเปนเรองแปลกใหม กยงนาจะทาใหเกดความไมเขาใจหรอเขาใจกนไปคนละทศละทาง

ดงทมผลการวจยรายงานอยเสมอวา ในสวนขาราชการเองกยงมความไมเขาใจวา วทยชมชนคอ

อะไร และเกรงไปวา ชาวบานจะมาใชวทยไปอยางผดแนวทางการพดในทสาธารณะ ทางฝาย

ชาวบานเองกอาจจะถกครอบงาจากกลมผลประโยชนตาง ๆ เปนตน จงตองมกลไกแกไขเรอง

ความเขาใจทแตกตางกน

สาหรบกลไกทจะชวยใหมการแกไขความแตกตางและสรางความเขาใจ

รวมกนมอยหลายวธ เชน การฝกอบรมทกฝายทเกยวของอยางตอเนอง การจดประชมรวมกน

อยางสมาเสมอ การสรปบทเรยนการทางานรวมกน เปนตน

(2) การกาหนดกรอบการทางาน

หากเปรยบเทยบใหเขาใจงาย ๆ วา การทางานวทยชมชนนนกเหมอนกบการเลน

ฟตบอล ซงจาเปนตองมการลากเสนขอบของสนามฟตบอล มการกาหนดจานวนและตาแหนง

หนาทของนกฟตบอลและมกฎกตกามารยาท

ดงนนกรอบการทางานของคณะกรรมการวทยชมชนจงประกอบไปดวย

• การกาหนดขอบเขต ภาระหนาท และความรบผดชอบของคณะกรรมการวทย

ชมชนเอาไวอยางชดเจน แนนอน เปนลายลกษณอกษร (เพอความตอเนองในกรณมการหมนเวยน

ผลดเปลยนคณะกรรมการ) ตวอยางเชน บทบาทหนาทของคณะกรรมการบรหารวทยชมชน จ.

เชยงใหมมดงน

(1) รบนโยบายจากคณะกรรมการอานวยการมาปฏบต

(2) วางแผนและประสานความรวมมอใหเปนไปตามนโยบาย

25

(3) กากบดแลใหดาเนนงานตามแผน

(4) แตงตงและถอดถอนคณะทางานฝายตาง ๆ ได

(5) มการประชมคณะกรรมการบรหารงานอยางนอยเดอนละ 1 ครง ผเขารวม

ประชมตองมจานวนเกนกวาครงหนงจงถอวาครบองคประชม

(6) รายงานผลตอคณะกรรมการอานวยการทก 3 เดอน

• มการแบงงานกนทาวามตาแหนงหนาทอะไรบาง ลกษณะงานของแตละ

ตาแหนง(Job description)

• มการวางแผนการทางานทแนนอน มการระบเปาหมายยอยของแตละแผน

กจกรรม ผรบผดชอบ วธการดาเนนการ การตดตามและประเมนผล การ

ปรบปรงเปลยนแปลงแผนงาน

• รปแบบการทางานนน ตองปรบเปลยนจากวธการ “แบบราชการ” มาเปน

“แบบประชาชน” คอไมใชการสงการ แตใชการประชม/เจรจา/ตอรอง/หา

เหตผลมาหกรางกนจนไดขอสรป

• ตองมการวางมาตรการวา การทางานของคณะกรรมการฯ จะเปนไปไดอยาง

เปนอสระ ปราศจากการแทรกแซง/ครอบงาจากธรกจ นกการเมองทองถน

กลมผแสวงหาผลประโยชน

(3) การวางระเบยบกฎเกณฑ

เนองจากวทยชมชนมทงสวนทเปนรอยตอมาจากวธการทางานวทยแบบรฐ กบมทง

สวนทเปนเรองใหม ๆ ดงนน จงตองมรางขอตกลงสาหรบเปนระเบยบรวมกน เพอใชเปนแนวทาง

ในการทางาน รวมทงตองมการแกไขปรบปรงกฎระเบยบเดมทไมเอออานวยตอการทางานดวย

เชน

• ควรมการรางระเบยบทแนนอนเกยวกบวาระการประชมของคณะทางาน

เนองจากเหตผลทไดกลาวไปแลวขางตนวา การประชมคณะกรรมการเปน

เครองมอสาคญในการทางาน และยงมหนาทขางเคยงอกหลายอยาง เชน เปน

การกลไกการจนความเขาใจของกรรมการใหเขามาหากน

• ควรมระเบยบวาดวยวธการสรรหาคณะกรรมการ วาระและการสนสภาพของ

คณะกรรมการ รวมทงคาตอบแทนของคณะกรรมการ

• ควรมระเบยบเกยวกบแหลงรายไดของวทยชมชน เชน การรบงานโฆษณา

26

(4) มมาตรการทเปนหลกประกนความมนคงและความตอเนองของวทยชมชน

ผลการวจยเรองวทยชมชนทกาลงเปนอยในปจจบนแสดงใหเหนวา จดออนททาให

งานวทยชมชนหยดชะงกหรอแคระแกรนไมอาจเตบโตไปไดนน เปนเพราะขาดมาตรการทเปน

หลกประกนความมนคงและความตอเนองในสวนทเกยวกบ 2 องคประกอบสาคญ คอ การจดสรร

เวลาและการจดสรรงบประมาณ

• การโยกยายรายการออกอากาศตลอดเวลา สงผลกระทบกบการเปดรบฟงวทย

ชมชนอยางมาก กลาวคอทาใหชาวบานเบอหนายและไมตดตามรบฟง ดงนน

ตองมระเบยบปฏบตในการจดสรรเวลาทแนนอนแกวทยชมชน

• การจดสรรชวงเวลาตองใหสอดคลองกบความตองการและวถชวตของชมชน

ดงนน การเลอกชวงเวลาควรเปนผลมาจากการสารวจความตองการของผฟง

• ควรมการวางนโยบายทจะเพมสดสวนของรายการวทยชมชนใหมากขนและ

หลากหลาย

• ควรมมาตรการหรอแผนงานทจะแสวงหาแหลงรายได/งบประมาณสาหรบการทา

วทยชมชน (ดรายละเอยดในหวขอ “การบรหารจดการงบประมาณ”)

(5) ความพรอมดานเทคนคและอปกรณ

ความพรอมดานเทคนคและอปกรณนนมอย 2 สวน สวนหนงคอเทคนคดานการสง

วทยเพอใหมผลการรบฟงทชดเจน ซงจะทาใหชาวบานเขาถงวทยชมชนในฐานะผฟง (นเปน

หลกการพนฐานของวทยโดยทวไป)

อกสวนหนงเปนความพรอมทางเทคนคสาหรบวทยชมชนโดยเฉพาะ เนองจากวทย

ชมชนตองการการมสวนรวมจากชมชนทงในฐานะผรบฟงทสนใจและการมาเปนผรวมรายการ /

แขกรบเชญ โดยเฉพาะการจดรายการสด ดงนนอปกรณพนฐาน เชนโทรศพท จงตองมจานวนมาก

พอทจะเอออานวยใหผฟงโทรเขามามสวนรวมในรายการได รวมทงมไมโครโฟนและหฟง

(headphone) ทมปรมาณมากเพยงพอและมคณภาพด

นอกจากนน กตองมอปกรณและเทคนคสาหรบการถายทอดรายการในกรณทมการ

จดเวทวทยสญจรนอกสถานท/ในชมชน เชนรถถายทอด (OB Van)/หรอพวกเทปบนทกเสยง เปน

ตน

นอกจากการฝกอบรมอาสาสมครใหเขามาเปนผรายงานขาวแลว ควรมการจดหา

อปกรณสาหรบการรายงานดวย เชน โทรศพทมอถอ ฯลฯ อปกรณเหลานจาเปนตองมการซอมแซม

อยางรวดเรวในกรณทเกดเสยขนมา

27

(6) ความพรอมเรองการประสานงานกบแหลงขอมลและฐานขอมล

เนองจากลกษณะการทางานของวทยชมชนนน มใชการพงพาบรรดานกจดรายการ /

นกขาวมออาชพกลมเลก ๆ อกตอไป หากแตเปนรปแบบการกระจาย (decentralize) ทง

อาสาสมครสงขาว ชาวบานทเขามาเปนนกจดรายการ และชาวบานทเขามาเปนแขกรบเชญ/

วทยากร/ผรวมสนทนา นอกจากนน เนอหาของรายการกยงตองตอบสนองความตองการของชมชน

ดงนน โครงสรางเชงระบบทสาคญอกประการหนงคอ ระบบการจดเกบขอมล ทงท

เปนขอมลเรองตวบคคลทจะเปนแหลงขอมล เชน มการทาทะเบยนรายชอและวธตดตอของ

อาสาสมคร/ผสอขาวทองถน/วทยากร/ผนาภมปญญาชาวบาน เปนตน และฐานขอมลเกยวกบ

เนอหาทจะนามาจดรายการ

(7) ปจจยดานความตนตวเรองสทธในการสอสารของประชาชน

เนองจากวทยชมชนเปนวทยทจะตองดาเนนการ “โดย” ประชาชน ดงนน ประชาชนจง

ตองมความเขาใจใหมในเรองเกยวกบบทบาทของตนเองกบวทย จากแตเดมทประชาชนเคยเปน

เพยง “ผฟงเฉยๆ” แตในรปแบบวทยชมชนอยางใหมน ประชาชนจะตองเขามามสวนรวมในฐานะ

“เจาของวทยชมชน”

ดงนน จงตองมกลไกและกระบวนการตาง ๆ ในการกระตนใหประชาชนมความตนตว

ในสทธในการสอสารของประชาชน ซงงานวจยเรองวทยชมชนทผานมาไดแสวงหากลไกตาง ๆ

หลายรปแบบ เชน การจดฝกอบรมเรองสทธการสอสารและวทยชมชนใหแกอาสาสมคร การจด

วทยชมชนสญจรตามชมชนหรอศนยรวมของเมองตาง ๆ การจดนทรรศการสญจร การ

ประชาสมพนธวทยชมชนผานสอตาง ๆ การจดเวทเสวนา เวทประชาคม เปนตน

แนนอนวานอกเหนอจากโครงสรางทง 7 ประการทกลาวมานแลว ในระยะหวเลยวหวตอน

วทยชมชนกคงตองการการสนบสนนจากหนวยงานภายนอก ไมวาจะเปนทางดานวชาการ ทาง

เทคนค ดานการบรหารจดการ ความรในการผลตรายการ งบประมาณ ฯลฯ อยางไรกตาม

แกนกลางของวงลอทจะขบเคลอนนกคงตองเปนโครงสรางภายในของวทยชมชนเอง

1.5.2 คณะกรรมการดาเนนงาน

ปจจบนน วทยชมชนหลายแหงในประเทศไทยกาลงอยในชวงทดลองแสวงหารปแบบการ

บรหารจดการโดยคณะกรรมการชดตาง ๆ ซงยงไมลงตว ขอเสนอแนะเกยวกบคณะกรรมการฯ

และการดาเนนงานนน จงเปนเพยงการถอดบทเรยนออกมาจากงานวจยวทยชมชนในทตาง ๆ

เทานน แตยงมใชสตรสาเรจตายตว อยางไรกตาม ขอสรปแนนอนประการหนงกคอ คณะกรรมการ

28

ดาเนนงานวทยชมชนเปนกลไกทสาคญอยางยงในการชขาดความสาเรจหรอความลมเหลวของ

งานวทยชมชน เนองจากเปนแกนกลางในการขบเคลอนการดาเนนงานทงหมด

(1) จานวนและขนาดของคณะกรรมการ

โดยทวไปแลว คณะกรรมการดาเนนงานของวทยชมชนในชวงระยะเปลยนผานน

มกจะม 3 ชด คอ

(ก) คณะกรรมการบรหาร

(ข) คณะกรรมการ/อนกรรมการผลตรายการ

(ค) อาสาสมคร

คณะกรรมก

าร

ดาเนนงาน

1. จานวนและ

ขนาดของ

คณะกรรมการ

2. ภารกจ/หนาท

3. วธการไดมา

4. คณสมบต

ของ

คณะกรรมการ

29

ตวอยางเชน การจดโครงสรางคณะกรรมการของวทยชมชนจงหวดบรรมยทนบวาเปน

รปแบบโครงสรางคณะกรรมการทคอนขางมประสทธภาพ

สาหรบจานวนคนในคณะกรรมการแตละชดนน ผลการวจยทผานมาแสดงใหเหนวา

• คณะกรรมการบรหารนนไมควรมจานวนมากเกนไป (ไมควรเกน 15 คน)

เนองจากจะมปญหาในเรองการเรยกประชมและความคลองตวในการทางาน แต

ควรจะมภมหลงทหลากหลายและเปนตวของแทนของคนทกกลมดงทไดกลาว

มาแลว

• สวนคณะอนกรรมการ/กรรมการการผลตรายการกเชนเดยวกน ไมควรม

จานวนมากเกนไป และควรแนใจวา เปนคนทจะมเวลาทมเทใหกบการทางาน

อยางแทจรง

• สวนอาสาสมครนน สามารถมจานวนมากอยางไมจากด

(2) การกาหนดภารกจ/หนาทของคณะกรรมการแตละชด

ควรมการกาหนดภารกจและหนาทของคณะกรรมการ/อนกรรมการแตละชดเอาไวให

ชดเจนแนนอน เชน

(ก) คณะกรรมการบรหาร ควรมขอบเขตความรบผดชอบดงน เชน

• กาหนดนโยบาย รปแบบ และเนอหารายการ

• วางแผนงานและดแลใหมการดาเนนงานไปตามแนวนโยบาย

คณะกรรมการบรหารรายการวทยชมชน

ชมรมอาสาสมครวทยชมชน

คณะอนกรรมการผลตรายการ

ผลตรายการ

ผฟงเปาหมาย

หนวยราชการ/เอกชน/ฯลฯ

อาสาสมครนกวทยชมชน

ประจาหมบาน

หอกระจายขาว

30

• สรรหาคณะกรรมการ/อนกรรมการผลตรายการ

• เปนทปรกษาทางวชาการของคณะกรรมการผลตรายการ

• สนบสนนการผลตรายการ ทงในเรองงบประมาณ อปกรณ และการขยาย

เครอขาย

• วเคราะหกลยทธและมาตรการทเกยวกบการปรบปรงรายการ

• นาเสนอแนวทางและวธการพฒนาวทยชมชนใหเปนไปตามนโยบาย

ฯลฯ

(ข) คณะกรรมการ/อนกรรมการผลตรายการ ควรมขอบเขตรบผดชอบดงน เชน

• กาหนดชวงเวลาออกอากาศและความยาวของรายการ

• ผลตและจดทารายการวทยชมชนใหเปนไปตามกรอบและแนวคดท

คณะกรรมการบรหารกาหนดมาให

• ตดสนใจในการเชญบคคลหรอองคกรมาใหขอมลหรอมารวมรายการไดตาม

ความเหมาะสม

• ประสานกบแหลงขอมลทงทเปนหนวยงานรฐในทองถน หรอผนาชมชน

รวมทงประสานกบอาสาสมคร

• คดเลอกประเดนเนอหาและจดหาเนอหามาเพอผลตรายการ

• ประชาสมพนธรายการผานชองตาง ๆ เชน จดสงขาวสารเพอเผยแพร

ถายทอดเสยงผานทางหอกระจาย รวมทงคนคดกจกรรมเสรมรายการวทย

ชมชน เชน เวทวทยชมชนสญจร

• จดทาไตเตลรายการ

• รบฟงความคดเหนของชาวบาน

ฯลฯ

ผลจากการวจยเรองวทยชมชนทผานมาไดใหบทเรยนทนาสนใจเกยวกบการทางาน

หนาทของคณะกรรมการทง 2 ชดดงน

(ก) ในขณะทคณะกรรมการบรหารจะมภารกจเนนหนกดานนโยบาย สวน

คณะกรรมการผลตรายการจะมภารกจหลกคอการปฏบตงาน เพอมใหเกดชองวางระหวาง

นโยบายกบการปฏบตจาเปนตองมการประสานงานอยางดระหวางกรรมการทงสองชด

31

(ข) วธการทดวธหนงในการประสานงานคอการประสานผานตวบคคล กลาวคอ ควร

มบคคลบางคนหรอมการกาหนดตาแหนงบางตาแหนงทอยในคณะกรรมการทง 2 ชด เพอเปน

สะพานเชอมตอ

(ค) มขอเสนอแนะวา เพอใหคณะกรรมการทงสองชดมความเขาใจในการผลต

รายการวทยชมชนอยางแทจรง คณะกรรมการทง 2 ชดบางทานควรลงมาเปนผจดรายกร/ผดาเนน

รายการ/แขกรบเชญ/วทยากร/หรอมสวนรวมในรปแบบอน ๆ ของการผลตรายการ

(ง) ผลจากการวจยวทยชมชนทดลองทจงหวดจนทบรพบวา ปจจยทจะทาให

คณะกรรมการทกชดทางานอยางเตมทกคอ “การสรางความรสกเปนเจาของ” วทยชมชนใหเกดขน

ซงความรสกดงกลาวนน อาจจะไมมหรอมแตนอยในระยะเรมแรก แตหากกระบวนการทางานได

เปดโอกาสใหคณะกรรมการไดทางานอยางเตมท (รวมทงขอเสนอแนะในขอ 3) ความรสกเปน

เจาของวทยชมชนกจะคอย ๆ กอตวขนมา

(3) วธการไดมาซงคณะกรรมการ

ผลจากการวจยทผานมาไดแสดงใหเหนวา มวธการไดมาซงคณะกรรมการแบบ

ใดบางทไดผล/แบบใดทไมไดผล ดงน

(3.1) วธการทไมไดผล

• ไดแกวธการทหนวยงานของรฐใชวธแตงตงคณะกรรมการขนมาหรอมา

จากการสรรหาของคณะทางานทแตงตงโดยทางสถานของรฐ

• วธการคดเลอกโดยเจาหนาทรฐใชความสมพนธสวนตว คนรจก ญาตพ

นอง หรอคนใกลชด

• วธการคดเลอกโดยเจาหนาทรฐใชเกณฑเรองความสะดวก เชน เลอกเอา

คนทอาศยอยบรเวณใกลเคยงกบสถาน

เปนตน

(3.2) วธการทไดผล

• ไดแกวธการทมการเลอกตงมาจากตวแทนของกลมตาง ๆ ทหลากหลาย

ไมวาจะเปนกลมอาชพ กลมอาย ทกเพศ

คณะกรรมการ

บรหาร

คณะกรรมการ

ผลตรายการ

32

• ในกรณทชมชนนนมการจดตงประชาคม ซงเปนการรวมตวกนของคนทก

กลมอยแลว กอาจจะเลอกตวผานกลมของประชาคม

• ประสบการณของการคดเลอกคณะกรรมการทกชดของวทยชมชน

จงหวดบรรมยนน มความนาสนใจมาก เนองจากใหมการใช วธการ

หลายๆ วธการผสมผสานกน เชน กอนทจะมการกอตงวทยชมชน ทาง

สถานไดเคยมประสบการณการเปดโอกาสใหผสนใจเขามารวมรายการ

วทยอยแลว และไดรวบรวมรายชอเครอขายผสนใจกจการวทย และใช

ฐานขอมลเครอขายเปนสวนหนงของการคดเลอกคณะกรรมการ

อกสวนหนงไดมาจากเครอขายอาสาสมครประชาสมพนธหมบาน

(อปม.) ทกรมประชาสมพนธไปจดอบรมเอาไว

อกชองทางหนงคอการประกาศรบสมครผานทางรายการ

วทยกระจายเสยงให ผทสนใจเขยนจดหมายสงมาทสถานหรอเดนทาง

มาสมครทสถานกได

แตไมวาจะใชวธการใด ตองใหแนใจวาจะไดตวแทนจากคนทกกลมอาย ทกเพศ ทก

อาชพ โดยเฉพาะอยางยง กลมคนทดอยโอกาสดานการสอสาร คอกลมทไมคอยไดมสทธมเสยงใน

เวทสาธารณะ ทงนเพอวทยชมชนไดใหบรการแกทกกลมอยางทวถง และไดเปนชองทางใหคนทก

กลมไดใชสทธทางการสอสารทงในฐานะผสงสารและผรบสารของตนอยางแทจรง

(4) คณสมบตของคณะกรรมการ

ผลจากการวจยเรองวทยชมชนในหลาย ๆ ท ใหบทเรยนบางประการเกยวกบ

คณสมบตของคณะกรรมการวทยชมชนวา ควรม/ไมควรมคณสมบตอะไรบาง ดงน

• คณะกรรมการควรเปนบคคลทมความกระตอรอรน เพราะงานวทยตองการ

ความคดรเรมสรางสรรคแปลกใหมอยตลอดเวลา

• เปนผทรกและพรอมทจะอทศตนเองเพอชมชน เพราะงานวทยชมชนเปนงานเพอ

สวนรวมมใชธรกจ ควรเปนผทมเวลาวางพอสมควรทจะทางานใหสวนรวมภายใน

ชวงเวลาทดารงตาแหนง

• มความบรสทธใจในการเขามาทางาน ไมมเปาหมายเพอหวงผลประโยชนแอบแฝง

อยเบองหลง สาหรบคณสมบตขอน จาเปนตองผานการตรวจสอบดวย

กระบวนการเลอกตงของชมชนเทานน เนองจากเปนคณสมบตทตองดจากประวต

ชวตทผานมา

• ไมเปนฐานเสยงของพรรคการเมองพรรคใดพรรคหนง ทงนเพอปองการการทวทย

ชมชนจะถกครอบงาจากการเมองทองถน

33

• คณะกรรมการวทยชมชนนไมจาเปนตองเปนผนาของชมชน เชน กานนหรอ

ผใหญบาน ขอใหเปนผทรกและสนใจงานวทยเปนใชได

• ประสบการณจากงานวทยชมชนบางแหงพบวา คณะกรรมการมการเสนอบคคล

อนทโดดเดนหรอมอทธพลในชมชนทตนเหนวาเหมาะสมเปนกรรมการเพอหวง

ผลการสนบสนนรายการบางอยาง เชน การเงน ความสะดวกในการทางานหรอ

วทยากร ซงความคดดงกลาวนนพสจนแลววาไมถกตอง เพราะบคคลทเดนหรอม

อทธพลอาจจะสงผลเสยมากกวาผลดตอการทางานกลม เนองจากมลกษณะท

ขมกรรมการคนอน ๆ จนไมมการแสดงความคดเหนอยางเสมอภาคเปน

ประชาธปไตย

• ปรากฏการณทตอเนองจากทกลาวมาแลวกคอ หากกรรมการมสถานภาพทาง

เศรษฐกจและสงคมแตกตางกนมากเทาไร กจะยงเกดความเกรงใจกนมากขน

เทานน ดงนนการเลอกกรรมการทมคณสมบตคลายคลงหรอใกลเคยงกน และม

ลกษณะความเปนตวแทนของกลมตาง ๆ เพอใหทกคนกลาแสดงความคดเหนใน

ทประชม จงเปนขอควรพจารณาประกอบดวย

1.5.3 การบรหารจดการ

นอกเหนอจากสวนประกอบเรองคณะกรรมการวทยชมชนทเปนหวใจหองหนงแลว เรองท

เปนหวใจหองทสองของวทยชมชนกคอ เรอง “การบรหารจดการ” ซงดเหมอนวา สงคมไทยจะเปน

โรค “หวใจหองทสองออน” คอนขางมาก โดยเฉพาะเรองการบรหารจดการองคกรใหม ๆ เชนวทย

ชมชน และเรายงตองการการศกษาคนควาในเรองนอกมาก

การบรหาร

จดการ

1.

4 มตและหลกการ

3.

กลไกการควบคม

2.

โครงสรางการบรหาร

34

(1) 4 มตและหลกการของการบรหารจดการ

สาหรบการบรหารจดการเรองวทยชมชนนน มมต 4 ดานทตองบรหารจดการให

ครอบคลมดงน

• การบรหารจดการตวบคคล

• การบรหารจดการการผลตรายการ

• การบรหารจดการอปกรณ/สงของ

• การบรหารจดการงบประมาณ

ในการบรหารจดการทง 4 มตน การบรหารจดการองคกร เชน วทยชมชน จาเปนตอง

มหลกการสาคญบางประการในการบรหารจดการ เพอใหสอดคลองกบความหมายทแทจรงของ

วทยชมชน คอ

• หลกการบรหารอยางเปนอสระ ปราศจากการครอบงากนเองภายในกลม

คณะกรรมการ และเปนอสระจากการครอบงาจากอทธพลภายนอก ไมวาจะเปน

อทธพลของการเมองทองถน ธรกจ โฆษณา และอน ๆ

• หลกการบรหารแบบประชาธปไตย ผลการวจยเรองวทยชมชนทผานมาไดพสจน

แลววา ระบบการบรหารแบบ “แตงตง/สงการ/ควบคม” แบบราชการนน ไมอาจ

กอใหเกดโฉมหนาของวทยชมชนทแทจรงได การบรหารจดการวทยชมชนจงตอง

ใชหลกการ “เลอกตง/ประชมหาขอสรป /กาหนดกรอบ/สรางจตสานก”

• หลกการบรหารรวม ถงแมจะมคณะกรรมการหลาย ๆ ชด รวมทงมการแบงฝาย

งานตาง ๆ แตทวาความสมพนธระหวางคณะกรรมการตาง ๆ นน มไดเนน

ลกษณะลาดบชนทมใครสงกวา/ตากวา มอานาจเหนอกวา/นอยกวา แตทวา

คณะกรรมการทกชด ฝายทกฝาย จะตองมสวนรวมในการบรหารทเรยกวาเปน

“การบรหารรวมกน”

35

(2) โครงสรางการบรหารจดการ

โครงสรางของการบรหารจดการวทยชมชนประกอบดวย 6 สวนทสาคญคอ

(2.1) เปาหมาย/วตถประสงค

การกาหนดเปาหมาย/วตถประสงคนน ในภาคปฏบตดเหมอนจะเปนขอออน

ของการบรหารงานแบบไทย ๆ เนองจากมกไมไดมการระบเอาไวอยางชดเจน มกถอวา “รบรกนได

โดยปรยาย” หรอไมไดจดลาดบความสาคญ ทง ๆ ทเปาหมายจะเปนเสมอนเชอกแหงการผกรอย

ความเขาใจของคนทางานเปนเปลาะแรก

ตวอยางเชน หากในหมคนทางานวทยชมชนมความเขาใจวา การมาทาวทย

ชมชนกเพอใหมรายการวทยออกอากาศอยไดทกวน นกคงเปนความเขาใจเปาหมายท

คลาดเคลอนไปจากเรอง “วทยชมชน” หรอตวอยางทไดยกมากลาวถงลาดบความสาคญของ

เปาหมายวา วทยชมชนไมใชวทย “เพอ” ชมชนเทานน แตเปาหมายทสาคญคอ เปนวทย “โดย”

ชมชน

ฉะนน เปาหมายสงสดของวทยชมชนทอาจจะระบไดในทน ซงเปนเปาหมาย

ทกาหนดมาจาก “ทมาทไป” ของวทยชมชน นนคอ

(ก) เปนวทยทมลกษณะประชาธปไตยอยางเตมท เพอใชเปนเครองมอไป

สรางสงคมประชาธปไตย

(ข) เปนวทยทมบทบาทในการพฒนาชมชนใหเขมแขงในดานตาง ๆ ซง

หมายความวาเปนวทยทสามารถตอบสนองความตองการของชมชนได

อยางตรงเปาและแทจรง

1. เปาหมาย

2. นโยบาย

3. แผนงาน

4. การแบงงาน 5. การประสานงาน

6. การประเมนผล

36

ความไมชดเจนในเรองเปาหมาย/วตถประสงคน จะเปน “การตกบนไดขน

แรก” ทจะสงผลใหเกดอาการตกบนไดขนตอ ๆ ไป ไมวาจะเปนเรองการวางนโยบาย การวางแผน

งาน การเลอกคณะกรรมการ วธการดาเนนงาน ฯลฯ ดงตวอยางทไดกลาวมาในตอนขางตน

ดงนน ภารกจแรกทพงกระทาในการเรยกประชมกลมบคคลทเกยวของกบ

เรองวทยชมชน กคอ การทาขอตกลงกนในเรองเปาหมาย/วตถประสงคของโครงการวทยชมชน ซง

จะตองเขยนออกมาใหเปนลายลกษณอกษรอยางชดเจน ตองหมนนาเอาเปาหมายมาทบทวนอย

เสมอเวลาทเกดปญหาและตองตดสนใจ รวมทงใชเปนธงหลกในการประเมนผล

(2.2) นโยบาย

ในขณะทเปาหมายเปนเสมอนการใหคาตอบแกผเดนทางวา จดหมาย

ปลายทางทเราจะไปใหถงนนอยทไหน แตในการเดนทางนน เรามวธการหลายแบบทจะใชได

วธการทเราเลอกใชกคอนโยบายนนเอง

ตวอยางเชน หากเราวาง เปาหมายเอาไววา จะสรางวทยชมชนใหมลกษณะ

ประชาธปไตยใหมากทสด เรากตองกาหนด นโยบายใหมการสงเสรมการมสวนรวมของประชาชน

ในกจการวทยใหหลากหลายรปแบบ หรอหากเราวางเปาหมายทจะเพมความนยมในการรบฟง

ของชมชน เรากตองกาหนดนโยบายใหมการประชาสมพนธรายการวทยชมชนใหกวางขวางทสด

เปนตน

(2.3) แผนงาน

แผนงานเปน “สะพานเชอมตอ” ระหวางเปาหมาย/นโยบายทเปนสงทเปน

นามธรรมจบตองไมได กบ กจกรรมการทางานทเปนรปธรรม มองเหนจบตองได และเปนการ

คานวณสมดลระหวางทรพยากรทเรามกบเปาหมายทวางเอาไวใหรบมอกน

ในแผนงาน นอกจากจะตองมรายละเอยดของ วตถประสงคแลว อยางนอยก

ยงตองมการระบหวขอเหลานใหชดเจนคอ

• จะตองทาอะไรบาง

• ใครทาอะไรบาง

• ทาอยางไร

• เมอไหรเรมตน/เมอไหรเสรจสน

• ทไหน

• ตองใชทรพยากรอะไรบาง (จานวนคน/เวลา/งบประมาณ/สถานท/

อปกรณ)

• คาดหวงวาจะมผลงาน (output) อะไรออกมาบาง

• จะตดตาม/ประเมนผลดวยวธการอะไร

37

จากหวขอทระบขางตนน จะชใหเหนอยางชดเจนวา นอกจากแผนงานจะม

ฐานะเปนเสมอนสะพานเชอมตอระหวางสงทคาดหวงเอาไวกบสงทลงมอทาจรงแลว แผนงานยง

เปนเสมอนกองกลางของทมฟตบอลทชวยใหเกดการประสานงานระหวางฝายตาง ๆ เนองจากใน

แผนงานนน ทกคนจะมองเหนภาพรวมวา ใครจะตองทาอะไร/เมอไหร/ทไหน/…

สาหรบประเภทของแผนงานนน ในองคกรทว ๆ ไปมกจะมการวางแผนงาน 3

ประเภท คอ แผนงานระยะยาว (เชน 1 – 3 ป) แผนงานระยะกลาง (เชน 6 เดอน) และแผนงาน

ระยะสน (เชน ทกอาทตย/ทกเดอน) โดยทแผนทง 3 ประเภทนตองสอดรบกน

และสาหรบงานวทยชมชน ซงมลกษณะเหมอนงานวทยโดยทวไปทตองการ

การทางานประสานจากหลาย ๆ ฝาย มใชงานประเภท “ศลปนเดยว” หรอ “One man show” และ

ยงเปนงานทตองมการเตรยมการลวงหนาเอาไวกอน มใชการดนกลอนสดอยางปจจบนทนดวน ก

ยงมความจาเปนมากยงขนเปนทวคณทจะตองมการวางแผนอยางละเอยด เชน การวางผงรายการ

ประจาเดอน ทงเพอใหมการตระเตรยมลวงหนา และเพอใหมการ “เปลยนแผน” ในกรณทเกด

ปญหาอปสรรคขนมา

สาหรบเรองการวางแผนงานน ผล การวจยเรองวทยชมชนทผานมาไดขอ

คนพบทชวนใหนากงวลใจวา ยงไมคอยมการวางแผนงานในการทางานวทยชมชนทม

ประสทธภาพ ซงมผลทาใหความใฝฝนเรองวทยชมชนไมอาจแปรมาเปนความจรงได

(2.4) มการจดระบบการแบงงานกนทา

การจดระบบการแบงงานกนทานน มประโยชนหลายอยางกลาวคอ นอกจาก

จะทาใหรวาใครตองทาอะไรบางแลว ยงเปนการกระจายความรบผดชอบและภาระออกไป รวมทง

มองเหนปรมาณทแตละตาแหนงตองรบผดชอบ

การจดระบบแบงงานกนทาอาจจะมหลายแบบ แลวแตความตองการของ

วทยชมชนในแตละท ตวอยางเชน

โครงสรางการแบงงานวทยชมชน จ.นครราชสมา

งานวทยสญจร งานกองทน ประสานงาน งานวชาการ งานบรรณาธการ

38

โครงสรางการบรหารวทยชมชน จ.ยะลา (ตามแบบชาวบาน)

ในการแบงฝายงานตาง ๆ นน ควรมการระบ ลกษณะรายละเอยดของงาน

(Job description) ของแตละฝายงานจะครอบคลมงานอะไรบาง ทงนในกรณทมการหมนเวยน

ผลดเปลยนตวบคคล คนใหมจะสามารถเรยนรการทางานไดอยางรวดเรวโดยดจากลกษณะ

รายละเอยดของงาน ตวอยางรายละเอยดของงานกเชน

• ฝายรายการกระจายเสยง (วทยบรรมย) มหนาทในการผลตรายการ วาง

ผงรายการ ตลอดจน บรรจรายการเพอเผยแพรในการเสนอขาว ความร

ความบนเทงอยางเปนสดสวนและมประสทธภาพ ตรวจสอบรายการ

วางแผนผลตและเผยแพรประชาสมพนธตามนโยบาย

(2.5) การประสานงาน

การประสานงานเปรยบเสมอนเลอดทนาเอาทงของดและของเสยไปสงตอ

ตามสวนตาง ๆ ของรางกาย หากรางกายขาดเลอดแลว อวยวะทกสวนกไมอาจจะทางานตอไปได

ฉนใดกฉนนน การประสานงานในวทยชมชนกคอกลไกหลอลนการทางานของวทยชมชนนนเอง

มบทเรยนทนาสนใจเกยวกบการสรางสรรคกลไกการประสานงานใหทางานม

ประสทธภาพ จากตวอยางการปฏบตงานของวทยชมชน ดงน เชน

• นาจะมการแตงตงตาแหนง “เจาหนาท/ผประสานงาน” ในระดบตาง ๆ

เอาไวเลย เชน วทยชมชนโคราชมเจาหนาทประสานงานรายการ หรอม

การกาหนดตาแหนงผประสานงานระหวางคณะกรรมการบรหารกบ

คณะอนกรรมการผลตรายการ เปนตน

ประธาน

รองประธาน

การเงน

ฝายกจการวทย

เลขานการ

ทะเบยน

ประชาสมพนธ

ผชวยเลขาฯ ประสานงาน

จดรายการ

39

• ตองหมนมการประชมอยางสมาเสมอ/ตอเนอง เนองจากธรรมชาตการ

ทางานของวทยชมชนมไดใช “การสงการ” แตใช “การตกลงรวมกน/

ตอรองความคดเหน” กน ดงนน จงตองมการใชทประชม

• กลยทธทจะทาใหมการประชมอยางสมาเสมอ/ตอเนองนน มหลาย

วธการ เชน กาหนดวนประชมทแนนอนในแตละเดอน หรอการนดหมาย

วนประชมครงตอไปในตอนทายของการประชมทกครง

(2.6) การประเมนผล

(ดรายละเอยดในหวขอ “การตดตงกลไกการประเมนผลอยางตอเนอง”)

การประเมนผลจะตองถกบรรจเอาไวเปนสวนหนงของแผนงานเสมอ และ

จะตองมการทาแผนประเมนผลเอาไวอยางชดเจน แนนอน

(3) กลไกการควบคม

เปนเรองแนนอนวา ในการบรหารจดการทงหลายนน จาเปนตองม ระบบการควบคม

เพอใหการปฏบตงานเปนไปตามทวางเปาหมายหรอวางแผนเอาไว ปญหากอยทวา จะใช ระบบ

การควบคมแบบไหน อยางไร มากกวา สาหรบประสบการณการทาวทยชมชนทผานมาของไทยได

ใหบทเรยนวา กลไกในการควบคมการทางานวทยชมชนนนตองมอยาง หลากหลาย และใชการ

ควบคมเพอสรางสมดลระหวาง “การบรรลเปาหมาย” กบ “การมสวนรวมของคนทางาน” ตวอยาง

กลไกการควบคมทหลากหลายนนไดแก

(3.1) กฎระเบยบ เปนกลไกแบบเดม ๆ ทพวกเราสวนใหญคนเคยกนด

เนองจากการทางานกบคนหมมาก จาเปนตองมขอตกลงรวมกนในรปของกฎระเบยบ เพอเปน

หลกประกนวาวทยชมชนจะทาประโยชนใหแกสวนรวมอยางแทจรง ตวอยางกฎระเบยบทควรมก

เชน การกาหนดคณสมบตของผจด /ผดาเนนรายการ รายการทจะออกอากาศ การควบคมโฆษณา

และบรการธรกจ คาตอบแทนของฝายตาง ๆ เปนตน

และเพอสงเสรมการมสวนรวมของทกฝาย ทมาของกฎระเบยบทจะใชนควร

มาจากการตกลงรวมกนของกลมผทางาน มใชถกกาหนดมาจากภายนอก และสามารถ

ปรบเปลยนไดตามสภาพความเปนจรง

(3.2) การประชม ดงทไดกลาวมาขางตนแลววา การประชมเปนวธการสาคญ

ในการดาเนนงานแบบประชาธปไตย นอกจากนน การประชมยงสามารถทาหนาทเปนกลไกการ

ควบคมความกาวหนาในการปฏบตงานอกดวย

(3.3) การประเมนผล การประเมนผลกเปนอกรปแบบหนงของการควบคม

เนองจากไดมการระบระยะเวลาและเปาหมายทแนนอนของการประเมนผลเอาไว อยางไรกตาม

40

การประเมนผลในงานวทยชมชนกไมควรเนนทาททจะวดแต “ความสาเรจ/ความลมเหลว” มาก

จนเกนไป แตควรมงท ”การเรยนรรวมกน” เพอมใหทาลายขวญและกาลงใจของคนทางาน

(3.4) ระบบการตรวจสอบ ในบางมตของการบรหารจดการเชน การเงน /

บญช/งบประมาณ ควรมระบบการตรวจสอบทงจากภายนอกและภายใน เพอใหเกดความโปรงใส

ในการทางาน

อนงมขอนาสงเกตจากผลการวจยทผานมาวา เนองจากในชวงระยะเปลยน ผานน ยง

มกลไกการควบคมหลายแบบทนาเอากฎระเบยบของวทยแบบเดม ๆ มาใชกบวทยชมชน ซง

กฎระเบยบบางขอนนเขากนไมได มลกษณะลกลน หรออาจเปนอปสรรคตอเปาหมายของวทย

ชมชนเลย ตวอยางเชน กฎระเบยบเรองการสอบใบผประกาศ ซงหากในดานหนงวทยชมชนม

เปาหมายทจะเปดกวางใหประชาชนในทองถนเขามามสวนรวม แตในอกดานหนงกกลบมประตกน

เรองการสอบใบประกาศ ทาใหเกดลกษณะการควบคมทขดแยงกนเอง หรอกฎเกณฑทตองพด

ภาษากลาง ไมใหพดภาษาถนในการจดรายการ กทาใหเปาหมายเรองการสงเสรมภมปญญา

ทองถนเปนไปไมได

จงมขอเสนอแนะใหมการแกไขกลไกการควบคมแบบเดม หรอสรางกลไกการควบคม

ตามแบบของวทยชมชนขนมาใชใหม โดยไมตองหยบยมจากระบบวทยเดม

1.5.4 หลกการผลตเนอหาและรปแบบรายการ

ผลงานทเปนรปธรรมทสดของวทยชมชนกคอ ตวเนอหาและรปแบบรายการวทยชมชน ซง

สามารถจะสะทอนยอนกลบไปใหเหนถงองคประกอบทกอยางของวทยชมชน ไมวาจะเปน

คณะกรรมการ เปาหมาย/นโยบาย/แผนงาน/ฯลฯ และกยงสองมองไปขางหนาใหเหนถงความนยม

ในการเปดรบฟงของชาวบาน ประโยชนทจะเกดขนแกชมชน การแสดงบทบาทหนาทของวทย

ชมชนตามทคาดหวงไว

สาหรบในเนอหาสวนน จะกลาวถงหลกเกณฑคราว ๆ ของการผลตเนอหาและรปแบบ

รายการเทานน สวนรายละเอยดของการผลตนนจะอยในเนอหาสวนท 2 ของคมอน

41

(1) มเนอหาอะไรบางในรายการวทยชมชน

ผลจากการสารวจเนอหาวทยชมชนจงหวดนครราชสมาและบรรมยพบวา มเนอหา

ประเภทตาง ๆ ดงน

• เนอหาทเกยวกบการทามาหากน เชน การเกษตร แรงงาน เศรษฐกจ

• เนอหาดานการปกครอง เชน กฎหมาย การเมอง

• เนอหาดานสงคม – วฒนธรรม – ศาสนา เชน ปญหาสงคม

• เนอหาดานการศกษา เชน ความรตาง ๆ วทยาการทนโลก

• เนอหาดานสขภาพอนามย

• เนอหาดานศลปะ/ความบนเทง

• เนอหาดานสงแวดลอม

• เนอหาดานการทองเทยว

• เนอหาอน ๆ เชน พยากรณอากาศ

(2) การแบงประเภทของเนอหา

จากประเภทเนอหาทระบมาขางตนนน ในทางปฏบต อาจจะนามาจดแบงประเภท

โดยใชเกณฑหลาย ๆ แบบเปนตวแบง เชน

• ใชเกณฑเรองสาระ/บนเทงเปนตวแบง ซงจะแบงเนอหาทงหมดออกไดเปน 2

ประเภทคอ

เนอหารายการ

รปแบบรายการ

ประเภทเนอหา หลกการเลอกเนอหา

หลกการเลอก

รปแบบรายการ

ประเภทรปแบบรายการ

การจดแบงประเภทดวย

เกณฑตาง ๆ

42

(i) เนอหาประเภททมงใหสาระ ไดแกเนอหาทเปนขอมลขาวสาร เปน

เรองราวทเปนจรง เปนเนอหาทใหความรแบบตาง ๆ ตวอยางเชน

รายการขาว รายการสารคด ความรเรองสงแวดลอม เปนตน

(ii) เนอหาประเภทใหความบนเทง ไดแกเนอหาทเกยวกบเรองราวท

สนกสนาน รนเรง สรางความรสกผอนคลายหรอเราอารมณความรสก

เชน เนอหาทเปนเพลง กฬา เปนตน

• ใชเกณฑเรองเนอหาภายใน/ภายนอกชมชน ดงทไดกลาวมาขางตนแลววา วทย

ชมชนนน แตกตางจากวทยสาธารณะตรงทมเนอหาเรองราวเปนเรองทเกยวของกบชมชนเปนหลก

ดงนน เราจงอาจจดแบงเนอหาออกไดเปน 2 ประเภท คอ

(i) เนอหาภายในชมชน ไมวาจะเปนรายการทองถน ความรดานการทามา

หากนในทองถน ศลปวฒนธรรมของชมชน ฯลฯ

(ii) เนอหาภายนอกชมชน กเปนเนอหาจากโลกภายนอก

สาหรบเปาหมายของการแบงประเภทของเนอหาออกตามเกณฑตาง ๆ เหลาน มใช

เปน “การแบงกเพอแบงใหรเทานน” แตการแบงประเภทของเนอหานน กระทาไปเพอใชตดตาม

ตรวจสอบสดสวนของเนอหาประเภทตาง ๆ เพอดสมดลระหวางเนอหาประเภทตาง ๆ และเพอ

ตรวจสอบวา วทยชมชนไดแสดงบทบาทตรงกบเปาหมายทคาดเอาไวหรอไม เชน หากปรมาณของ

เนอหาภายนอกชมชนมสงจนไมไดสดสวนกบเนอหาภายในชมชน กหมายความวา วทยชมชนนน

ไมได “เปนของ” ชมชนเสยแลว เปนตน

(3) กระบวนการและหลกเกณฑการคดเลอกเนอหาเพอผลตรายการ

ดงทกลาวมาขางตนแลววา เนอหารายการนนกคอตวบงชทเปนรปธรรมวา วทยชมชน

ไดดาเนนการบรรลเปาหมายสงสด คอการตอบสนองความตองการของชมชนและการเปน

เครองมอพฒนาชมชนใหเขมแขง และเพอใหไดมาซงเนอหารายการทพงประสงคนน จะมกลไก

และกระบวนการ 2 อยางทตองใชควบคกน คอ กระบวนการไดมาซงเนอหา และเกณฑในการ

คดเลอกเนอหา

(3.1) กระบวนการไดมาซงเนอหา สาหรบกระบวนการไดมาซงเนอหานน ม 2

ขนตอนทสาคญ ขนตอนแรกเปนหลกสามญสานกอยางงาย ๆ วา หากเราตองการทจะ “เกา” ให

ถกทคน” เรากตองไปสารวจดเสยกอนวา “ทคน” นนอยทตรงไหน ดงนน ในการจดทาเนอหา

รายการของวทยชมชนนน จงตองม การสารวจความตองการของผฟงเสยกอนวา ตองการจะฟง

เรองอะไร (ดตวอยางจากกรณศกษาของวทยชมชนทดลอง ทจงหวดจนทบร )

สาหรบขนตอนทสอง กยงคงเปนสามญสานก (แตมกจะไมคอยไดทาในทาง

ปฏบต) คอหลงจากทเราไดลงมอ “เกา” ไปแลว เรากตองไปตดตามประเมนผลวา “แลวหายคน

หรอเปลา” ดงนน การประเมนผลรายการหลงจากทออกอากาศไปแลวจงเปนงานทจาเปนตองทา

43

เพอจะนามาประกอบการตดสนใจในอนาคตวา จะเกบรกษาเนอหาอะไรเอาไว จะเพมเตมหรอลด

ทอดหรอตดออกเนอหาอะไร

(3.2) เกณฑในการคดเลอกเนอหา เกณฑตอไปนกเกดมาจากปรชญา/ธรรมชาต/

ลกษณะสาคญของวทยชมชนนนเอง กลาวคอ

• ควรเปนเนอหาทเกยวของหรอใกลตวทองถนเปนหลก เกณฑขอนซงทา

ใหวทยชมชนแตกตางจากวทยสาธารณะ ซงจะรายงานขาวสารหรอมเรองราวจากสวนกลางเปน

สวนใหญ แตวทยชมชนจะเปนขาวสารในทองถน ความรทอยใกลตว ศลปะ /วฒนธรรมทชนชอบ

ตามรสนยมของชมชน ซงการทจดทาเนอหาใหบรรลหลกเกณฑขอนได จาเปนตองไดรบความ

รวมมอจากสมาชกชมชนอยางกวางขวาง เชน การเปนอาสาสมครรายงานขาวในทองถน การเปน

แหลงขอมลดานความรในทองถน

แตถงแมจะกาหนดสดสวนใหมเนอหาทเกยวของหรอใกลตวทองถนเปน

หลกกมไดหมายความวา วทยชมชนจะปดตวจากโลกภายนอก ในทางตรงกนขาม วทยชมชนยง

ตองแสดงบทบาทเปนชองทางหนงในการพดพาเอาขาวสารและความรจากโลกภายนอกเขามาใน

ชมชนเพอใหกาวไปใหทนกบโลก

• วทยชมชนควรมเนอหารวมทงผจดรายการทหลากหลาย ประสบการณ

จากวทยชมชนทเมอง Freiburg ประเทศเยอรมน เคยพบวา เมอทงคนฟงและคนจดรายการวทย

ชมชนเปนคนกลมเดยวกนทผลดบทบาทเลนไปมา กเกดความตองการทขดแยงกน กลาวคอเวลา

เปนคนฟงกอยากจะใหมรายการทชดเจนเฉพาะเจาะจงไปเลย แตเวลาเปน คนจดกอยากจะใหม

คนหลาย ๆ กลมมาฟง ถามเพยงรายการเดยว กตองจดใหเปนแบบกวาง ๆ เอาใจคนฟงทกกลม

ทางแกปญหาสาหรบความขดแยงนกคอ การจดใหมหลาย ๆ รายการ แตละรายการมงเฉพาะ

สาหรบกลมผฟงแตละกลม และตองมการตรวจสอบตดตามใหแนใจวา วทยชมชนนนมรายการ

สาหรบคนทกเพศ ทกวย ทกอาชพ

สาหรบเงอนไขทจะทาใหหลกเกณฑการคดเลอกเนอหาขอนเปนไปได

จรงกคอ ตองมชวงเวลาการออกอากาศทมากพอสมควร ตวอยางเชน รายการวทยชมชนของ

จงหวดบรรมย ซงมถง 10 รายการ

รายการ เวลาออกอากาศ วน เนอหา

1. คตธรรมประจาวน 05.00 – 05.15 ทกวน ธรรมะ

2. ทนขาวเชาวนน 05.15 – 06.00 ทกวน ขาวทวไป

3. บอกกลาวเลาแจง 06.30 – 07.00 ทกวน ขาวทองถน

4. รวมคดรวมคย 10.00 – 11.00 ทกวน เวทพดคยประเดน

ตางๆ

44

5. ฟนธงตรงประเดน 11.00 – 12.00 จ.-ศ. วจารณการเมอง

6. ระฆงใจ 13.00 – 14.00 จ.-ศ. เพลง

7. พดจาภาษาชาง 14.00 – 14.30 จ.-ศ. ชาง/อาชพ

8. เสยงจากชมชน 17.00 – 18.00 ทกวน รองทกข

9. ดเจเยาวชน 18.00 – 19.00 ทกวน เยาวชน

10. ภมปญญาชาวบาน 21.00 – 22.00 ทกวน ความรของชาวบาน

• จดสรรชวงเวลาใหเหมาะกบวถชวตของกลมเปาหมาย จากตวอยาง

รายการวทยชมชนจงหวดบรรมยทยกมาแสดงใหเหน จะชใหเหนวา การจดสรรชวงเวลานน

เหมาะสมกบวถชวตประจาวนของกลมเปาหมาย กลาวคอ รายการขาวจะเปนชวงเวลาเชา กอนท

กลมผใหญจะออกจากบานไปทางาน

ในสวนทเกยวกบชวงเวลาออกอากาศน ยงมขอคว รพจารณาอก 2

ประการคอ การจดชวงเวลาโดยดสอคแขงอน ๆ เชน ผลการวจยผรบฟงกลมวทยชมชนจงหวด

ระยองเสนอวา รายการทด ๆ ของวทยชมชนไมควรไปอยชนกบเวลาของละครโทรทศน เปนตน

นอกจากนน เนอหารายการจะเปนทนาสนใจเมอมลกษณะสอดคลองกบ

กาลเวลาหรอฤดกาล เชน เมอถงฤดรอน รายการความรเพอสขภาพกควรเปนโรคทมกเปนในฤด

รอน เปนตน

การคดเลอกเนอหาใหเหมาะสมกบชวงเวลานน จาเปนตองมการสารวจ

วถชวตของคนแตละกลมในชมชน รวมทงสอบถามความตองการของผฟงในเรองชวงเวลา

ออกอากาศประกอบไปดวย

• ควรคดเลอกเนอหาใหสอดคลองหรอแสดงออกซงความเชอ /ภมปญญา/

วฒนธรรมของแตละทองถน ประเดนทเปนปญหามากทเกยวของกบหลกเกณฑขอนกคอ ควรใช

ภาษากลางหรอภาษาทองถนในนาเสนอเนอหา รายงานการวจยบางชนระบวา ผฟงมความเหนวา

นาจะมการใชภาษาทองถน เพราะจะทาใหฟงงาย รสกใกลชด และไมเปนทางการมากเกนไป

อยางไรกตาม กยงไมมขอสรปทแนนอนตายตว และคงตองสารวจความชนชอบในแตละทองท ใน

แตละประเภทรายการ

สาหรบเนอหาทแสดงออกซงภมปญญาหรอวฒนธรรมของแตละทองถน

นน จะทาใหวทยชมชนในแตละแหงมเอกลกษณเฉพาะตว เชน ในทางภาคใต กคงมรายการโนหรา

ในขณะททางภาคเหนอกคงจะมรายการคาวซอ หลกเกณฑขอนจะเอออานวยใหวทยชมชนเปน

ชองทางในการแสดงออกซงตวตนของแตละทองถนไดเปนอยางด

45

• หลกเรอง “ความสมดล” ดเหมอนจะเปนหลกการสาคญประการหนงใน

การพจารณาคดเลอกเนอหา กลาวคอ ไมควรใหมแตเนอหาท “สะทอนปญหา” แตควรมเนอหาทม

วธการ “แกไขปญหา” ดวย อยาใหมแตเนอหาท “จบผดหนวยงานราชการตาง ๆ” แตควรจะม

เนอหาท “ชมเชยและสรางสรรค” อยาใหมแตเนอหาเรอง “การเมอง” เทานน แตควรจะมเรองผอน

คลายเชนศลปวฒนธรรมและศลธรรมศาสนาดวย เปนตน

(4) รปแบบรายการและวธการนาเสนอ

รปแบบรายการทจะนามาใชในวทยชมชนนน สามารถมไดอยาง หลากหลาย โดยทแตละ

รปแบบรายการตางกมเปาหมายเฉพาะ มลกษณะเฉพาะ มกลมเปาหมายเฉพาะ มการเปดโอกาส

ใหผฟงมสวนรวมมากนอยตางกน รวมทงมความยากงายในการผลตแตกตางกน การเลอกใช

รปแบบรายการประเภทตาง ๆ จงตองคานงถงปจจยและความพรอมของผจดดวย

ตวอยางงานวจยวทยชมชนของจงหวดนครราชสมาและบรรมยไดประมวลรปแบบ

รายการทใชอยวามถง 7 ประเภท คอ

• นตยสารทางอากาศ

• สมภาษณ

• ขาวสลบเพลง

• พดคยกบผฟง

• สนทนา

• พดคยสลบเพลง

• อภปราย

โดยทรปแบบทนามาใชมากทสดคอ รปแบบ นตยสารทางอากาศซงมจดเดนตรงท

เปนรปแบบรายการทมทงเนอหาและวธการนาเสนอหลากหลาย แตทวารปแบบรายการเชนนก

ตองมเอกภาพทเกดจากการกาหนดแกนและขอบเขตของแนวเนอหา กาหนดกลมเปาหมาย และ

บคลกเฉพาะตวของรายการใหได ซงหากรอยสวนยอย ๆ ของรายการเอาไวไมได รายการดงกลาว

กจะแตกกระจายออกไปคนละทศละทาง

• สาหรบหลกเกณฑเรองการคดเลอกรปแบบการนาเสนอรายการนน ควรจะ

คานงถงเปาหมายสงสด ลกษณะของวทยชมชน และบทบาททวทยชมชน พงกระทาดงไดกลาว

มาแลว ดงนนการเลอกรปแบบรายการทเปดใหมการแสดงความคดเหนรวมกนของแขกรบเชญ

เชน รายการอภปราย หรอรปแบบทเปดเปนเวทใหผฟงทางบานมสวนรวมแสดงความคดเหน

แลกเปลยนทศนะ ควรจะไดรบการจดลาดบความสาคญเอาไวเปนลาดบตน ๆ

46

1.6 กลไกการเสรมสรางพลงของวทยชมชน

ดเหมอนวา “การกอตงวทยชมชน” ขนมาใหไดนน อาจะเปนภารกจทไมยากลาบากเทาใด

นก แตการจะทาใหวทยชมชนทถอกาเนดขนมาแลว มการเจรญเตบโตและมสขภาพพลานามยท

แขงแกรงนน อาจจะยากยงกวา รวมทงการจะ ทาใหวทยชมชนนนมอายยงยนยาวนานตอไปได กด

เหมอนจะเปนภารกจทยากเยนแสนเขญเลยทเดยว

ดงนน เมอมการกอตงวทยชมชนขนมาแลว ภารกจททาทายทกฝายทเกยวของกบวทย

ชมชน กเหนจะเปนการแสวงหาและตดตงกลไกการเสรมพลงของวทยชมชน

ผลจากการวจยเรองวทยชมชนทผานมาแสดงใหเหนวา ขอทออนทสดของวทยชมชนกคอ

การขาดแคลนทรพยากรทเปนเสมอนทอนฟนทจะนามาใสในวทยชมชนใหลกโชนตอไป ทรพยากร

ทสาคญคอ ทรพยากรบคคล และทรพยากรงบประมาณ ซงทรพยากรทงสองอยางน นาจะแกไขได

ดวยการเพมการมสวนรวมของประชาชน และจดออนอกประการหนงกคอ การขาดการตดตาม

ประเมนผล ดงนน ในทน จงขอนาเสนอรายละเอยดของกลไก 4 ประเภททจะแกไขปญหาทกลาว

มาน

1.

การฝกอบรม

3. การ

บรหารงบ

ประมาณ

4. การ

ประเมนผล

อยาง

ตอเนอง

2. การเสรมการม

สวนรวมของ

ชมชน

47

1.6.1 การฝกอบรม

เมอกลาวถงทรพยากรบคคลทจะเขามาเปนสวนประกอบในวทยชมชนนน ความแตกตาง

ระหวางวทยชมชนกบวทยสาธารณะ/วทยธรกจโดยทวไปกคอ ในขณะทวทยสาธารณะ /ธรกจจะม

คนกลมเลก ๆ ทมลกษณะเปนมออาชพเขามาเปนผบรหารจดการวทย แตทวาในวทยชมชนนน ผท

เขามามสวนรวมในกจการวทยจะเปนคนกลมใหญ ทมลกษณะเปนอาสาสมครทมาทาวทยเพราะ

ใจรกและเขาใจในเจตนารมณของวทยชมชน

อยางไรกตาม แมกลมผเกยวของกบวทยชมชนจะเปนอาสาสมคร แตเนองจากวทยชมชน

ไมใชเรอง “ทใคร ๆ กทาได /หรอเกดมากทาเปนเลยตามธรรมชาต/หรอเพยงแคมใจรกกทาไดแลว”

หากทวาเปนเรองทตองมการฝกฝนอบรมเปนการเฉพาะ ในทนเราจงจะกลาวถงเรอง “การ

ฝกอบรม” ในฐานะทจะเปนกลไกตวหนงในการเสรมพลงเขมแขงใหแกวทยชมชน

(1) ทาไมตองมการฝกอบรม

มคาตอบหลากหลายประการตอคาถามทวา “ทาไมตองมการฝกอบรม” ใหแก

อาสาสมคร/คนทจะเขาไปทางาน/เกยวของกบวทยชมชน

การฝกอบรม

1. ทาไม

ตองม

5.

บทเรยน

2. จะฝก

ใคร

3. จะฝก

อยางไร

4. จะฝก

เรองอะไร

งานตอเนอง

จาก “หว” ส

“ลาตว”

ผกประสาน

ความเขาใจ

งานสาธารณะ

กระจาย

อานาจ

กระจาย

ความร

48

(i) กระจายอานาจแลว ตองกระจายความรดวย แมวาแนวคดเรอง “วทยชมชน” จะ

มความเปนมาจากเรองการกระจายอานาจและสทธดานการสอสารใหแกกลมประชาชน แตการ

กระจายอานาจและสทธนน กคงจะเปนหมนหรอกลบสงผลในทางลบ หากไมมกระบวนการ

กระจายความรควบคตามไปดวย ดงทไดกลาวมาแลวในเบองตนถงโครงสรางทเหมาะสมประการ

หนงของวทยชมชนทกคอ ความเขาใจในสทธการสอสารของประชาชน แตเนองจากสทธการ

สอสารโดยเฉพาะในฐานะ “ผสงขาวสาร” เปนเรองใหม จงตองมกลไกการฝกอบรมมาเสรม

เพมเตม

(ii) งานวทยเปนงานในพนสาธารณะ การพดคยทางวทยชมชนไมเหมอนกบการ

พดคยแบบธรรมดาทามกลางหมญาตมตร ตองมความระมดระวง ตองมการตรวจสอบขอมล

เพราะเปนการพดใหคนหมมากฟงและมผลกระทบสงกวาการพดแบบธรรมดา ดงนนจงตองอบรม

ใหชาวบานรจกกฎเกณฑและขอบเขตในการพดในพนทสาธารณะ

(iii) งานวทยเปนงานทตองทาอยางตอเนองทกวนสมาเสมอ จงตองการทรพยากร

บคคลจานวนมากเขามารวมดวยชวยกน หากงานวทยชมชนไปตกอยในมอของคณะกรรมการ /

อาสาสมครกลมเลก ๆ ผลงานวจยเรองวทยชมชนในหลายแหงไดพสจนแลววา อนาคตของวทย

ชมชนนนมกจะมอาการ “ไมตายกเลยงไมโต” เพราะกรรมการ/อาสาสมครกลมเลกมกจะหมดแรง

ไปกอนจะถงเปาหมาย การฝกอบรมจงเปนกลไกการสราง /ขยายทรพยากรบคคล เพอการนามาใช

จดระบบผลดเปลยนหมนเวยน และกระจายความรบผดชอบใหเกลยกนไปในระดบทชวตชาวบาน

ธรรมดาพอจรองรบไหว

(iv) การเคลอนไหวจาก “หว” ส “ลาคอ” เพอจะลง “ลาตว ในความเปนจรง คงตอง

ยอมรบวา ทศทางการไหลของอานาจ/ความรบผดชอบ/หนาทสทธของวทยกระจายเสยงนน เรม

จากสวนหว คอ “หนวยงานราชการ” และในชนตอมาเมอมการเปดฉากยกแรกเรอง “วทยชมชน”

นน กลมคนทเขามาสนใจและดาเนนการวทยชมชน ยงมกจะเปน “สวนลาคอ” คอกลมชนชนกลาง

หรอกลมแกนนาในชมชนทมความเขาใจเรองสทธหนาท บทบาท /ความสาคญของวทย รวมทงอาจ

มความคนเคยกบงานวทย ในหลาย ๆ แหง กลมคนททาวทยชมชนจงยงคงจากดอยในกลมชนชน

กลางหรอผนาชมชนเทานน

อยางไรกตาม เปาหมายสดทายของวทยชมชนทจะสามารถทรงตวไดอยาง

มนคงกคงตองขยบเขยอนใหมการไหลจาก “สวนลาคอ” ลงส “สวนลาตว” ตอไป ในการน การ

ฝกอบรมจะเปนพลงลมปราณในการขบเคลอนการไหลไดสวนหนง การฝกอบรมจะเปนเวท /

เงอนไขใหชาวบานไดทาความรจก/คนเคยกบวทยชมชน และสามารถขจดโรคกลวงานวทยสารพด

ชนดใหหายขาดได

(v) ผกประสานความเขาใจรวมกน ดงไดกลาวมาขางตนแลววา “ความเขาใจรวมกน”

ระหวางฝายตาง ๆ ทเกยวของกบวทยชมชน (โดยเฉพาะในชวงเปลยนผานจากมอรฐมาสมอ

49

ประชาชน) จะเปนประดจเชอกมดคนทางานใหอยรวมกน หากเมอใดทเจาหนาทรฐยงมองวา

“วทยชมชนคอแหลงทจบผดขาราชการ” หรอ ชาวบานรบรวา “วทยชมชนเปนพนททดาคนไดโดย

เสร” เมอนน งานวทยชมชนกไมมทางไปไดตลอดรอดฝง

มขอนาสงเกตวา ทงทเรอง “การฝกอบรม” เปนกลไกสาคญอยางยงทรบประกนการ

คงอยของงานวทยชมชน แตสงคมไทยเกอบทกสวนยงมองขามการดาเนนการเรองการฝกอบรมไป

อยางมาก ในหมขาราชการมกมแตการ มอบหมายนโยบายใหรบไปปฏบต แตไมมการเสรมอบรม

ความเขาใจ โดยมความเชอวา ขาราชการจะเขาใจ ทกๆเรองโดยอตโนมต ในหมประชาชน มกม

การระดมพลงใหเขามาชวยแบกรบงาน แตกไมมการตดเขยวเลบทางความคดใหเชนกน กลาวโดย

สรปกคอ สงคมไทยยงเอาใจใส /และทาการบานนอยมากในเรองใหม ๆ ทเกดขน เชนเรองการ

ฝกอบรมวทยชมชน

(2) จะฝกอบรมใครบาง

• คาถามทวาจะฝกใครบางนน ควรจะเปนคาถามแรกเลยสาหรบการจดการ

ฝกอบรม ทงน เพราะการตอบคาถามไดวาผทจะมาเขารบการฝกอบรมเปนใครนน จะสะทอน

กลบไปใหเปนเปาหมายของการฝกอบรม และจะเปนตวไปกาหนดเนอหาและวธการฝกอบรมใน

ชนตอไป

• การทจะคดเลอก “ใคร” เขามาเปนผรบการอบรมนน กขนอยกบวางานวทยชมชน

กาลงตองการระดมทรพยากรบคคลในระดบไหน/แบบไหน เชน ถาเปนชวงทกาลงมการกอตวของ

คณะกรรมการบรหารวทยชมชน กคงตองฝกอบรมกลมตวแทนทจะเขามาเปนกรรมการ หาก

ตองการขยายอาสาสมครผสอขาวทองถน กคงตองฝกอบรมกลมประชาชนทสนใจจะมาเปน

ผสอขาว เปนตน

• แตในขนตอนการปฏบตทแทจรง การฝกอบรมนนกควรมลกษณะ “กนหว กน

กลาง แลวคอยกนตลอดหาง ” หมายความวา ควรจะเรมตนจากกลมแกนนาชมชนระดบหว ๆ

เสยกอน แลวคอยขยายลงไปสแกนนากลมยอย ๆ และประชาชนทวไป

• อยางไรกตาม หลกการเรอง ความหลากหลายและสมดลทเปนหลกยดสาคญของ

วทยชมชนกยงคงตองคานงถงตลอดเวลา การเลอกตวบคคลมารบการฝกอบรมนนจงตองให

ครอบคลมคนหลายวย หลายเพศ หลายอาชพ ทงกลมวยรน กลมแมบาน กลมพระสงฆ กลม

หตถกรรม กลมชางตดผม ฯลฯ

• สวนกลมบคคลกลมหนงทมกถกมองขามไปคอกลมขาราชการ เพราะความเขาใจ

วา “เปนขาราชการแลวตองเขาใจเรองใหม ๆ ไดทกเรองทมนโยบายสงมา ” ดงทไดกลาวมาแลว

ฉะนนควรมการฝกอบรมเรองวทยชมชนใหแกขาราชการดวย

50

• การกาหนดคณสมบตของผทเขารบการฝกอบรม คณสมบตนควรจะตองสอดรบ

กบเปาหมาย/ภารกจของผเขาอบรม โดยอาจมคณสมบตพนฐานบางอยางรวมกน เชน การเปน

บคคลทมจตสาธารณะ (ชอบทากจการเพอสวนรวม) และมจตใจรก/สนใจงานวทย เปนตน แตควร

มการกาหนดคณสมบตผทจะเขารบการอบรมทกครงเพอใหเกด “การถกฝาถกตว”

ตวอยางของคณสมบตของคนทจะเขารบการฝกอบรม “การเปนผจดรายการ”

เชน ตองพดจาชดเจน/ฉะฉาน/มไหวพรบ/มทกษะการฟงทด/สภาพ เปนตน

(3) จะฝกเรองอะไร

(ดรายละเอยดในกรณศกษาของวทยชมชนปตตาน)

เนอหาทจะใชฝกอบรมนน ตอเนองจากมาจากคาถามทวา เปาหมายของการ

ฝกอบรมนนมงหวงจะใหผรบการอบรมไปปฏบตภารกจหนาทอะไร เชน

• ไปเปนผฟงทเอาการเอางาน (active)

• เปนผสอขาวทองถน

• เปนผดาเนนรายการ (DJ)

• เปนผผลตรายการ

• ผบรหาร/คณะกรรมการวทยชมชน

เนอหาทจะจดให กจะสอดคลองกบภารกจของผเขารบการอบรม

เราอาจจะประมวลหมวดหมของเนอหาทจะใชในการอบรมวทยชมชนออกไดเปน 3

หมวดใหญ ๆ คอ

(i)หมวดทเกยวกบความร/ความเขาใจทวไป ตวอยางเนอหาในหมวดนกเชน

• แนวคด/ความรเบองตนเกยวกบวทยชมชน (หวขอน ผททางานเกยวของ

ทกคนกบวทยชมชนควรจะผานการอบรมมา)

• พฒนาการของวทยชมชนในตางประเทศ/ประเทศไทย

• สถานการณการปฏรปสอในสงคมไทย

• บทบาทหนาทประโยชนของวทยชมชนกบสงคมไทย

• การเตรยมประชาชนเพอการปฏรปสอและวทยชมชน

ฯลฯ

(i) หมวดทเกยวกบการบรหารจดการวทยชมชน ไดแกเนอหาทอยในคมอเลมน

เชน

• ภาวะการเปนผนา

• โครงสรางการบรหารจดการวทยชมชน

• การสรางการมสวนรวมของประชาชน

51

• การบรหารจดการงบประมาณ

• หลกการวางเปาหมาย/นโยบาย/แผนงาน

ฯลฯ

(ii) หมวดทเกยวกบความรเชงเทคนคระดบการผลตรายการ

• หลกการผลต/พฒนา/วจยรายการ

• การเปนผผลตรายการ

• การเปนผจดรายการ (หลกการพดในทสาธารณะ)

• การเปนผสอขาวทองถน (เทคนคการหาขาว/การสมภาษณ)

ฯลฯ

(4) จะฝกอยางไร

สาหรบรปแบบการฝกอบรมนน สามารถทาไดอยางหลากหลาย และยงสามารถคด

รเรมสรางสรรคใหสอดคลองกบเปาหมายและกลมเปาหมาย ตวอยางทจะยกมาทนเปนการรเรม

ของทมวจยวทยชมชนปตตานทมอาจารยชาลสา มาแผนทอง เปนนกวจย

(i) การฝกอบรมแบบทวไป ทผจดมการเตรยมสถานทฝกอบรม เนอหา วธการ /

กระบวนการ อปกรณ เอาไวใหเสรจเรยบรอย แลวคดเลอกผเขารบการอบรมมาเรยนรตาม

หลกสตรทเตรยมเอาไว ตวอยางเชน การอบรมผลตรายการวทยชมชนแบบ BBC ทมเนอหา

ครอบคลมเกยวกบวธการผลตรายการวทยและการใชเครองมออปกรณในการจดรายการวทย การ

ฝกอบรมแบบน มกตองเตรยมสถานทเปนสถานวทยจรง ๆ เพอใหผรบการอบรมรจกและคนเคย

กบเครองมอ วธการอบรมมกจะใชการบรรยายประกอบกบการลงมอปฏบตงานจรง เพราะเปน

เนอหาในเชงเทคนค

(ii) การจดเวทสญจร เปนวธการจดอบรมททมผจดจะสญจรไปใชสถานทจดในชมชน

เพอใหแกนนาชมชนหรอคนในชมชนมโอกาสไดเขารวมไดมากทสด เนอหาการอบรมมกจะเปน

เรองแนวคด/ความเขาใจเกยวกบวทยชมชน หรอการบรหารจดการวทยชมชน วธการจดนน อาจจะ

ใชหลาย ๆ วธรวมกน เชน ใหคนในชมชนเลาประวตของหมบานและรปแบบการสอสารของชมชน

มการบรรยายแนวคด และมการแบงกลมยอยใหระดมสมอง เปนตน

(iii) การจดเวทเสวนา มเปาหมายคลายการจดเวทสญจร แตทวาจะเ นนกจกรรมทให

สมาชกไดรวมมอกนอยางจรงจง เชน เนอหาการอบรมเพอเตรยมการจดตงวทยชมชน รปแบบการ

จดนน อาจจะใชรปแบบการเชญวทยากรทมบทบาทเกยวของหรอมประสบการณโดยตรงกบงาน

วทยชมชนมาแลกเปลยนประสบการณกบผเขาอบรม มการแบงกลมยอยเพอปฏบตงานจรง และม

ขอเสนอรวมทงแผนการดาเนนงาน

52

(iv) การเรยนรระหวางลงมอทาจรง (On-the-job training) รปแบบการฝกอบรมทม

ประสทธภาพมากอกรปแบบหนงคอการเรยนรระหวางลงมอปฏบตจรง ซงทมวจยวทยชมชน

ปตตานไดทดลองทาตามขนตอนดงนคอ

ผลจากการฝกอบรมแบบน จะชวยใหผเขาอบรมมความมนใจในตนเองมาก

ขน ไดสมผสกบประสบการณจรง ๆ แตทวาวธการฝกแบบนกมเงอนไขวา ผเขาอบรมควรมพนฐาน

ความเขาใจเรองงานวทยชมชนมาบางแลว

(5) บทเรยนของการฝกอบรมทสาเรจ/ลมเหลว

ผลจากการวจยเรองวทยชมชนทผานมาใหบทเรยนบางประการเกยวกบการฝกอบรม

ดานวทยชมชนดงน

• ตองระมดระวงวธใหเนอหาทเปนวชาการมากเกนไป ซงมกจะเปนขอคดเหน

อนดบแรก ๆ เมอมการประเมนผลผรบการอบรม ทนเนองจากวทยากรทเชญมามกจะเปน

นกวชาการหรอนกวชาชพสอมวลชน ดงนนจงตองมการแปลง “ภาษาวชาชพ” ใหเปน “ภาษาท

ชาวบานฟงเขาใจได”

• รปแบบการสอสารแบบสองทางจะใหผลดมากกวาการสอสารแบบทางเดยว

ดงนนการฝกอบรมจงไมควรมแตชวงทวทยากรมาพดแลวผรบการอบรมนงฟงตลอดทงรายการ

แนนอนวาการรบฟงความรจากวทยากรเปนรปแบบทหลกเลยงไมได แตควรจดรปแบบการอบรม

ใหมการแลกเปลยนประสบการณ การประชมกลมยอย การซกถามขอของใจ การระดมสมอง ฯลฯ

ผสมผสานดวย

การประชมพดคยเพอสรางความเขาใจรวมกนเรองวทยชมชน 3-4 ครง

ทดลองปฏบตจดรายการรวมกบทมวจย

จดบนทกวามปญหาอะไรบางระหวางการทางาน

นาเอาปญหามาชวยทบทวนรวมกนในกลม

กลบไปแกไข/ลงมอปฏบตอก

เสนอแนะ แกไข

53

• จดอบรมตองประกบดวยกจกรรม ไมวาจะเปนการอบรมดวยเนอหาแบบใดกตาม

ควรจะมการมอบหมายใหผเขาอบรมไปทดลองทากจกรรมจรง ๆ หลงจบแลว เชน ไปทดลองจด

วทยจรง ๆ ไปลองประชาสมพนธวทยชมชน ไปขยายเครอขาย ฯลฯ แลวนาผลการทากจกรรม

มาทบทวนอกครง

• การจดอบรมจะไดผลดอยางมาก หากชมชน /ผเขาอบรมมความตองการการ

อบรมอยางแทจรง เชน มการเรยกรองใหอบรม และหากมการ “ตดเยบ” หลกสตรการอบรมใหเขา

กบลกษณะของชมชน กจะยงไดผลดยงขน

• บรรยากาศในการอบรมกเปนสวนประกอบใหการอบรมไดผลดหรอลมเหลว การ

ลงไปจดเวทสญจรในหมบาน จะทาใหไดบรรยากาศทเปนกนเอง เกอหนนใหมการพดคย

แลกเปลยนอยางเปนกนเอง

• มขอควรคานงวา การจดฝกอบรมนน จะทาเพยงครงเดยวแลวกเลกกนนน มกจะ

ไมไดผล จงควรมการ วางแผนการฝกอบรมเอาไวเปน “ชด” หรอมการชมนมศษยเกาเพอยอนกลบ

มาทบทวนความหลงเปนระยะ ๆ โดยใชสตร action/reflection (คด-ทา-คด-ทา…) สลบฟนปลา

กนไป

54

1.6.2 การเสรมสรางการมสวนรวมของชมชน

มประเดนทควรพจารณาอย 3 เรองทเกยวกบเรองการมสวนรวมของชมชนคอ

(1) ทาไมตอง “การมสวนรวม”

• คาตอบเชงปรชญา

หากเราระบใหมเพยงคาตอบเดยวตอคาถามทวาวทยชมชนนนมเอกลกษณท

แตกตางจากวทยสาธารณะ/วทยธรกจอยางไร คาตอบทดเหมอนจะตองเลอกกคอ วทยชมชนนน

เปนวทยทเปดกวางตอการมสวนรวมของผคนมากทสด เนองจากเปนวทยทดาเนนงานโดย ของ

และเพอประชาชนนนเอง

ทาไมตอง

“การมสวน

รวม”

การมสวนรวม

ของวทย

ชมชน

คาตอบเชงหลกการ

คาตอบเชงปรชญา คาตอบเชงปฏบต

ตวอยาง

กจกรรม

ระดบของการมสวนรวม

55

• คาตอบเชงหลกการ

ดงไดกลาวมาแลววา เปาหมายสงสดประการหนงของวทยชมชนกคอการผลต

เนอหารายการเพอตอบสนองความตองการในงานพฒนาของชมชน การตอบสนองความตองการ

นน จะเปนไปไมไดเลยหากชมชนไมเขามามสวนรวม มารวมสะทอนความตองการ มาบอกเลาเกา

สบวาชมชนคาดหวงอะไร รวมทงมาคอยชวยประเมนผลวทยชมชนดวย

• คาตอบภาคปฏบต

นอกเหนอจากเหตผลเชงหลกการ/ปรชญาทวา “วทยชมชนเปนวทยของทก ๆ คน

จงตองใหทกคนมสวนรวมแลว” แมแตเหตผลในทางปฏบตกยงตองการหลกการมสวนรวมของ

ชมชนอยด ดงตวอยางงานวจยวทยชมชนหลายแหงทมอาการเหมอนผลตภณฑใหม ๆ แปลก ๆ

ของไทย คอจะครกครนเฟองฟในระยะเรมแรก แลวกคอย ๆ ซบเซาในระยะตอมา จนกระทงฟบ

หายไปในตอนทาย ชะตากรรมของวทยชมชนกอาจจะเปนเชนนน

ดงทไดกลาวมาแลวในตอนตนวา งานวทยเปนงานทตองทาทกวน ทาอยาง

ตอเนองยาวนาน ในการจดทาตองมการเตรยมตว มการประสานผคน คนหาขอมล ฯลฯ ซงลวนแต

ตองใชแรงงานคน แรงงานสมอง กาลงกาย และเวลาทงนน ดงนน หากงานวทยชมชนรวมศนย อย

ในกลมคนเพยงไมกคน ในไมชา คนกลมนนกตองหมดแรงท จะยนหยดตอไปได ทางออกทา งเดยว

กคอตองมกลมอาสาสมครกลมใหญทจะมการหมนเวยนผลดเปลยนกนมาแบกรบความรบผดชอบ

(ดกรณศกษาของอาสาสมครไดจากวทยชมชน จ.บรรมย)

ปญหาการขาดทรพยากรกาลงคนในการดาเนนงานวทยชมชนจงจะแกไขไดดวย

การใชกระบวนการขยายการมสวนรวมของเครอขาย /อาสาสมครเทานน แผนการขยายเพอน

รวมงานจงเปนหลกประกนอนหนงของอายอนยนยาวของวทยชมชน

• ตรวจสอบวาคนทกกลมไดมสวนรวม ดงทไดกลาวมาแลวขางตนวา ในสภาพ

ความเปนจรงการเลอนไหลของวทยชมชนในสงคมไทยปจจบน ยงคงเลอนมาจากระดบ “หว” ส

“ลาคอ” เทานน กลาวคอ กลมคนทเขาไปมบทบาทในวทยชมชน ยงคงเปนกลมชนชนกลางทม

การศกษาด มความเขาใจเรองสทธการสอสาร กาวตอไปของวทยชมชนจงควรเปนการผลกดนให

การเลอนไหลนลงไปสลาตวซงเปนฐานรากเพออนาคตอนมนคงของวทยชมชนในสงคมไทย

(2) ระดบตาง ๆ ของการมสวนรวม

สาหรบแนวคดการสอสารแบบมสวนรวมนน ไดแบงระดบการมสวนรวมในการสอสาร

ของประชาชนเอาไว 3 ระดบ ทสามารถนามาประยกตใชกบกรณของวทยชมชนดงน

• การมสวนรวมในระดบผนา

• การมสวนรวมในฐานะผรวมผลตรายการ

56

• การมสวนรวมในฐานะผบรหาร/ผวางแผน/นโยบาย

ในแตละระดบนน ยงคงเปดกวางตอการรเรมสรางสรรคของวทยชมชนในแตละแหงวา

จะพฒนารปแบบการมสวนรวมในแตละระดบไดอยางไรบาง ดงตวอยางทเกดขนแลวทจะนามา

เสนอในทน

(i) การมสวนรวมในระดบผฟง

ผฟงวทยชมชนจะไมเปนเพยง “ผฟงเฉย ๆ ” แตสามารถเขามามสวนรวมได

อยางหลากหลาย ตงแต

• รบฟงอยางสมาเสมอ

• รายงานผลการฟงใหทางผจดรายการทราบ

• ตชม/เสนอแนะ/ประเมนผลรายการ

• โทรศพทเขามารวมแสดงความคดเหนในรายการ

• จดหมายมาเสนอแนะหวขอ/ประเดนเนอหา/ประเดนปญหา

• เปนตวแทนสงขาวสาร/รวมแจงขาวสาร/ตรวจสอบขาวสารกบพนท

• รองทกข/รองเรยนปญหาตาง ๆ ทเกดขนในชมชน

• รวมงานเวทสญจร/กจกรรมตาง ๆ ของวทยชมชน / ชวยจดหาทน

สนบสนน

• เสนอแนะรปแบบรายการ

• ชวยประชาสมพนธวทยชมชน

ฯลฯ

(ii) การมสวนรวมในระดบผผลตรายการ/ผดาเนนรายการ

เปนระดบการมสวนรวมทสงขนมา ซงมไดหลายรปแบบตามความสนใจและ

โอกาสเงอนไขทเอออานวยของประชาชน เชน

• เปนอาสาสมครทาหนาทเปนผสอขาวทองถน สงขาวสาร (แบบวทย

จส.100) โดยคดเลอกเนอหาขาวสารทนาสนใจมาให

• ชวยเปนแหลงขอมลประจาสาหรบการแนะนาวทยากร/แขกรบเชญใน

พนท

• ทาหนาทเปนแขกรบเชญ/วทยากร/ผใหสมภาษณแบบบางโอกาสหรอ

แบบประจา

• เขามาเปนผรวมผลตรายการ ในแงของการชวยเลอกประเดน เลอกแงมม

ชวยรวบรวมขอเทจจรง ซงจะมบทบาททงในขนตอนกอน /ระหวาง/หลง

57

การผลต ซงอาจอยในฐานะอนกรรมการ /คณะกรรมการผลตเนอหา

รายการ

• หากมความถนด/มความสนใจ/มประสบการณและมเวลาเอออานวยก

อาจจะเขามาเปนผดาเนนรายการไดเลย

ฯลฯ

(iii) การมสวนรวมในระดบบรหารงาน

การมสวนรวมในระดบนถอเปนขนสงสดของการมสวนรวม ตวอยางเชนการ

เขามาเปนคณะกรรมการบรหารวทยชมชน ซงจะมบทบาทหลากหลายอยางทไดกลาวมาแลว

ขางตน เชน

• เปนผวางแผนและนโยบายเกยวกบวทยชมชน

• เปนผตดสนใจเกยวกบการแตงตงคณะทางานฝายตาง ๆ

• เปนผตดสนใจเกยวกบการเพม/ลดชวงเวลาออกอากาศ/เนอหา

• เปนผวางแผนกจกรรมตาง ๆ ทเกยวกบการพฒนาวทยชมชน

ฯลฯ

มขอเสนอทนาสงเกตเกยวกบระดบการมสวนรวมทง 3 ระดบนดงน

• รปแบบของการเขามามสวนรวมในแตละระดบขนจะมลกษณะเปนรป

สามเหลยมปรามด กลาวคอ จานวนคนทจะเขาไปรวมในระดบผฟงจะมไดมาก

ในระดบผผลตรายการจะมไดนอยลง และในระดบผบรหารจะมคนกลมเลก ๆ

เทานน

• จากผลการวจยเรองวทยชมชนทผานมา มความเขาใจผดวา ถาจะเขาไปมสวน

รวมในวทยชมชน กตองเขาไปรวมเปน “ผจดรายการ” เทานน ซงการเขารวมในระดบดงกลาวม

เงอนไขและขอจากดมากมาย ดงนน จงควรทาความเขาใจเกยวกบรปแบบหลากหลายของการม

สวนรวมในระดบตาง ๆ โดยเฉพาะระดบผฟงทไดกลาวมาแลว

ระดบผบรหาร

ระดบผผลตรายการ

ระดบผฟง

58

• เมอนาแนวคดเรอง “การมสวนรวม” ไปประกอบกบแนวคดเรอง “การฝกอบรม”

และนามาผสมผสานกบความคดเรอง “การหมนเวยนผลดเปลยนกน” กจะทาใหวทยชมชนม

กองทพอาสาสมครจานวนมหาศาลทมความสามารถทจะกระจายหมนเวยนกนเขาไปแบกรบ

ภารกจของวทยชมชนไดอยางยาวนาน และเมอนนวทยชมชนกจะไปไมเปนเพยง “ของเลน

ชวคราว” แตจะเปน “ปากเสยงของชมชนตลอดไป”

• และเมอมกองทพอาสาสมครจานวนมากทเขามามสวนรวมในงานวทย ในพนทท

มความพรอม รปแบบระดบสงของวทยชมชนทมชมชนเปนเจาของสถานหรอเปนเจาของคลนก

มใชเรองไกลเกนฝน

(3) ตวอยางกจกรรมเพอเสรมการมสวนรวมของประชาชน

จากบทเรยนการทาวทยชมชนทผานมา มการคนควาสรางสรรคกจกรรมหลายรปแบบ

เพอสงเสรมการมสนรวมของประชาชนดงตวอยางตอไปน

• กจกรรมการเปดตววทยชมชน

เมอป พ .ศ. 2544 วทยชมชนของคนโคราชไดจดงานเปดตวโครงการวทยชมชน

ของคนโคราชอยางเปนทางการ เพอแนะนารายการใหเปนทรจกแกประชาชนชาวโคราชทวไป

ตลอดจนขยายเครอขายผฟงและผรวมผลตรายการใหมากยงขน ณ สนามศาลากลาง จ .

นครราชสมา ซงม กจกรรมใหความรในรปของการจดนทรรศการดานตาง ๆ เชน ความรสมนไพร

เพอสขภาพ ฯลฯ กจกรรมดานบนเทง มทงการแสดงดนตร ขบวนกลองยาว ฯลฯ การใหบรการ

อาทการตรวจสขภาพฟร ซอมอปกรณเครองใชไฟฟา และกจกรรมออกรานและจาหนายผลผลต

กลมแมบานเกษตร

ผลของการจดงานเปดตวดงกลาวประสบผลสาเรจในระดบทนาพอใจ เนองจากม

คนเขารวมกจกรรมและรวมชมงานเปนจานวนมาก กจกรรมดงกลาวทาใหสาธารณชนมโอกาสได

รจกกบวทยชมชน

• กจกรรมวทยสญจร (ดรายละเอยดในกรณศกษาวทยชมชนของคนโคราช)

อกกจกรรมหนงทนบวาเปนการประชาสมพนธและเปดโอกาสใหคนมาเขารวม

กจกรรมของวทยชมชน รวมทงเปนการขยายเครอขายผสนใจออกไป คอการจดวทยชมชนสญจร

อนเปนการจดรายการนอกสถานทของวทยชมชน โดยมการนาอปกรณสาหรบการสงกระจายเสยง

ไปตดตงชวคราว ณ สถานทจดกจกรรม อาท หมบาน ตาบล โรงเรยนตาง ๆ เพอถายทอดรายการ

ออกอากาศในเวลาของวทยชมชน

กจกรรมของวทยสญจรนเทากบไดเปดโอกาสใหประชาชนผสนใจงานวทยได

สมผสกบวธการจดทาวทยอยางใกลชด เพราะไดเหน “เบองหลงการถายทา” ของงานวทย

• กจกรรมขยายเครอขายผานงานประชาสมพนธ

59

ขอเสนอแนะของกลมวทยชมชนปตตานเกยวกบการขยายการมสวนรวมของ

ประชาชนกคอ การขยายเครอขายโดยใชรปแบบการประชาสมพนธแบบตาง ๆ เชน รถแห สปอต

ประชาสมพนธ แผนพบ และใบปลว รวมทงอาจมการใสหมายเลขเอาไวทแผนพบเพอจบสลากชง

รางวล ซงเปนการดงดดความสนใจดวยวธการแบบของชาวบาน

• กจกรรมการจดนทรรศการ

กเปนอกรปแบบหนงทจะขยายความเขาใจ และดงดความสนใจใหคนทวไปเขา

มารวมในงานวทยชมชน การจดนทรรศการนนอาจจะถอโอกาสเขาไปรวมจดในงานประเพณตาง ๆ

ของจงหวดหรอชมชน เชน งานกาชาดจงหวด งานเทศกาลตาง ๆ ซงการจดนทรรศการดงกลาวนน

สามารถจะสรางสรรคเนอหาทนาสนใจ ทงทเปน เนอหาแบบนง ๆ เชนการจดบอรดนทรรศการ

แนะนาวาวทยชมชนอะไร รวมทงเนอหา ทวงไดเคลอนไหว เชน การเปดโอกาสใหเยาวชนไดมา

ทดลองจดรายการรวมกบผจดรายการจรง ๆ เปนตน

1.6.3 การบรหารจดการงบประมาณ

(1) ความสาคญของงบประมาณ

ในการจดทาสอกระจายเสยงซงมลกษณะเปนสอมวลชนประเภทหนงนน จะตองม

ลกษณะแบบเหรยญ 2 ดานอยเสมอ คอทงดานททาเพอสาธารณะประโยชนและดานทเปน

ธรกจ

ทงนเนองจากการจดทารายการวทยนน ตองมคาใชจายในทกขนตอน ไมวาจะเปนการ

วาจางเจาหนาท การตดตอประสานงาน คาอปกรณเครองมอและการซอมแซม คาสถานท คา

ไฟฟานาประปา ฯลฯ ดงนน ความจาเปนในเรองงบประมาณจงเกดขน

(2) หลกการของการบรหารจดการงบประมาณของวทยชมชน

(i) แตถงแมวทยชมชนจะตองมลกษณะทง 2 ดานดงทกลาวมาแลว และในดานหนง

วทยชมชนจะตองสามารถบรหารจดการเรองงบประมาณใหสาเรจลลวงได มฉะนน ชวตของวทย

ชมชนกคงตองจบสนลงเมอหมดสนงบประมาณ ดงทปรากฏขนแลวในหลาย ๆ แหง แมกระนนใน

อกดานหนงเปาหมายหลกของการทาวทยชมชนกตองชดเจนวา ตองไมใชการแสวงหากาไรทเปน

ดานททาเพอสาธารณะ

ประโยชน

ดานทเปนธรกจ

60

ตวเงน (แมจะทาธรกจกตาม) การบรหารจดการเรองงบประมาณ กระทาไปเพยงเพอใหพอเลยงตว

ได มใชหวงกาไรเปนตวเงน

(ii) ตองกระจายแหลงรายไดใหมาจากหลายแหง เพอปองกนการพงพาแหลงรายได

เพยงอนใดอนหนงและรกษาความเปนอสระของวทยชมชนในทางเศรษฐกจ ตวอยางเชน สถาน

วทยชมชน KANU ในรฐโคโลราโด สหรฐอเมรกา มการกระจายแหลงรายไดจากหลาย ๆ แหลงคอ

• จากเงนอดหนนของรฐ 17%

• จากคาธรรมเนยมสมาชกรายป ประมาณ 65%

• จากโฆษณา 10%

• ทเหลอเปนรายไดจากการระดมทน

(iii) ในการรบเงนทนสนบสนน/งบประมาณจากแหลงใด ๆ กตาม จะตองเปน การรบ

อยางไมมเงอนไขแลกเปลยน ทจะทาใหเบยงเบนไปจากหลกการของวทยชมชน และจาเปนตองม

การวางหลกเกณฑเพอควบคมการปฏบตดงกลาวเอาไวอยางชดเจนเปนลายลกษณอกษร เชน

หลกเกณฑเรองการรบเงนโฆษณาสนคาจากบรษทหางราน สามารถทาได แตใหมสปอตสน ๆ

เพยงกลาวคาขอบคณและระบชอสนคานนเพยง 1 ประโยค เปนตน

(iv) ตองมการบรหารจดการงบประมาณทมระบบระเบยบชดเจน โดยมการจดทา

ระบบบญชรบจาย มระเบยบการเบกจาย เปนระบบงบประมาณทมประสทธภาพ มการบนทก

โปรงใส ตรวจสอบได เปนตน การดาเนนงานการบรหารจดการทมระบบเชนนเปนเรองทสาคญ

และจาเปนมากยงขน เมอวธการหารายไดบางวธมาจากการบรจาค ซงจาเปนตองสรางความ

นาเชอถอ เพอทาใหผบรจาคไววางใจวา ไดใชเงนไปตามเจตนจานงของผบรจาค และควรมระบบ

การปอนขอมลกลบ (feedback) เชน การรายงานผลยอนกลบไปสผบรจาควา ไดใชจายเงน

ดงกลาวไปสาหรบกจกรรมใดบาง

(3) ขอเสนอแนะเรองการแสวงหางบประมาณ

ปจจบนน วทยชมชนทเปนโครงการทดลองของกรมประชาสมพนธเปนสวนใหญ ยงคง

พงพางบประมาณจากกรมฯ เปนสวนใหญ ซงเปนงบประมาณทไมเพยงพอและไมสมาเสมอ

ตอเนอง ดงนน ในงานวจยเรองวทยชมชนหลายชนจงใหขอเสนอแนะเกยวกบวธการแสวงหา

งบประมาณสาหรยวทยชมชนดงน

(i) มาจากหนวยงานรฐสวนกลางในหลายรปแบบ เชน

• ยกเวนคาเชาสถานใหแกรายการวทยชมชน

• เนองจากรฐไดแบงใหมการจดสรรคลน 40% ใหแกภาคเอกชนนาไปหารายได

และจายเงนในรปของสมปทานหรอรปแบบอน ๆ คนใหแกรฐ รฐ จงควรแบงรายได

61

สวนนมาอดหนนวทยชมชน โดยอาจจดตงเปนกองทนสวสดการวทยชมชน เปน

ตน

(ii) มาจากหนวยงานทองถน

ปจจบนมการกระจายนโยบายการคลงและการจดเกบเงนรายไดลงไปใหหนวยงานใน

ทองถน เชน องคการบรหารสวนตาบล (อบต.) ดงนน ควรใหหนวยงานเหลาน

สนบสนนงบประมาณแกวทยชมชน

(iii) มาจากการโฆษณาของภาคธรกจเอกชนโดยมการกาหนดมาตรการและหลกเกณฑ

ดงทไดเสนอมาแลว

(iv) มาจากแหลงเงนทนขององคกรความชวยเหลอทไมหวงผลกาไร ตวอยางเชน วทย

ชมชนจงหวดปตตาน ซงเคยไดรบทนสนบสนนจากกอ งทนทางสงคม (SIF) และ

วางแผนจะเขยนโครงการของทนจากรฐบาลญปน และสหประชาชาต เปนตน

(v) หาวธการหารายไดดวยตนเอง เชน วทยชมชนจงหวดปตตานนาเสนอวธการหารายได

เขากลม เชน

• จดทาเสอกลมและจดขาย

• การขายสนคาในงานเทศกาล

• การทาปากกาและของทระลกในนามของกลมออกขาย

(vi) ใชรปแบบทางประเพณและวฒนธรรมมาระดมทนทางสงคม เชน การจดงาน

ทอดกฐน/ผาปาเพอกอตงกองทนวทยชมชน

ตวอยางของวธการแสวงหารายไดทนาเสนอมาน จะเกยวโยงสมพนธกบ “การมสวนรวม

ของประชาชน” กลาวคอ หากสามารถดาเนนการเรองการระดมการมสวนรวมของประชาชนได

สาเรจมากเทาใด กจะยงแกปญหาเรองงบประมาณไดมากเทานน

62

1.6.4 การตดตงกลไกการประเมนผลอยางตอเนอง

(1) ความสาคญและหลกการทเกยวกบการประเมนผล

เมอใดทเรายงธนออกจากแหลง แลวไมมการตดตามไปดผล เรากไมมทางทราบวา

ลกธนนนเขาเปาหรอไม และเมอไมทราบวาการยงไปนนถกเปาหรอเปลา เรากไมมทางรอกตอไป

วา จะตองยอนกลบมาปรบปรงการยงหรอไม อยางไร

การประเมนผลงานจงเปนกลไกสาคญสวนหนงในการพฒนางาน สาหรบงานวทย

ชมชนนน ควรมหลกการเกยวกบการประเมนผลดงน

• มการตดตงกลไกประเมนผลเอาไวเปนสวนหนงของแผนงาน โดยมการกาหนด

ทงตวบคคล กจกรรม และระยะเวลาทแนนอน เพอเปนหลกประกนวา จะมการดาเนนการอยาง

ตอเนอง ตวอยางทดกเชน วทยชมชนบรรมย ซงไดจดใหมการประเมนผลการทางานหล งจากท

ออกอากาศไปได 3 เดอนแรก เพอนาผลการประเมนมาปรบปรง/พฒนาการทางาน

• ใชรปแบบการประเมนผลอยางหลากหลาย เชน การสมภาษณผฟง การใช

แบบสอบถาม/สารวจขนาดกวาง ฯลฯ ดงจะไดแสดงรายละเอยดในตอนตอไป

• วางแผนใหมทงรปแบบการประเมนผลแบบเปนประจาและแบบตามโอกาส เปน

การประเมนทงจากภายในองคกรเองและจากหนวยงาน/บคคลภายนอก เพอตรวจสอบกน รปแบบ

การประเมนผลแบบเปนประจากเชน การวางแผนงานเอาไววา จะตองมการประเมนผลการรบฟง

ทก 3 เดอน 6 เดอน เปนการดาเนนการขององคกรเอง และในบางโอกาสอาจจะจดใหมหนวยงาน

ความสาคญ/หลกการของ

การประเมนผล

การเขาถง/ความสนใจ

ของผฟง

ประเมนผลรายการ

ประเมนบทบาท/หนาท ประเมนการมสวนรวม

มตการประเมนผล

63

ภายนอกมาประเมนผลภาพโดยรวม ตวอยางเชน วทยชมชนจงหวดสงขลาทไดดาเนนงานมาอยาง

ตอเนองเปนเวลา 7 ป กไดมการวจยประเมนผลการทางานทผานมาจากบคคลภายนอก เปนตน

• การประเมนผลนนไมควรมเปาหมายทจะจบผดหรอโจมตใคร รวมทงไมควร

มงเนนแตเรองความสาเรจ/ความลมเหลวจนหนามดตามว เราควรมขอคดวา “ทใดมการทางาน ท

นนยอมมการลมเหลว/ผดพลาด และอาจจะเปนใครกไดททา ผดเชนนน” การประเมนผลนน ควรม

เขมมงอยท “กระบวนการเรยนร” และการนามาส “การแกไขปรบปรง/หรอพฒนาใหดขนไปเรอย

ๆ”

(2) มตของการประเมนผล

เปนการตอบคาถามวา เราจะประเมนผลในแงมมใดบาง สาหรบกรณวทยชมชนนน

จากประสบการณงานวทยชมชนทผานมาของไทย พบวามการประเมนผลใน 4 แงมมดวยกนคอ

(i) การประเมนผลการเขาถงและความสนใจในการรบฟงของผฟง

(ii) การประเมนผลรายการ

(iii) การประเมนมตการมสวนรวมในวทยชมชนในระดบตาง ๆ

(iv) การประเมนผลการทาบทบาทหนาทของวทยชมชน

(i) การประเมนผลการเขาถงและความสนใจในการรบฟงของผฟง

เปนมตแรกของการประเมนเพราะหากผฟงไมสามารถเขาถงวทยชมชนได

เชน รศมการสงไปไมถง หรอสญญาณเสยงไมชดเจน หรอหากไมใชเหตผลเชงเทคนคแตเปนเรอง

ความไมนาสนใจชวนใหตดตามรบฟงของรายการ หากวทยชมชนไมสามารถฝาดาน 2 ดานนได

มตอน ๆ กคงไมตองไปพดถง

วธการประเมนผลคณภาพและความสนใจในการรบฟงน โดยปกตแลวมกจะ

ใชวธการสารวจประกอบการใชแบบสองถามหรอการสมภาษณ ตวอยางเชน งานวจยวทยชมชน

จงหวดนครราชสมาและบรรมยของอาจารยวรพงษ และคณะ ทไดกลาวไปแลว ประเดนททมวจย

ไดซกถามครอบคลมเนอหาดงนคอ

• มการเปดรบฟงหรอไม ฟงแบบใด ชวงเวลาไหน รายการอะไร

• แรงจงใจทเปดรบฟง

• มความพงพอใจหรอไม พอใจรายการอะไร รปแบบรายการ/เนอหาทชอบ

• ไดใชประโยชนอะไรบางจากวทยชมชน

• มความตองการอะไรบางจากวทยชมชน

64

(ii) การประเมนผลรายการ

ในขณะทการประเมนผลการเขาถงและความสนใจรบฟงนน เปนการประเมน

ภาพโดยรวมของวทยชมชนทงหมด แตในกรณทวทยชมชนนนมหลายรายการ กอาจจะมการ

ประเมนผลเจาะลงมาทรายการแตละรายการเปนพเศษ โดยอาจมเปาหมายทจะเพม /ลด/ตด

รายการหรอมเปาหมายเพอการพฒนารายการ

ประเดน/หวขอทจะประเมนรายการอาจจะครอบคลมเนอหาดงน

• ความเหมาะสมของชวงเวลา

• ความสนยาว/ความพอดของเวลารายการ

• เนอหารายการ (ประโยชน/ความนาสนใจ/ความเหมาะสม/ยากงาย ฯลฯ)

• ผดาเนนรายการ (การพด/ความเปนกนเอง/ภาษาทใช/ ฯลฯ)

• แขกรบเชญ/วทยากร

• จงหวะในการนาเสนอเนอหา

• เพลงทใชในรายกร

ฯลฯ

สาหรบวธการประเมนผลรายการกยงคงจะใชวธการสารวจดวยการ

สมภาษณหรอใชแบบสอบถาม และหากตองการขอมลทลกซงหลากหลายมากขน กอาจจะใช

วธการสนทนากลมดวยการจดสถานการณใหผฟงหลาย ๆ คนมานงสนทนากนตามหวขอทผ

ประเมนตงเอาไว

(iii) การประเมนมตการมสวนรวมในวทยชมชนในระดบตาง ๆ

เนองจากหวใจสาคญของวทยชมชนคอ การมสวนรวมของชมชนในระดบ

ตางๆ ตามทไดกลาวมาแลว ดงนนจงตองมการประเมนผลการมสวนรวมในระดบตาง ๆ ทกลาว

มาแลว ตวอยางเชน

• การประเมนผลการมสวนรวมในระดบผฟง หวขอคาถามทใชจะเปนไป

ตามเรองการมสวนรวมทไดกลาวมาแลว เชน

- รวมฟงอยางตอเนองสมาเสมอ

- รวมแจงขาวสาร

- รวมเสนอประเดน

- รวมรองทกข

- รวมเวทสญจร

- รวมโทรศพทเขามาในรายการ/วตถประสงคของการโทรเขามา

- รวมเขยนจดหมายตชม/เสนอรายการ

65

ฯลฯ

• การประเมนผลการมสวนรวมในระดบผผลต หวขอคาถามกเชน

- เคยเขามาเปนผรวมจดรายการ

- เคยเขามาเปนแขกรบเชญ

- เคยเปนแหลงขอมล

ฯลฯ

• การประเมนผลการมสวนรวมในระดบผบรหาร หวขอคาถามกเชน

- ความกระตอรอรนในการทางาน

- ความรบผดชอบในการทางาน

- ความสมาเสมอในการเขาประชม

ฯลฯ

วธการใชในการเกบขอมลอาจจะใชหลาย ๆ วธประกอบกน เชน

• การใชแบบสารวจ/แบบสอบถาม/แบบสมภาษณ

• การดบนทกเอกสาร เชน อตราการโทรศพทเขามา บนทกรายงานผล

ประชมของคณะกรรมการบรหาร

• การสงเกตการณ เชน เขาสงเกตการณการจดการรายการ การประชม

ของคณะทางาน เปนตน

(iv) การประเมนผลการทาบทบาทหนาทของวทยชมชน

ดงทไดกลาวมาแลววา วทยชมชนนนเกดขนมาเพอทาหนาทหลก 2 ประการ

คอ การเปนสอประชาธปไตยเพอสรางสรรคประชาธปไตยในสงคม และการเปนเครองมอหนนชวย

การพฒนาสงคมในมตตาง ๆ ดงนนจงตองมการประเมนผลการทาหนาทบทบาทของวทยชมชน วา

เปนไปตามหลกการหรอไม

ในงานวจยวทยชมชนจงหวดนครราชสมาและบรรมยไดมการประเมน

บทบาทของวทยชมชนเอาไวอยางละเอยดโดยใชวธการวเคราะหเนอหารายการทออกอากาศไป

แลว และตงเกณฑการแสดงบทบาทเอาไว (ดรายละเอยดในหวขอ “หนาทและประโยชนของวทย

ชมชน”) เชน

• บทบาทตามทศทางการไหลของขาวสาร

- ในแนวดง มทศทางคอ

- จากบนลงลาง เปนการถายทอดขาวสารจากรฐไปสประชาชน

- จากลางขนบน เปนการถายทอดขาวสารจากประชาชนไปสรฐ

66

- ในแนวนอน คอการตดตอสงขาวสารระหวางประชาชนดวยกน

• บทบาทการพฒนาชมชนในดานตาง ๆ

- บทบาทเสรมพลงทางเศรษฐกจ

- บทบาทในการจบตาดการเมองระดบทองถน

- บทบาทในการสงเสรมศลปวฒนธรรม

ฯลฯ

ผลจากการวเคราะหเนอหารายการไดใหภาพทชดเจนอยางมากวา วทย

ชมชนยงคงเลนบทบาทหนกไปทางดานการสงขาวสารแนวดงจากบนลงลาง โดยมสดสวนรายการ

ประเภทนถงเกอบครงหนง 42%และมเพยง 3% เทานนทเปนการสอสารแนวนอนระหวาง

ประชาชน ซงเทากบวาวทยชมชนยงไมไดเลนบทบาททโดดเดนแตกตางไปจากวทยสาธารณะท

เคยมมา การ รบทราบผลจากการประเมนเชนน ชวยใหทศทางในการหนกลบมาปรบปรงพฒนา

เนอหาและรปแบบรายการไดอยางด

นอกเหนอจากวธการวเคราะหเนอหารายการ ซงเปนวธการทใหผลอยาง

แนนอนในการประเมนผลเรองบทบาทหนาทแลว อาจจะใชวธการสารวจ /สมภาษณ/ซกถามผฟง –

ผผลตรายการ/คณะผบรหารวทยชมชนประกอบดวยกได