อานาปานสต ขนท หนง

(การกำาหนดลมหายใจยาว) อานาปานสตขนทหนงน มหวขอวา “ภกษนน เมอหายใจเขายาวกรสกตวทวถง วาหายใจเขายาว ดงน ; เมอหายใจออกยาว กรสกตวทวถง วาหายใจออกยาว ดงน”. (บาลวา ทฆำ วา อสสสนโต ทฆำ อสสสามต ปชานาต ทฆำ วา ปสสสนโต ทฆำ ปสสสามต ปชานาต.)

อานาปานสตขอน กลาวถงการหายใจเขา – ออก ยาว เปนสวนสำาคญฉะนน สงทควรทำาความเขาใจกคอ คำาทวา หายใจยาว นนเอง. เพอใหเปนการเขาใจงายแกผปฏบต ผปฏบตควรจะตองฝกหด และสงเกตการหายใจเขา – ออกใหยาวกวาธรรมดาใหมากทสดเทาทจะทำาได เพอจะใหทราบวายาวทสดนนเปนอยางไรเสยกอน, แลวจะไดนำาไปเปรยบเทยบกบการหายใจตามปรกตธรรมดาวามนยาวสนกวากนอยางไร, แลวนำาไปเปรยบเทยบกบการหายใจทสนกวาธรรมดา เชน การหายใจในเวลาเหนอย เปนตน วามนยาวสนกวากนอยางไรตอไปอก. และในทสด ควรจะมการทดลองหายใจอยางสนทสด เทาทจะใหสนได ดวยการบงคบของเราเอง เพอเปรยบเทยบกนอกครงหนง ในทสด กจะทราบไดวา คำาวาหายใจยาว หรอหายใจสนนน มความหมายตางกนอยางไร หรอมตวจรงอยอยางไร และจะเปนผสามารถกำาหนดลมหายใจทยาวหรอสน ไดถกตรงตามทตองการ.

ขอทวาใหพยายามหายใจใหยาวทสด เทาทจะหายใจไดนน มขอทตองควรกำาหนดคอ จะกนเวลานานประมาณ ๓๐ - ๔๐ วนาท ในระยะหนง ๆ เทาทเราจะผอนใหยาวได ทงเขาและออก : และใหสงเกตวา จะตองนงตวตรงจรง ๆ จงจะหายใจไดยาวถงทสดจรง ๆ และ เมอหายใจเขาถงทสดจรง ๆ นนจะมอาการปรากฏวาสวนทองแฟบถงทสด สวนโครงอกพองออกถงทสด, และโดยนยตรงกนขาม เมอหายใจออกถงทสด กจะปรากฏวาทองปองออกไป สวนโครงอกแฟบ อยางนจงเรยกวายาวถงทสดจรง ๆ มความหมายอยตรงทวามการหายใจทงยาว ทงนาน.

เพอเขาใจเรองนไดถงทสด ควรพจารณาเพอการเปรยบเทยบ เลยไปถงการหายใจสน. คำาวา“หายใจสน” จะมอาการตรงกนขาม คอเมอหายใจเขาทองปองออกไป, เมอหายใจออก ทองแฟบเขามา พอเปนทางสงเกตไดวาทเปนดงน เปนเพราะหายใจเขานอย จนไมถงกบทำาใหโครงอกตอนบน พองออกไปมาก หรอหายใจออกนอย จนไมทำาใหโครงอกตอนบนแฟบเขาไปมากอาการทปรากฏททองจงแตกตางกนอยางตรงกนขาม ซงผฝกหดจะตองรจกสงเกตใหด มฉะนนจะเขาใจผดและสบสนกนไปหมด. เกยวกบเรองน อาจจะยตเปนหลกทเรยกวา “หายใจเขาสน” กคอ สนเพยงเทาททำาใหโครงอกขยายออกหนอยหนง แตไมถงกบทำาใหทองแฟบ. ถาถงกบทำาใหทองแฟบ กเรยกวา หายใจเขายาว. ทเรยกวา “หายใจออกสน” กคอ หายใจออกหนอยหนงเพยงททำาใหโครงอกแฟบลงหนอยหนง แตไมถงกบทำาใหทองปองออก. ถาถงกบทำาใหทองปองออก กเรยกวาเปนการหายใจออกยาว. ขอเทจจรงอยตรงทวาโครงอกแฟบมากหรอนอยนนเอง ; สวนทองนนจะมอาการตรงกนขามกบโครงอกเสมอไป ในเมอมการหายใจอยางยาวทสด ทงเขาและออก.

ผมการศกษาเกยวดวยอวยวะเครองหายใจ มปอดเปนตน มาแลวเปนอยางด ยอมอาจจะเขาใจเรองนไดด. คำาวา “หายใจนาน” พระอรรถกถาจารยแนะใหสงเกตการหายใจของสตว ๒ ประเภท. สตวประเภทแรก เชนชาง มระยะหายใจนานกวาสตวประเภทหลง เชนหน หรอกระตาย. การกำาหนดเอาเวลาเปนหลกเชนน แมจะเรยกวาหายใจชาหรอเรวกตาม ผลยอมเปนอยางเดยวกนกบคำาวาหายใจยาวหรอสน. นกลาวเฉพาะในการปฏบตการกำาหนดลมหายใจ ; สวนขอเทจจรงทวา ลมจะเขาไปมากหรอนอยกวากนอยางไรนน เปนอกเรองหนงตางหาก. สง

ทตองการความสงเกตในความแตกตางอกอยางหนง กคอ “การหายใจเบา”หรอ “หนก” “หยาบ” หรอ “ละเอยด”. ถาหากลมกระทบพนผวแหงชองหายใจรนแรง กเรยกวาหายใจหนกหรอหยาบ ถาหากกระทบพนผวเหลานนไมรนแรง หรอถงกบวาไมรสกวากระทบ กเรยกวาหายใจเบาหรอละเอยด. อาการทงสองอยางน เปนสงทควรศกษาใหเขาใจอยางยงไวอยางเดยวกนเพราะมเรองทจะตองปฏบตในขอตอไปขางหนาเกยวกบเรองน.

การกำาหนดลมหายใจ.

บดน มาถง วธการกำาหนดลมหายใจ ในลกษณะทตาง ๆ กนเปนลำาดบไป, ดงจะไดแยกวนจฉยทละบท : บทวา “เมอหายใจเขายาว กรวาหายใจเขายาว” หรอ “เมอหายใจออกยาว กรวาหายใจออกยาว” นน มหลกแหงการปฏบตคอ หลงจากการทไดซกซอมอวยวะเครองหายใจตาง ๆ มชองจมก เพดาน หลอดลมและปอดเปนตนใหอยในสภาพทปรกตและเหมาะสมดแลว กปลอยใหมการหายใจตามปรกตธรรมดาบาง บงคบใหยาวกวาธรรมดาบาง ใหสนกวาธรรมดาบาง เปนการซกซอมทางรางกายโดยตรง วาควรจะมอตราปรกตอยางไร ทเปนอตราปรกตถาวรไมยาวไมสนเสยกอน แลวจงเรมกำาหนดวามนยาวหรอสนเทาไร.

ลมหายใจทสนหรอยาว น ยอมขนอยกบอารมณทางจตและความผนแปรทางรางกาย หรอแมทสด เพยงแตการไปสนใจมนเขาเทานน มนกทำาใหการหายใจนน สนหรอยาว ออกไปไดกวาธรรมดา. เพราะฉะนน ในขนแรกเราจะตองสงเกตความสนยาว ทมนเปลยนแปลงไปตามสงแวดลอม ซงกำาลงแวดลอมอยในขณะนน เชนถาอารมณปรกตด การหายใจกยาวกวา เมอมอารมณรายเชน ความโกรธเปนตนเขาครอบงำา. หรอเมอรางกายสบายด ลมหายใจกยาวกวาเมอรางกายกำาลงผดปรกต เพราะความเหนดเหนอย เปนตน. แมลมหายใจจะมอาการอยอยางนน อยางใดอยางหนง แตพอเราไปตงใจทำาการกำาหนดมนเขามนกจะตองยาวกวานนอกเปนธรรมดา. เพราะฉะนน ผปฏบตจะตองรจกสงเกตความพลกแพลงของลมหายใจในลกษณะอยางนดวย จงจะกำาหนดความยาวหรอสนไดโดยถกตอง หรออยางนอยทสด กกำาหนดไดวา มนยาวกวากนเทาไรแลว. ทำาการกำาหนดไปเปนเวลานานพอสมควร กจะรจกความสนยาวทแนนอนยงขน.

ในขนแรก ๆ ควรจะหดหายใจใหหยาบทสด ใหยาวทสด เพอใหกำาหนดไดโดยงาย วาลมหายใจเองเปนอยางไร ? ทางทมนกระทบนน ถกมนกระทบอยางไร ? กำาลงกระทบอยทตรงไหน ? มอาการเหมอนกบวามนไปสดลงทตรงไหน ? หยดอยทตรงไหน ? นานเทาไร ? แลวจงหายใจกลบออกมาหรอกลบเขาไปกตาม แลวแตกรณ. ถาหายใจเบาหรอละเอยดไปตงแตทแรกกไมมทางทจะสงเกตสงเหลานนได ทำาใหกำาหนดลมหายใจไดโดยยาก หรอถงกบลมเหลวไปกได. ทางทดยงไปอก คอควรจะหายใจใหหยาบหรอหนก จนกระทงเกดมเสยงไดยนทางห ขนมาดวยสวนหนง หกเปนประโยชนในการชวยใหสตกำาหนดลมหายใจไดงายขนอกแรงหนง. โดยทแทแลว คำาวา “การกำาหนดลมหายใจ” นน เปนการกำาหนดทพนผวทลมกระทบนน มากกวาทจะกำาหนดทตวลม เพราะลมเปนสงทละเอยดออน กำาหนดยาก. แตเมอมนกระทบพนผวซงเตมไปดวยเสนประสาทเขาทตรงไหน กเปนการงายทจะกำาหนดวาลมกำาลงอยทนน หรอเดนไปถงไหน. และยงเมอมเสยงทไดยนทางหเขามาชวยดวย กเปนการชวยใหกำาหนดไดงายขนอกวาหายใจครงหนง ยาวหรอนานเทาไร. การหายใจหนก ๆ ในขนแรก จงเปนสงทมประโยชน ดงน. แมในขนตอไป การหายใจยาวหรอหนก จนเคยชนเปนนสย กยงมประโยชนอยนนเอง เพราะนอกจากจะเปนประโยชนทางอนามยแกรางกายโดยเฉพาะแลว ยงเปนประโยชนในทางทจะทำาใหเราฝกหดในบทฝกหดขนตอ ๆ ไป ไดอยางงายดายเสมอไป จงขอแนะนำาใหฝกในการหายใจใหยาวและหนกอยเปนปรกต ตามโอกาสทจะพงกระทำาได.

การกำาหนดลมหายใจดวยสต

ตอไปน กมาถงระยะแหงการฝกในการกำาหนดลมหายใจ ซงยาวอยเองแลว เพราะการทเราไปกำาหนดมนเขา. อาการทเรยกวา “กำาหนด” ในทน ถากลาวอยางโวหารธรรมดากคอ การทเราตงจตกำาหนดลมหายใจ ทกำาลงแลนเขาแลนออกอยตามเรองตามราวของมนเอง จะเรยกวาเปนการสงเกตลมหายใจวากำาลงเปนอยอยางไร ดงนกได แตเราไมนยมเรยกเชนนน นยมเรยกใหแนชดลงไปเปนภาษากมมฏฐาน หรอภาษาทใชในการสอนอภธรรมวา เปนการผกจตไวทลมหายใจ ดวยเครองผกคอสต เลยทำาใหเกดมสงทจะตองศกษาขนมาถง ๓ เรองเปนอยางนอย คอลมหายใจ ๑ จต ๑ สต ๑ รวมเปน ๓ แลว ยงจะตองศกษาเรองผลทเกดขนเพราะการทำาเชนนน วามอยอยางไร กอยาง ตามลำาดบไป.

ลมหายใจ มเรองราวอยางไร เปนเรองทกลาวถงแลวขางตน. สวนเรองจตนน หมายความวาเมอกอนน สาละวนอยกบโลกยารมณตาง ๆ เดยวนถกพรากหรอถกเปลยนมาใหเปนจตทตดอยกบลมหายใจ ดวยเครองผก คอสตไมใหเปนจตทไปคลกคลอยกบโลกยารมณดงเชนเคย. สำาหรบสตนน หมายถงเจตสกธรรมซงเปนสมบตของจตอยางหนง ในบรรดาสมบตทงหลายของจต. เจตสกธรรมขอนเปนฝายกศล ทำาหนาทยกจตขน หรอดงจตมาผกไวกบลมหายใจ ซงในทนเปนรปธรรมบรสทธ ไมเปนทตงแหงอกศล จตจงพนจากความเปนอกศลมาสความเปนกศล ดวยอำานาจแหงเจตสกธรรม อนมชอวา สต นน.

อาการทจตถกสตผกไวกบอารมณ คอลมหายใจในทน แมเพยงเทานกเรยกไดวาการกำาหนด คอการกำาหนดของจตทลมหายใจดวยอำานาจสต. ในขนนยงเปนเพยงการกำาหนดลวน ๆ ไมเปนการพจารณาแตประการใด และยงไมเกยวกบความรหรอญาณ จงเรยกแตเพยงวา การกำาหนด หรอตรงกบคำาอกคำาหนงวา “บรกรรม” ลวน ๆ จดเปนอาการอยางหนง ซงตอไปขางหนา จะถกจดเปนองคของฌาน ทเรยกวา “วตก”. ผศกษาถงเขาใจไวเสยดวยวา คำาวา “วตก” ในทน มความหมายอยางน มไดหมายอยางโวหารพดทวไป ซงหมายถงการคดนกตรกตรองเปนเรองราวไป แตประการใดเลย. ทงหมดนคอสงทจะตองทำาความเขาใจเกยวกบคำาวา “กำาหนด”.

การเกดของความร.

เมอมการกำาหนดในลกษณะเชนทกลาวน กแสดงอยในตวแลววา ยอมเปนทางใหเกดความร หรอความรสกแกจต ขนมาไดเอง วาลมหายใจนนยาวหรอสนเปนตน. ขอนอธบายวา เมอลมหายใจกแลนไปแลนมาอย และจตกถกสตผกตดไวกบลมหายใจ จตจงมอาการเหมอนกบพลอยแลนไปแลนมา ตามไปดวยกน จงเกด “ความร” ขนได โดยไมตองมการคดหรอการพจารณาเลย. ความรเชนนยงไมควรเรยกวา “ญาณ” เปนเพยงสมปชญญะ คอความรสกตวทวถงวามนเปนอยางไรในขณะนน. แตถงอยางนนกตาม บางททานกใชคำาวา“ญาณ”แกอาการรเชนน ในบางคมภรบางเหมอนกน, ควรจะทราบไวกนความสบสน. ทงน เพราะคำาวา ญาณ นน มความหมายกวางขวาง เอาไปใชกบความรชนดไหนกได แตความหมายทแทนน ตองเปนความรทางสตปญญาโดยตรง. เมอคำาวา “ญาณ” หรอความร ใชไดกวางขวางอยางน รวมกบการททานไมอยากใชคำาอนเพมเขามาใหมากมายและสบสนโดยไมจำาเปน อาจารยบางพวกจงกลาววา แมความรสกทเกดขนวา เรากำาลงหายใจยาว ดงนเปนตนกจดเปนญาณอนหนงดวยเหมอนกน ทำาใหมการกลาวไดวา ญาณไดปรากฏแลวแมแตในขณะทเรมทำาอานาปานสต พอสกวา เมอหายใจเขายาว กรสกตวทวพรอมวา เราหายใจเขายาว ดงน.

กรรมวธในขณะแหงการกำาหนดลม.

กรรมวธทางจต ทเปนไปในขณะแหงการกำาหนดลมหายใจในขนทกลาวน มอยเปนลำาดบดงน :-

๑. เมอเขากำาหนดลมหายใจนาน ๆ เขา กจะประสบความสำาเรจแหงการกำาหนด จง “เกด ฉนทะ” คอความพอใจ อนเปนกศลเจตสกอนใหมขนมาเนองจากการกำาหนดลมหายใจนนแลว มปฏกรยาสบไป คอ :-

๒. เมอฉนทะเปนอย ลมหายใจกปรากฏวา ยาวไปกวาเดมดวยมความละเอยดยงกวาเดมดวย. แมจะไมมความละเอยดแหงลมในระยะแรกแหงการเกดของฉนทะ กจะตองมในระยะตอมา. ผปฏบตอาศยกำาลงแหงฉนทะนนทำาการกำาหนดลมหายใจทยาวกวาเดม หรอละเอยดกวาเดมขนไปอก นานเขา ปฏกรยาขนสบไป คอ :-

๓. ปราโมทยไดเกดขน. คำาวาปราโมทยในทน ตรงกบภาษาบาลวา ปามชช ไดแกปตอยางออน ซงทแทไดแกเจตสกธรรมทเปนกศลอกอนหนงซงตอไปจะตงอยในฐานะเปนองคสำาคญแหงฌานองคหนง, ดวยอำานาจแหงปราโมทยนนเอง ลมหายใจกยาวไปกวาเดม ละเอยดไปกวาเดม, การกำาหนดลมหายใจของผปฏบตนน กตงอยไดอยางแนนแฟน จนกระทงกลาวไดวาไมละจากอารมณ จตนจงไดสมมตนามใหม วา… (อานตอไปยงบรรทดลาง)

๔. “จตทเกดจากลม” เพราะมลมหายใจหรอการกำาหนดลมหายใจเปนสงทปรงจตอยอยางเตมท. ขอนมไดมความหมายอะไรอน นอกจากจะแสดงวา เดยวนจตเรมมความเปน “เอกคคตา, คอความมอารมณอยางเดยวเกดขนแลวแกจตนน กลายเปน เอกคคตาจต เนองมาจากลมหายใจนนมผลทำาใหเกดขน. ตอจากนน กมอาการแหง…

๕. อเบกขา หรอความวางเฉยตอโลกยารมณ ไมถกนวรณตาง ๆ รบกวนไดอกตอไป ปรากฏชดอย สวน…

๖. ภาวะแหงความทลมหายใจนน เปลยนรปปรากฏเดนเปนนมตแหงกมมฏฐาน มอคคหนมตเปนตน เหนอยชดดวยตาอนเปนภายใน ในรปนมตใหม อยางใดอยางหนงนน ยอมแปลกกน แลวแตลกษณะของบคคล. เมอนมตนนปรากฏชด กเปนเหตใหกลาวไดวา…

๗. สตเปนธรรมชาตปรากฏชด ปรากฏทงในฐานะทเปนตวเจตสกธรรมดวย ปรากฏทงในฐานะทเปนการทำาหนาทของมน คอการกำาหนดดวยและเนองจากสตเปนไปดงนไมขาดตอน สงทเรยกวา สมปชญญะ คอความรสกตวทวพรอมกปรากฏ แตเราไปเรยกชอมนเสยใหมวา แม…

๘. ญาณกปรากฏ คำาวา “ญาณกปรากฏ” ในทน มความหมายตาง ๆ กน แลวแตวามนจะปรากฏในขนไหนแหงการกระทำาอานาปานสต สำาหรบในขนน ซงเปนขนแรกทสดนน ญาณในทน กเปนเพยงสมปชญญะทกำาลงรสกวา “เราหายใจออกยาว หรอหายใจเขายาว” เทานน.

๙. แมกายกปรากฏ ลมหายใจชอวากาย ในฝายรปธรรม หรอเรยกอกอยางหนงวา รปกาย. แมจะกลาวเลยไปถงวา แมนามกายกปรากฏ ดงนกยงได เพราะวาจตกด หรอเจตสกธรรม กลาวคอฉนทะและปราโมทยเปนตนกด เหลานเปนนามกาย ซงลวนแตปรากฏดวยเหมอนกน หากแตวาการปฏบตในขนน เปนเพยงขนรเรม มงหมายกำาหนดแตเพยงลมหายใจซงเปนรปกายฉะนน คำาวา กาย ในอานาปานสตระยะทหนงน จงหมายถงแตเพยง รปกาย และโดยเฉพาะเพยงลมหายใจเทานน. คำาวา “กายานปสสนาสตปฏฐาน” กลาวคอการ ตงไว ซงสตเปนเครองตามเหนซงกาย ในขนทหนงน ยอมเพงเลงเอาลมหายใจเปนความหมายของคำาวา กาย แหงวลนน. เมอลมคอกายกปรากฏ สตกปรากฏ และ ญาณกปรากฏ ครบถวนทง ๓ ประการแลว ผปฏบต หรอกลาวโดยเฉพาะ กคอจตแหงผปฏบตนน เปนอนวาไดลถง…

๑๐. กายานปสสนาสตปฏฐาน แลวโดยสมบรณ แมในระยะเรมแรกซงเปนเพยงการ

กำาหนดลมหายใจทยาวอยางเดยว.

จากกรรมวธทง ๑๐ ระยะทกลาวขางตนเราจะเหนไดจากระยะท ๑ - ๒ - ๓ วา ความยาวแหงลมหายใจนนมอย ๓ ลกษณะ ดวยกน คอยาวหรอนานตามปรกตของลมหายใจนนอยางหนง, ยาวออกไปอกเพราะอำานาจของฉนทะทเกดขนอยางหนง, และยาวออกไปอกเพราะอำานาจของปราโมทยเกดสบตอจากฉนทะอกอยางหนง, จงเปน ๓ ลกษณะดวยกน. เมอลมหายใจออกกยาว ลมหายใจเขากยาว และรวมกนทงออกทงเขากยาว เปนลมยาว ๓ ชนดดวยกนดงนแลว เอาไปคณกนเขากบความยาวทมลกษณะ ๓ ดงทกลาวมาแลว กกลายเปน ๙ เรยกวา ความยาวมอาการ ๙ เปนหลกสำาหรบการศกษาในบทวาหายใจยาว แหงอานาปานสตขอทหนงน โดยตรง.

(จบอานาปานสตขนทหนงอนวาดวยการกำาหนดลมหายใจยาว)

อานาปานสต ขนท สอง

(การกำาหนดลมหายใจสน)อานาปานสตขนทสองน มหวขอวา “ภกษนน เมอหายใจเขาสน กรสกตวทวถง วาหายใจเขาสน ดงน ; เมอหายใจออกสน กรสกตวทวถง วาหายใจออกสน ดงน”. (บาลวา รสสำ วา อสส

สนโต รสสำ อสสสสสามต ปชานาต ; รสสำ วา ปสสสนโต รสสำ ปสสสสสามต ปชานาต)

อานาปานสตขอน มความหมายแตกตางจากขนทหนง เพยงทกลาวถงลมหายใจทสน. ลมหายใจสนในทน เปนเพยงชวขณะ คอชวทมการฝกใหหายใจสนแทรกแซงเขามา. เมอบคคลผปฏบตรความทลมหายใจสนเปนอยางไรอยางทวถงแลว ระงบความสนใจตออาการแหงการหายใจชนดทเรยกวาสนนนเสยไปหายใจอยดวยลมหายใจทเปนปรกต ซงจะเรยกวาสนหรอยาวกได แลวแตจะเอาหลกเกณฑอยางใดเปนประมาณ ปญหากหมดไป ไมมสงทจะตองอธบายเปนพเศษ สำาหรบกรณทมการหายใจสน.

แตถาหากวาบคคลผนน มารสกตววา ตนเปนผมการหายใจสนกวาคนธรรมดาอยเปนปรกตวสย กพงถอวาระยะหายใจเพยงเทานน ของบคคลนนเปนการหายใจทเปนปรกตอยแลว. และเมอไดปรบปรงการหายใจใหเปนปรกตแลว กถอเอาเปนอตราปรกตสำาหรบทำาการกำาหนดในยะระเรมแรก เปนลำาดบไปจนกวาจะเกดฉนทะและปราโมทย ซงมความยาวแหงลมหายใจเพมขนเปนลำาดบ ๆ และมกรรมวธตาง ๆ ดำาเนนไปจนครบทง ๑๐ ขน ตามทกลาวมาแลวในอานาปานสตขนทหนงอนวาดวยการหายใจยาว ฉนใดกฉนนน. ในกรณทมการหายใจสนเปนพเศษ เพราะเหนดเหนอย การตกใจหรอโรคภยไขเจบเบยดเบยนนน ยอมมการกำาหนดใหรวาสนเพยงในขณะนนเทานน เมอสงเหลานนผานไปแลว การหายใจกเปนปรกต และดำาเนนการปฏบตไปโดยนยแหงการหายใจปรกต เพราะการหายใจสนชนดนนไดผานไปแลวโดยไมตองคำานง.

ในกรณทมการหายใจสนแทรกแซงเขามา เพราะอบตเหตอยางอนกตาม เพราะความสบสนแหงการฝกในขนทยงไมลงรปลงรอยกตาม การหายใจสนเหลานนถกกำาหนดรวาสน แลวกผานไป ไมกลบมาอก ปญหากหมดไป. ในกรณทเราฝกใหลมหายใจสน เพอการทดลองในการศกษานน ยอมหมดปญหาไปในขณะทการทดลองสนสดลง. สำาหรบความมงหมายอนแทจรงแหงการฝกลมหายใจสนนน มอยวา เมอฝกจตใหเปนสมาธไดดวยลมหายใจอยางยาวแลว กควรฝกใหเปนสมาธดวยลมหายใจสน ซงเปนของยากขนไปกวาใหไดดวย เพอความสามารถและคลองแคลวถงทสด ในการฝกสมาธดวยลมหายใจทกชนดนนเอง.

สรปความวา การหายใจสนในอานาปานสตขนทสองน กลาวไวสำาหรบการหายใจสนทจะพงมแทรกแซงเขามาเอง เปนครงคราว และทเปนในการฝกเพอการสงเกตเปรยบเทยบใหเรารจกลกษณะแหงการหายใจยาว – สน และมอะไรแตกตางกนอยางไรตามธรรมชาตเทานน. เมอไดกำาหนดจนเขาใจดทงสองอยางแลว การกำาหนดกดำาเนนไปในการหายใจทเปนไปตามปรกตหรอในอตราทเราถอวาเปนปรกต และสามารถเปนสมาธอยทงในขณะทมลมหายใจสนหรอยาว ไมหวนไหว. การหายใจตามธรรมชาต ยอมเปลยนไปตามอำานาจสงแวดลอม เชนฉนทะเปนตน สน ๆ ยาว ๆ แทรกแซงกนบาง แตกไมมากมายนก ซงจะตองไดรบการแกไขตามกรณทเกดขน เชนเมอมความหงดหงดเกดขน กสงเกตไดดวยลมหายใจทสนเขา แลวกแกไขดวยการนอมจตไปสความปราโมทย ซงจะทำาใหลมหายใจกลบยาวไปตามเดม. ความรสกตวทวพรอมของบคคลผปฏบตนนเอง ทำาใหกำาหนดไดทงลมหายใจทยาวและสน ไมวามนจะเกดขนสลบซบซอนอยางไรและสามารถกำาหนดใหเปนสมาธได ไมวามนจะอยในสภาพทเรยกกนวายาวหรอสน.

เมอการปฏบตไดดำาเนนมาถงขนทสองนแลว เราอาจจะเขาใจหลกการปฏบตไดดวยการอปมากบการไกวเปล : การไกวเปลในทน เปนการไกวเปลของคนเลยงเดก. เมอคนเลยงเดกจบเดกใสเปลลงไปใหม ๆ เดกกยงไมหลบ และพยายามทจะลงจากเปล ซงอาจจะตกจากเปลเมอไรกได เขาจะตองระวงดวยการจบตาด ไมวาเปลนนจะแกวงไปทางไหน จะแกวงสนหรอแกวงยาว จะแกวงเรวหรอแกวงชา ตามการตอสของเดกกตาม, หรอการชกอนไมสมำาเสมอของตนเองกตาม, หมายความวาเขาจะตองจบตาดอยทกครงทแกวง และทกทศทาง ทมนแกวงไป. ครงไหนแกวงไปสน ครงไหนแกวงไปยาวอยางไร เขายอมรไดด การกำาหนดลมหายใจในขนน กมอปมยฉนนน. ดวยอำานาจทสตหรอจตกตาม กำาหนดอยทลมหายใจนน จงทราบความทลมหายใจแลนไปชาหรอเรว สนหรอยาว ไดอยตลอดเวลา เพราะความทสตไมผละจากลมนน และดำาเนนไปโดยทำานองนจนกวาจะสมำาเสมอเปนระเบยบด จงเรมกำาหนดในขนละเอยดยงขนไป คอในอานาปานสตขนทสาม. กรรมวธแหงการเกดขน ของฉนทะ ปราโมทย และอน ๆ มสต ญาณและลมหายใจเปนตน ในการหายใจสนน ยอมเปนไปโดยทำานองเดยวกนกบทเกดจากการหายใจยาว โดยประการทงปวง.

(จบอานาปานสตขนทสอง อนวาดวยการกำาหนดลมหายใจสน)

อานาปานสต ขนท สาม

(การกำาหนดลมหายใจทงปวง)

อานาปานสตขนทสามน มหวขอวา “ภกษนน ยอมทำาในบทศกษาวา เราเปนผรพรอมเฉพาะซงกายทงปวง จกหายใจเขา ดงน ; ยอมทำาในบทศกษาวา เราเปนผรพรอมเฉพาะซงกายทงปวง จกหายใจออก ดงน”. (บาลวา สพพกายปฏสำเวท อสสสสสามต สกขต ; สพพกายปฏสำเวท ปสสสสสามต สกขต) อานาปานสตขอน มขอทจะตองวนจฉยกคอ คำาวา “ยอมทำาในบทศกษา”, คำาวา “รพรอมเฉพาะ”, คำาวา “กายทงปวง”, และ การทอานาปานสตไดดำาเนนถงขนทเรยกวา ญาณ โดยสมบรณไดแลวตงแตขอนไป :

คำาวา “ยอมทำาในบทศกษา” หมายถงการประพฤตปฏบต ในบทททานวางไวสำาหรบการปฏบตทเรยกวาสกขานนเอง และมการจำาแนกไวเปน ๓ สกขา คอ สลสกขา, สมาธสกขา,หรอ จตตสกขา, และ ปญญาสกขา. เกยวกบการทจะทำาในบทสกขาใหครบทง ๓ อยางไดอยางไรนน ทานแนะใหพจารณาวา เมอผนนมการกำาหนดลมหายใจเปนตนอย ชอวายอมมการสำารวม. เมอมการสำารวม ชอวายอมมศล. นจดเปนสลสกขาของภกษนนในขณะนนโดยสมบรณ เพราะวาเธอไมสามารถลวงสกขาบทใด ๆ ได ในขณะนน. นชอวาเธอยอมทำาอยในบทสกขาคอศล ๑. และเมอสตของเธอนน ไมละจากอารมณ ไมปราศจากอารมณ ไมทงอารมณ กลาวคอลมหายใจเปนตนนน ยอมชอวาเธอมสมาธ คอความทจตมอารมณอยทอารมณใดอารมณหนง เพยงอารมณเดยวและตงมนอยในอารมณนน ภกษนนชอวายอมทำาในบทศกษา คอสมาธ อยในขณะนน. นจดวาเปนสมาธสกขาของภกษนน ๑. ถดจากนนกคอการเหนซงอารมณนน ๆ หรอในอารมณนน ๆ วามลกษณะแหงธรรมเปนอาทอยอยางไร และเหนความทสตเปนตนปรากฏชดเกยวกบอารมณนน ๆ (คำาวา “อารมณนน ๆ” คอหมายถงอารมณของอานาปานสตในขนทตนกำาลงปฏบต ในเวลานน ขนใดขนหนง ใน ๑๖ ขนนนเอง.) กด นชอวาญาณหรอปญญาของภกษนน ในขณะนน. เปนอนวาในขณะนน เธอนนยอมทำาในบทศกษา คอปญญาหรอปญญาสกขา ๑. ดงนน ภกษนน จงเปนผปฏบตอยในบทแหงสกขาทงสามโดยครบถวน, และเปนทนาสนใจอยางยงในขอทวา ดวยขอปฏบตเพยงอยางเดยวไดทำาใหเกดมสกขา ขนพรอมกนทง ๓ สกขา อนเปนเครองรบประกนวา แมดวยการทำาอยเพยงเทาน กยอมทำาใหเปนทสมบรณไดดวย ศล สมาธ และปญญา เปนการชใหเหนความนาอศจรรยของสงทเรยกวา ศล สมาธ ปญญา. และเปนคำาตอบของปญหาทวาคนทไมไดเลาเรยนปรยตมาอยางสมบรณนนจะสามารถปฏบต ศล สมาธ ปญญา ใหสมบรณไดโดยวธไร พรอมกนไปในตว.

สงทพงสงเกตอกอยางหนง คอขอทวา ในบรรดาอานาปานสตทง ๑๖ ขนนน พระองคไดทรงเรมใชคำาวา “ยอมทำาในบทศกษา” ตงแตขนทสามนเปนตนไป ตลอดจนถงขนสดทาย ซงมความหมายวา ตงแตขนท ๓ ถงขนท ๑๖ นน เปนตวการปฏบตทเรยกไดวา เปนตวสกขาแท และยงแถมมครบทง ๓ สกขาอกดวย. สวนขนท ๑ และขนท ๒ เปนเพยงขนรเรม คอเรมฝกหดกำาหนดอารมณ จะมบางกเพยงการสำารวม ซงเปนศล ; สวนทเปนสมาธและปญญายงไมปรากฏเตมตามความหมาย จงยงไมถอวามการทำาในบทศกษาทสมบรณ ในขนท ๑ และขนท ๒ นน ซงเปนเพยงการกำาหนดลมเปนสวนใหญ ; เพงมาสมบรณในขนท ๓ นเอง จงกลาวไดวาเปนขนทเรมมญาณแลวโดยสมบรณตามความหมาย.

คำาวา “รพรอมเฉพาะ” ในทน หมายถงความรทสมบรณ สงขนไปกวาความรทเปนเพยงสมปชญญะอยางในขนทหนงและขนทสอง. คำาวา รพรอม คอ รหมดทกอยาง. คำาวา รเฉพาะ คอ รอยางละเอยดชดเจนไปทกอยาง. รวมความวารอยางสมบรณในกรณนน ๆ และในอนดบ

นน ๆ อยางชดเจน ซงในทนไดแกรจกสงทเรยกวา กาย กลาวคอลมหายใจนนเอง วามลกษณะอยางไร มพฤตอยางไร มเหตและมผลอยางไร เปนตน. เมอคำาวา กาย ในทน ไดแกลมหายใจ การรกคอรลกษณะสนยาวของลมหายใจ, อาการแหงการเคลอนไหวของลมหายใจ, สมฏฐานแหงลมหายใจ คอความทมชวตยงเปนไปอย, และผลจากลมหายใจคอความทลมหายใจนกำาลงทำาหนาทเปนกายสงขาร หรอเปนปจจยแกชวตสวนทเปนรปธรรมโดยตรงนอย ดงนเปนตน. เมอกลาวโดยสรปกคอรเรองทงปวงของลมหายใจโดยตรงนนเอง. และใจความสำาคญทตองรนน ตองไปสนสดลงทรความเปนอนจจง ทกขง อนตตา ของสงหรอภาวะเหลานทงหมด ซงจะไดกลาวถงในขนทสงขนไปตามลำาดบ.

คำาวา “กายทงปวง” ควรจะไดรบการวนจฉยเฉพาะคำาวา “กาย” โดยตรงเสยกอน จะทำาใหเขาใจไดงายขน. คำาวา “กาย” แปลวา หม, และแบงออกเปน ๒ ประเภท คอนามกายและรปกาย. นามกาย คอหมนามหรอกลมนามธรรม ไดแกความรสกคดนกของจตรวมทงจตเอง ทเรยกโดยทวไปวา เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณเปนวงกวาง. แตโดยเฉพาะในทนนนไดแกความรสกตาง ๆ ทเกดขนในขณะทมการกำาหนดลมหายใจ เชนฉนทะเกดขน ปราโมทยเกดขน สตเกดขนความรสกตวทวพรอมเกดขน เหลานลวนแตเปนกลมนามกาย ซงจดเปนกายประเภทหนง. สวน รปกาย นน โดยทวไปหมายถงมหาภตรป คอ ดน นำา ลม ไฟ ทเปนสวนประกอบสวนใหญของรางกาย. แตในทน คำาวา รปกาย หมายถงลมหายใจทเนองกนอยกบมหาภตรปทงส นนโดยเฉพาะ ในฐานะเปนสงททำาใหมหาภตรปนนดำารงอยได มคาหรอมความหมายอยได และทงเปนทตงแหงนามกาย มเวทนาเปนตน สบไปได. กลาวโดยสรปกคอ กาย กลาวคอลมหายใจทำาหนาทเปนกายสงขาร คอปรงแตงรปกายใหเปนทตงแหงนามกายไดสบไปนนเอง, เมอผพจารณาไดพจารณาเหนความทกายทงปวง (คอทงรปกายและนามกาย) มอยอยางไร และสมพนธกนอยางไรแลว กยอมพจารณาเหนความสำาคญของกาย คอลมหายใจโดยเฉพาะได ในฐานะทควรเพงเลงเพยงสงเดยวในทน. เมอเปนดงน ยอมเปนการเพยงพอแลว ทจะกลาววา “ภกษนนเปนผมปรกตตามเหนซงกายในกายทงหลาย” (กาเยกายานปสส) คอเธอไดมองเหนกายอยางใดอยางหนงในบรรดากายทงหลายโดยประจกษ ซงในทนหมายถงการเหนดวยปญญา ซงกายคอลมหายใจ ในระหวางกายทงหลายอยางอน ๆ ทงทเปนรปกายและนามกาย. อาศยเหตขอนเองเปนใจความสำาคญ จงทำาใหอานาปานสตจตกกะทหนง พลอยไดชอวา กายานปสสนาสตปฏฐาน ซงมหลกสำาคญวา ภกษเปนผมปรกตตามเหนซง กายในกายทงหลาย อยเปนประจำาซงในทน ไดแกรอยทกลมหายใจเขาออกดงน.

คำาวา “ทงปวง” แมจะกนความไปถงวากายทกชนด กจรงอย แตในทน หมายความแตเพยงวา กายคอลมหายใจทงหมด หรอเรองทงหมดทเกยวกบกายนน. เมอคำาวา กาย ในทนไดแกลมหายใจ เรองทจะตองร กคอเรองทกเรองเกยวกบลมหายใจนนโดยตรง คอวาลมหายใจนน มลกษณะอาการเปนตนอยางไร ? และมอะไรเกดขนเนองจากลมหายใจนน ? อนงสำาหรบอานาปานสตขนทสามน ยงอยในกลมของเรองทเปนสมาธโดยสวนใหญ คำาวากายทงปวง จงมความหมายสวนใหญ เทาทเกยวกบความเปนสมาธ ททำาใหเกดขนไดเนองจากลมหายใจนน เพราะฉะนน จงกลาวไดโดยเจาะจงวากายทงปวงกคอลมหายใจทงปวงนนเอง. การกำาหนดรกายทงปวง กคอการกำาหนดรลมหายใจโดยประการทงปวง นนเอง.

วธการกำาหนดรลมหายใจทงปวง ทานแนะวธกำาหนดอยางงายไวดวยการแบงแยกเปนเบองตน ทามกลาง และทสด ของลมหายใจเสยกอน ขอนถอเอาความรสกของบคคลนนเองเปนประมาณ วาตนรสกวาลมหายใจเรมตงตนทตรงไหน แลวเคลอนไปอยางไร แลวไปสดทตรงไหน จงกลบออกหรอกลบเขาแลวแตกรณ. ในการหายใจเขายอมกลาวโดยสมมตไดวา ลมหายใจมการตงตนจากขางนอก ซงจะตองเปนทชองจมกหรอจดใดจดหนงในบรเวณนน อนเปนจดทเรารสกวา ลมไดกระทบในเมอไดมการผานเขาไปจากภายนอกสภายใน. ในกรณของคนปรกต กอยทปลายจะงอยจมกเปนธรรมดา แตในกรณของบคคลทมรมฝปากสงเชดเกนไป ก

จะมความรสกทรมฝปากบน ดงนเปนตน แลวกถอเอาโดยสมมต หรอโดยบญญตกตาม วานเปน จดเบองตน ของลมหายใจเขา. สวนคำาวา ทามกลาง นน หมายถงระยะตงแตจดเบองตนเปนตนไป จนถงทสดหรอเบองปลาย เพราะฉะนน เราจะตองพจารณาถงจดทสด หรอจดเบองปลายกนเสยกอน. ลมหายใจเขา ไดเขาไปจนถงทสดทไหน แลวจงกลบออกมานนไมจำาเปนจะตองยดถอในขอเทจจรงอะไรใหมากมายเกนไป เอาแตความรสกอยางใดอยางหนง ทปรากฏชดกวาอยางอน และสะดวกแกการกำาหนด ยงกวาอยางอนกพอแลว. เมอเราลองหายใจเขา เขาไปใหมากทสด แลวถอเอาความรสกของเราเอง วาความกระเพอมหรอความเคลอนดนของลมหายใจนน ไดแสดงอาการระยะสดทายของมนทตรงไหน เรากเอาตรงนนเปนทสด. ขอน ทานถอกนเปนหลกทวไปวา ไปสดอยทบรเวณสะดอ และจดเอาจดสะดอนนเปนทสดหรอเปนเบองปลายของการหายใจเขา.

ผศกษาจะตองทำาความสำาเหนยกไวดวยวาในทนมไดเปนการเรยนกายวภาควทยา หรอสรรวทยา แตเปนเรองของการฝกหดสมาธ ; ขอเทจจรงของลมหายใจ จะเปนอยางไร ไมใชของสำาคญ ขอสำาคญอยตรงทเราจะกำาหนดมนใหไดอยางไรตางหาก ; จงเปนอนใหยตไดวาทสดของลมหายใจทเปนภายในนน อยตรงทสะดอกพอแลว. เมอเปนดงน กเปนอนกลาวไดวา สำาหรบการหายใจเขานน ลมหายใจมเบองตนอยทปลายจะงอยจมกและมเบองปลายอยตรงทสะดอ และมทามกลางอยตรงบรเวณกงกลางระหวางนน. แตสำาหรบการกำาหนดนน จะตองถอเอาทงหมดคอตงแตปลายจมกจนถงสะดอวาเปนสวนทามกลาง. สวนการหายใจออกนน มการบญญตในทางกลบตรงกนขาม คอเอาทสะดอเปนเบองตน และทปลายจะงอยจมก เปนเบองปลาย โดยความทกลบกน.การเปนผรพรอมเฉพาะซงกาย (คอลมหายใจ) ทงปวง มขนมาไดในเมอมการกำาหนดลมนน ตลอดตงแตเบองตน ทามกลาง และทสด โดยไมมระยะวางเวน ทงขณะหายใจเขาและหายใจออก. โดยทแทตามธรรมชาตนนจตเปนของกลบกลอกไดเรว ในชวระยะการหายใจเขาหรอออกครงหนงนนถาไมกำาหนดกนใหทวถงจรง ๆ จตอาจจะผละจากการกำาหนดลมหนไปคดเรองอนไดตงหลายแวบ ในชวระยะการหายใจเขาและออกเพยงครงเดยว. ตวอยางเชนในขณะตงตนหายใจเขา จตกำาหนดอยทลม เมอหายใจเขาถงทสด จตกกำาหนดอยทลมได แตในระยะทเปนระหวางตรงกลางนน จตอาจจะหนไปคดถงสงอนใดเสยแวบหนง หรอสองสามแวบกยงได ถาหากวามไดมการกำาหนดในระยะทเรยกวาทามกลางนนไวอยางมนคงจรง ๆ.

ดวยเหตดงกลาวมานแหละ ทานจงตกเตอนวา ระยะทเรยกวาทามกลางนนเอง เปนระยะทตองระมดระวงอยอยางเขมงวดกวดขน ดวยอบายตาง ๆ กน เชน อบายอยางหยาบ ๆ มการสอนใหนบชา ๆ ๑ - ๒ - ๓ - ๔ – ๕ หรอกระทงถง ๑๐ ตลอดเวลาททำาการหายใจเขาหรอออกครงหนง แลวแตความเหมาะสมของบคคลหนง ๆ เปนคน ๆ ไป. เมอตองกำาหนดในการนบอยตลอดเวลา จนกวาจะสนสดการหายใจครงหนง ๆ จตกไมมโอกาสจะผละหนไปไหนได. และทงเปนการทำาใหสามารถควบคมความสนยาวของการหายใจไดเปนอยางด ดวยการนบจำานวนใหมากขน หรอนอยลง แลวแตตนจะตองการลมหายใจสนยาวเพยงไร.

รายละเอยดเรองน จะกลาวถงในขนทสขางหนา ในตอนอนวาดวยคณนา สวนทเปน อบายอยางละเอยด นน อยากจะแนะวาใหทำาอบายในการกำาหนดเสมอนหนงวา จตนนถกผกตดอยกบลม ถกลมลากพาไปมา ตลอดระยะการหายใจทงเขาและออก. และดวยเหตนเอง เขาจะตองมการหายใจชนดทเพยงพอทจะทำาใหรสกไดวา เดยวนลมกำาลงเคลอนหรอเดนไปถงไหนแลว ทงเขาและออก. เขาจะตองทำาความรสกคลายกบวาทางลมเดนนน ออนหรอไวตอความรสกอยางยง, ลมเหมอนกบสงสงหนงหรอกอนอะไรกอนหนง ซงวงถไปถมา อยบนทางนน อยางทจะกำาหนดไดโดยงาย. ดวยอบายนเอง ทำาใหเราสามารถกำาหนดลมหายใจไดตดตอกนทกระยะ วามนเรมตนทตรงไหน เคลอนไปอยางไร ไปสนสดทตรงไหน หยดอยทตรงไหน นานเทาไร แลวมนจงกลบออกมา หรอกลบเขาไป แลวแตกรณ. เขาทำาดจประหนงวาลมหายใจนน

เปนดวงมณวเศษดวงหนง ซงวงไปวงมา อยบนเสนทางทางหนง ซงจะไมยอมใหละไปจากสายตาไดแมชวขณะจตเดยว หรอกระพรบตาเดยว. ถาเปรยบดวยอปมาอกอนหนงทแลวมา กคอวา เมอเขาเปนคนใชทเลยงลกของนาย และจะตองระมดระวงเดกไมใหตกจากเปลแลว ตลอดเวลาทเดกยงไมหลบ หรอถงกบพยายามลงจากเปล เขาจะตองจบตาของเขาอยทเดกไมใหวางเวนได ไมวาเปลนนกำาลงไกวไปถงทสดขางโนน หรอกลบมาถงทสดขางนหรอยงอยตรงกลางในขณะใดขณะหนงกตาม ลวนแตเปนขณะทเดกจะลกออกมาจากเปลไดทงนน สายตาของเขาจงตองจบอยทเดกนนตลอดเวลามไดมระยะวางเวน ซงกลาวไดวา เขาไดเหนเดกอยโดยประการทงปวง และตลอดเวลาทงปวงเหลานนไมวาสงใด ๆ จะเกดขนแกเดก เขายอมรเหนโดยสนเชง ; ขอนมอปมาฉนใด ผปฏบตกใชสตเปนเครองกำาหนดลมหายใจ ใหจตกำาหนดอยตรงทลมหายใจโดยประการทงปวง และตลอดเวลาทงปวง โดยไมมระยะเวลาวางเวน ฉนนน, ในทสด ผปฏบตเชนนน กสามารถเปนผรพรอมเฉพาะซงกายคอลมหายใจทงปวง ดวยการกำาหนดเบองตน ทามกลาง และเบองปลาย อยางตดตอกนไมขาดสายดวยอาการอยางน.

เมอมการกระทำาอยดงน อยางถกตองตามระเบยบวธแลว กาย คอลมหายใจกปรากฏชด สตกปรากฏชด ญาณหรอความรสกตาง ๆ ตามควรแกกรณกปรากฏชด, สตปรากฏโดยความเปนสต, ญาณกปรากฏโดยความเปนญาณ, กายกปรากฏโดยความเปนกาย,ไมปรากฏในฐานะอนจะเปนทตงแหงความยดมนถอมน วาเปนสตวหรอบคคล วาเปนตวตนหรอเปนเราเปนเขา. เมอเปนดงนกกลาวไดวา เขาเปนผรพรอมเฉพาะซงกายทงปวงจรง ๆ เหนกายคอลมหายใจในบรรดาในกายทงหลายทงปวงอยเปนปรกต, จนไมมโอกาสสำาหรบการเกดขนแหงอภชฌาและโทมนส หรอกเลสอนใด. อเบกขาชอวาตงมนดวยดอยตลอดเวลาเปนทางนำาไปสความเกดขนแหงสมาธทแนวแนในลำาดบตอไป ดงน.

(จบอานาปานสตขนทสาม อนวาดวยการกำาหนดลมหายใจทงปวง)

อานาปานสต ขนท ส

(การทำากายสงขาร ใหรำางบ)อานาปานสตขนทสน มหวขอวา “ภกษนน ยอมทำาในบทศกษาวาเราเปนผทำากายสงขาร ใหรำางบอย จกหายใจเขา ดงน ; ยอมทำาในบทศกษาวาเราเปนผทำากายสงขาร ใหรำางบอย จกหายใจออก ดงน”. (บาลวา ปสสมภยำ กายสงขารำ อสสสสสามต สกขต ; ปสสมภยำ กายสงขารำ ปสสสสสามต สกขต)

อานาปานสตขอน มสงทตองศกษาและวนจฉย อยตรงคำาทวา “กายสงขาร” และคำาวา “ทำากายสงขารใหรำางบอย” ซงจะไดกลาวเปนลำาดบไป : คำาวา “กายสงขาร” หมายถงลมหายใจในเมอทำาหนาทปรงแตงมหาภตรป อนเปนทตงแหงเวทนาเปนตน ดงทไดกลาวมาแลวขางตน ไมจำาเปนตองวนจฉยอกในทน แตควรจะเขาใจสบไปวา ลมหายใจ เปนสงทเนองกนอยกบรางกายอยางใกลชด ในฐานะเปนสงทปรงสงตาง ๆ ทเนองกบรางกาย เชนความรอนหนาวในรางกาย การเคลอนไหวของรางกาย ตลอดถงความออนสลวยและความแขงกระดางเปนตน ของรางกาย เพราะฉะนน จงเปนอนกลาวไดวารางกายกบลมหายใจน มความสมพนธกน ในทางทจะหยาบหรอละเอยด ในทางทจะระสำาระสายหรอสงบรำางบ ดงนเปนตน ไดพรอมกนไปในตว ซงเปนเหตใหเราสงเกตไดวา เมอรางกายหยาบหรอระสำาระสายเปนตน ลมหายใจกหยาบหรอระสำาระสายไปตาม ; เมอลมหายใจละเอยดหรอรำางบ รางกายกสขมหรอรำางบไปตาม ; ฉะนน การบงคบรางกาย กคอการบงคบลมหายใจ ; การบงคบลมหายใจ กคอการบงคบรางกายพรอมกนไปในตว. เมอลมหายใจละเอยดหรออยในภาวะทละเอยด รางกายกสขมละเอยดไมกระดาง ไมเมอยขบ และไมระสำาระสายอยางอน ๆ จงเปนอนวานอกจากจะเปนเครองสงเกตวา เปนไปดวยกนหรอเสมอกนทกลกษณะและอาการแลว ยงเปนสงทตองไดรบการกำาหนดหรอการฝกฝนพรอมกนไปในคราวเดยวกน ในฐานะเปนเครองสงเสรมซงกนและกน ดงทกลาวแลว.

สงทจะพงสำาเหนยกศกษาตอไป กคอขอทวาลมหายใจยอมมลกษณะหยาบหรอละเอยด สงบรำางบ หรอไมสงบรำางบ อยระดบหนงตามธรรมชาตของมนเอง สดแลวแตรางกายนนกำาลงเปนอยอยางไร. แตแมวามนจะเปนอยางไรอยแลวกตาม ลกษณะทเปนอยตามธรรมชาตน เรายอมบญญตวาเปนของหยาบ หรออยในขนหยาบ ซงเราจกไดกระทำาใหกลายเปนของละเอยดหรอสงบรำางบยงขนไปตามลำาดบ ดวยอำานาจของกมมฏฐาน กลาวคออานาปานสตในขนทสน. การทำากายสงขารใหรำางบ.

คำาวา “การทำากายสงขารใหรำางบ” นน ควรจะไดวนจฉยถงกรยาทเรยกวา “รำางบ” ใหเปนทเขาใจแจมแจงกนเสยกอน.

ดงทไดกลาวมาแลวขางตนวา ลมหายใจทเปนอยตามธรรมชาตนนจดเปนของหยาบหรอบญญตวาหยาบ แตวาไมปรากฏเพราะมไดกำาหนด ครนพอสกวาไปกำาหนดเขาเทานน ความหยาบกจะปรากฏขนมาทนทอยางรนแรงแลวกจะเรมเปลยนไปในทางทจะละเอยดหรอสงบรำางบลง. ถายงไปพจารณาจรง ๆ เขาดวยแลว กยงละเอยดรำางบลงอกตามลำาดบ ดงน. ขอนอปมาเพอจะใหเขาใจงายขน โดยเปรยบกบเสยงฆองเมอมการตฆอง ยอมเกดเสยงดงทสดของฆองขน. เมอเสยงดงทสด สนสดไปแลว ยอมเหลอแตเสยงกงวานเปนระยะยาว. เสยงกงวานในระยะแรก ยอมดงมากเกอบเทากบเสยงทตโดยตรงแตแลวเสยงกงวานนน ยอมคอย ๆ นอยลง หรอจางลง ๆ จนถงขนาดจะไมไดยนเสยง และเงยบหายไปในทสด. เปรยบเทยบกนไดกบลมหายใจ ทมลกษณะอาการละเอยดหรอรำางบลง ๆ เชนเดยวกบเสยงกงวานของฆอง ฉนใดกฉนนน. ขณะทยงไมมการตฆองเสยงกไมปรากฏ นยอมเหมอนกบขณะทยงไมได

กำาหนดลมหายใจ รสกวาสงตาง ๆ เงยบไปหมด หรอราวกะวามไดมการหายใจเลย ทง ๆ ทมการหายใจอยเปนปรกต นเปนเพราะยงไมไดกำาหนด. พอสกวาไปกำาหนดเขากรทนทวามการหายใจ และอยในระดบทหยาบ เชนเดยวกบเอาไมไปตฆอง กเกดเสยงชนดทดงมากหรอหยาบมากขนมาทนท. ครนมการกำาหนดลมหายใจแลวมนกเรมละเอยดไปตามลำาดบของการกำาหนด หรอการพจารณาทยงละเอยดลงตามลำาดบ รำางบลงตามลำาดบ เหมอนเสยงกงวานของฆองฉนนน, ทงหมดน เพอจะชใหเหนใจความสำาคญ ๒ ประการ คอถาไมมการกำาหนด กเปนของหยาบ หยาบอยตามปกต แตเรามรสก, และเมอไปกำาหนดเขา ยอมเปลยนเปนของละเอยดยงขนไปตามลำาดบ. แตการละเอยดโดยอตโนมตเชนน ยงไมเปนการเพยงพอ เราจกตองทำาใหละเอยดใหถงทสดจรง ๆ โดยวธแหงอานาปานสตขนทสน. นคอความหมายของคำาวา “รำางบ” ในบทบาลทมอยวา “เราเปนผทำากายสงขารใหรำางบอย” ดงน. สงทตองวนจฉยสบไป กคอทำาใหรำางบ ดวยอาการอยางไร ?

การทำาใหรำางบในทน อาจจะแบงไดเปน ๒ ประเภท คอ รำางบดวยการกำาหนด อยางหนง และ รำางบดวยการพจารณา อกอยางหนง.การกำาหนด ในทน เปนอาการททำาใหเปนสมาธ ไดแกการกำาหนดสตเขาทลมหายใจ โดยอาการทกลาวในขนทสาม. ยงกำาหนดมากขนเพยงไร ลมกยงละเอยดมากเขา กระทงละเอยดถงทสด ถงกบกำาหนดไมได ตองรอขนมาตงตนใหม ดงทจะกลาวตอไปขางหนากด หรอละเอยดไปในทางทถกจนกระทงเกดปฏภาคนมต กลายเปนอปปนาสมาธ หรอฌานกด ทงสองอยางน ลวนแตเปนการสงบรำางบดวยการกำาหนด และเปนแนวของฝายสมาธโดยตรง. สวนคำาวา “การพจารณา” นน เปนแนวทางฝายปญญา หรอการปฏบตทลดตรงไปทางวปสสนา โดยไมประสงคการทำาสมาธถงทสด, หรออกอยางหนง กเปนแนวปฏบตของบคคลผประสงคจะทำาใหควบคกนไปทง ๒ อยาง การพจารณาในทน จะเปนการพจารณาตวลมหายใจนนเองกได หรอพจารณาสจจะของธรรมชาตอนอน ซงเรยกวาธรรมะอยางใดอยางหนงอยตลอดเวลาทหายใจเขา-ออก อยกได. ถาสงทนำามาพจารณาอยนน เปนของละเอยดยงขนเพยงไร การพจารณากยงละเอยดมากยงขนเพยงนน และลมหายใจกยงละเอยดขนเพยงนน ฉะนนจงเปนอนกลาวไดวา ผททำาอานาปานสตถงขนนยอมไดชอวาเปนผทำากายสงขารใหรำางบอย ทงในทางของสมาธและทงในทางของปญญา คอวาเขาจะทำาสมาธใหสงยงขนไปตามลำาดบกตาม หรอวาจะยกไปในทางของวปสสนา คอพจารณาเพอความรกตาม ยอมไดชอวาเปนผทำากายสงขารใหรำางบอย ดวยกนทงนน.

สำาหรบการทำาการพจารณา ทสามารถทำากายสงขารใหรำางบลง ในทน มลำาดบแหงความรำางบลงตามลำาดบแหงความหยาบละเอยด ของสงทนำามาพจารณา คอ :ในขนแรก เมอยงไมไดพจารณาหรอกำาหนดอะไร ลมหายใจกหยาบอยตามปรกต เมอกำาหนดพจารณาอยทลมหายใจนนวาเปนอยางไรเปนตน ลมหายใจกยอมสงบรำางบลงทนท ;เมอกำาหนดพจารณามหาภตรป (คอ ดน นำา ลม ไฟ) ซงเปนของเนองดวยลมหายใจอย ลมหายใจกยงรำางบลงไปกวานน ;เมอกำาหนดพจารณาอปทายรป กลาวคอลกษณะและภาวะตาง ๆ ซงอาศยอยกบมหาภตรป ซงเปนของละเอยดยงไปกวามหาภตรป ลมหายใจกยงรำางบลงไปกวานน ;เมอกำาหนดพรอมกนทงสองอยาง เชนกำาหนดพจารณาอาการทอปาทายรปเนองอยกบมหาภตรปอยางไร เปนตน ลมหายใจกยงรำางบลงไปกวานน ;เมอกำาหนดอรป คอสงทไมมรปเลย มอากาศและวญญาณ เปนตนลมหายใจกยงรำางบลงไปกวานน ;เมอกำาหนดพรอมกนทงสองอยาง คอทงรปและอรป เชนกำาหนดความทสงทงสองอยางนแตกตางกนอยางไร และเนองกนอยางไรเปนตน ลมหายใจกยงละเอยดหรอรำางบลงไปยงกวานน ;เมอกำาหนดละเอยดลงไปถงสงซงเปนปจจยของรปและอรป ซงเรยกอกอยางหนงวา นามรป อกตอหนง จนกระทงเหนวานามรป มอะไรเปนปจจยและปจจยนน ๆ กำาลงปรงแตงนามรปนนอยอยางไร ดงนเปนตน ลมหายใจกยงละเอยดและรำางบลงไปยงกวานน ;และ เมอไดกำาหนดพจารณาไป กระทงถงลกษณะแหงนามรป หรอความทนามรป ประกอบอยดวยไตรลกษณะ คอความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ดงนเปนตนแลว ลมหายใจกละเอยดหรอรำางบลงไปยงกวานน. สวนท

เปนการกำาหนดแลวพจารณา ทงหมดน ยอมแสดงใหเหนอาการของความสงบรำางบทเปนไปดวยอำานาจของการพจารณาตามแนวของวปสสนา ซงเปนทางของปญญาอนแตกตางจากการกำาหนดอยางไมพจารณา ซงเปนอาการของสมถะ และเปนแนวของสมาธ อยางแจงชด.

มสงสำาคญ ทควรจะทราบเสยดวยเลยในทนวา เมอการเจรญอานาปานสตดำาเนนมาจนถงขนทสน ผประสงคจะทำาอานาปานสตตอไป ตามลำาดบทมอยใหครบทง ๑๖ ขนนน กตองทำาไปตามแนวของการกำาหนดเพอความเปนสมาธโดยตรงไปกอน จนกระทงถงเกดจตตถฌานเปนอยางสงสด ดวยอำานาจของการทำาอานาปานสตขอทสน แลวจงทำาขนท ๕ ท ๖ ตามลำาดบไป และไปกำาหนดความไมเทยงเปนทกข เปนอนตตาเปนตน ใหถงทสดเอาในขนแหงอานาปานสตหมวดสดทาย คอตงแตขนท ๑๓-๑๔ และเปนลำาดบไป. สวนบคคลผไมประสงคจะทำาใหเตมทในฝายสมถะ แตมความประสงคจะลดตรงไปสวปสสนาโดยดวน กสามารถทจะยก หรอเปลยนการกำาหนด ใหกลายเปนการพจารณา และพจารณารปนาม โดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา อยางยง ไปเสยตงแตอานาปานสตขนทสน แลวดำาเนนขามเลยไปยงขนท ๑๓ – ๑๔ - ๑๕ - ๑๖ ดวยอำานาจของการพจารณาดงไปในทางของปญญาอยางเดยว ดงทจะไดกลาวในขนนน ๆ โดยไมหวงหรอไมตองการบรรลฌานเปนตนไป แตอยางใด ซงหมายความวาไมตองการสมาธถงขนาดบรรลฌานนนเอง ตองการสมาธเพยงเทาทจะเปนบาทฐานของวปสสนาเทานน โดยเพงเลงเอาความดบทกขเปนทมงหมาย แตไมประสงคสมรรถภาพ หรอคณสมบตพเศษ เชนอภญญาเปนตน.

การพจารณาตามแนวแหงวปสสนาในเรองน มรายละเอยดอยางไรจะกลาวขางหนาในเรองทถงเขา คอในขนท ๑๓ - ๑๔. ในทนมงหมายจะวนจฉยกนเฉพาะ การทำากายสงขารใหสงบรำางบ ตามหลกของฝายสมาธอยางเดยว แมจะมการระงบความมสตว บคคล ตวตน เราเขา ในขนเหลานบางกเปนเพยงการเหนความไมเปนสตว บคคล ตวตน เราเขา เพราะสกวาเปนกายบาง เปนลมหายใจบาง เปนสตบาง เปนจตทมสตกำาหนดลมหายใจบาง เปนสมปชญญะคอเปนเพยงญาณในขนตน ๆ รอยวาอะไรเปนอะไรดงนบาง. การเหนเปนแตธรรมชาต ไมเหนความเปนสตว บคคล ตวตน เราเขา ซงนายดถอหรอเปนทตงแหงความรกและความชงแตอยางใดทำานองน กเปนอนกลาวไดวาเปน การนำาอภชฌาและโทมนสออกเสยไดระดบหนง เชนเดยวกน. โดยใจความกคอวา แมยงเปนเพยงเรองของสมาธ กยงสามารถกำาจดความยดถอวาสตวบคคล ตวตน เราเขา ไดตามสวนของสมาธนน ในเมอการกระทำานนมสมมาทฏฐเปนมลฐานมาแตเดม แมจะนอยเพยงไรกตาม. ฉะนน เราจะไดพจารณากนถงการทำากายสงขารใหรำางบ โดยวถทางแหงการกำาหนดลมหายใจตามแนวสมาธโดยตรงอยางเดยวเปนลำาดบไป จนกระทงเกดฌาน ใหเสรจสนไปเสยกอน.

เมอมาถงขนน ควรจะไดทราบอยางทวถงกวางขวางออกไป รวมทงเรองทแลวมา และเรองทจะกลาวตอไปขางหนา ทตดตอเปนสายเดยวกนวาลำาดบแหงกรรมวธของการเจรญอานาปานสตตงแตตน จนถงทสด กลาวคอการบรรลมรรคผล นน อาจจะแบงออกไดโดยหลกใหญเปน ๘ ระยะ คอ :

๑. คณนา การคำานวณหรอการนบ เพอทราบความสนยาวของลมหายใจ หรอเพอควบคมการหายใจอยางมระยะ มเบองตน ทามกลาง ทสดกตาม เปนการกำาหนดลมหายใจอยางหยาบ. (มไดในอานาปานสต ขนท ๑ - ๒ - ๓).

๒. อนพนธนา การตดตามลมหายใจอยางละเอยด ดวยสตทสงไปตามอยางไมทงระยะวาง โดยไมตองนบ ไมตองกำาหนดเบองตน ทามกลาง ทสดเปนตน. (มไดในอานาปานสต ขนท ๓).

๓. ผสนา การกำาหนดฐานทลมถกตอง แตเพยงแหงใดแหงหนงเพยงจดเดยว เพอการเกด

ขนแหงอคคหนมต ณ ทนน. (มไดในอานาปานสต ขนท ๔).

๔. ฐปนา ความแนนแฟนมนคง แหงการกำาหนด ทพนฐานอนเปนทตงแหงอคคหนมตนน จนกระทงเปลยนรปเปนปฏภาคนมตปรากฏขนอยางชดเจนมนคงแนนแฟน เพอเปนทหนวงใหเกดอปปนาสมาธ หรอฌานตอไป. (มไดในอานาปานสต ขนท ๔).

(ทง ๔ ระยะนเปนระยะเนองดวยสมาธโดยตรง. ตอจากนไป เปนระยะทเนองดวยวปสสนา หรอการพจารณา).

๕. สลลกขณา การกำาหนดพจารณานามรป ตามทางของวปสสนาเพอความเหนแจงลกษณะแหงความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา โดยเฉพาะ.(มไดตงแตอานาปานสต ขนท ๕ เปนตนไป จนถงทสด).

๖. ววฏฏนา อาการตดกเลสของมรรค นบตงแตวราคะเปนตนไปจนกระทงถงขณะแหงมรรคโดยตรง. (ยอมมในจตกกะทส ขนใดขนหนง).

๗. ปรสทธ การบรรลผลของการตดกเลส ทเรยกโดยตรงวาวมตตในขนทเปนสมจเฉทวมตต. (เปนผลแหงการเจรญอานาปานสตในขนสดทาย ทกำาหนดอยทกลมหายใจเขา – ออก).

๘. ปฏปสสนา ไดแกญาณเปนเครองพจารณา ในความสนไปแหงกเลส และผลแหงความสนไปแหงกเลส ทเกดขนแลว. (เปนการพจารณาผลอยทกลมหายใจเขา – ออก). (๔ ขน ตอนหลงน เปนระยะแหงวปสสนาและมรรคผล).

เกยวกบการทำากายสงขารใหรำางบนน ยอมมในระยะท ๓ และท ๔ คอผสนาและฐปนาโดยตรง. สำาหรบระยะทหนง คอคณนานน เปนเพยงการกำาหนดลมหายใจเขา – ออก ตามทกลาวมาแลวในอานาปานสตขนทหนงและทสอง. สวนอนพนธนาระยะทสองนน เปนการกำาหนดตดตามลมอยางละเอยดถยบและวกไปวกมา ตามอาการทลมแลนไป ดงทกลาวแลวในอานาปานสตขนทสาม เปนสวนใหญ. แตถงกระนนกตาม การมความรความเขาใจ และการกระทำามาอยางถกตอง ตงแตระยะทหนง ทสองนน ยอมสงเสรมความสำาเรจในระยะทสาม ทสนเปนอยางยง จงควรมการพจารณามาใหม ตงแตระยะทหนงถงทส ในลกษณะทสมพนธกนอกครงหนง, ดงตอไปน :

ระยะทหนง คอ คณนา ไดแกการคำานวณหรอการนบ มความหมายเปน ๒ อยางคอ คำานวณเพอใหรความสนยาวของลมหายใจ อยางหนง และเพอวาเมอคำานวณอย จตจะไมมโอกาสละจากลมหายใจ นอกอยางหนง. เมอมความมงหมายอยางน อาการทนบหรอคำานวณนน ตองมความสมพนธกนดวยดคอการนบหรอคำานวณกสำาเรจ การปองกนจตละจากอารมณกสำาเรจ. การคำานวณหรอการนบนน ถานบดวยสงขยา กนบไมนอยกวา ๕ และไมมากเกนกวา ๑๐. ถาไมนบดวยสงขยากคอเพยงแตคำานวณเอาวา สนยาวเทาไร, อยางไร ดงทกลาวแลวในตอนทวาดวยลมหายใจสนหรอยาวนนเอง. ทงหมดน ตองทำาดวยความตงใจทมกำาลงพอเหมาะสม ไมเนอยเกนไป และไมขะมกเขมนเกนไป. การการหนดนบดวยสงขยานน เปนอบายททำาใหการกำาหนดเปนไปในลกษณะทงายขน แตกหยาบกวาการคำานวณโดยไมตองนบ.

วธนบดวยสงขยา คอชวระยะทหายใจเขาหรอหายใจออกครงหนงมการนบวา ๑ - ๒ - ๓– ๔ - ๕ ใหจบลงพอเหมาะพอดกนทกครง ทหายใจเขาหรอออก. แมจะยดการนบออกไปถง ๑๐ คอนบ ๑ - ๒ - ๓ - ๔ - ๕ - ๖ - ๗- ๘ - ๙ - ๑๐ กตองกะใหจบลงพอด กบการสนสดของการหายใจระยะหนง ๆ. แมจะนบชนด ๑ ถง ๖, ๑ ถง ๗, ๑ ถง ๘, ๑ ถง ๙ กตาม ยอมมวธ

แหงการนบใหลงจงหวะพอเหมาะพอดอยางเดยวกน หากแตวาไมนยม, สนบถง ๕ หรอ ถง ๑๐ ไมได. การนบอยางนจะเหนไดวา เปนการนบเมอมการหายใจยาวเปนปรกตเทานน และทงยงเปนระยะแหงการกำาหนดเปนเบองตน ทามกลาง ทสด หรอการกำาหนดเปนระยะ ๆ อยนนเอง และยงเปนเหตผลเกยวกบขอทวาไมใหนอยกวา ๕ และไมใหเกน ๑๐, เพราะถานบนอยกวา ๕ กทงระยะแหงการนบหางกนมาก จนนานพอทจะทำา ใหจตผละหนไปไดจากอารมณ หรอจดวาเปนอาการนบทหยาบเกนไป, และมผลไมตางอะไรกบการกำาหนดแตเพยงวาเบองตน ทามกลาง ทสด. แตถานบเกนกวา ๑๐ ซงเปนระยะทตดกนมากเกนไป กจะทำา ใหเกดอาการลกลนเมอนบ หรอความระหกระเหนในการนบขนแกจต. รวมความกคอชาเกนไปกไมด เรวเกนไปกไมด หางเกนไปกไมดถเกนไปกไมด ลวนแตเปนทางมาแหงการกระทบกระเทอน และความฟงซานแหงจตไดดวยกนทงนน. นคอการนบดวยวธแหงสงขยา ซงควรจะทดลองฝกฝนดใหครบถวนทกแบบ เพราะเปนอบายวธทเปนทงการฝกฝน และการปรบปรงใหจตอยในสภาพทคลองแคลว ทงใหจตนนรจกตวมนเองอยางชดเจนยงขน. วธนบโดยการคำานวณความสนยาว โดยไมตองมการนบดวยสงขยานน มวธการดงไดกลาวแลวขางตน อนวาดวยความสนยาวแหงลมหายใจ และการกำาหนดความสนยาวนน ในอานาปานสตขนท ๑ ขนท ๒ มาแลวอยางเพยงพอ.

ในทนขอสรปใจความสำาคญแตเพยงวา การคำานวณความสนยาวนน กตองทำาดวยความรสกทพอเหมาะพอด คอไมทำาดวยความรอนรน หรอกระหายเกนไปกลาวคอมความตงใจรนแรงเกนไป หรอทำาดวยความเฉอยชา เนอย ๆ เลอน ๆ กลาวคอมความตงใจนอยเกนไป. การทำาอยางแรก ทำาใหจตฟงซาน ซงกำาหนดอารมณไมได. การทำาอยางหลง ทำาใหจตมโอกาสผละหนจากอารมณ โดยลกษณะอาการเชนเดยวกบโทษทเกดขนจากการนบทมากหรอนอยเกนไป ชาหรอเรวเกนไปนนเอง. อปมาขอนเปรยบไดกบการจบนกตวเลก ๆ ถาทำามอหลวม ๆ นกกหนไปตามชองมอได ; ถาจบแนนเกนไปนกกตายในมอ ไมสำาเรจประโยชนอะไรแกบคคลผหวงจะไดนกเปน ๆ ฉนใดกฉนนน.การนบดวยสงขยากด การคำานวณโดยไมตองนบสงขยากด ลวนแตเรยกวา คณนา ในทนดวยกนทงนน เปนสงทตองทำาในขณะทมการกำาหนดอยตลอดระยะสนหรอระยะยาวของลม กลาวคอตลอดเวลาทสตเรมกำาหนดไปตามลมครนถดมาถงระยะทลมหายใจเปนระเบยบแลว มความรำางบลงบางแลว การกำาหนดยางหยาบเชนนนกกลายเปนสงทไมควร แตจะตองมวธการกำาหนดทละเอยดยงขนไป กลาวคอการกำาหนดเฉพาะแหง อนจะไดกลาวถงไดโดยสมบรณขางหนาในขน ผสนา, สำาหรบในทน จะกลาวแตพอสงเขปเทาทยงคาบเกยวกนอยบางอยางกบการนบหรอ คณนา เทานน.

การกำาหนดลมเฉพาะแหง คอเมอเหนวาไมจำาเปนจะมการกำาหนดวงไปตามลมอยตลอดเวลา เพราะจตรำางบพอสมควรแลว กเลอกกำาหนดเฉพาะทจดใดจดหนงซงลมจะผานไปหรอผานมาเทานน แลวคอยกำาหนดนบหรอคำานวณ ทนน เพอความเขาใจงาย กควรยอนระลกไปถงอปมาเรองคนใชทไกวเปลเดกอกตามเคย : เขานงอยทตรงเสาเปลซงตงอยกงกลางของการไกวไปและการไกวมา. เมอเดกยงไมหลบหรอไมงวง ยงจะดนลงจากเปลอย เขากตองเหลยวหนาไปเหลยวหนามา ซายท ขวาท อยตลอดเวลา จบตาดเพอไมใหเดกนนมโอกาสลงจากเปล. แตครนเดกนนยอมนอน หรองวงนอนลงบางแลวเขากไมจำาเปนทจะตองทำาเชนนน คงจบตาอยเฉพาะตรงหนา ชวขณะทเปลผานมาเพยงแวบหนงเทานนกพอแลว. เขาไมตองเหลยวซายเหลยวขวาอกตอไป เพราะไมมความจำาเปนและยงแถมจะเหนอยเปลา ขอนฉนใด ; เมอลมหายใจเรมรำางบลงอยางทเรยกวา “กายรำางบลง” การปฏบตกเลอนไปสขนทละเอยดกวาเดม คอไมกำาหนดดวยการวงตามลมเขาออก แตไปหยดคอยกำาหนดอยตรงจดใดจดหนงซงเปนการไดเปรยบหรอเหมาะสมทสด ฉนนน.

จดทกลาวน ควรทจะไดรบการพจารณาวาจะเปนทตรงไหน และเพราะเหตอะไร.ไดกลาวมาแลวขางตนวา เราไดแบงพนฐานของทางลมหายใจสมผสออกเปน ๓ สวน คอทตรงปลายจมก

ทกลางอก และทสะดอ ฉะนนควรจะพจารณาตอไปวา การคอยเฝากำาหนดทจดไหนจะไดผลอยางไร : สมมตวา ถากำาหนดทกลางอก พนฐานกจะใหญหรอยาวเกนไป จนยากแกการทจะกำาหนดใหเปนจดเลก ๆ จดหนงได : ถากำาหนดทสะดอ กยงเปนการเลอนลอย เพราะเปนเพยงการอนมานเอาตามความรสกทรสกเปนวงกวาง ๆ ไมมจดเลก ๆ ทจะสามารถกำาหนดไดอยางเดยวกน : เพราะฉะนนจงเหลออยแตทชองจมก ซงเปนจดเลก ๆ จดหนง ทลมหายใจจะตองผานอยเสมอ ทงออกและเขา และแรงพอทจะกำาหนดไดโดยงาย จงเกดความนยมตรงเปนอนเดยวกนหมดทกพวก วาจะตงจดแหงการกำาหนดทตรงน สำาหรบการปฏบตในขนน. อปมาทชวยใหเขาใจงายยงขนไปอก กไดแกการเฝาเมอง (สมยโบราณ) ทงเมอง ทตรงประตเมองแหงเดยว. คนเฝาประตเมองไมจำาเปนจะตองตรวจคนคนทยงไมไดเขาประตเมองหรอคนทไดเขาเลยประตเมองไปจนอยในเมองแลว. เขาจะตรวจคนแตบคคลทกำาลงจะผานชองประตเมองกแลวกน. เขายอมเหนอยนอย เปลองเวลานอยแตไดผลมาก นฉนใด ; การกำาหนดลมหายใจในขนน กมความมงหมายฉนนนคอการกำาหนดเฉพาะตอเมอลมผานชองจมก โดยเฉพาะทปลายจะงอยจมกดานใน.ใหปฏบตทำาความรสกราวกะวาทตรงนนเปนเนอออนมากหรอกำาลงเปนแผล ซงมอาการไวตอความรสกอยางยง ถงกบวา เมอลมผานแมเพยงเลกนอย กยงอาจทจะรสกได. สตคอยกำาหนดอยทจดนจดเดยว กเปนการเพยงพอสำาหรบการปฏบตในขนน และพงทราบลวงหนาไวเสยดวยวา ณ จด ๆ นเอง ซงจะไดนามวา ผสนาอนเปนระยะทสาม ของกรรมวธของการกำาหนดซงจะตองพจารณากนอยางละเอยดขางหนา. สำาหรบคนธรรมดาเรา ๆ กมทางทจะกำาหนดจด ๆ นไดโดยงาย และจะงายยงขนไปอก สำาหรบคนประเภททมจมกโงงเปนขอ. สำาหรบคนประเภททมจมกสนและหกหงาย เชนจมกของชนเผาพนธนโกร ทำาใหมการกำาหนดทสดชองจมกไดยากกวาคนธรรมดา เพราะลมหายใจจะพงไปกระทบทรมฝปากบน ทำาใหมความรสกทตรงนนมากกวาทปลายจมก. ถาเปนอยางน ทานแนะใหเปลยนตำาแหนงจดทประสงคนน ไปทจะงอยฝปากบน แทนทจะเปนทปลายจะงอยจมกซงเรองนเจาตวทกคน ยอมรไดดดวยตนเอง.

เปนอนวาในบดน การกำาหนดลมหายใจไดเปลยนการกำาหนดนบตลอดสาย มาเปนการกำาหนดนบเมอลมผาน เฉพาะทจดใดจดหนง ดวยอาการดงกลาวแลว ; ฉะนน ในกรณน การนบหรอการคำานวณยอมเปลยนไปตาม กลาวคอสำาหรบการนบอยางวธสงขยา ทานแนะใหนบคราวละ ๕ คอเรมนบเปน ๕ เปน ๑๐ เปน ๑๕ - ๒๐ - ๒๕ เรอยไป ทกคราวทลมผานจด ๆ น. หรอจะนบเปนคราวละสบ, เปน ๑๐ - ๒๐ - ๓๐ - ๔๐ - ๕๐ แทนกได : ไมตองมการแจกโดยรายละเอยดเปน ๑ - ๒ - ๓ - ๔ - ๕ อกตอไป กจะเขารปกนได กบการฝกในระยะทแลวมา และดำาเนนไปไดโดยสะดวกในตวมนเอง. สวนการคำานวณโดยไมตองนบนน กกลายเปนการคำานวณเอาตรงจดนนเพอใหรลมสนหรอยาวหนกหรอเบา หยาบหรอละเอยดเปนตน ไดผานเขาหรอผานออก กรไดทตรงนนเอง.

นเปนเรองทงหมดของคณนา หรอการคำานวณ.

ระยะทสอง คอ อนพนธนา ไดแกการตดตามลมอยางละเอยดใกลชดถงทสด โดยทกวถทางนน สวนใหญเปนลกษณะของปฏบตแหงอานาปานสตขนท ๓ โดยตรง กลาวคอการกำาหนดรซงลมหายใจทงปวง หายใจเขาอย หายใจออกอย. สำาหรบวธปฏบตในขนน กยงเปนการกำาหนดลมหายใจอยนนเอง หากแตวาเปนขนทละเอยดยงขนไป โดยการขจดอาการหรอวธการตาง ๆ ทเปนภาระในการกำาหนดใหนอยลง เทาทจะใหนอยได. อธบายวา เมอมการกำาหนดชนดทเปนการนบ หรอชนดทกำาหนดเปน เบองตน ทามกลาง ทสดอยเพยงใด การกำาหนดกตองยงหยาบอยเพยงนน คอตองมความรสกทเกดดบ-เกดดบ ทกคราวทกำาหนดวาเบองตน หรอทามกลาง หรอทสด. การกำาหนดขนาดทเรยกวาวตก ซงจะเปนองคฌานขางหนากยงหยาบอย หรอมวตกไปในทางความหมายของคำานน ๆ : แทนทจะมวตกอยทลมหายใจเพยงจดเดยว กไปมวตกเปนเบองตนบาง ตรงกลางบาง ทสดบาง เปนการรบกวนจต

อยางหยาบอย. การละการกำาหนดเชนนนเสย สงสตไปตามโดยไมตองมการกำาหนดเปนระยะเชนนนเลย ยอมเปนการกำาหนดทเขาถงตวลมอยางประณตกวา หรอละเอยดกวา ไมวาจะเปนการกำาหนดตลอดสาย หรอเปนการกำาหนดเฉพาะจดกตาม. ยงสำาหรบการนบดวยแลว นบวายงหยาบไปกวานนอก จงควรเวนเสยโดยสนเชงในขนน.เนองจากการเจรญอานาปานสตขนทสาม ซงเปนการกำาหนดลมหายใจโดยประการทงปวงนน กยงสามารถปฏบตใหเขยบสงขนมา จนถงขนทไมมการกำาหนดวาเปนเบองตน ทามกลาง หรอทสด ภายหลงไดทำาการกำาหนดโดยอาการเชนนนมาแลวอยางเพยงพอ : ดวยเหตน แมการกำาหนดลมเฉพาะทผานตรงชองจมก กยงเปนสงทกลาวไดวาเปนการกำาหนดกายสงขาร หรอลมหายใจ“ทงปวง” อยนนเอง ทงทสตไมไดวงตามลมหายใจเขาออก คงกำาหนดอยเฉพาะทตรงนน เหมอนนายประตทตรวจตราอยตรงทประตแหงเดยว กเปนอนชอวาตรวจคนทงหมด ทวทงในเมองและนอกเมอง ไมวาคนเหลานนจะเขาหรอออกหรอเดนวกไปวนมา ชนดใดกตาม ฉนใดกฉนนน. การกำาหนดอย ณ จด ๆ เดยวโดยหลกเกณฑเชนน มผลเทากบเปนการกำาหนดวกกลบไป กลบมา, เทากบเปนการกำาหนดเปนวงกลม และเทากบเปนการกำาหนดอยางถยบ ไมมระยะวางเวนโดยประการทงปวง อยางน. โดยความหมายอยางนเอง จงไดชอวา อนพนธนา คอการตดตามอยางใกลชดถงทสด และไมมระยะวางเวน และจดเปนระยะทสองของกรรมวธแหงมนสการอานาปานสตกมมฏฐาน ซงผปฏบตจะตองสงเกตใหเขาใจอยางแจงชดจรง ๆ เปนพนฐานเสยกอน จงจะสามารถปฏบตกาวหนาในอนดบตอไปไดโดยสะดวก.หลกสำาคญมอยวา ยงกำาหนดลมทละเอยดยงขนไปเพยงใด หรอโดยวธเขาถงตวลมโดยละเอยดประณตยงขนไปเพยงใด จตกจะยงกลายเปนของละเอยดหรอสงบรำางบประณตยงขนไปเพยงนน โดยอาการแหงอตโนมต คอเปนไปในตวเอง ; เพราะฉะนน ผปฏบตจะตองสนใจในลม หรอในการกำาหนดลม โดยวธทเรยกวา ละเอยดแยบคาย ยงขนไปทกท ใหเพยงพอกน.

ระยะทสาม คอ ผสนา ไดแกฐานทลมถกตอง. ระยะนตองศกษาพรอมกนไปกบ ระยะทส คอ ฐปนา ซงหมายถงการทจตกำาหนดหรอตงลงอยางมนคง จงจะเขาใจไดโดยงาย เพราะเปนสงทเนองกนอยางใกลชดและทงยงคาบเกยวไปถงระยะท ๒ กลาวคอ อนพนธนา โดยปรยายอกดวย. ผสนา หมายถง ฐานทลมถกตอง กได หมายถง การถกตอง กได โดยใจความหรอโดยพฤตนย ยอมเปนอยางเดยวกน เพราะถาไมมการถกตองกยอมไมมฐานทถกตอง : และอกประการหนงกคอ ถาไมมการกำาหนดแลว ยอมไมมทงการถกตองและฐานทถกตอง เพราะฉะนนเปนอนกลาวไดวา มการกำาหนดเมอไร และทไหน ผสนากจะมเมอนน และทนน. ในระยะแรกแหงการปฏบต ยอมมการกำาหนดลมหายใจตลอดสาย คอจากเบองตน ถงทสด ดงทกลาวแลวในอานาปานสตขนท ๑ ท ๒ และท ๓, ผสนา ชอวามตลอดสายอยแลว หากแตวาการฝกในระยะนนยงไมมเรองทจะตองกลาวถงผสนา เพยงแตเปนการฝกใหสตกำาหนดอยทลม โดยเอาลมนนเปนนมตของการกำาหนด และเรยกวา “บรกรรมนมต” ยงเปนของหยาบอย. สวนในบดนจะกำาหนดเอาจดใดจดหนง แหงพนทหรอฐานทลมถกตองมาเปนนมต เพอการปฏบตทละเอยดยงขนไป จงตองเรมสนใจไปยงพนฐานทลมถกตอง ซงในทสดกไดแกจด ๆ หนง ทปลายจะงอยจมก ดงทไดกลาวแลวขางตน. การกำาหนดนมตจงเปลยนจากลมทเคลอนไปเคลอนมา แตไปกำาหนดลงทตรงพนฐานจดนและทำาพนฐานจดนใหเปนทตงของนมตอนใหมในขนทประณตยงขน และเมอทำาไดสำาเรจยอมไดนามวา “อคคหนมต” ซงจะตองกำาหนดเรอยไปและฝกฝนเรอยไปแกไขอปสรรคตาง ๆ ใหลลวงไปดวยด มรายละเอยดตาง ๆ ดงทจะไดกลาวขางหนาจนกระทงนมตนนตงลงแนนแฟนมนคง กลายเปน ฐปนา จนกระทงทำาใหเกด“ปฏภาคนมต” ขนไดในทสด ซงจะไดอาศยเปนทหนวงใหเกดฌานสบไป.

พงสงเกตในทนอกครงหนงวา ผสนา กบ ฐปนา เปนสงทเนองกนอยางทไมแยกจากกนได. มการกำาหนดลมทถกตองพนฐานสำาหรบการกำาหนดทตรงไหน กเปนผสนาทตรงนน และฐปนากมอยในนน หากแตยงไมเรยกวาฐปนาแท จนกวาเมอไร การกำาหนดผสนาเปนไปดวยด เปนระยะยาวไดตามทตองประสงค ฐปนาจงจะตงลงเองโดยสมบรณ เกดเปนการกำาหนดโดยไม

ตองมการกำาหนด ขนมาในขณะนน โดยจะเรยกวาเปน การหยดกำาหนดเพราะการกำาหนดไดตงมนถงทสดแลว ดงนกยงได. ขอนอาจจะเปรยบเทยบดวยอปมางาย ๆ เชนการจบของบคคลทเอามอไปจบเขาทสงใดสงหนง ; กรยาทจบนนเอง เรยกวาจบ, ครนเอามอไปจบเสรจแลว แมมอยงหยดอยทนน แตการจบกสนสดลงไปแลว เหลออยเปนการกมอยทนน ไดแกอาการทมอหยด หรอตงแนนแฟนอยทนน : ฉะนนจงเปรยบ การจบ ไดกบ ผสนา และเปรยบ การกมอยเฉย ๆ อยางมนคง ไดกบ ฐปนา ฉนใดกฉนนน. อยาลมวา ถาไมสงเกตดใหละเอยดแลว จะไมเหนความแตกตางระหวาง “การจบ” กบ “การกม” หรอระหวาง ผสนา กบ ฐปนา : ดวยเหตนแหละ ผปฏบตจงตองทำาการสำาเหนยกศกษาและสงเกตกำาหนดอยางใกลชดทสด วา ฐานทถกตองคออะไร, การถกตองคออะไร, ความหยดอยแหงการถกตอง ทเปนไปอยางมนคงดแลวนนคออะไร ; กจะสามารถกำาหนดนมตทละเอยดยงขนไป และจตทสงบยงขนไปไดโดยไมยาก.

เทาทกลาวมาแลวเพยงเทาน ยอมชใหเหนไดวา คณนา และ อนพนธนา เปนเรองของบรกรรมนมต ผสนา เปนเรองของอคคหนมต และ ฐปนา เปนเรองของปฏภาคนมต ซงเราจะไดศกษาเรองนมตทงสามน เพอความเขาใจการปฏบตในขนนใหละเอยดยงขนไปอกสวนหนง ซงจะเปนการทำาใหเขาใจผสนาและฐปนายงขนไปตามลำาดบ. กฎเกณฑเกยวกบนมต

สงทเรยกวา นมต นน ทานนยมจดไวเปน ๓ เสมอไปในทกกมมฏฐาน,หากแตวากมมฏฐานบางอยาง มนมตครบทงสามประการไมไดเสยเอง. กมมฏฐานใดเปนเชนนน กมมฏฐานนนกไมสำาเรจประโยชนจนกระทงถงเกดฌาน : สวนกมมฏฐานใดอาจทำาใหนมตเกดขนทง ๓ ขน กมมฏฐานนนกใหสำาเรจประโยชนไดจนกระทงเกดฌานเปนธรรมดา.

นมตในขนทหนง เรยกวา บรกรรมนมต. ขอนไดแกตวสงนน ๆ โดยตรง ซงเราไปจบหรอไปทำา หรอไปเอามา สำาหรบเปนวตถเพอการเพงหรอกำาหนดในระยะแรกทสด. นมตนในกรณอานาปานสต กคอตวลมหายใจทเคลอนไป-เคลอนมา อยนนเอง. นมตขนทสอง เรยกวา อคคหนมตหมายถงนมตทเขาไปตดอยทตาภายใน หรอในใจ กลายเปนมโนภาพภายในอกสวนหนงตางหาก จากตววตถโดยตรงทเราเอามากำาหนดในครงแรกไปเสยแลว. นมตน ในกรณของอานาปานสต กไดแก จด หรอดวงขาว ๆ ทสามารถทำาใหปรากฏเปนมโนภาพเดนชดอยไดทตรงจดของผสนา กลาวคอทปลายจะงอยจมกนนเอง. สวนนมตขนทสามตอไปทเรยกวา ปฏภาคนมต นน หมายถงอคคหนมตในภายนนเอง หากแตวาไดเปลยนรปเปนอยางอนไป เปลยนสเปนอยางอนไปเปลยนขนาดเปนอยางอนไป และเปลยนอะไร ๆ อกบางอยาง กระทงถงใหเคลอนทไปมา หรอขนลงไดตามควรแกการนอมจตไป โดยความรสกทเปนสมาธกงสำานก แลวสามารถทำาใหแนวแนอยในลกษณะใดลกษณะหนง โดยสมควรแกอปนสยของตน และหยดนงและแนวแนอยอยางนน เพอเปนนมต คอเปนทเกาะแหงจตอยางประณตทสด จงมความตงมนถงทสด ชนดทเรยกวา ฌานเกดขนโดยสมควรแกการกระทำา.

เพอความเขาใจงายขน ควรเปรยบเทยบกนดกบกมมฏฐานทใชวตถทมรปรางชดเจนเปนอารมณ เพอเปนตวอยาง : เชนในการเจรญกสณ วงสเขยวหรอวงสแดง ทเราทำาขนแลว วางไวตรงหนาเพอเพงตาด, วงสเขยวหรอสแดงทวางอยตรงหนานนแหละคอ บรกรรมนมต. การเพงตาด เรยกวาการทำาบรกรรมในนมตนน. ครนเพงตาดบรกรรมนมตนนหนกเขา ๆ จนสำาเรจประโยชนคอนมตนนตดตาในภายใน แมจะหลบตาเสย กยงเหนชดเหมอนเมอลมตาแลว. นมตทตดตาในภายใน อยางนนแหละ เรยกวา อคคหนมต. การหลบตาเสย แลวเพงดนมตในเชนนอย เรยกวาการเพงตออคคหนมต. เพยงเทานเรากเหนไดแลววาบรกรรมนมต กบอคคหนมตนน ไมใชของอนเดยวกนแลว : อยางแรกเปนวตถขางนอก ; อยางหลงเปนมโนภาพทเราสรางขนจนสำาเรจภายในใจ โดยเลยนมาจากของภายนอก หรอเนองมาจากภายนอกเปนตนเหต. ครนกำาหนดอคคหนมตทเปนภายในไดแนวแนในรปเดมของมนตามสมควรแลว การฝก

อาจจะเลอนไปถงขนทบงคบจตใหนอมนก เพอเปลยนแปลงอคคหนมตทเหนในภายในนนใหเปลยนรปไปตาง ๆ เปลยนขนาดไปตาง ๆ เชนดวงกสณทเคยเหนกลม ๆ เลก ๆ มเสนผาศนยกลางเพยง ๖ นว (เทาทใชกนโดยมาก) กกลายเปนดวงใหญเทาทดวงอาทตยดวงจนทร หรอเลกลงมาในขนาดทเปนเพยงจด ๆ เดยว หรอจะเปลยนแปลงไปอยางอนอกกอยางกได จนกระทงไปหยดอยในลกษณะใดลกษณะหนง ซงเปนทพอใจทสด หรอเหมาะสมทสด ทจะทำาใหจตกำาหนดแนวแนวอยในนมตนน โดยไมมการเปลยนแปลงอกตอไป เพราะแนนแฟนมนคงถงทสดเรยกไดวาเปนการหยดลงหรอตงมนลงไดจรง ๆ. นคอขณะแหงฐปนา ทจะเปนไปจนกวาจะถงทสด คอการบบรลฌาน. นมตทเปลยนแปลงได และตงมนลงในรปอนจากอคคหนมตน เรยกวา ปฏภาคนมต.

ตวอยางทสอง : ในกรณแหงการเจรญอสภกมมฏฐาน อนเปนกมมฏฐานประเภททนาหวาดเสยว และวนวายกวาประเภทกสณนน สงทเรยกวาบรกรรมนมต คอตวซากศพชนดใดชนดหนง ซงผปฏบตจะใชเปนสงทถกกำาหนด. เพราะฉะนน ผนนจะตองมซากศพชนดหนงนนวางอยตรงหนา แลวกเพงตาดเพอกำาหนดทกสวนสดของซากศพอยางแมนยำา นเรยกวากำาลงเพงตอบรกรรมนมตคอซากศพนน. ระยะตอมากคอการเพงจนตดตาแลว แมหลบตาเสยกยงเหนเชนเดยวกบเมอลมตา หรอชดแจวยงไปกวาเมอลมตาเสยอก. ภาพแหงซากศพทเปนมโนภาพ คอเหนไดโดยไมตองลมตานน เรยกวาอคคหนมต ในกรณน.การเพงซากศพในมโนภาพนน เรยกวาการเพงอคคหนมต ในกรณน. ระยะตอไปกคอการเพงทประณตละเอยดยงขนไป และคลองแคลวในการนอมนกยง ๆ ขนไป จนสามารถเปลยนมโนภาพนนใหเปนไปอยางซาบซง ตามทตนปรารถนา โดยประการทจะทำาใหเกดความเบอหนายคลายกำาหนด หรอความสลดสงเวชอยางซาบซงตรงใจใหมากทสดเทาทจะมากได แลวไปหยดเปนมโนภาพอยางใดอยางหนงอยอยาง เหมาะสมและมนคง แลวไมมการเปลยนแปลงอกตอไป เปนอารมณทำาใหเกดสมาธทมผลในการรำางบความกำาหนด ไดเปนพเศษ. มโนภาพในระยะหลงนเรยกวา “ปฏภาคนมต” ในกรณน.

สวนใน กรณทเปนการเจรญอานาปานสต ทเรากำาลงศกษากนอยนกมหลกเกณฑอยางเดยวกน ทง ๆ ทวตถทนำามาใชกำาหนดนน แตกตางกน :ลมหายใจทเปนตามธรรมชาต ซงเราไปกำาหนดเขานนแหละ คอบรกรรมนมตในกรณน. การกำาหนดทตวลมหายใจอยางน กเรยกวาการเพงตอบรกรรมนมตอยางเดยวกน. ระยะถดไป ไมกำาหนดทตวลม แตไปกำาหนดทจดใดจดหนงทลมกระทบเพยงจดเดยว และเปนจดทตงอยอยางเหมาะสมทสด สำาหรบการกำาหนด ; และมการทำาในใจ ประหนงวาจดนนเปนแผลออน ทไวตอการรสกหรอราวกะวามอะไรอยางหนงไดถไป-ถมา ทจดนนอยางรนแรง โดยไมตองคำานงวาเปนการหายใจ หรอลมหายใจ หรอการผานไป-ผานมา ของลมหายใจ หรออะไร ๆ ทงสน ทงทเปนภายนอกและภายใน. กำาหนดแนวแนอยแต ณ จดทเปนทเกดของความรสก ทำาใหเปนราวกะวาเปนจดในมโนภาพ อยางใดอยางหนงอยอยางแนวแน, นเปนอคคหนมตในกรณน. นมตในขนสดทายนนไดแกปฏภาคนมต กลาวคอนมตทเปลยนรปไปเปนอยางอนจากอคคหนมต คอจากความรสกทเปนเพยงวามจดอยจดหนง. มนไดเปลยนไปดวยอำานาจของความทสงตาง ๆ ทเนองกนอย มลมหายใจเปนตน เปนของละเอยดยงขนไปกวาเดมพรอมกบอาศยอดตสญญาอยางใดอยางหนง ในอปนสยของบคคลนนเขาชวยปรงแตงดวย. สงทเรยกวาปฏภาคนมตนจะเกดขนผดแผกกนบาง เปนคน ๆ ไปคอจะปรากฏแกคนบางคนทตรงจด ๆ นน หรอใกล ๆ กบจดนน ออกไปขางนอกกตาม เขามาขางในกตาม ราวกะวามปยนนกระจกหนง มาตดอยตรงนน หรอมหมอกกลมหนงปรากฏอยทนน นพวกหนง. บางพวกจะมนมตปรากฏชดยงขนไปกวานน คอเปนดวงขาวลอยเดนอย หรอเปนดวงแกวดวงหนง หรอเปนไขมกเมดหนง หรอเปนเพยงสงทรปรางอยางเมลดฝายเมลดหนง ดงนกม. ทนอยลงไปอกกคอ คนบางพวกจะมนมตปรากฏเปนรปสะเกดไมชนหนง หรพวงดอกไมพวงหนง หรอสายสรอยพวงหนง หรอสายแหงควนไฟเกลยวหนงดงน กมอยประเภทหนง. และประเภททนอยไปกวานนอก คอมไดยากไปกวานนอก กคอ

บางจำาพวกจะมนมตปรากฏเหมอนใยแมงมมรงหนง เมฆทซบซอนกนหมหนง ดอกบวทบานออกเปนแฉก ๆ ดอกหนง หรอลอรถทมซกำาออกไปจากดมเปนซ ๆ วงหนง จนกระทงถงบางพวกมนมตเปนดวงจนทร หรอดวงอาทตยดวงใหญเกนประมาณดวงหนง ๆ กได แลวแตกรณ. ทงหมดนเรยกวาปฏภาคนมตในกรณน. แมจะตางกนอยางไร กลวนแตเปนสงทตงอยอยางแนนแฟน หยดอยอยางมนคง เปนทยดหนวงของจตอนสงบรำางบ จนถงขนาดทเปนฌานไดดวยกนทงนน.

ขอทปฏภาคนมตมลกษณะแตกตางกนมากชนด เชนน ในกรณทเกยวกบอานาปานสตนเหนไดวามมากชนดกวาทจะเปนไปในกรณของกมมฏฐานประเภทอน เชนกสณหรออสภเปนตน : ทงนเพราะเหตวาลมหายใจเปนสงทละเอยดหรอไมมดนหรอชน ใหเหนชดเหมอนวงกสณหรอทอนอสภ นอยางหนง.และอกอยางหนง ซงเปนเหตผลทใกลชดไปกวานน กคอความทคนเราแตละคน ๆมสญญาหรอความรสกหรอความกำาหนดจดจำาตาง ๆ ทเราไดสะสมมาตงแตเกดและฝงไวในอปนสยสนดานของเราเองนน ตางกนอยางทจะเปรยบกนไมได. เมอถงคราวทสงเหลานมโอกาสแสดงตวออกมา กแสดงออกมาในรปแหงการปรงทมลกษณะตาง ๆ กน ในขณะทจตกำาลงอยในภาวะกงสำานก หรอเกอบไรสำานก เชนในขณะแหงปฏภาคนมตน เปนตน. สรปไดสน ๆ วา จตปรงปฏภาคนมตขนมาในลกษณะทแตกตางกน เพราะความมสญญาในอปนสยมอยผดแผกกน นนเอง.ผปฏบตไมควรไปทำาความฉงนในความไมคงเสนคงวา หรอความพสจนไมไดเหลาน : เพราจะทำาใหเกดกงวลและเปนอนตรายแกการเจรญสมาธนน เปลา ๆ.ขนไปคนควาเขา กกลายเปนเรองจตวทยาแขนงหนงไป หาใชการทำาสมาธไม. นมตตางกน มผลแกจตตางกน

เมอไดกลาวถงความแตกตางของนมตเชนนแลว อยากจะถอโอกาสแนะใหสงเกตเสยเลยทเดยววา กมมฏฐานตาง ๆ นน มใชวาเพยงแตจะใหเกดนมตตาง ๆ กนอยางเดยว มนยงทำาใหมผลเปนปฏกรยาตออปนสย หรอจตใจหรอจรตของบคคลผปฏบต ตาง ๆ กนไปดวย. เราควรจะเปรยบเทยบกนดเพอความเขาใจในเรองนใหชด.ถาเราเอาสงไมมชวต หรอไมคอยจะมความหมายอะไร เชนดนสเหลองกอนหนงมาทำาเปนวงกสณแลวเพง แมเปนสมาธแลว ทำาปฏกรยาใหแกจตในทางทผดแผกแตกตางจากการทเราจะไปนำาเอาศพเนาศพหนงมาทำาเปนวตถสำาหรบเพง.แมวาสงทงสองนจะใหเกดสมาธไดอยางเดยวกน แตกทำาใหเกดปฏกรยาอยางอนผดแผกแตกตางจากกนมาก เชนมผลทจะระงบความกำาหนด หรอสงเสรมความกำาหนดเปนตนหรอไม ตางกน ทำาใหเกดความยากงาย หรอเกดอนตรายทางประสาทเปนตน แกผปฏบตตางกน เทากบทเราอาจจะพจารณาเหนไดเองวา ดนกอนหนงกอใหเกดความรสกเฉย ๆ งาย ๆ เงยบ ๆ เปนนมตทไมโลดโผนไมกระทบกระเทอนประสาท สมกบเปนสงทไมเคยมชวตอะไรเลย. สวนซากศพซากหนงนน มความหมายมาก หรออาจจะมความหมายมากกวาชวตธรรมดาสำาหรบคนทกลวผเปนพเศษ หรอคนทวไปกตาม. นเปนเพราะวามนมความหมายมากเกนไป หรอมชวตมากเกนไปนนเอง.

สวนการเจรญอานาปานาสต ซงยดเอาลมหายใจมาเปนอารมณสำาหรบกำาหนดนน ยอมตงอยในระดบกลาง. ไมสดโตงไปในทางเนอย ๆ เหมอนกบกอนดนกอนหนง และกไมสดโตงไปในทางรนแรงเหมอนกบศพเนาศพหนง ฉะนนนมตทกระยะจงตางกนไปหมด ซงจะตองไมลมวา แมมนจะทำาใหเกดมบรกรรมนมต อคคหนมต และปฏภาคนมต จนกระทงเปนฌานไดดวยกนกจรง แตผล ยอมแตกตางกนในทางอนบางอยางอยอยางมากมาย ดงกลาวแลวนนเอง. ทงนกเพราะวากมมฏฐานบางประเภท หรอบางกลม ยอมมความมงหมายเฉพาะประเภทของตนเปนกลม ๆ ไป เพอแกปญหาปลกยอยของกเลสเฉพาะคนในระยะแรกเสยกอน แลวจงนอมไปสผลอยางเดยวกนในเบองปลาย. สวนกมมฏฐานกลมกลาง ๆ หรอซงอยากจะเรยกในทนวา “กลมทวไปทสด” กลาวคออานาปานสตน ยอมใหนมตทสงบประณตราบรนไปตงแตตนจนปลายทเดยว เหมาะแกคนทกประเภท ไมวาจะเปนผครองเรอน หรอผออกจาก

เรอน ผหญง หรอผชาย คนกลา หรอคนขลาด ฯลฯ เพราะความตงอยในระดบกลางนนเอง. กมมฏฐานพวกทไมมปฏภาคนมต ไมเกดฌาน

กมมฏฐานบางอยางทกลาววา ไมสามารถทำาใหเกดปฏภาคนมตนนคอกมมฏฐานพวกทไปกำาหนดเอานามธรรม มาเปนอารมณเสยตงแตตนมอ เชนการกำาหนดพทธานสสตเปนตน. กมมฏฐานเหลาน จะกำาหนดไดกแตเพยงในขนบรกรรมนมต เพราะสงทเรยกวาพทธคณนนเปนเพยงนามธรรม หรอความหมายรอยางหนงเทานน ไมเปนวตถธาตและไมเนองดวยวตถธาตโดยตรง เหมอนกสณหรออสภ หรออานาปานสต. อคคหนมตไมม เพราะไมอาจทำาพทธคณเหลานนใหเปนมโนภาพอยางใดอยางหนงขนมาได. ขนไปทำาใหไดกกลายเปนเรองอนไปหรอถงกบทำาใหฟนเฝอเลอะเลอน เปนความเสยหาย เปนอนตรายขนมาแทนฉะนน การเจรญกมมฏฐาน เชนประเภทพทธานสสตเปนตนน จงไมสามารถทำาใหเกดอคคหนมตได จงไมเปนไปเพอฌาน แตกเปนไปเพอประโยชนอยางอน เชน เปนปจจยแหงการบมอนทรยใหแกกลาเปนตน หรอใชเปนกมมฏฐานแวดลอมเพอชวยใหจตใจหรอการเปนอยเหมาะสม ในการทจะปฏบตกมมฏฐานหลกเปนตน. เมอเปรยบเทยบโดยนยน เราจะเหนไดทนทวาพทธานสสต หรอการกำาหนดพทธคณนน ไมสามารถจะทำาใหแนนแฟนได แมในขณะแหงคณนาและอนพนธนา แลวจะทำาอยางไรจงจะใหดำาเนนไปไดถงผสนา และฐปนาไดเลา.

ทงหมดนแสดงใหเหนความสมพนธกน ระวางวตถทใชเปนนมตกบการเกดแหงนมตและการกำาหนดนมตนน ๆ. ถาอยางใดอยางหนงมกำาลงไมเพยงพอ หรอไมเหมาะสมกนแลว กมมฏฐานนนกไมอาจดำาเนนไปจนถงปฏภาคนมต หรอการกำาหนดในขนผสนา และฐปนาไปไดเลย.ผศกษาอานาปานสต พงศกษาลกษณะของนมต การกำาหนดนมตการเกดแหงนมต การเปลยนไปแหงนมต และการตงมนหรอการหยดแหงนมตโดยนยดงทกลาวมาน ดวยการศกษาเปรยบเทยบดงทกลาวมาแลว กจะประสบความสำาเรจในการกำาหนดนมตเปนตน ไดเปนอยางด คอจะประสบความสำาเรจในการกำาหนดลมหายใจ การทำาลมหายใจใหละเอยด การตงสตในลมหายใจและสมาธทยดลมหายใจเปนหลกทกขน ไดโดยไมยากเลย.

อปสรรคของการเกดปฏภาคนมตและฌาน

ตอไปน จะไดวนจฉยกนถงอปสรรคหรออนตราย ของการทำาสมาธในอานาปานสต ขนทส โดยละเอยด. อปสรรคเฉพาะตอนแรกดงทไดกลาวมาแลวขางตนวา อานาปานสตขนทส มใจความสำาคญอยตรงทการกำาหนดลมหายใจทละเอยด หรอกลาวอกอยางหนงกคอ กายสงขารทรำางบลง ๆ จนถงทสด. อปสรรคอาจจะเกดขนไดในตอนแรก คอ จากการทลมหายใจละเอยดจนถงกบกำาหนดไมได หรอรสกราวกะวาหายไปเสยเฉย ๆ .นกเปนอปสรรคอยางหนง ซงทำาใหเกดความระสำาระสายขนในใจของผปฏบตซงประสบเขาเปนครงแรก. ในกรณเชนน เขาอาจจะระงบความสงสยหรอความกระวนกระวายใจนนเสยได โดย ๒ วธ คอ :-

(๑) การเรมตงตนหายใจเสยใหมใหรนแรง แลวตงตนทำาไปใหมตามลำาดบตงแตตนไปอก ซงถาหากสงตาง ๆ ไดถกปรบปรงใหเปนไปอยางเหมาะสมกวาคราวกอน กจกผานอปสรรคอนนไปไดโดยอตโนมต.

(๒) ถาหากวาการทำาอยางนนยงไมไดผลกด หรอวาผปฏบตไดปฏบตมาจนถงขนทละเอยดเชนนแลว ไมอยากจะยอนกลบไปสขนปฏบตทยงหยาบอยกดเขาอาจจะผานอปสรรคอนนไปได โดยวธแหง การปลอบใจตวเอง หรอชกนำาจตใจของตวเอง ใหเกดความแนใจหรอกำาลงอยางเพยงพอขนมาใหม โอกาสกจะอำานวยใหสำาหรบการกำาหนดไดโดยงาย โดยลมหายใจนนคอย ๆ ปรากฏชดขนมาใหมโดยสมควรแกการกระทำา ในการประคบประคองจต หรอการชกนำาจตของตนไปในทางทจะใหเกดปฏกรยาตอรางกาย อยางพอเพยงทจะทำาใหลมหายใจคอย ๆ กลบปรากฏชดเจนขนมาใหม. ตวอยาง เชนเมอไดทำามาจนถงขนทจะทำาลม

หายใจใหละเอยดแลวลมหายใจไมปรากฏ หรอมอาการราวกะวาแกลงหายไปเสยเฉย ๆ ดงนแลว เขาจะตองถอนหายใจยาว ๆ หลายครง แลวอธษฐานจตในการทพจารณาอยางจรงจงวาตนไมไดอยในสภาพอยางใดอยางหนง ในพวกบคคลผมลมหายใจไมปรากฏแตประการใดเลย. เขาพจารณาเพอใหเกดความแนใจสบไปวา คนทไมหายใจนนใคร ๆ กรวามอย แตคนเหลานคอ คนทยงอยในครรภมารดา. คนทกำาลงดำานำา,พวกอสญญสตว, คนตายแลว, คนทกำาลงอยในจตตถฌาน, คนทกำาลงอยในรปสมาบตหรออรปสมาบต, และคนทกำาลงอยในนโรธสมาบตเทานน ; กเรานมไดอยในสภาพใดสภาพหนงของบคคลเหลานนแลว ไฉนเราจงตองเปนบคคลทมลมหายใจไมปรากฏดวยเลา.

เมอเขาอธษฐานจตอยางแนวแน ในการทจะตองเปนบคคลทยงมลมหายใจอยเชนนน ลมหายใจกยอมปรากฏแมในขนทละเอยดและในลกษณะทละเอยดไดโดยอตโนมต โดยไมสญเสยผลแหงการปฏบตทไดปฏบตมาแลวจนถงขนน. ญาณ คอความรทจะเกดขนแกเขาวา เพราะลมหายใจละเอยดเกนไปบาง, เพราะลมหายใจถกแปรสภาพเปนละเอยดเรวเกนไปบาง, เพราะการกำาหนดผสนาไมถกทอนเหมาะสมบาง, หรอเพราะกำาหนดฐปนาโดยอาการทพรวดพลาดผลนผลน บาง, ลมหายใจจงไมปรากฏเพอประโยชนแกการกำาหนดนน ๆ ขอนเปนทางแหงการปรบปรงขยบขยายสงตาง ๆ ทเกยวของกนใหเหมาะสมเสยใหม ลมหายใจกจะกลบปรากฏในลกษณะทเหมาะสมยงขนไปอก. อปสรรคเกยวกบการทลมหายใจไมปรากฏกจะหมดไป เขาจะสามารถกำาหนดลมหายใจไดด ทงในขณะแหงคณนา อนพนธนา ผสนาและฐปนา แลวแตวาอปสรรคและปญหาจะเกดขนระยะไหน. ตามปรกตทวไปในกรณของอานาปานสตมกจะเปนปญหายงยากขอนขน ในขณะแหงผสนานนเอง. อคคหนมตไมปรากฏเพราะไมมความรสกวาลมมากระทบทฐานแหงผสนา ทำาใหกำาหนดจด ๆ นนไมได ; นเรยกวาลมหายใจหายไปในระยะแหงผสนา. เขาจะตองแกไขดวยอบายดงทกลาวมาแลว. สำาหรบในขณะแหงปฏภาคนมตนน สตกำาหนดนมตทเปนมโนภาพทปรากฏขนมาใหม ไมเนองดวยลมหายใจโดยตรงกจรง แตกยงเนองกนอยโดยออมคอถาลมหายใจไมเปนไปตามปรกตตามทตองประสงคขนน ปฏภาคนมตกไมอาจจะเกดขน หรอเกดขนแลวกกลบลมเหลวไป เพราะฐปนาไมอาจเปนไปดวยดนนเอง.

อกประการหนง พงทราบไวอกชนหนงในทนวา ปฏภาคนมตนนเปนสงทสามารถเคลอนยายจากจดทลมกระทบ คอจดผสนา ไปไดตามการนอมไปของจต เชนสามารถจะยายปฏภาคนมตจากทเคยตงอยทจะงอยจมก ใหออกไปภายนอกเชนไปลอยอยตรงหนาหางออกไปจากตว หรอยายเขาไปในภายใน ไปเดนอยททรวงอกหรอทสะดอกตาม แลวแตกรณ. เมอจดแหงผสนาเปนสงทเคลอนยายไปสตำาแหนงใหมไดโดยมโนภาพ จดแหงฐปนากเปนอนยายตามไปไดอยางเดยวกน. ในกรณเชนน การกำาหนดผสนาและฐปนา จะตองเปนไปอยางพลกแพลงและละเอยดสขมยงขนไปตงแตตน ลมหายใจกจะตองมอยไดเอง เปนระเบยบอยไดเอง โดยอตโนมต โดยไมตองมความสำานก มากขนไปตามสวน. นเองเปนการแสดงวา ลมหายใจ มอยไดโดยไมทำาความรสกวามแตอยางใด ; เพราะฉะนนการกำาหนดลมหายใจจะตองเปนการกำาหนดทชดเจนทสด และเปนระเบยบทสดและดวยความแนใจปราศจากความสงสยทสด ในการทจะไปสงสย และทำาใหเกดความเขาใจผดไปวาลมหายใจมไดมอย ซงทแทมนเปนสงทมอยไดโดยไมตองมความสำานก และเปนระเบยบสมำาเสมออยได โดยไมตองมเจตนาควบคม เพราะผลแหงการฝกมาแลวเปนอยางด และอยางเพยงพอนนเอง. สรปความไดวาการหายไปแหงลมหายใจจรง ๆ นน ตองไมมอยางแนนอน, ถามกตองเปนความสำาคญผด ตองขจดใหหายไปดวยอบายดงทกลาวแลว ; ผนนจงจะสามารถกำาหนดลมหายใจ หรอกายสงขาร ในขนทรำางบลงอยางละเอยดทสดได.นคออปสรรค และวธขจดอปสรรคชนดทมกเกดในขนแรก แหงอานาปานสตขนทสน. อปสรรคทวไป

สวนอปสรรคในขนตอไปและมไดทว ๆ ไปนน อาจมไดแทบทกระยะแหงการปฏบตและการ

เลอนลำาดบของการปฏบต หากแตวาเปนปญหาทอาจจะเกดเฉพาะคน เพราะอปนสยแตกตางกน ดงทไดเคยกลาวแลวขางตน. ถาจะประมวลมาใหหมด หรอเผอไวสำาหรบทกคน กจะไดเปนหวขอดงตอไปน ซงเปนหวขอทควรสำาเนยกศกษาไวอยางคลองแคลวและแมนยำาทสด. ก. เมอสตกำาหนดลมหายใจออก จตฟงอยในภายใน. คอเมอบคคลสงจตไปตามลมทกำาลงออกไปในขณะแหงลมหายใจออก โดยจะกำาหนดเปนเบองตน ทามกลาง ทสด หรอไมกตาม เกดความหวงวามนจะหายใจกลบเขาไปเมอไร หรอเกดความกงวลวา มนจะขาดตอน หรอมนจะหายไปเลยไมกลบเขา หรอเขาไมพอ หรอเขาอยางไมมระเบยบ ดงนแลว ยอมเปนอปสรรคหรออนตรายตอความเปนสมาธ แมในชนหยาบ. เขาจะตองมหลกในการทจะไมใหเกดความระแวงหรอกลวหรอหวงเชนนน. ความรสกฟงซานทกลาวนจะปรากฏแกบคคลผแรกฝกเปนธรรมดา. ถาไมไดรบการแนะนำาลวงหนา ยอมเกดการเสยประโยชน หรอเสยเวลามากกวาทควรโดยไมจำาเปน.

ข. ในกรณแหงการหายใจเขา. กมอปสรรคในทำานองเดยวกน คอเมอสตกำาหนดลมหายใจเขาถงทสดแลว จตแลนออกไปภายนอก คอไปหวงอยวาเมอไรลมจะกลบออกไป เมอไรมนจะกระทบฐานทกระทบสำาหรบขาออก ดงนเปนตน. นเรยกวา จตฟงออกไปภายนอก มอาการกลบกนกบขอ ก. เมอนำามาเขาคกน กอาจจะสรปไดวา เมอกำาหนดลมหายใจออก จตฟงไปขางใน คอไปกงวลอยขางใน : เมอกำาหนดลมหายใจเขา จตฟงไปขางนอก คอไปกงวลอยขางนอก. ทงน เปนกฎธรรมดาทวา เมอสำาเรจเรองขางนอกแลว กไปหวงขางใน เมอสำาเรจเรองขางในแลวกไปหวงขางนอก. อาการเชนน จะเกดขนเองโดยอำานาจสญชาตญาณอยางหนง, และผปฏบตมความรอนรน หรอมความตงใจรนแรงเกนไปในการปฏบตอกอยางหนง. การศกษามาแลวอยางเพยงพอ กบการสำารวจจตอยางประณตสขม หรอพอเหมาะพอสม และการไมคดอะไรลวงหนาไวมาก ๆ เปนตน ยอมแกอปสรรคคนได อปสรรคคถดไปกคอ :

ค. ความหวงอยกด ความพอใจอยกด ความอยากกด ซงมอยในลมหายใจออก.

. ความหวงอยกด ความพอใจอยกด ความอยากกด ซงมอยในลมหายใจเขา.

ทงคน ลวนแตเปนอนตรายตอความเปนสมาธ. ความหวงในลมหายใจออกหรอเขากตาม เกดมาแตความกลววาลมจะหายไป ซงจะทำาใหการปฏบตของตวตองชะงก หรอไมเปนผลดทนตามตองการ. ผทปฏบตดวยตณหาอปาทานยดมนถอมน ในตวการปฏบตเตมท ยงตองรบเคราะหกรรมขอนมาก สวนผทปฏบตดวยปญญา หรอสมมาทฏฐ พรอมดวยคำาแนะนำาทด กแทบจะไมพบอปสรรคอนน. ความพอใจในลมหายใจออกหรอเขา ทเกดมาจากความรสกสบายในขณะทหายใจออกหรอเขา หรอทเกดมาจากความรสกทเปนการยดมนถอมนกตาม ยอมเปนสงทมอำานาจมากเพยงพอ ทจะใหเกดความฟงซานแหงจต หรอเกดความหยาบแหงลมหายใจจนไมมทางทจะระงบลงได. มนจงไปในทางแหงความตนเตนเสยตลอดเวลา จงจดเปนอปสรรคหรออนตรายในปรยายหนง. สวนความอยากหรอความหวงนนเนองมาจากความพอใจจงมความกระหายตอการหายใจเขาหรอออกกตาม. แมขอนกเปนสงททำาใหมจตหยาบ มลมหายใจหยาบ ไมอาจจะระงบลงได จงถอวาทงคเปนอนตรายตอความเปนสมาธ เชนเดยวกบความฟงแหงจต ทกลาวแลวในขอ ก. และ ข. คถดไปอก คอ :

จ. เมอลมหายใจออกครอบงำา เกดการลมตอการหายใจเขา.

ฉ. เมอลมหายใจเขาครอบงำา เกดการลมตอการหายใจออก.

ทง ๒ อยางน เปนอนตรายแหงการทำาสมาธ. คำาวา ถกลมหายใจครอบงำา นน หมายความ

วาเขาไปสนใจตอลมหายใจนนรนแรงเกนไปกด ; หรอการหายใจออกมอะไรททำาใหเกดความสนใจมากโดยสวนเดยว สวนขณะทหายใจเขาไมมอาการอยางนน ดงนเปนตนกด; หรอวาอวยวะเครองทำาการหายใจไมเปนปรกต สะดวกแตการหายใจออก ไมสะดวกในเมอหายใจเขา, หรอสะดวกแตเมอหายใจเขา ไมสะดวกในเมอหายใจออกกด : ยอมมอาการทเปนอปสรรคในขอนเกดขน. โดยใจความกคอไดมอะไรมาทำาใหเขาสนใจ หรอกำาหนดลมหายใจไดแตเพยงฝายใดฝายหนง เพราะความไมรเทาถงการณ, ลกษณะทเปนไดงายแกผปฏบตนน กอยตรงทเขาไปสนใจอยางรนแรงและยดยาว ในสงซงเปนสงแรกทเขาประสบเขา, และขอถดไปกเนองมาจากอวยวะซงเปนฐานทตงแหงการกำาหนดไมสามารถทจะทำาหนาทไดเทากน ในขณะหายใจเขาและออก จนทำาใหเกดความยงยากขน โดยทไมสามารถจะใชจด ๆ เดยวกน ใหเปนทตงของผสนาไดอยางสมำาเสมอ ทงเมอหายใจออกและหายใจเขา คถดไปอกคอ :

ช. เมอกำาหนดนมต จตในลมหายใจออกหวนไหว.

ซ. เมอกำาหนดลมหายใจออก จตในนมตหวนไหว.

ทงสองอยางน เปนอนตรายตอความเปนสมาธ. คำาวา นมต ในทนกหมายถงนมตในขนผสนา หรออคคหนมต. เมอจตไปกำาหนดอยทอคคหนมตคอฐานทลมกระทบ จตทกำาหนดตวลมกหวนไหว หรอสายไป. อกทางหนงซงตรงกนขามกคอ เมอกำาหนดทตวลมหายใจมากเกนไป หรอดวยความตงใจเตมท จตทจะกำาหนดในนมต คอฐานทลมกระทบ หรอทเรยกวาผสนานน กเปนจตหวนไหวหรอสายไป. อปสรรคขอนเกดมาจากการกระทำาทสบสน หรอผดลำาดบ เพราะการศกษาไมเพยงพอ หรอทำาไปตามความเขาใจของตนเอง.เมอการปฏบตยงอยในขนแรก อปสรรคหรอปญหานยงไมเกด เพราะตวลมหายใจนนเองเปนตวนมต. ถาปญหาจะเกด กเนองมาจากการทผนนไดไปทำาการกำาหนดแบงแยกใหเปนนมตอยางหนง ใหลมหายใจอยางหนง แลวเขากกำาหนดในฐานะทเปนนมตนนอยางหนง ในฐานะทเปนลมหายใจนนอกอยางหนง ; เมอกำาหนดอยางใดมากไป จตทกำาหนดทางอกฝายหนงกหวนไหว ด ๆ คลายกบวาเปนการรมาก ยากนาน. ถาหากกระทำาแตเพยงวาสตกำาหนดลมอยางแนวแนแลว ถอเอาลมนนเปนนมตพรอมกนไปในตว กไมมทางทจะกำาหนดหนกไปในทางใดทางหนง อปสรรคหรอปญหาทกลาวกจะไมเกดขน ในขนทกำาหนดลมหายใจใหเปนนมต ทงน เปนปญหาทเกดขนเกยวกบลมหายใจออก. สวนปญหาทเกดขนเกยวกบลมหายใจเขา กเปนไปในทำานองอยางเดยวกนคอ :

ฌ. เมอกำาหนดนมต จตในลมหายใจเขาหวนไหว.

. เมอกำาหนดลมหายใจเขา จตในนมตหวนไหว.

ทง ๒ อยางน เปนอนตรายตอความเปนสมาธ. คำาอธบายและการแกไขอปสรรคครงน เปนอยางเดยวกบคกอน คอ ช. กบ ซ. จงสามารถวนจฉยรวมกนไปในคราวเดยวกน และอาจจะสรปความประมวลเปนใจความสำาคญ ทใชไดทวไปทง ๒ ค วา ในเมอยงใชลมหายใจเปนนมต กควรใชอบายในการกำาหนดควบคไปดวยกน คอไมทำาในใจในทางทจะแบงแยกกน. ครนลวงมาขณะแหงอคคหนมต กกำาหนดเอาฐานทตงเปนตวนมต ไมใสใจถงลมหายใจใสใจแตความรสกทเกดขนทตรงจดนนเทานน ซงยอมเปนการกำาหนดลมหายใจไปในตว โดยไมรสกตว ดวยอบายทแยบคาย. ครนตกมาถงระยะแหงปฏภาคนมต ซงเปนการถอเอาดวงแหงมโนภาพทเกดขน มาเปนตวนมต การกำาหนดลมหายใจกกลายเปนสงทระงบไปแลวโดยสนเชง โดยถอวาลมหายใจเปนสงทมอยเปนระเบยบโดยไมรสก เมอการกำาหนดปฏภาคนมตยงเปนไปไดดอย คอปรกตอยกเปนอนถอวาลมหายใจนนยงเปนระเบยบอยโดยไรสำานกในขนน จงม

แตการกำาหนดนมตแตออยางเดยวโดยตรง ไมตองทำาในใจใหเปนหวงถงการกำาหนดลมเลย. ทงหมดนอาจจะสรปความสน ๆ ไดอกครงหนงวา :

(๑) ในขณะแหงบรกรรมนมต กำาหนดลมและนมตพรอมกนไปในตว

(๒) ในขณะแหงอคคหนมต กำาหนดแตนมตทตรงจดแหงผสนา ใหการกำาหนดลมเปนแตเพยงของฝาก หรอของพลอยได ซงไมตองสนใจเทากบการกำาหนดนมต แตผสนายอมเกดขน เมอลมกระทบเทานน ฉะนนจงเปนการกำาหนด ๒ อยางพรอมกนไปในตวโดยอกปรยายหนง. (๓) สวนในขณะแหงปฏภาคนมต กำาหนดแตนมตโดยตรงเพยงอยางเดยว ทงลมหายใจไวในฐานะทเปนสงดำาเนนไปไดเอง โดยไมตองมการกำาหนดแมโดยปรยาย. อปสรรคหรออนตราย ๒ คนยอมหมดไปโดยอบายอนแยบคาย แหงการปฏบตอนถกตองในขณะแหงนมต ๓ ระยะ ดงกลาวน. คถดไปอก คอ :-

ด. เมอกำาหนดลมหายใจออก จตในลมหายใจเขาหวนไหว.

ต. เมอกำาหนดลมหายใจเขา จตในลมหายใจออกหวนไหว.

ทง ๒ อยางน เปนอนตรายตอความเปนสมาธ. อปสรรคคนเปนไปในระยะแรก ๆ. ความหมายโดยตรงหมายถงอาการของบคคลทไมทำาในใจโดยแยบคาย คอไมมการทำาในใจมากพอ ถงกบไมสามารถทำาของ ๒ อยางนใหสมำาเสมอกนดวยความรสกทเทากน. ทงนเปนเพราะความไมรบาง เพราะความตงใจมากเกนไปบาง ผปฏบตพงสงเกตใหเหนวาอปสรรคในคน มอาการคลายกนกบขอ ก. และ ข. หากแต มความมงหมายแตกตางกนบางในขอทวาในขนน หมายถงจตทไมไดรบการกระทำาทสมำาเสมอกนในคหนง ๆ มอาการผดปรกตเปนพเศษกวา หรอเลกนอยกวา หรอเฉพาะคนกวา ยงกวาในขนตนคอในขอ ก. และ ข. ; และยงหมายถงวาจตหวนไหวในระยะหลงน อาจจะมมลเหตมาจากทางอน โดยไมเนองกบการหายใจทคกนในระยะเดยวกนกได เพราะเหตทโยนโสมนสการในลมหายใจไมเทากนทง ๒ ระยะ. ผประสบอปสรรคขอนจะตองหาทางแกไขเฉพาะสวนทหวนไหว หรอเทาทเปนมลเหตของความหวนไหวเฉพาะสวน. นำามากลาวไวในฐานะเปนสงทอาจจะเกดขนเทานน. สวนคตอไปนนเปนเรองทเกยวกบสงแทรกแซง คอ :

ถ. จตแลนไปตามอารมณในอดต เปนจตตกไปบางกระสบกระสาย(วกเขปะ).

ท. จตหวงอารมณในอนาคต เกดเปนจตหวนไหว (วกมปตะ).

ทง ๒ อยางน เปนอนตรายตอการทำาสมาธ. ขอทตองสงเกตมอยวาอารมณในอดตเปนเหตใหกระสบกระสาย อารมณในอนาคตเปนเหตใหหวนไหว; อาการทงสองน มความแตกตางกนอยางไร ? อาการกระสบกระสายหรอวกเขปะนนหมายถงมากเรอง หรอหลายทศหลายทาง, สวนอาการหวนไหวหมายถงเฉพาะเรอง และมทมงหมายทางใดทางหนง. การแกไขอปสรรคคน มอาการคลายกนในระยะแรก คอ ตองละเวนหรอรำางบจตทเปนอยางนนเสยกอน แลวจง (๑) ทำาการ “ตงจตใหม” ในอารมณหรอในฐานอนเดยวกน โดยเฉพาะอยางยงกคอ ผสนา สำาหรบจตทแลนไปในอารมณอดต ; และ (๒) ทำาการ “นอมจตไป”ในอารมณหรอฐานอนเดยวอยางเดยวกน สำาหรบจตทหวงอารมณในอนาคต. ความแตกตางระหวางคำาวา “ตงจตใหม” (สำาหรบขอ ถ.) และคำาวา “นอมจตไป”(สำาหรบขอ ท.) มอยอยางไรนน เปนสงทตองพจารณาดอยางละเอยด จงจะเขาใจและปฏบตไปจนแกอปสรรคนนได. คำาวา “ตง” หมายความวา ตงขนใหม สำาหรบกรณทไมไดตงขนมากอน หรอตงขนไมสำาเรจกตาม หรอวาไมรจะตงตรงไหนกตาม ; ฉะนน ตองมการตงหรอการกำาหนดโดยเฉพาะขนมาใหม. สวนคำาวา“นอม” จตไปนน หมายถงจตไปตงอย ผดท หรอเปนการตงแลวอยางผดทหรอกำาหนดผดท

จะตองนอมไปใหถกท หรอดงไปใหถกท อาการจงตางกน. โดยหลกการอนน ทำาใหเหนไดเองวา ความกระสบกระสายหรอวกเขปะนน ไมมทตงและอาศยมลเหตมาจากอารมณในอดต ซงมอยมากมายดวยกน แตกลวนแตไมเปนทตงแหงความหวง. สวนอาการทเรยกวาหวนไหว หรอวกมปตะนนหมายถงอาการตงอยแลวในอารมณทมงหวง และเกยวกบอารมณอนาคตโดยเฉพาะเทานน. ถารจกการตงและอาการนอมไปทง ๒ อยางนไดด กยอมจะแกปญหาขอนได. เมอสงเกตความหมายของคำาเหลานไดถงทสดแลว ยอมไดความรกวางออกไป แมในทางจตวทยาลวน ๆ วา อารมณในอดตกบอารมณในอนาคตนนนำาใหเกดปฏกรยาแกจตใจแตกตางกนในแงทละเอยดอยางน ; ไมควรจะเหมา ๆ เอาเสยวาผดกนแตเปนอดตหรออนาคต หรอโดยสกวาชอ, สวนโดยผลหรอโดยปฏกรยานนเหมอนกน ดงนเปนตน. อารมณในอดตตงอยไดดวยอาศยสญญา ; อารมณในอนาคตตงอยไดดวยอาศยเวทนาและวตก แลวมนจะเหมอนกนไดอยางไร. อกทางหนงกคอการศกษาใหรเรองสญญา เวทนาและวตก นนเอง จะเปนประโยชนแกการตงจต และการนอมจตไป ดงทกลาวแลวขางตน ไดตามความประสงค. สำาหรบคำาวา “ละเวนจตนน ๆ เสย” แลวจงตงใหม หรอนอมไปใหมนน มทางทจะละเวนเสยดวยการขม อยางหนง ; และดวยการพจารณาอกอยางหนง ในเมอการขมทำาไปไมสำาเรจ. อธบายวา เมอเราตองการจะละสญญาในอดตเรองใดเสย ดวยการขมใจไมใหระลกถง โดยใหไปกำาหนดอยในนมตของสมาธ, แตทำาอยางไร ๆ กไมสำาเรจ เพราะสญญาในอดตมกำาลงมากเกนไปจนไมอาจจะขมได จะตองอาศยการละดวยพจารณาดวยปญญา คอเพงพจารณาดถงอารมณแหงสญญาในอดต วาอารมณนนกด สญญานนกด เปนแตเพยงสงทถกปรงขนมา และเปนอนจจง ทกขง อนตตา หรอปราศจากตวตนโดยสนเชง. เมอเหนชดแจงดงน การละเวนจตทแลนไปตามอารมณแหงสญญาในอดต กเปนสงทเปนไปได คอทำาลายเสยได. สำาหรบอารมณในอนาคต กมหลกเกณฑอยางเดยวกน หากแตวาถาเปนการพจารณาจะตองพจารณาลงไปยงตวเวทนาหรอวตก : เวทนาคอเวทนาทหวงจะไดมาเปนความถกอกถกใจ เปนตนจากอารมณในอนาคต. วตกคอการตรตรกไปสอารมณในอนาคต. เมอทงเวทนาและวตกเปนเพยงมายา คอเปนเพยงสงทปรงมนขนในใจ ไมมตวตนทแทจรง ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ดงทกลาวแลว กทำาลายเวทนาและวตกเสยได อารมณในอนาคตกถกทำาลายไป นเรยกวา “ละเวนจตนน ๆ” เสยได แลวตงจตใหมหรอนอมจตไปสอารมณใหม คอไปสนมตของสมาธระยะใดระยะหนงนนเอง.

อปสรรคคนอาจจะเกดขนไดทกขณะ และโดยเฉพาะอยางยงคอระยะเรมแรก ไดแกในขณะแหงคณนาหรออนพนธนาของบรกรรมนมตโดยเฉพาะและอาจกาวกายขนไปถงระยะผสนาแหงอคคหนมตในบางสวนหรอบางโอกาส. แตถาหากวาไดแกไขอปสรรคอนนไปดวยดตงแตระยะแหงบรกรรมนมตแลว การรบกวนในระยะแหงอคคหนมตกยากทจะมได.

อกทางหนง ซงจะตองสำาเหนยกไวกคอวา บพพกจเบองตนตาง ๆใ นระยะตระเตรยมตวเพอทำากมมฏฐาน ตลอดถงการละปลโพธ ดงทกลาวแลวขางตน กเปนสงทมความสำาคญเกยวกบการเกดของอปสรรคคน หรอการไมเกดของอปสรรคคนอยางไมนอยทเดยว. อกสงหนงซงควรระลกดวยกคอ กมมฏฐานอปกรณ ทใชทำาอยเปนประจำาวนสำาหรบสนบสนน กมมฏฐานหลก ดงทกลาวแลวขางตน. สงนมความสมพนธกนอยมาก ในการปองกนมใหเกดอปสรรคคนขนมาไดงาย ๆ. อปสรรคคถดไปคอ :

ธ. จตหดห เปนจตตกไปขางฝายเกยจคราน.

น. จตเพยรจดเกนไป เปนจตตกไปขางฝายฟงซาน.

ทง ๒ อยางน เปนอนตรายตอความเปนสมาธ. อปสรรคทงคนอาจจะเกดขนไดทกขณะ หากแตวามาในทางทแตกตางกน เพราะฉะนนจงไมมาดวยกนอยางเคยงคกนเหมอนคอนบาง

ค.

อปสรรคอยางแรก คำาวา “หดห” โดยใจความ หมายถงความออนกำาลง หรอไรกำาลง เพราะปฏบตผดกด เพราะเนองดวยโรคภยกด เพราะเนองดวยรางกายไมสมประกอบกด หรอเพราะกำาลงในทางจตคออนทรยตาง ๆ (มสทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา) ออนเกนไปกด ลวนแตนำามาซงผลอยางเดยวกนคอความถอยกำาลง แลวตกไปเปนฝายเกยจคราน. ความซมเซา งวงเหงาหาวนอนมนชา สลว ทอแท อดโรย และอน ๆ ซงมลกษณะแหงการถอยกำาลงอยางเดยวกนยอมจดเขาไวในขอน ; หรอแมทสดแตความคดทเปลยนแปลงไป จนกระทงเกดความไมพอใจ หรอไมเลอมใสตอวตถประสงคอนนโดยแทจรง กนบรวมเขาไวในขอน. รวมความวากรยาทจตถอยกำาลงลงไป เรยกวาความหดหในทนทกอยาง. การระงบอปสรรค หรออนตรายคอความหดหน มหลกอยวา “เธอประคองจตนนขน แลวยอมละความเกยจครานเสยได”. สงทตองศกษา คอการทจะประคองจตนนขนโดยวธไร. ผปฏบตจะตองประคองจตดวยอบายทแยบคายเรมดวยการแกไขมลเหตตาง ๆ ของความหดหดงทกลาวมาแลวขางตน เทาทจะทำาใหไดดในภายนอก หรอ ในทางกายอยางไรเสยกอน แลวจงยกจตในภายในขน : เชนถารางกายไมด อาหารไมเหมาะหรอสปปายธรรมอยางอนไมเพยงพอกตองแกไขสวนนนกอน แลวจงแกไขสวนทเปนเรองของจตโดยตรง. การแกไขทางจตโดยเฉพาะอยางยง กคอปลกฉนทะ ในการเจรญภาวนาใหมากขนดวยอบายทแยบคาย ซงมอยมากมายดวยกน แลวแตความเหมาะสม. ถาเหลอวสยของตนเอง ผเปนกลยาณมตรหรออาจารย กอาจจะชวยเหลอไดด. อบายปลกฉนทะนนทเปนภายนอก กคอระลกถงบคคลภายนอกอนเปนทตงแหงศรทธาเชนระลกในพระพทธคณเกดความเลอมใสแลว กเกดความอยากหรอความพอใจในการปฏบตยง ๆ ขนไปดงนกด ; หรอระลกถงบคคลคนใดคนหนง ซงเปนทตงแหงมานะ วาเรากคนเขากคน เมอเขาปฏบตได เรากตองปฏบตได ดงนเปนตนกด เรยกวาอาศยเหตปจจยภายนอก. อกทางหนงกคอ อบายปลกฉนทะอาศยเหตปจจยภายในของตวเองโดยตรง วาความทกขเปนอยางน วฏฏสงสารเปนอยางน ความดบทกขเปนอยางน ความหยดเวยนวายเปนอยางน ไมมทางอน : ยงพจารณาไปกยงเหนคณแหงพระธรรม และเหนความจำาเปนทตนตองพงพระธรรมไมมทางอนทจะเปนทางรอดของตนได ดงนเปนตนกด : นเรยกวาอาศยเหตทเปนภายใน เปนอบายประคองจต เปนการเพมกำาลงใหแกอนทรยของตน ไดดวยกนทงนน. ประคองจตขนมาไดเทาไร กยอมมกำาลงละความหดห หรอความเกยจครานเสยไดเทานน. ผมความเฉลยวฉลาดมากเทาไร กยอมคดหาอบายประคองจตของตนได เปนวงกวางขนไปเทานน. รวมความแลว กเปนทางใหเกดฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสา ดวยกนทงนน และลวนแตเปนความหวงหรอเหนแกสงหนงสงใดซงตนหวงดวยกนทงนน จงอาจจะนำามาใชเปนอบายได : นบตงแตเหนแกบดามารดา เหนแกบคคลทตนประสงคจะใหเขาไดรบความพอใจ เหนแกพระพทธเจา เหนแกพระศาสนา กระทงเหนแกความหลดพนของตวเองเปนทสด. สวน การเหนแกทรพย หรอชอเสยงเปนตนนน เปนของตำาเกนไปกวาทจะนำามาใชเปนอบายสำาหรบปลกฉนทะในกรณเชนนได. สรปความวาถาจตหดหตองแกไขดวยอบายทเปนการประคบประคอง.

สวนอปสรรคเกดจากการทจตมความเพยรจดเกนไป จนตกไปขางฝายฟงซานนน เปนสงทกลบตรงกนขามกบจตทหดหโดยประการทงปวง. อบายสำาหรบแกไขอปสรรคขอน จงมอยในรปตรงกนขาม วา “เธอขมจตนนเสยยอมละความฟงซานได” ดงน. จตเพยรจดเกนไป หมายถงมความขะมกเขมนเกนขอบเขต. กลาวโดยทถกแลว จตไมควรจะมความขะมกเขมนหรออะไร ๆ ทมความหมายมากมายเกนกวาความพอด ทกชนดทเดยว. แมแตสงทเรยกวาความเพยร กควรจะทราบวาเปนความเพยรททำาไปในลกษณะทพอด มใชพากเพยรดวยตณหามานะ เหมอนกรณของชาวโลกทประกอบการงาน. ความเพยรทจดเกนไปนน ยอมมมลมาจากตณหามานะทฏฐ กระทงถงอวชชาเปนทสด ; เพราะฉะนน จะตองมการศกษาเกยวกบความเพยรทพอเหมาะพอดมาเปนพนฐานเสยกอน.อกทางหนงความเพยรอาจจะพงจดเกนไปได ดวยความเคยชนทเลอนลอย ในการกระทำาทางกายและทางจต เชนมความขยนขนแขงในการนง หรอ

การยน หรอการจงกรมเปนตน มากเกนไป. จนเกดความผดปรกตขนในรางกายแลวจตกตองฟงซานไปตาม : หรอในระยะแหงวปสสนา ขยนพจารณาอยางมมานะมากเกนไป กวาการเพงดความจรงอยางแนวแนแลว จตกตกไปเปนฝายฟงซานไดอยางใหญหลวงโดยงาย เพราะความเคยชนอนเลอนลอยนน. เมอเสยความเปนปรกตทงทางฝายกาย และฝายจตรวมเขาดวยกนแลวเขายอมไมสามารถจะขมจตได กระทงถงแมจะนอนหลบกหลบไมได โดยทจตใฝฝนเลอนลอยไป ไมยอมหยด ทงทกายนอนหลบตานง จนกระทงเปนอนตรายในทสด.

การขมจตในทนจะสำาเรจไดดวยการปองกน และการกำาจดมลเหตแหงความฟงซานโดยตรงนนเอง. เมอไดบรรเทามลเหตชนหยาบ ๆ หรอทเปนภายนอกออกไปเสยไดแลว กสามารถขจดความฟงซานทเปนชนละเอยดหรอภายในไดตามลำาดบ.ในบางกรณตองเปนไปในทางพกผอนเสยชวคราว ทงทางกายและทางใจ พกผอนทางกาย คอการหยดทำาความเพยรชวคราว ; พกผอนทางจตคอหยดใชการพจารณา แลวมาสงบอยดวยสมาธเสยชวคราว ดงนกด, หรอหยดสมาธชนละเอยดชนดทมอารมณละเอยด ไปเปนสมาธอยางอนทอารมณหยาบกวากลาวคอเปลยนสมาธเสยนนเอง ดงนกด. เปนการชวคราวแลว ยอมเปนอบายทกำาจดความเพยรทพงจดเกนไปไดดวยกนทงนน. สรปความวา การขมจตนน ไมไดหมายความอยางขมเขาววใหกนหญา หรอหกดามพรากบหวเขา : หากแตวาเปนการใชอบายทแยบคายอยางใดอยางหนง จนระงบความฟงซานไดนนเอง. อยางไรกตาม อปสรรคคนเปนอปสรรคทยากลำาบากตอการทจะขจดยงไปกวาคทแลว ๆ มา และเปนอปสรรคทอาจจะเกดขนไดโดยงายกวาอปสรรคทแลว ๆ มา กระทงมขอบเขตทจะตองศกษาเพอการควบคมและแกไขทกวางขวางยงกวาอปสรรคอน ๆ ทกลาวขางตน.

สวนอปสรรคคสดทายคอ :-

บ. จตไวตอความรสกเกนไป เปนจตตกไปขางฝายกำาหนด.

ป. จตไมแจมใส เปนจตตกไปขางฝายพยาบาท.

ทง ๒ อยางน เปนอนตรายตอความเปนสมาธ. ทวาจตไวตอความรสกเกนไป เปนจตตกไปขางฝายกำาหนดนน หมายถงไวในการรสกตออารมณทมากระทบ เปนเหตใหรสกไดมากกวาทควรจะเปน และละเอยดลออมากกวาทควรจะเปน และขยายความรสกออกไปไดเองมากกวาทเปนจรง แมทสดแตการคดฝนเกง ไมมทสนสด กนบเนองเขาในขอน. วาโดยทแทแลว กเปนความไหวพรบหรอความเฉลยวฉลาดชนดหนง หากแตวาไวจนควบคมไมได และกลบเปนผลรายแกความเปนสมาธ. ทเหนไดงาย ๆ เชนความรสกของพวกศลปนทชางคดชางฝนในทางจตรกรรมตาง ๆ ทขยายตวไปในทางงดงาม หรอแปลกประหลาดไดไมมทสนสด. ในทางจตรกรรมหรอสงอน มนเปนผลดในกรณนน ๆ แตกลบเปนอปสรรคในทางฝายสมาธหรอสมถะเชนน. การทจตไวตอความรสกเกนไปเชนนทำาความยงยากลำาบากใหแกผปฏบตเหลอประมาณ, โดยทแทแลว ความกำาหนดในอารมณนน กเปนอาการของสญชาตญาณอยตามธรรมดาแลว ครนมความเฉลยวฉลาด หรอความไวตอความรสกเพมขนมาอก อาการดงกลาวแลวนนกเปนไปอยางแรงกลากวาธรรมดา เปนการสงเสรมนวรณ คอกามฉนทะใหมกำาลงยงขนไป และเกดไดงาย หรอเกดไดบอยยงขน. อบายสำาหรบกำาจดอปสรรคขอนมอยวา “เธอเปนผรสกตวทวพรอม (สมปชาโน) ตอจตนน ยอมละความกำาหนดได” ดงน. เพอความเขาใจชดเจนในอบายอนน ควรจะถอเอาความหมายแหงรปศพทนน ๆ เปนหลก สงทเปนอปสรรคนนทานเรยกวา อภญญาต, แปลตามตวหนงสอวา รยงหรอรเฉพาะคอพงดงไป. สวนอบายเครองกำาจดอปสรรคนนทานเรยกวา สมปชานะ ซงตามตวหนงสอกแปลวา ความรทวพรอม (สำ = พรอม + ป = ทว + ชาน = รอย). เมอพจารณาตามตวหนงสอ กทำาใหเขาใจไดทนทวา สงทงสองนเปนขาศกกนอยางไร คออนหนงเปนสงทรอยางพง หรอไหลเชยวเปนเกลยวไป

อยางหลบหหลบตา ; สวนอกอนหนงเปนความรอยางรอบคอบและทวถง ดวยอำานาจของสตสมปชญญะ ; จงเหนไดชดสบไปวา สตสมปชญญะอกนนเอง ทจะเปนเครองมอกำาจดเสยซงความทจตไวตอความรสกเกนไป ในทสดกตดทางมาแหงความกำาหนดในกรณทกลาวนเสยได. สตสมปชญญะในกรณทกลาวน พอทจะกลาวไดวามเปน ๒ ระยะคอ : (๑) จะระวงไมใหเอา รป เสยง กลน รส สมผส จากภายนอกเขามาในลกษณะทเปนเหตใหเกดความรสกทางอารมณ และ (๒) อกทางหนงเปนความรสกภายใน กจะไมปลอยใหจตถอเอาธรรมารมณปจจบน หรอสญญาในอดตมาคดฝน. แมทสดแตความเปนผฉลาด หรอไว ในการแปลความหมายของสงตาง ๆ กจะตองถกควบคมไวเปนอยางด เชนเมอไดเหนวตถสงใดสงหนงซงสณฐานหรอลวดลายอยางใดอยางหนง กมการแปลความหมายใหวจตรพสดารในทำานองตปรศนา ทเปนไปในทางทกอใหเกดความกำาหนด เพราะอำานาจความเคยชนของตว ในการทจะมองเหนอะไรกลายเปนนมตอนเปนทตงแหงความกำาหนดไปเสยทงนน. ความเคยชนเชนน ยงตองการสตสมปชญญะหรอความรสกตวทวพรอมทมกำาลงแกกลาและมากยงขนไปอก.

สรปรวมความกคอวา ความทจตเลอนลอย คอยแตจะตกไปสความกำาหนดนน ตองกนและแก ดวยสตสมปชญญะ หรอความรสกตวทวพรอม. พงสงเกตโดยเฉพาะในขอทวา ในทนไมไดแนะใหแกดวยอสภกมมฏฐาน เพราะเปนคนละเรองกน : ในทน โทษเปนแตเพยงความไวของจต ทมกผลนผลนไปในทางใดทางหนง ซงมนถนดหรอเคยชน จงตองแกดวยสมปชญญะ ; หากแกดวยอสภกมมฏฐาน กจะกลายเปนเรองอนไป ซงจะยดยาดโดยไมจำาเปน และในทสดกแกไมไดเลย.

สวนอปสรรคขอทวา จตไมแจมใส เปนจตตกไปขางฝายพยาบาทนน โดยใจความกคอเปนฝายตรงกนขาม. คำาวา ไมแจมใส ในทน หมายถงปราศจากความร ททำาใหจตแจมใสหรอผองใส : หรอปราศจากความรสกทปรงจตใหปตปราโมทย หรอสงบเสงยม, แตเปนจตทสลวอยดวยความไมรนนเองในทสดกตกไปขางฝายพยาบาท คำาวา พยาบาท ในทน มไดหมายถงความอาฆาตจองเวรโดยตรง หากแตหมายถงความไมพอใจทกชนด โดยเฉพาะหมายถงปฏฆะคอความกลมหงดหงดอยในอารมณอยางใดอยางหนง นบตงแตโกรธผอนโกรธตวเอง โกรธสงของ และโกรธกระทงสงทตนไมรวาอะไร จนถงความรสกทเปนความรำาคาญใจ หรอความไมสบายใจอยตามลำาพงตนในทสด. อบายเปนเครองขจดอปสรรคอนน กเปนอยางเดยวกนอก คอทานไมไดแนะใหแกดวยการเจรญเมตตา แตไดแนะใหแกดวยความเปนผรสกตวทวพรอมเชนเดยวกบขอกอน. อธบายวา เมอมสตสมปชญญะเพยงพอแลว ความมดสลวไมผองแผวแหงจตกมขนไมได. การควบคมสตสมปชญญะใหปรากฏอยเสมอ เปนสงทพงประสงคอยางยงในกรณแหงอปสรรคทง ๒ ขอน. ลำาพงการเจรญเมตตา ไมสามารถจะกำาจดความสลวแหงจตได. อปสรรคขอนมชอโดยบาลวา อปญญาตำ แปลวา ไมแจมใส ไมผองแผว ไมชดเจนหรอไมแจมใสโดยใจความกคอ มวหรอสลว ทำาใหเหนไดวาเปนสงทอาจระงบไปได ดวยความรสกตวทวพรอม.

อปสรรคทง ๙ ค หรอนบเรยงอยางได ๑๘ อยางเหลาน บางทกเรยกวา อปกเลสของสมาธ บาง ในฐานะทเปนเครองเศราหมองของสมาธ :เรยกวา อนตรายของสมาธ บาง ในฐานะทเปนสงททำาอนตรายตอสมาธโดยตรง :เมอเกดอาการเหลานอยางใดอยางหนงขนแลว กายกด จตกด ยอมกระวนกระวายยอมหวนไหว ยอมดนรนไปตามกน. เมอจตหมดจดจากอปสรรคเหลาน การเจรญสมาธทกขนยอมเปนไปไดโดยหลกใหญ ๆ. สวนขอปลกยอยหรอรายละเอยดนน จะไมมความสำาคญจนถงกบจะแกไขไมได ในเมอตวอปสรรคอนแทจรงเหลานไดถกขจดไปหมดสนแลว. จตทปลอดจากอปสรรคเหลาน ชอวาเปนจตขาวรอบหรอเปน จตถงซงความเปนเอก (เอกตต) ความเปนเอกในทน มความหมายทงความเปนหนง ไมมสอง และความเปนเอก คอประเสรฐ. จตถงความเปนเอกเมอกลาวถงความเปนเอก พงทราบเสยดวยวา ทานบญญตไวเปนขน ๆ ตางกนคอ :

๑. ความเปนเอกในดานการเสยสละ หรอการใหทานของพวกทพอใจในการใหทาน

๒. ความเปนเอกเพราะสมถนมตปรากฏชดแลวของพวกทมสมาธ.

๓. ความเปนเอกเพราะอนจจงทกขงอนตตา ปรากฏแลว ของพวกทเจรญวปสสนา.

๔. ความเปนเอกเพราะความดบทกขปรากฏแลว ของพระอรยบคคลทงหลาย.

รวมเปน ๔ อยางดวยกนเชนน เมอเปนดงน เราจะเหนไดวาความเปนเอกทเราประสงคในทน ไดแกความเปนเอกในขอท ๒ คอความเปนเอกเพราะสมาธนมตเปนไปสำาเรจ หรอปรากฏชดในการเจรญสมาธนนเอง. ทานไดกำาหนดองคแหงความเปนเอกของสมาธในกรณนไววา : ๑. จตผองใส เพราะความหมดจดแหงขอปฏบต.

๒. จตเจรญงอกงาม ดวยอเบกขา.

๓. จตอาจหาญราเรง ดวยญาณ.

ทง ๓ ประการน เปนลกษณะเครองหมายของจต ทลถงปฐมฌานโดยตรง ซงเปนการแสดงถงความสำาเรจแหงการเจรญสมาธในขนแรก ซงเราจะพจารณากนตอไปโดยละเอยด ดงตอไปน :-

ขอทวา “จตผองใส เพราะความบรสทธหมดจดแหงขอปฏบต” นนหมายความวาเมอจตผานอปสรรคทง ๑๘ อยางดงทกลาวแลว มาไดโดยเรยบรอยเชนน กเปนอนวาขอปฏบตหรอปฏทานน ไดดำา เนนมาดวยความหมดจดจตจงไดผองใส เพราะความทไมมอปสรรคหรอนวรณอยางใดรบกวน ความทจตผองใสในลกษณะเชนน เปนองคอนแรกหรอเปนลกษณะอนแรกของปฐมฌาน.

ขอทวา “จตเจรญงอกงามดวยอเบกขา” นน เลงถงความทบดนจตวางเฉยอยไดดวยความวางเฉย ทเปนองคแหงฌาน ซงจะไดกลาวตอไปขางหนา. เมอจตวางเฉยไดโดยไมมอะไรมารบกวน ทานเรยกวาเปนจตทเจรญงอกงามตามความหมายของภาษาฝายกมมฏฐานหรอโยคปฏบต นเปนองคทสอง หรอลกษณะทสอง หรอกลาวอกอยางหนง คอลกษณะทามกลางของปฐมฌาน.

ขอทวา “จตมความอาจหาญราเรงอยดวยญาณ” นน อธบายวาจตทเปนมาแลวโดยลกษณะอาการแหงขอทหนง ขอทสองนน ยอมราเรงอยดวยความร คอรความทนวรณหมดไป รความทจตเปนสมาธประกอบดวยองคแหงฌานอยางมนคงไมหวนไหว แลวมปตและสข อนเกดแตวเวกแลอย จตจงอาจหาญราเรง ขอนเปนองคทสาม หรอลกษณะทสาม หรอลกษณะในทสดของปฐมฌาน.

ทงหมดนทำาใหกลาวไดอกนยหนงวา ปฐมฌานมความงามในเบองตนมความงามในทามกลาง มความงามในทสด. งามในเบองตน เพราะจตผองใสดวยอำานาจขอปฏบตทหมดจดถงทสด, งามในทามกลาง เพราะจตเจรญรงเรองอยดวยอเบกขา คอความวางเฉย, และ งามในทสด เพราะจตกำาลงราเรงอยดวยญาณนน. การทจะเขาใจในลกษณะทงสามน ของปฐมฌานนนขนอย กบความเขาใจในเรองนวรณและองคแหงฌาน เปนสวนสำาคญ. นวรณ และ องคแหงฌานเพอใหเขาใจ ถงขอทจตผานอคคหนมต และปฏภาคนมต มาโดยลำาดบจนลถงอปปนาสมาธในขนทเปนปฐมฌานไดอยางไรโดยแจมแจงนน จะตองมความเขาใจในเรองอนเกยวกบนวรณ และองคแหงฌานเปนหลกสำาคญเสยกอน.

นวรณ กบ คปรบ

สงทเรยกวานวรณ ตามตวหนงสอแปลวา เครองกางกน แตความหมาย หมายถงสงททำาความเสยหายใหแกความดงามของจต. ความดงามของจตในทน เรยกวาความเปนเอก หรอ เอกตตะ ดงทกลาวมาแลวขางตน : ดงนนนวรณจงเปนอปสรรคหรอเปนคปรบกนกบเอกตตะ ในฐานะทเปนปฏปกษตอกนซงจะไดยกมากลาวเปนค ๆ พรอมกนไปดงน :

๑. กามฉนทะ เปนนวรณ. เนกขมมะ เปนเอกตตะ. กามฉนทะคอความพอใจในกาม ความหมกหมนอาลยในกาม หรอความใครในทางกามทกลมรมรบกวนจตอย ทำาจตใหไมแจมใสหรอเปนประภสสร : เชนเดยวกบนำาทใสสะอาด เมอบคคลเอาสแดงเปนตน ใสลงไปในนำาแลว ยอมหมดความเปนนำาใส ไมอาจจะมองเหนสงตาง ๆ ทอยภายใตนำานนไดอกตอไป ฉนใดกฉนนน. เนกขมมะ คอความทจตปราศจากกาม ไมถกกามรบกวน ไมถกกามกระทำาใหมดมวไป. เมอใดจตมลกษณะเชนนน เรยกวาจตมเนกขมมะ หรอเปนเอกตตะขอทหนง.

๒. พยาบาท เปนนวรณ. อพยาบาท เปนเอกตตะ. พยาบาทหมายถงความทจตถกประทษรายดวยโทสะหรอโกธะ กลาวคอความขดใจ ความไมพอใจ ความโกรธเคอง ความกระทบกระทงแหงจตทกชนด ทเปนไปในทางทจะเบยดเบยนตนเอง ผอน หรอวตถอน. สวน อพยาบาท เปนไปในทางตรงกนขาม หมายถงจตเยอกเยนไมมความกระทบกระทง หรอหงดหงดแตประการใด. เมอพยาบาทเกดขนกลมรมจตแลว ในขณะนนจตยอมพลงพลาน เสยความเปนประภสสร หรอความผองใสเหมอนนำาทใสสะอาด แตถกความรอนทำาใหเดอดพลานอย ยอมสญเสยความผองใส ไมอาจจะมองเหนสงตาง ๆ ทมอยใตพนนำานน ฉนใดกฉนนน.

๓. ถนมทธ เปนนวรณ. อาโลกสญญา เปนเอกตตะ. ถนมทธะในทน ไดแกความเศราซม ความมนชา งวงเหงาหาวนอน เปนตน แมทสดแตความละเหยทอแท กนบรวมอยในขอน. เมอครอบงำาจตแลว จตสญเสยความผองใส เชนเดยวกบนำาทใสสะอาด แตถามเมอกหรอตะไคร หรอสาหรายเปนตนลอยอยในนำานน นำากสญเสยความผองใส ไมสามารถจะมองเหนสงตาง ๆ มกรวดทรายเปนตน ทมอยใตพนนำานน จงจดเปนนวรณ เพราะทำาความเสอมเสยใหแกจต คอทำาจตใหใชการไมได. อาโลกสญญา คอการทำาในใจใหเปนแสงสวาง ราวกะวามแสงอาทตยสองอยโดยประจกษตลอดเวลา. ขอนเกยวกบอปนสยดวย เกยวกบการฝกดวย ทจะทำาใหบคคลนนมจตแจมจาราวกะวาไดรบแสงแดดอยตลอดเวลา, คอไมมการงวงซม มนชา ซบเซา. ถาหลบกหลบโดยสนท ถาตนกตนโดยแจมใส. อาโลกสญญา เปนความเปนเอก หรอความเปนเลศชนดหนงของจต และเปนคปรบโดยตรงของถนมทธะ.

๔. อทธจจกกกจจะ เปนนวรณ. อวกเขปะ เปนเอกตตะ. อทธจจ-กกกจจะ คอ ความฟงซานและรำาคาญ ความแตกตางกนของอทธจจะกบกกกจจะ พงถอเอาตามความหมาย รปศพท. อทธจจะ หมายถงความพลงขน หรอฟงขน เชนความคดฟงขน เพราะความทง หรอความสนใจทมากเกนไป : สวน กกกจจะ เปนความรสกทแผซานระสำาระสาย เพราะความไมรวาจะทำาอยางไรด ทไหนด, หรอทำาอยางไร ๆ กไมเปนทพอใจหรอเปนสข. เกดขนเพราะมสงอนมายวบาง เพราะความเคยชนบาง เพราะการกระทำาทเกนขอบเขตเกนเวลาบาง จนพราไปหมด. ครนสงทง ๒ นเกดขนครอบงำาจตแลว กทำาจตใหสญเสยความเปนประภสสรไปในอกทางหนง : เปรยบเหมอนนำาทใสสะอาดแตถาถกเปาใหเปนระลอก หรอเปนคลนอยเสมอแลว ยอมสญเสยความผองใสไมอำานวยความสำาเรจแกการมองเหนสงหนงสงใดภายใตพนนำานน ฉนใดกฉนนน ; จงจดเปนสงททำาความเสอมเสยแกจต. อวกเขปะ แปลวาไมซดไป หรอไมสายไป คอไมพลงขนขางบนหรอไมสายไปรอบตว, เมอเปนลกษณะของจต ไดแกความทจตมความคงท หรอคงตว ทนไดตอสงรบกวน ไมหวนไหวไปตามสงรบกวน มความเปนปรกตของตวเองอยได จงจดวาเปนความเปนเอก หรอความเปนเลศของจตอกชนดหนงอาศยการศกษาฝกฝนอยาง

เดยวเทานนจงจะมคณธรรมขอนขนมาได เพราะธรรมชาตของจตยอมกลบกลอกและหวนไหว.

๕. วจกจฉา เปนนวรณ. ธมมววตถานะ เปนเอกตตะ. วจกจฉาหมายถงความลงเล หรอโลเลแหงจต ไมมความแนใจในตวเอง ในวธการหรอหลกการ ทตนกำาลงยดถอเปนหลกปฏบต. ไมแนใจในพระพทธ พระธรรมพระสงฆในการตรสรของพระพทธเจา หรอในปฏปทาทางปฏบตเพอความดบทกขทางพระศาสนา. มความเชอครงหนง มความสงสยครงหนง ในสงนน ๆ และโดยเฉพาะอยางยงในสงทตนกำาลงกระทำาอย.ความลงเลเชนนครอบงำาจตแลว ทำาใหจตสญเสยความเปนประภสสรหรอความผองใส หมดสมรรถภาพในตวมนเอง ในทางทจะรแจงสงตาง ๆ ตามทเปนจรง เหมอนกบนำาทใสสะอาดแตมอยในทมดสนท ยอมไมสำาเรจประโยชนในการทมองเหนสงใดสงหนง ทมอยทพนภายใตนำานน ฉนใดกฉนนน. ธมมววตถานะ ไดแกการกำาหนดทแนนอนชดเจนลงไปยงธรรมะหรอหลกเกณฑขอใดขอหนง โดยกระจางชดไมมการสงสยหรอลงเล. สงทเราตองประสงคโดยตรงในทน หมายถงการทบคคลแตละคน จะตองมหลกเกณฑอยางใดอยางหนง ทจำาเปนแกการครองชวตของตนหรอการประกอบอาชพการงานในหนาทของตน ทงทางกายและทางจต โดยเฉพาะอยางยง กคอหลกเกณฑในเรองความดความชว บญบาป สขทกข ทางแหงความเสอมและความเจรญ ตลอดถงทางแหงมรรค ผล นพพานเปนทสด. ธมมววตถานะน มทางมาจากการศกษาโดยตรง ซงหมายถงการฟงหรอการอาน การคด การถาม การซกไซสอบสวน การกำาหนดจดจำา จนมหลกเกณฑทชดเจนแจมแจง เปนทแนใจตวเองอยตลอดเวลา ไมสงสยหรอลงเลในสงทตนจะตองทำาหรอกำาลงทำาอย. ความสงสยเปนสงทรบกวนหรอทรมานจตใจอยางลกซง ; สวนธมมววตถานะนนตรงกนขาม, จงจดเปนความเปนเอกหรอความเปนเลศของจตอกอยางหนง. นวรณ มไดไมจำากดจำานวน

โดยทวไป ทานกลาวนวรณไวเพยง ๕ อยางเทานน แตในทบางแหงโดยเฉพาะเชนในคมภรปฏสมภทามรรค ไดเพมนวรณขนอก ๓ อยาง คอ : อวชชาหรออญญาณ เปนนวรณ, ญาณเปนเอกตตะ นคหนง ; อรต เปนนวรณ, ปามชชะเปนเอกตตะ นคหนง ; และอกศลธรรมทงปวง เปนนวรณ, กศลธรรมทงปวงเปนเอกตตะ นคหนง. แตเมอพจารณาดแลวจะเหนไดวาอญญาณ หรออวชชา ในทนอาจสงเคราะหเขาไดในวจกจฉา, อรต คอความไมยนดหรอความขดใจนน อาจสงเคราะหเขาไดกบพยาบาท. สวนอกศลธรรมทงปวงนนเปนอนกลาวเผอไวสำาหรบอปกเลสทไมไดออกชอ แตกอาจจะสงเคราะหเขาไดในขอใดขอหนงของนวรณ ๕ ขางตนนนเอง. โดยนยนจะเหนไดวา สงทเรยกวานวรณนน โดยทแทไมจำากดจำานวน คอจะเปนอปกเลสชอไรกได. การกำาหนดไวเพยง ๕ อยาง เปนบาลพทธภาษตดงเดม. ไดรบความนยมทวไป เพราะฉะนนจงไดพจารณากนแต ๕ อยางเทานน. เหตทไดชอวา นวรณ

เหตทไดชอวานวรณ เพราะมความหมายวา เปนเครองปดกน. เมอถามวาปดกนอะไร ? มคำาตอบตาง ๆ กน เชนปดกนความด ปดกนทางแหงพระนพพาน ดงนเปนตน. แตในกรณทเกยวกบการเจรญสมาธน ทานจำากดความกนลงไปวาโดยบคลาธษฐาน กคอปดบงสตว หรอจตของสตวไมใหรธรรม ; สวนโดยธรรมาธษฐานนน หมายถงปดบง นยยานกธรรม กลาวคอธรรมเครองนำาสตวออกจากทกข หรอกลาวโดยนตนย กกลาวไดวาปดบงเอกตตะนนเอง : ยกตวอยางเชนเนกขมมะ หรอความทจตวางจากกาม เปนนยยานะอนหนงของพระอรยเจาหมายความวาพระอรยเจามจตออกจากทกขดวยเนกขมมะนน, สวนกามฉนทะเปนเครองปดกนเนกขมมะ คอกนหรอกดกนเนกขมมะออกไป แลวมกามฉนทะเขามาอยแทน กามฉนทะจงไดชอวาเปนนวรณ หรอเปนนยยานาวรณา ซงมความหมายอยางเดยวกน กลาวคอเปนเครองปดกนธรรม ซงเปนเครองนำาสตวออกจากทกขของพระอรยเจาทงหลาย ปถชนไมรวาเนกขมมะนน เปนธรรมเครองออกจากทกขของพระอรยเจา เพราะถกกามฉนทะหมหอปดบงจต. โดยนยน จงไดความหมายเปน ๒ ทาง คอปดบงธรรมฝายเอกตตะไมใหปรากฏแกจตหรอปดบงจตไมใหลถงธรรมทเปนฝายเอกตตะ. แตโดยผลแลวเปนอยางเดยวกนคอจตถกหมหอดวยนวรณอย

ตลอดเวลา, เมอถอเอาโดยพฤตนย จงไดแก สงทเกดขนหมหอจตอยเปนปรกต นนเอง : จตเศราหมอง จตไมมวเวก จตไมมสขเปนตนดวยอำานาจแหงนวรณนน. การละนวรณ มหลายประเภท

การทำาจตใหปราศจากนวรณนน คอความมงหมายโดยตรงของการทำาสมาธ ฉะนน การทจตปราศจากนวรณ กบการทจตเปนสมาธ จงเปนของอนเดยวกน. เมอใดจตปราศจากนวรณอยโดยธรรมชาต ซงเปนไดเองในบางขณะ กเปนสมาธธรรมชาต ; เมอใดจตปราศจากนวรณโดยอาศยการปฏบต จตกมสมาธชนดทเรากำาลงศกษากนอยน. สมาธตามธรรมชาต ทำาใหจตพนจากนวรณไดโดยบงเอญ เรยกวา ตทงควมตต แปลวาหลดพนเพราะประจวบเหมาะ หรอบงเอญประจวบเหมาะกบสงทเปนเครองระงบนวรณ, สวนในสมาธทเกดขนจากการปฏบตนน นวรณถกละไปดวยอำานาจของสมาธนน. การปราศจากนวรณดวยอาการเชนน เรยกวา วกขมภนวมตต. แตตลอดเวลาทกเลสยงไมหมดสนไปนวรณยอมกลบเกดขนใหม ในเมอวางจากสมาธ ฉะนน จงตองมการปฏบตอกชนหนง ซงเปนการทำาลายรากเหงา หรอตนตอแหงนวรณเสย, สงนนคอวปสสนา.จตทไมถกนวรณหรอกเลสรบกวนอกตอไป ไดชอวาม สมจเฉทวมตต คอความหลดพน เพราะความขาดสญของกเลส เปนความหลดพนอยางเดดขาด. โดยนยทกลาวมาน จะเหนไดอยางชดเจนวา สงทเรยกวานวรณนน รำางบเองไดโดยบงเอญอยางหนง, รำางบอยไดดวยอำานาจของสมาธ อยางหนง, และมรากเหงาอนขาดสญไปไดดวยอำานาจของวปสสนา อกอยางหนง. สองอยางแรกเปนการชวคราว อยางหลงเปนการถาวร. ผปฏบตตองไมเพยงแตศกษาหรอจดจำาเรองราวอนเกยวกบนวรณอยางเดยว. แตตองรจกหรอหยงทราบชด ตอสงทเรยกวานวรณดวยใจของตนเองจรง ๆ วามอยอยางไร เพยงไร และเมอไรเปนตน, และรจกลกษณะทนวรณนน ๆ กำาลงรบกวนตนเองอยอยางไร ทงน เพอจะไดเหนโทษแหงนวรณนนไดจรง ๆ จนมความพอใจและแนใจ ในการทจะกำาจดนวรณนนเสย แมเพอประโยชนแหงความอยเปนสขในปจจบนทนตาเหน ไดทกขณะทตนตองการ กลาวคอแมยงจะไมหมดกเลสสนเชง. แตกจะมชวตอยไดดวยอบายชนดทนวรณรบกวนไมไดเรอย ๆ ไป จนกวาจะหมดกเลสสนเชง. โดยนยนจะเหนไดวา ความปราศจากนวรณนน เปนความสงบสขอยางยงอยในตวของมนเอง ชนหนงกอน แลวยงเปนโอกาสหรอเปนฐานทตงสำาหรบการปฏบต เพอกำาจดกเลสอนเปนรากเหงาของนวรณนนใหหมดสนไปอกตอหนง ซงเปนการทำาลายนวรณในขนเดดขาด และเปนความดบทกขในขนทไมเปลยนแปลงอกตอไป. การละนวรณ คอหนาทของสมาธ

สำาหรบการปฏบตในขนน เปนเพยงขนสมาธ ยงไมใชขนวปสสนา หนาทของเราอนเกยวกบนวรณ จงเปนเพยงการทำาสมาธหรออบายอนเปนเครองกดกนนวรณออกไปเสยจากจต ดวยการนำาเอาสงทเปนปฏปกษตอนวรณเขามาสจตจนกระทงนวรณตาง ๆ ระงบไป. สงทกดกนนวรณออกไปจากจตในทนคอตวสตทเกดขนในการกำาหนดลมหายใจ โดยวธทไดกลาวมาแลวขางตน. โดยกรรมวธกคอเปนการนำาจตเขาไปผกไวกบลมหายใจ จนกระทงเกดเอกตตธรรมตาง ๆ ซงลวนแตเปนปฏปกษตอนวรณ นวรณจงหมดโอกาสทจะครอบงำาจต. ตลอดเวลาทสตยงไมละไป. จตยงกำาหนดอยทลมหายใจหรอนมตแหงสมาธไดอย เมอนนชอวาไมมนวรณ มแตเอกตตธรรมอยแทนทดงทกลาวแลว. ผปฏบตจะตองมองใหเหนชดเจนทเดยววา เอกตตธรรมเหลานมอยอยางไร : ยกตวอยางเชนเนกขมมะ หรอการหลกออกจากกามนน เปนสงทอาจกลาวไดวา ไดเรมมแลวตงแตขณะหลกออกไปสทสงด และมมากขน หรอมนคงขน นบตงแตขณะแหงคณนา คอการกำาหนดนมต หรอลมหายใจเปนตนไป กระทงถงขณะแหงปฏภาคนมต ซงเปนอนกลาวไดวา เปนเนกขมมะในทนแลวอยางสมบรณ เอกตตธรรมขออน เชนอพยาบาทเปนตน กดำาเนนไปในแนวเดยวกน. แตทงหมดนจะเหนไดชดเจนยงขน กตอเมอไดศกษาจนทราบวาองคฌานนน ๆ มอะไรบางและองคแหงฌานนน ๆ เปนตวเอกตตธรรมขอไหน, ฉะนน จะไดวนจฉยกนถงองคแหงฌานสบไป. องคแหงฌาน

คำาวา “องคแหงฌาน” หมายความวา สวนประกอบสวนหนง ๆ ของฌาน. เมอประกอบรวมกนหลายอยาง จงสำาเรจเปนฌานขนหนง. เชนอาจจะกลาวไดวา ปฐมฌานมองคหา ทตยฌานมองคสาม ตตยฌานมองคสอง จตตถฌานมองคสอง ดงนเปนตน. ทงนเปนการแสดงชดอยแลววาองคแหงฌานนน ไมใชตวฌาน เปนแตเพยงสวนประกอบสวนหนง ๆ ของฌาน. องคแหงฌาน ม ๕ องค คอ ๑ วตก, ๒ วจาร, ๓ ปต, ๔ สข, ๕ เอกคคตา, มอธบายดงตอไปน :-

๑. วตก คำาคำาน โดยทวไปแปลวา ความตรหรอความตรก. แตในภาษาสมาธ คำาวา วตกน หาใชความคดนกตรตรกอยางใดไม. ถาจะเรยกวาเปนความคด กเปนเพยงการกำาหนดนง ๆ แนบแนนอยในสง ๆ เดยว, ไมมความหมายทเปนเรองเปนราวอะไร. อาการแหงจตจะมปรากฏอยในขณะแหงคณนาและอนพนธนาโดยออม. และในขณะแหงผสนาและฐปนาโดยตรง ดงทกลาวแลวขางตนนนเอง คอสงทเรยกวาวตกในทน. (ควรยอนไปดตอนอนวาดวยคณนาเปนตนใหเขาใจจรง ๆ อกครงหนง) และจะเขาใจอาการของวตกไดด กตอเมอถกนำาไปเปรยบเทยบ กบสงทเรยกวาวจาร และกลาวบรรยายลกษณะควบคกนไป.

๒. วจาร คำาคำาน โดยทวไป หมายถงการตรกตรอง หรอสอดสองหรอวนจฉย แตในทางภาษาสมาธ หาไดมความหายอยางนนไม เปนแตเพยงอาการทจตรตออารมณทกำาหนดอยนน, ซงในทน ไดแกลมหายใจ, อยอยางทวถงโดยเฉพาะอยางยงกคอ อาการทเกดขนในขณะของอนพนธนาเปนตนไป. (ควรยอนไปดเรองตอนอนพนธนาเปนตน ดงทแนะไวแลวในกรณของวตก) และจะเขาใจสงนไดด ดวยการนำาอปมาเปรยบเทยบ ซงจะดยงกวาบรรยายดวยคำาพดตรง ๆ ยกตวอยางเชน เปรยบเทยบกบการด : เมอสายตาทอดไปจบทสงใดสงหนงนเปรยบกนไดกบอาการของวตก, เมอเหนสงนนทวหมด เปรยบกนไดกบอาการของวจาร. หรอเปรยบดวยการสาดนำา : เมอนำากระทบกบสงทถกสาด กเปรยบไดดวยอาการของวตก, เมอนำาเปยกซมไปทว กเปรยบไดดวยอาการของวจาร. หรอถา เปรยบกบการฝกลกวว ซงมกถกใชเปนอทาหรณในการฝกจตทว ๆ ไปกอาจจะเปรยบไดวา เมอลกววถกแยกไปจากแม เอาไปผกไวทเสาหลกแหงหนงดวยเชอก เสาหลกเปรยบดวยลมหายใจ เชอกนนเปรยบดวยสต ลกววนนเปรยบดวยจต การทมนถกผกตดอยกบเสา เปรยบดวยอาการของวตก และการทมนดนไปดนมา วนเวยนอยรอบ ๆ เสา รอบแลว รอบอก เปรยบดวยอาการของวจาร.

ผศกษาจะตองรจกสงเกต ความแตกตางระหวางคำาวา วตก กบคำาวา วจาร และรจกความทสงทงสองนมอยพรอมกน กลาวคอการทลกววถกผกตดอยกบเสากเปนสงทมอยในขณะทมนวนเวยนอยรอบ ๆ เสา, หรออาการทมนวนเวยนอยรอบ ๆ เสา กมอยในขณะทมนยงถกผกตดอยกบเสา, แตอาการทงสองอยางนไมใชเปนของสงเดยวกนเลย ทงทมอยพรอมกนหรอในขณะเดยวกน. ความเขาใจอนน เปนเหตใหเขาใจไปถงวา ในขณะแหงปฐมฌานนน วตกกบวจารมอยในขณะเดยวกนไดอยางไร. สำาหรบอาการอนนโดยเฉพาะ จะเหนไดชดในกรณของคนขดหมอ ซงมอซายจบหมอ มอขวาจบเครองขดหมอ แลวถไปทว ๆ ตวหมอ ในขณะเดยวกน ; มอซาย คอวตก มอขวา คอวจาร, ฉนใดกฉนนน.สรปความวา วตก คอ อาการทจตกำาหนดนมต, วจาร คอ อาการทจตเคลาเคลยกนอยกบนมตอยางทวถง นนเอง และ เปนสงทมอยพรอมกน.

๓. ปต. คำาน ตามปรกตแปลวาความอมใจ. ในภาษาของสมาธหมายถงความอมใจดวยเหมอนกน แตจำากดความเฉพาะความอมใจทไมเนองดวยกาม และตองเปนความอมใจทเกดมาจากความรสกวาตนทำาอะไรสำาเรจ หรอตนไดทำาสงทควรทำาเสรจแลว หรอตองเสรจแน ๆ ดงนเปนตนเทานน. ปตนอาศยเนกขมมะ ไมอาศยกาม, ฉะนน จงอาจจำากดความลงไปวา ปต คอ ความอมใจทเกดมาจากการทตนเอาชนะกามไดสำาเรจ ดวยนนเอง. ปต ในกรณนจดเปนกศลเจตสกประเภทสงขารขนธ คอความคดชนดหนง กลาวคอ การทำาความอมใจยงไมจดเปน

เวทนาขนธ ผศกษาพงรจกสงเกตความแตกตางระหวางปตกบสขในขอน, คอขอทปตเปนสงขารขนธ และสขเปนเวทนาขนธ, เพอกนความสบสนกนโดยสนเชง แลวพงทราบความทปตเปนแดนเกดของความสข.

๔. สข. คำาวาสขในทน หมายถงสขอนเกดจากการทจตไมถกนวรณรบกวน รวมกนกบกำาลงของปตหรอปราโมทย ทไดสงเสรมใหเกดความรสกอนเปนสขนขน. ตามธรรมดาคนเรา เมอมปต กยอมรสกเปนสขอยางทไมมทางหลกเลยงได แตสขโดยอาการอยางน ยอมตงอยชวขณะ สวนสขทเกดมาจากทนวรณไมรบกวนนน ยอมตงอยถาวรและมนคงกวา. เมอผศกษาเขาใจพฤตอนนด กจะเหนชดแจงไดโดยตนเองวา ปตกบสขนนไมใชของอยางเดยวกนเลยแตกมอยพรอมกนไดในขณะเดยวกน เหมอนกบการทวตกและวจาร มอยพรอมกนได ฉนใดกฉนนน.

๕. เอกคคตา. เปนคำาทยอมาจากคำาวา จตเตกคคตา (จตต +เอกคคตา) แปลวาความทจตเปนสงซงมยอดสดเพยงอนเดยว. โดยใจความกคอความทจตมทกำาหนดหรอทจด-ทตงเพยงแหงเดยว. อธบายวา ตามธรรมดาจตนน ยอมดนรนกลบกลอก เปลยนแปลงอยเสมอ เพราะเปนของเบาหวว. ตอเมอไดรบการฝกฝนโดยสมควรแกกรณแลว จงจะเปนจตทตงมน มอารมณอยางเดยวอยไดเปนเวลานาน. ในกรณแหงสมาธน เอกคคตาหมายถงความทจตกำาหนดแนวแนอยไดในขณะแหงฐปนา หรอในระยะแหงปฏภาคนมตเปนตนไป (สวนระยะทตำากวานน ยงลมลกคลกคลาน คอเปนไปชวขณะ) และ อาการแหงเอกคคตานเอง เปนอาการทเปนความหมายอนแทจรง ของคำาวา สมาธ หรอเปนตวสมาธแท เอกคคตาน ในทบางแหงเรยกวา “อธษฐาน” กม. องคฌาน ทำาใหเกดฌานไดอยางไร

สงทตองพจารณาหรอวนจฉยตอไปกคอ องคฌานทง ๕ องคน มอยอยางไร และสมพนธกนในหนาทอยางไร ในขณะแหงปฐมฌาน เปนตน ? ดงทไดกลาวมาแลวขางตน ปฐมฌาน มองค ๕ คอมวตก วจาร ปต สข และเอกคคตา. ขอนยอมหมายความวา ในขณะแหงปฐมฌานนน สงทง ๕ น ยอมมอย และสมพนธเปนสงเดยวกน คอปฐมฌาน. ปญหาอาจจะเกดขนแกคนทวไปวา ถาจตทเปนสมาธเปนสงทมอารมณอนเดยวและมยอดสดอนเดยวคอเปนเอกคคตา ทงไมมความนกตรกตรองอะไรแลว จะมความรสกถง ๕ อยางพรอมกนไดอยางไร ? ปญหาน เปนปญหาทถาสางไมออกแลวกไมมทางทจะเขาใจสงทเรยกวาสมาธในขนปฐมฌานไดเลย. ในขนแรกจะตองเขาใจเสยกอนวา สงทเรยกวา องค-องคนน เปนเพยงสวนประกอบหรอองคประกอบ คอเปนสงทรวมกนปรงใหเกดสงใดสงหนงขนมา ในฐานะเปนสง ๆ เดยว เชนเชอกเสนหนงม ๕ เกลยว เราเรยกวาเชอกเสนเดยว ; หรอขนมบางอยาง ประกอบดวยเครองปรง ๕ อยาง เราเรยกวาขนมอยางเดยว, นคอความหมายของคำาวาองค หรอองคประกอบ. สำาหรบในกรณของปฐมฌานนน หมายความวา เมอจตกำาลงเปนสมาธถงขนน จตยอมมสมปยตตธรรม คอสงทเกดขนพรอมกนแกจต ถง ๕ อยาง, แตละอยาง ๆ กเปนความมนคงในตวของมนเองดวย สนบสนนซงกนและกนดวย จงตงอยอยางมนคงยงขนไปอก. เปรยบเหมอนไม ๕ อน แตละอน ๆ กปกอยอยางแนนแฟนแลวยงมารวมกลมกนในตอนยอดหรอตอนบน เปนอนเดยวกน กยงมความมนคงมากยงขนไปอก, ขอนฉนใด ; ในขณะทปฏภาคนมตปรากฏแลวตงอยอยางมนคงจตหนวงเอาความเปนอปปนา คอความแนวแนได องคทง ๕ น ซงมความสำาคญแตละองคกรวมกนเปนจดเดยว เปนสงทเรยกวา “ฌาน” หรอสมาธทแนวแนขนมาได. ในขณะทปฏภาคนมตปรากฏนน วตกมไดมอยในลกษณะแหงการกำาหนดลมหายใจเขาหรอออก แตเปลยนมาเปนการกำาหนดวา “ลม” อยในจดหรอในดวงแหงปฏภาคนมตนน ฉะนน เปนอนกลาวไดวา สงทเรยกวาวตกในขนรเรมตาง ๆ นน มไดรำางบไปเสยในขณะแหงคณนา หรออนพนธนาหรอผสนาเลย แตไดกลายมาเปนวตกทละเอยดสขมสงบรำางบ เหลออยจนกระทงถงขณะแหงฐปนาหรอปฏภาคนมตนน. สำาหรบองคทเรยกวาวจารกเปนอยางเดยวกน คอมเหลออยในลกษณะสขมมาตงแตแรก จนกระทงถงขณะแหงฐปนา กทำาหนาทรสก

อยางทวถงในปฏภาคนมต : ทำาหนาทพรอมกนกบวตกดงทเปนมาแตตน : เปนอนวาในขณะแหงปฏภาคนมต กยงมวจารเหลออยเตมสดเตมสวน. ปตนนเปนสงทเกดขนไดโดยอตโนมต ในฐานะทเปนปฏกรยาอนออกมาจากวตกและวจารอยางประปราย ลมลกคลกคลานมาตงแตระยะเรมแรก แมในขณะแหงอนพนธนา หรอผสนากตาม. เมอวตกวจารเปนสงทมนคงอยางละเอยดสขมยงขนทกท ปตกยงคงมอยอยางละเอยดสขมยงขน ในฐานะทเปนปฏกรยามาจากวตกและวจารไปตามเดม : ฉะนนปตจงมออยดวย แมในขณะแหงฐปนา หรอปฏภาคนมต. สำาหรบความสขนน เปนสงทไมเคยละจากปต ปญหาจงไมมความทจตเปนฐปนาหรอกำาหนดอยในปฏภาคนมตไดถงทสด แนวแนไมหวนไหวนนเอง จดเปนเอกคคตา. จงเปนวาสงทง ๕ น ไดเรมกอตวขนแลว ในขณะแหงปฏภาคนมตโดยสมบรณ. เมอจตไดอาศยปฏภาคนมตแลวหนวงเอาอปปนาสมาธไดอยางสมบรณถงขนฌานแลว สงทง ๕ น จงตงอยในฐานะเปนองคแหงฌานดวยกนและกน ในคราวเดยวกน โดยไมตองทำาการกำาหนดนมตอกแตประการใด เพราะองคแหงฌานเขาไปตงอยแทนทของนมต : คงเหลออยแตการควบคมแนวแนไวเฉย ๆ ดวยอำานาจขององคทงหาทสมงคกนดแลว. เหมอนนายสารถทเพยงแตนงถอบงเหยนเฉย ๆ ในเมอมาทลากรถไดหมดพยศแลว และวงไปตามถนนอนราบรน ฉนใดกฉนนน. ผศกษาไมพงเขาใจวาองคทง ๕ น เปน ความคดนกทตองทำาอยดวยเจตนา แตละอยาง ๆ : โดยทแทมนเปนเพยงผลของการปฏบต ทไดทำามาอยางถกตองจนเขารปแลว กยอมเปนไปไดเองโดยไมมเจตนา เหมอนการกระทำาของนายสารถทกมบงเหยนอยเฉย ๆ แมไมมเจตนาในขณะนน สงตาง ๆ กเปนไปดวยด ครบถวนเตมตามความประสงค. องคฌาน องคหนง ๆ เปลยนความหมายไดหลายชน

อกอยางหนงพงทราบวา ชอตาง ๆ ขององคฌานทง ๕ ชอน ยอมเปนเชนเดยวกบชอแปลก ๆ ของอาการตาง ๆ หลายอยาง ทเกดอยกบสง ๆ เดยว แลวแตวาเราจะมองในแงไหน เฉพาะในความหมายทสำาคญเปนแง ๆ ไป. ชอ ๆ เดยวกน อาจหมายความถงกรยาอาการทตางกนในเมอเวลาไดลวงไป พรอมกบความสำาเรจของงานททำาเปนขน ๆ ไป. ความแจมแจงในขอนจกมไดดวยการอปมาในเรองการฝกลกววอกตามเคย. สมมตวาในขณะน ลกววไดหมดพยศ มความเชอฟงเจาของถงทสดและลงนอนสบาย ตดอยกบโคนเสาหลกนนแลว ลองพจารณาดกนใหมวามอาการทเปนองคสำาคญ ๆ อะไรบาง ทยงเหลออย นบตงแตตนมาจนกระทงถงในขณะน. อาการของลกวว ทเปรยบกนไดกบคำาวา วตกและวจารในขนแรกจรง ๆ นน อยในลกษณะทมนถกผก แลวกระโจนไปกระโจนมา ดนรนวนเวยนอยรอบ ๆ เสา ; แตบดนอาการของลกวว สวนทจะเปรยบกนไดกบวตกวจารนนไดเปลยนมาอยในลกษณะนอนเบยดอยโคนเสาอยางสบาย. อาการถกผกซงเปรยบกนไดกบวตก กยงมอย ; อาการเคลาเคลยกบเสา ซงเปรยบกนไดกบวจารกยงคงมอย หากแตวาเปลยนรปไปในทางสภาพเทานน สวนความหมายยงคงอยตามเดม.กอนนลกววดอดง ไมชอบเจาของ ยนดในการไมทำาอะไรตามใจเจาของเสยเลย บดนลกววพอใจในความเปนเชนน คออาการทมความคนเคยกบเจาของ ยนดทจะทำาตามเจาของดวยความพอใจ ยอมเปรยบกนไดกบปต อาการทลกววนอนเปนสข ไมถกเบยดเบยนดวยการเฆยนต หรอดวยการดงของเชอกเมอตวเองดน เปนตน เปรยบกนไดกบสข. ขอทลกววไมละไปจากเสา กลบยดเอาเสาเปนหลกแหลง นกเปรยบกนไดกบเอกคคตา, เปนอนวาลกษณะทง ๕ ของลกววนน เปนองคสำาคญแหงความสำาเรจ ในการทไดรบการฝกจากเจาของ และอาจเปรยบกนไดกบองคทง ๕ แหงปฐมฌาน ซงเปนความสำาเรจแหงการเจรญสมาธในขนน ฉนใดกฉนนน. อกอยางหนง ผศกษาพงสงเกตใหเหนวา องคแหงฌานทง ๕ น ไมใชตวการปฏบตทจะตองแยกทำาดวยเจตนาทละอยาง ๆ หากเปนเพยงผลของการปฏบตอนหนง กลาวคอฌานทมลกษณะอาการใหเหนในเหลยมทตาง ๆ กน เปน ๕ อยางดงนเปนตน. ดวยเหตนเอง องคแหงฌานซงเปนความรสก ๕ ประการ โดยลกษณะทกลาวแลว จงเปนสงทมไดในจตดวงเดยวพรอมกน และไมตองมการคดนกหรอเจตนาแตอยางใด เปนการตดปญหาทวา ความคดนกทง ๕ อยางจะมอยในฌานไดอยางไร ใหสนไป.ตอแตนไปจะไดวนจฉยในขอทวา องคแหงฌานแตละองค ๆ ไดทำางานในหนาทของตน มผลในทางกำาจดนวรณทง ๕ ใหหมดไปได

อยางไร สบไป. องคฌาน กำาจดนวรณไดอยางไร

ในการทจะเขาใจวาองคฌานองคหนง ๆ จะสามารถกำาจดนวรณแตละอยาง ๆ ไดอยางไรนน จำาเปนจะตองศกษาใหทราบวา องคฌานองคไหนมลกษณะตรงกนขามกบนวรณขอไหน. ขอนอาจจะพจารณาดไดดวยเหตผลธรรมดา คอ : สงทเรยกวา วตก ไดแกการกำาหนดอารมณอนใดอนหนงอย : ถาสงนมอย นวรณทมอาการตรงกนขาม เชนอทธจจะกกกจจะ กยอมมขนไมไดแมทสดแตกามฉนทะ กยงมขนไมได เพราะจตกำาลงตดอยกบอารมณของสมาธ. สงทเรยกวา วจาร กเปนอยางเดยวกน : เมอวจารมอย กหมายถงมการทำางานอยางใดอยางหนงอยในตวมนเอง ไมลงเลในการทำา, สงทเรยกวาวจกจฉายอมระงบไปโดยตรง, แมสงทเรยกวากามฉนทะหรออน ๆ กยอมระงบไปโดยออม. สงทเรยกวา ปต และ สข นน เปนขาศกตอพยาบาทและถนมทธะอยแลวโดยธรรมชาต และยงสามารถระงบกามฉนทะ เพราะเหตทมอารมณตางกน แมวาอาการจะคลายกน คอ ปตและสขนนปรารภธรรมหรออาศยธรรมเปนกำาลง ; สวนกามฉนทะ อาศยวตถกามเปนอารมณ หรอเปนกำาลง. สำาหรบสงทเรยกวา เอกคคตา นน ยอมเปนทระงบของนวรณทวไป.

ทงหมดน เปนเครองแสดงใหเหนสบไปอกวา องคแหงฌานแตละองค ๆ นอกจากจะเปนขาศกตอนวรณอยางหนง ๆ โดยเฉพาะแลว ยงเปนขาศกตอนวรณโดยสวนรวม ตามมากตามนอย พราะฉะนน ทงสองฝาย จงมอยพรอมกนไมได เหมอนความมดกบแสงสวาง มอยพรอมกนไมไดโดยธรรมชาต ฉนใดกฉนนน. องคฌาน กำาจดนวรณเมอไร

สำาหรบทางพฤตนยนน นวรณเรมระงบไป ตงแตขณะแหงอปจารสมาธ คอตงแตฌานยงไมปรากฏ. ครนถงขณะแหงฌานหรออปปนาสมาธองคแหงฌานทง ๕ จงปรากฏขนโดยสมบรณทง ๕ องค : นเปนการแสดงอยในตวแลววา องคแหงฌานองคหนง ๆ หาจำาตองทำาหนาทปราบนวรณทเปนคปรบอยางหนง ๆ เปนค ๆ ไปโดยเฉพาะไม ; หรอวา องคแหงฌานตองพรอมกนทกองค คอเปนอปปนาสมาธเสยกอน จงอาจจะละนวรณได กหาไม. ตามพฤตนยทเปนจรงนน นวรณทงหลายเรมถอยหลง ตง

แตขณะแหงการกำาหนดบรกรรมนมต และไมปรากฏใหเหนตงแตในขณะอคคหนมต เพราะถานวรณมอยสงทเรยกวาอคคหนมตกเกดขนไมได. ครนตกมาถงขณะแหงปฏภาคนมต นวรณกกลายเปนสงทหมดกำาลง ทงทองคแหงฌานยงไมปรากฏอยางชดแจงครบทง ๕ องค และสมาธกยงเปนเพยงอปจารสมาธอย. ครนองคแหงฌานปรากฏชดแจงมนคงทง ๕ องค คอเปนอปปนาสมาธหรอฌานแลว นวรณกเปนอนวาขาดสญไป ตลอดเวลาทอำานาจของฌานยงคงมอย หรอเหลออยแตรองรอยกลาวคอสขอนเกดจากฌาน. ฉะนน สงทควรกำาหนดสำาหรบการศกษาตอไปกคอความเปนสมาธ ๒ อยาง ;

สมาธ ๒ อยาง

สงทเรยกวา สมาธ ทแทจรง นน พอทจะแบงไดเปน ๒ อยางคอ อปจารสมาธและอปปนาสมาธ. อปจารสมาธ แปลวาสมาธขนทเขาไปใกล กลาวคอสมาธทเฉยดความเปนฌาน. อปปนาสมาธ แปลวาสมาธแนวแนคอสมาธขนทเปนฌาน. สวนสมาธในขณะเรมแรก เชนในขณะแหงคณนาและอนพนธนาเปนตน ยงไมใชสมาธแท. อยางจะเรยกไดกเรยกไดวา บรกรรมสมาธ คอเปนเพยงสมาธในขณะแหงบรกรรม หรอการเรมกระทำา ยงไมใหผลอนใดตามความมงหมายของคำาวา สมาธ ในทนจงเวนเสย : คงนบแตเปนสมาธเพยง ๒ อยาง ดงกลาวแลว. เปรยบเทยบสมาธสอง

การเปรยบเทยบระหวางอปจารสมาธ กบ อปปนาสมาธ จะชวยใหเขาใจสมาธทงสองดขน คอเมอกลาวโดยผล อปจารสมาธเปนอปจารภม ตงอยในขนทเฉยดตอฌาน ไมขนไปถงฌาน

ไมเขาไปถงฌาน ตงอยไดเพยงเขตอปจาระของฌาน คอรอบ ๆ. สวนอปปนาสมาธนน ตงอยในฐานะเปนปฏลาภภม คอการไดเฉพาะซงความเปนฌาน. ถาเปรยบกบการไปถงหมบาน : อยางแรกกถงเขตบาน, อยางหลงกถงใจกลางบาน ; แตกเรยกวาถงบานดวยกนทงนนนอยางหนง. อกอยางหนง เมอกลาวโดยการกระทำาหรอกรรมวธ อปจารสมาธเกดในขณะทพอสกวานวรณไมปรากฏ หรอในขณะทจตละจากนวรณเทานน ; สวนอปปนาสมาธจะเกดตอเมอองคแหงฌานปรากฏชดครบถวนทก ๆ องคจรง ๆ โดยเฉพาะอยางยง คอองคเอกคคตา. นเปนเครองแสดงวา การละไปแหงนวรณกบการปรากฏแหงองคทงหาของฌานนน ไมจำาเปนตองมขณะเดยวกนแท. ขอแตกตางอกอยางหนง กคอ อปจารสมาธ หรอสมาธเฉยดฌานนนมการลม ๆ ลก ๆ เหมอนเดกสอนเดน เพราะองคแหงฌานปรากฏบาง ไมปรากฏบาง, ปรากฏแลวกลบหายไปบาง, แลวกลบมาใหม แลวกลบหายไปอกบาง, ดงนเรอย ๆ ไป. สวนในขณะแหงอปปนาสมาธนน องคแหงฌานปรากฏครบถวนอยางมนคง สมาธจงมนคงเหมอนการยนหรอการเดนของคนทโตแลว ยอมไมลม ๆ ลก ๆ เหมอนเดกทสอนเดน ฉนใดกฉนนน. ถาจะระบใหชดแจงลงไปอก กกลาวไดวา เมอการเจรญอานาปานสตดำาเนนมาถงขนทปฏภาคนมตปรากฏแลว ความเปนสมาธในขณะนน เรยกวาอปจารสมาธอยางสมบรณ ในขณะนจตมปฏภาคนมตนนเอง สำาหรบกำาหนดเปนอารมณ. องคแหงฌานยงไมปรากฏครบทงหา หรอปรากฏอยางลม ๆ ลก ๆ จตจงยงไมอาจจะเลอนจากปฏภาคนมตไปกำาหนดทองคแหงฌานได เรยกวายงไมสามารถจตขนสองคแหงฌาน จงยงไมแนวแนถงขนาดทเปนอปปนาสมาธ. ครนการปฏบตดำาเนนไป จนกระทงผปฏบตสามารถหนวงความรสกในองคฌานทงหาใหปรากฏชดอย มองคฌานทงหากำาหนดเปนอารมณ แทนการกำาหนดปฏภาคนมตโดยแนนอนแลว สงทเรยกวาอปปนาสมาธกเกดขนและสำาเรจเปนฌาน มความรสกอยในองคทงหาพรอมกนไปในคราวเดยวกน โดยไมมความคดนกอยางอนใด ดงทกลาวมาแลวขางตน. ขอสำาคญมอยตรงทจะตองรกษาปฏภาคนมตนนไวอยางมน จนกวาจตจะหนวงไปสองคฌานไดสำาเรจ. ถาปฏภาคนมตเลอนลบไป จตกไมสามารถจะอาศย เพอหนวงองคฌานหรอความรสกทง ๕ ประการนน ใหเกดขนได. กลาวอกทางหนงกคอ จะหนวงเอาองคฌานทงหาได กในขณะทปฏภาคนมตยงคงปรากฏอยอยางมนคง. หรอกลาวอกอยางหนงกคอ จะทำาจตใหเปนอปปนาสมาธได กดวยการหนวงในองคฌานทงหา ทำาใหปรากฏขนในขณะทจตกำาลงเปนอปจารสมาธ อยางมนคงอยนนเอง ; เพราะฉะนน ปฏภาคนมตจงเปนสงสำาคญทตองประคบประคองเอาไวในขณะแหงอปจารสมาธตลอดไป แมจะเปนเวลากวน กเดอน หรอแมกป : ถาตองประสงคจะไดฌาน กตองพยายามประคบประคองดวยความพยายาม ไมหมดมานะ จนกวาจะลถงอปปนาสมาธหรอฌานนน. ทานสอนใหทำาในใจในระยะนใหเปนพเศษ โดยใหการอปมาวาผปฏบตจะตองรกษาปฏภาคนมตใหเปนไปจนตลอดรอดฝง เหมอนนางแกวทอมครรภบคคลทจะเกดมาเปนพระเจาจกรพรรด ฉนใดกฉนนน.

เราจะสงเกตเหนไดวา ยงไมเคยมการกำาชบอยางหนงอยางใดในการทำาสมาธหรอกำาชบมากอยางจรงจงเหมอนกบการกำาชบกนในตอนน. ปฏภาคนมตเหมอนกบการตงครรภ และจะคลอดออกเปนฌาน. ถาทำาไมด กตายในครรภ จะตองรอจนกวาจะตงครรภใหมยอมเสยเวลา หรอถาถงกบตายกนทงแมทงลก คอเลกการทำาสมาธเสยเลย กเปนอนลมเหลวหมด. เพราะฉะนน ปฏภาคนมต จงเปนสงทตองประคบประคองไวใหดเพอใหเปนทมน เปนบาทฐาน เพอหนวงเอาองคฌาน จนกวาองคแหงฌานทงหาจะตงลงอยางมนคง หรอปรากฏอยอยางแจมชด เปนอปปนาสมาธ คอฌาน. การอาศยปฏภาคนมต เพอหนวงเอาฌาน

การหนวงองคแหงฌานใหปรากฏขนโดยสมบรณ โดยมปฏภาคนมตเปนบาทฐานนน เปนงานทประณตทสด หรอเปนกรรมวธตอนทประณตสขมทสดของการทำากมมฏฐานทงหมด คอรวมทงฝายสมถะและวปสสนา. มนเหมอนกบงานฝมอทละเอยด : จะทำาแรงไปกไมได เบาไปกไมได แนนไปกไมได หลวมไปกไมได ชาเกนไปกไมได เรวเกนไปกไมได ดวยเจตนาทรนแรงกไมไดดวยเจตนาทเฉอยชากไมได จะวาเตมสำานกกไมใช ไรสำานกกไมใช และอะไร ๆ กลวนแต

จะตองพอเหมาะพอด และออกจะเปนอตโนมต คอดำาเนนไปไดงายโดยตวมนเอง ในเมอสงตาง ๆ ไดดำาเนนไปโดยถกวธ ; และจะตดตนหรอลมเหลวไมมทางทเปนไปไดในเมอสงตาง ๆ ไมเปนไปอยางเหมาะสม หรอไมถกวธเชนกน. ผปฏบตจะตองทำางาน ๒ อยางพรอมกน คอ การตงอยในปฏภาคนมตและ การหนวงใหความรสกทเปนองคฌานทงหาปรากฏ และเดนขนมา ๆ จนสมบรณและมนคง สำาหรบการตงอยในปฏภาคนมตนน สำาเรจไดดวยการทไดทำามาอยางเคยชนในการคมปฏภาคนมต ใหตงอยอยางแนวแนมาแลวจรง ๆ ซงจะตองกนเวลาเปนสปดาห ๆ มาแลว จงจะอยในลกษณะทมนคงพอทจะใชเปนบาทฐานใหจตหนวงเหนยวเอาองคฌานใหบรบรณได. บางคนอาจจะเปนเดอน ๆ เปนป ๆ หรอลมเหลวในทสด คอทำาสมาธไมสำาเรจเปนอปปนาสมาธ เพราะเหตทอปนสยไมอำานวยหรอเพราะเหตใดกตาม เขาจะตองผละจากการทำาสมาธ ไปสการทำาวปสสนาตามลำาดบไป เพอการบรรลผลประเภททไมตองเกยวกบอปปนาสมาธ. สวนบคคลผมอปนสยหรอความเหมาะสมนน อาจจะประสบความสำาเรจตางกนไปตามลำาดบ ๆ คอหนวงเอาองคแหงฌานใหเกดขนไดเปนฌานตามลำาดบแลวจงทำาวปสสนาดวยสมาธทเขมแขงและสมบรณ เชนนนไดผลเปนเจโตวมตตในขณะทพวกโนนไดรบผลเปนปญญาวมตตลวน ๆ .ฉะนน ผสนใจในอปปนาสมาธ จะตองมความพยายามมากเปนพเศษ. ตลอดเวลาทปฏภาคนมตยงไมเปนอปการะแกอปปนาสมาธอยเพยงใด เขาจะตองประคบประคองมนอยางยงอยเพยงนน โดยไมยอมทอถอย นเรยกวา การรกษาปฏภาคนมตในระยะแหงอปจารสมาธ จนกวาจะเกดอปปนาสมาธ. การรกษาปฏภาคนมต

ในระยะแหงการรกษาปฏภาคนมต ทเพงไดมาใหม ๆ เพอการเกดอปปนาสมาธน ในทางภายนอก มการแนะใหใชวตถอปกรณตาง ๆ เพอสะดวกในการปฏบตยงขน เชนใชรองเทา เพออยาใหเสยเวลาชกชา หรอฟงซานในการทจะตองมวนงลางเทาในเมอเทาเปอน หรอเทาเปนอะไรขนมาในขณะนน ซงลวนแตทำา จตใหฟงซาน ไมสามารถประคบคองปฏภาคนมตใหประณตสขมตดตอกน. ในบางกรณแนะใหใชไมเทา เพอใหมการยนทสบาย เพอใหมการเดนทสะดวกและมนคง ซงลวนแตอำานวยความสะดวกแกการประคบประคองปฏภาคนมตดวยกนทงนน ดงนเปนตวอยาง. พรอมกนนน กควรจะมการสำารวจ หรอปรบปรง หรอระมดระวงใหสปปยาธรรมทงเจด ไดเปนไปอยางดทสดอกครงหนง คอความสะดวกสบายเหมาะสมเนองดวย อาวาส โคจร กถา บคคล อาหาร ฤดและอรยาบถ ดงทกลาวมาแลวขางตนนนเอง เพอความเหมาะสมในการเปนอยของบคคลผประคบประคองปฏภาคนมตใหถงทสดจรง ๆ .การรกษาปฏภาคนมต เปนสงทจะตองทำาเรอยไปในฐานะท เปนตวการปฏบตโดยตรงในขณะน และดเปนกจทนาเบอหนาย. เพอปลกฉนทะ คอความพอใจ หรอเพมกำาลงใจในเรองน ควรทำาความเขาใจในเรองนใหเพยงพออยเสมอ โดยเฉพาะในขอทสงเหลานตองสมพนธกนอยางไร จงจะเกดมความสำาเรจในการบรรลฌานโดยเฉพาะ. ความสมพนธกนในระหวางธรรมเหลาน คอ :

ก. ปฏภาคนมตปรากฏขน ทำาใหนวรณรำางบไป สวนอปปนาสมาธยงลม ๆ ลก ๆ อยจนกวาจะหนวงเอาองคฌานไดโดยสมบรณ.

ข. เมอนวรณรำางบไป องคแหงฌานจงปรากฏขน และจะตองทำาใหชดขนจนสมบรณทง ๕ องค โดยอาศยปฏภาคนมตเปนหลก และมองคฌานทจะเกดขนเปนอารมณ.

ค. เมอองคแหงฌานปรากฏโดยสมบรณ อปปนาสมาธตงลงอยางสมบรณคอบรรลถงฌานขนแรก.

นทำาใหเหนไดวา กจทจะตองทำาอยางยงในขณะนกคอ การรกษาหรอการประคบประคองปฏภาคนมตนน ใหมนคงอยตลอดเวลา พรอม ๆ กนกบการหนวงเอาองคฌานมา เพอใหเกดอปปนาสมาธ. การเรงใหเกดอปปนาสมาธอบายวธทเปนการสนบสนนใหเกดอปปนาสมาธ

โดยเรว ในระยะแหงการรกษาปฏภาคนมตนน เรยกกนดวยคำาทไพเราะวาอปปนาโกศล แปลวา ฉลาดในการสรางอปปนาสมาธ. ทานแนะไวเปน ๑๐ อยาง คอ :-

๑. ทำาวตถอปกรณทแวดลอมใหเหมาะสมยงขน,

๒. ปรบปรงอนทรยทงหา ใหมกำาลงเทากน,

๓. ฉลาดในเรองของนมต,

๔. ประคองจตโดยสมยทควรประคอง,

๕. ขมจตโดยสมยทควรขม,

๖. ปลอบจตโดยสมยทควรปลอบ,

๗. คมจตโดยสมยควรคม,

๘. เวนคนและสงทโลเล,

๙. คบคนมนคง,

๑๐. การคอยนอมจตไปตามความเหมาะสมแกจงหวะ ;

มอธบายดงตอไปน :-

(๑) การทำาวตถอปกรณทแวดลอมใหเหมาะสมยงขน หมายถงการปรบปรงทางรางกาย หรอสงเนองดวยรางกาย ใหเหมาะสมทสด. วตถทเปนภายใน เชน ผม ขน เลบ ฟน เนอตว และอน ๆ ตองไดรบการปรบปรงใหเปนทสบาย ไมทำาความรำาคาญอยางใดอยางหนงใหเกดขน เชน ผมยาว หนวดยาวมอาการคนเกดขน. เลบยาวมความสกปรกมากขน กทำาความรำาคาญใหเกดขน. ปากฟนสกปรกหรอเนอตวสกปรก กลวนแตใหผลเปนอยางเดยวกน. การทำาสงเหลานใหอยในสภาพทเรยบรอยสะอาดหมดจด เปนสงทตองการในการทจะเรมความเปนสมาธของจต. วตถภายนอกคอจวร และเสนาสนะเปนตน กตองไดรบการปรบปรงพอเหมาะอยางเดยวกน คอ สะอาดหมดจด เกลยงเกลาเทาทจะทำาได. ทงหมดนรวมเรยกวา การปรบปรงวตถอปกรณทแวดลอมใหเหมาะสมยงขน ซงทกคนพอจะเขาใจไดดวยความหมายตามธรรมดา. ความมงหมายอยท ความผาสกทางกายพอสมควร.

(๒) การปรบปรงอนทรยทงหาใหมกำาลงเทากน. คำาวา “อนทรย”ในทน หมายถงคณธรรมทเปนใหญเปนประธานในหนาทตาง ๆ กนตามทจำาเปนสำาหรบการปฏบตในทางจต ทานจำาแนกไวเปน ๕ คอ

สทธา มหนาทในทางทำาความเชอ,

วรยะ มหนาทในทางทำาความขะมกเขมน,

สต มหนาทในทางทำาการกำาหนด,

สมาธ มหนาทในทางทำาความมนคง,

และ ปญญา มหนาทในการทำาความสอดสอง.

อนทรยทงหาน เรยกชอเตมวา สทธนทรย วรยนทรย เปนตนตามลำาดบไป. สงทเรยกวาสมาธหรอปญญากตาม ในฐานะทเปนอนทรยในทนนนมไดหมายถงสมาธหรอปญญาทเรากำาลงจะทำาใหเกดขนใหมอยางเดยว ; แตหมายถงสวนทเปนคณธรรมประจำาตวมาแตเดม หรอมอยเปนอปนสย และเพมมากขนดวยการศกษา ตามทเคยไดยนไดฟงมาแลวแตกอน รวมกนแลวตงอยในฐานะเปนพนฐานแหงอปนสยของเราในบดน สงเหลานจะเปนตวการอนสำาคญยงประเภทหนง ซงจะทำาใหการปฏบตในทางจตเปนผลสำาเรจหรอไมสำาเรจ.

โดยอาการกคลาย ๆ กนกบจรต ๖ ทกลาวมาแลวขางตน หากแตในทนมความมงหมายในการทจะนำาสงเหลานนมาปรบปรงเสยใหม ใหกลายเปนสงทมประโยชนโดยสวนเดยว ; แทนทจะเปนอปสรรค กลบกลายเปนตวกำาลงสำาคญ ทจะทำาใหประสบความสำาเรจ, ทงน ยอมขนอยกบการปรบปรง. คำาวาปรบปรงในทน หมายถงการทำาใหเหมาะสม ซงมใจความสำาคญ สทธาตองพอเหมาะกบปญญา : วรยะตองพอเหมาะกบสมาธ ; และสมาธตองพอเหมาะ นคอการทเรยกวาสทธา เสมอกนกบปญญา. ผปฏบตจะตองสำานกในขอนสอบสวนตวเองในขอน เพอปรบปรงสงทงสองน ใหเหมาะสมกลมเกลยวกน : อยาใหมฝายใดฝายหนง มกำาลงลำาหนาอกฝายหนง ซงทำาใหเกดการเฉออกนอกทาง.

ทวา วรยะเสมอกนกบสมาธ นน เปรยบใหเหนไดงาย ๆ คอวรยะเปนความแลนไป สวนสมาธเปนตวกำาลงสำาหรบทำาใหแลนไป. ถาสงทงสองนไมเสมอกนแลว ผลจะเกดขนอยางไร ลองคดด. หรอกลาวกลบกนอกอยางหนง สมาธเหมอนกบนำาหนกของลกกระสนปน, วรยะ เหมอนแรงของดนระเบดทจะสงลกกระสนปนออกไป ; ถาสงทงสองไมสมพนธกนแลว ผลจะเปนอยางไร : ถาวรยะมากเกนกวาสมาธ วรยะกกวดแกวงหรอเฉออกไปนอกทาง หรอลม ๆ ดอน ๆ ไมสมำาเสมอ, ถาสมาธมากกวาวรยะ กเนบนาบและเฉอยชา หรอถงกบกาวหนาไปไมไดเอาเสยทเดยว. ฉะนน จงจำาเปนตองประคองจต ใหมความขะมกเขมนพอสมสวนกบความมนคง เคยงคกนไปตามลำาดบอกคหนง.

สวนขอทวา สมาธตองเสมอกนกบปญญา นน เปนสงทคอนขางจะเปนไปไดเองตามธรรมชาต กลาวคอ เมอบคคลผนน เปนผมปรกตสำารวมในการคด หรอการพจารณา คอทำาใจใหหนกแนนมนคงเสยกอน แลวจงคดหรอพจารณาสบไป เขาทำาปญหาทตองคดใหเปนอารมณเฉพาะหนาไวกอนแลว ทำาจตใหเปนสมาธแลว จงนอมไปสปญหานน ยอมเกดความเหนแจงตามทเปนจรงไดอยางงายในขณะนน. นคอการสอดสองอยางมนคง หรอมความมนคงในการสอดสอง แลวแตจะเรยก.

ทวา อนทรยคอสต จำาตองปรารถนาในทกกรณ นน เปนเพราะตงอยในฐานะเหมอนเจาหนาทจดทำาสงเหลานใหเหมาะสมกนเปนค ๆ ใหรจกทำาหนาทของตนอยางถกตอง และสมำาเสมอ ตงแตตนจนปลาย : ทำาใหสทธารจกเลอกเชอหรอทำาใหสทธารจกเกยวของกบปญญา. หรอควบคมสทธาและปญญาใหอยในรองรอยของกนและกน ดงนเปนตวอยาง.

สรปความกคอวาใหสตเปนเครองเหนยวรง หรอควบคมสงตาง ๆ โดยเฉพาะกคออนทรยทงส ใหเปนไปอยางถกตองมนคงและสมำาเสมอ ซงเรยกวา สมบรณดวยความไมประมาท เมอสงทเรยกวาอนทรย ไดทำาหนาทของตน ๆ อยางเหมาะสมแลว จตยอมอยในสภาพทมนคงและม กมมนยภาวะ คอ ความคลองแคลววองไวในหนาทโดยตรงของตน จงสามารถทำางานละเอยดไดยง ๆ ขนไป. นเรยกวาการปรบอนทรยใหเขากน : ความมงหมายอยท การใชเครองมอใหสมพนธกนเปนอยางด.

(๓) มความฉลาดในเรองของนมต. เมออนทรยทงหาเปนไปเหมาะสมแลว ความฉลาดในเรองของนมตยอมเกดขนไดโดยงาย คอผนนมสตในการทจะตงขอสงเกตสงตาง ๆ วาเมอมอะไรเปนอยางไร แลวอะไรจะเกดขนเปนลำาดบ ๆ มา, ควรกำาหนดอะไร ไมควรกำาหนดอะไร

ควรเรงอะไร หรอควรหยอนอะไร, สงตาง ๆ จงจะเปนไปดวยดในการทจะ ๑. ทำานมตใหเกด, ๒. ทำานมตใหเจรญ และ ๓. รกษานมตนนไวไดตลอดเวลาทตนประสงค.

เมอการปฏบตดำาเนนมาถงขนนแลว สงทเรยกวานมตในทน ไดแกจตเตกคคตานมต กลาวคอ นมตททำาใหจตถงความเปนจตมอารมณอนเดยวในขนยอด โดยเฉพาะเจาะจงกไดแกสงทเรยกวาเอกคคตา ซงเปนองคแหงฌานองคทหาดงทไดกลาวมาแลวในตอนอนวาดวยองคแหงฌาน. แตถงกระนนกตามความสำาเรจทสมบรณ ยอมสบเนองมาจากความเปนผฉลาดในการปฏบตตอนมตขนตน ๆ กลาวคออคคหนมต และปฏภาคนมต มาแลวเหมอนกน. แมในขณะแหงอคคหนมต และปฏภาคนมต ตองการความฉลาดทง ๓ ประการนอยางเตมทจนความฉลาดในการทำาอยางนเกดเปนความคลองแคลวขนมา จนกระทงกลายเปนความเคยชนเปนนสยของผปฏบต.

ฉลาดทำาใหนมตเกด นน หมายถงฉลาดในการกำาหนดอารมณของสมาธในขนแรก และการหนวงนอมไปสนมตอนใหม หรอเพอสรางนมตอนใหมในขนทสงขนไป. สำาหรบในขนอปปนาโกสลน หมายถง การทำาจตใหดำารงอยไดดวยปฏภาคนมตอยางแนนแฟนจนนวรณรำางบไป แลวหนวงนอมใหเกดความรสกทเปนองคฌานครบเตมขนมาทง ๕ องค และมองคสดทายคอเอกคคตา เปนองคสำาคญอยางยงเพราะตงอยในฐานะเปนนมตอนใหมแทนปฏภาคนมตนนเอง.

ทวา ฉลาดในการทำานมตใหเจรญ นน หมายถงวานมตปรากฏแตออน ๆ กทำาใหปรากฏชดขน ๆ ; หรอความรสกทเปนวตก วจาร ปต สข เอกคคตา อยางใดอยางหนงยงออนอย คอไมแจมชดเตมท หรอลม ๆ ลก ๆ กตาม กหนวงนอมทำาใหปรากฏอยอยางมนคงและเตมท.

สวนขอทวา เปนผฉลาดในการรกษานมตทไดแลว นน หมายความวานมตทกชนด ตองมการรกษาอยทกขณะ, ไมวาจะเปนขณะแรกได แรกถงหรอขณะทไดแลวอยางสมบรณ. นมตแรกได กจะกลบเสอมไปอยางของแรกได เปรยบเหมอนงานฝมอทละเอยดประณตอยางใดอยางหนง ทเพงทำาไดเปนครงแรกถาไมทำาซำา ๆ ใหชำานาญจรง ๆ กจะไมคงตวหรออยตว จะลมเลอนไปในระยะอนเรว สวนนมตทไดแลวอยางสมบรณนน ถาไมรกษาไวอยางมนคง กมโอกาสใหเกดสงแทรกแซง นานเขากเสอมไปไมมเหลออย, เปรยบเหมอนงานฝมอททำาไดอยางแมนยำาอยางใดอยางหนง ทถกทอดทงนานเกนไป ดวยการเปลยนไปทำางานอยางอนเสย กอาจจะเลอะเลอนได แมวาจะเปนสงทเคยทำาไดอยางแมนยำา. เพราะฉะนนสงทเรยกวานมตทกชนด จงจำาเปนจะตองรกษา นบตงแตอคคหนมตเปนตนมา จนถงปฏภาคนมต จะตองไดรบการรกษาโดยวธดงกลาวแลวขางตนจนกวาจะหมดความจำาเปน ในเมอฌานคลองแคลวแลว. สำาหรบองคแหงฌานทงหลาย และโดยเฉพาะเอกคคตา อนเปนองคสดทายนน จะตองรกษาดวยหลกเกณฑทคลาย ๆ กน แตเปนการกระทำาทประณตยงขนไปกวา โดยใจความสำาคญกคอ การทำาใหคลองแคลวอยเสมอ โดยอาการทเรยกวา วส ทงหา ดงทจะกลาวตอไปขางหนา, และโดยอาการทเปนการเพมความพอใจเปนตน ในการกระทำานใหมากยงขนทกท โดยวธปฏบตทเรยกวาอทธบาท ๔ ดงททราบกนแลวทว ๆ ไป ซงไมจำาเปนจะตองนำามากลาวไวในทน.

สรปความวา ความฉลาดในเรองของนมตนน คอความรเทาทนในการทจะทำาใหนมตปรากฏ การทำาใหนมตแจมชดถงทสด และ การคงสภาพเชนนน ไวใหนานไดตามทตนตองการ โดยความไมประมาทนนเอง. ผขาดความสงเกตยอมไมประสบความสำาเรจในเรองน จะเกดการลมลกคลกคลาน จนตองลมความตงใจในทสดโดยยอมลดตวเองวา เปนผมอปนสยไมเพยงพอ. นเรยกวาความเปนผฉลาดในนมต : ความมงหมายอยท ฉลาดควบคมสงทพลกแพลงเปลยนแปลงไดไวนนเอง.

(๔) การประคองจตโดยสมย. คำาวา “โดยสมย” เปนสำานวนบาล เปนคำาพดสน ๆ เพยง

สองคำา แตมความหมายชดเจนพอ วาตองทำาสงทกลาวนนใหเหมาะสมหรอใหตรงตอเวลาทตองทำา หรอควรทำากตาม อยาใหผดเวลาหรอแมแตเพยงชาไปเปนอนขาด. ผปฏบตจะตองสงเกตใหรทนทวา มอะไรเกดขนและตองทำาอยางไร และจะตองมความรวาเมอมอาการอยางนเกดขน จะตองประคองจต หรอขมจต หรอปลอบโยนจต ดงนเปนตน. ในกรณของอปปนาโกสลนน เมอสงเกตเหนวาจตตกตำา คอมอาการถอยกำาลง หรอกำาลงนอยไมพอเพอการเพงตออปปนาสมาธกตาม จะตองทำาการเพมกำาลงใหแกจต ซงเรยกวาการประคองจตในทน.

การปฏบตในการประคองจตน ผปฏบตจะตองศกษาถงสงทเรยกกนวา สมโพชฌงค จะเปนการงายแกการเขาใจและการปฏบต. คำาวา สมโพชฌงค แปลวา องคแหงการตรสรหรอการรพรอม ซงหมายถงการทปญญาดำาเนนไปถงทสดนนเอง. ทเรยกวา องคแหงการตรสรกเพราะวาการตรสรตองประกอบดวยองคทง ๗ นจรง ๆ. องคทง ๗ น คอ สต, ธมมวจยะ (การเลอกเฟนหรอสอดสองธรรม), วรยะ, ปต, ปสสทธ (ความรำางบแหงจต), สมาธ และ อเบกขา. ขอใหรจกสงเกตใหเหนชดวา ในโพชฌงค ๗ อยางนน เมอกนเอาสตออกเสยอยางหนง เหลอเพยง ๖ อยาง กจะแบงไดเปน ๒ พวก, พวกละ ๓ อยาง. สามอยางแรก คอ ธมมวจยะ วรยะ และปต เปน พวกทมคณสมบตประคองจตใหสงขน หรอเพมกำาลงใหแกจต. สวนสามอยางหลง คอปสสทธ สมาธ และ อเบกขา นน เปนพวกทมคณสมบตขมจตทฟงซาน หรอลดกำาลงของจตทมมากจนลน ; เพราะเหตน อบายเปนเครองประคองจตในทนกคอ ธมมวจยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงค และ ปตสมโพชฌงค นนเอง. ผปฏบตจะตองใชสมโพชฌงคทง ๓ น ในขณะทจตหดหหรอถอยกำาลง แมในขณะแหงการเจรญสมาธ ซงนบวาเปนภาคตนของการเจรญกมมฏฐานภาวนา. สวนสตสมโพชฌงค นน เปนสงทตองมหรอตองใช ในกรณทวไปหรอทก ๆ กรณอกตามเคย นบตงแตเปนผรวา เดยวนจตหดหเสยแลว จะตองแกไขดวยธรรมะขอไหน จะดำารงธรรมะขอนนไวไดอยางไร จนกระทงเปนผรวาจตพนจากความหดหแลว ดงนเปนตน. โพชฌงคแตละอยาง ๆ มเรองทจะตองศกษา และนำาไปใชแกปญหาทเกดขน ดงตอไปน :

ก. ธมมวจยสมโพชฌงค ธมมวจยในทน ตามตวหนงสอแปลวาการเลอกเฟนธรรมอยางดทสด เปรยบเหมอนกบคนฉลาดสามารถเลอกเกบดอกไมในสวนทกวางใหญไพศาล และมมากจนลานตา จนไมรวาเกบดอกไมอะไรดสำาหรบผทไมมความฉลาด ; ตอเมอเปนผฉลาดเทานน จงจะสามารถทำางานนใหสำาเรจประโยชนได. คำาวา “เลอกเฟน” ยอมกนความไปถงคำาวา “สอดสอง” ถาไมสอดสองใหทวถงแลวกไมรจะเลอกไดอยางไร หรอควรเลอกหยบเอาอะไรขนมา ; ฉะนน เมอกลาวโดยวธปฏบต กไดแก การแยกแยะออกดอยางละเอยด แลวกนเอามาเฉพาะสวนทจำาเปนจะตองใช ใหถกตรงตามเรองตามราวของมนโดยเฉพาะ. ในกรณทจตหดห ยอมจะมมลเหตมาไดหลายอยาง หลายทาง จำาเปนทจะตองสอดสองใหพบมลเหตทแทจรง และเลอกของแกทเหมาะสมมาแก. บางอยางกอาจจะตองอาศยสตปญญาของผอนเขาประกอบ บางอยางกไมอาจทำาเชนนนได จำาเปนจะตองสอดสองแกไขดวยตนเองเปนระยะยาว จนกระทงประสบความสำาเรจ. อยางไรกตาม ทานไดแนะทางมาแหงธมมวจยะ ไวเปนหลกทวไป กลาวคอ :

๑. การสอบถาม ในกรณทควรสอบถาม จากกลยาณมตรผสามารถเพอประกอบความคดเหนของตว.

๒. ทำาสงแวดลอมใหเหมาะสม ดงทกลาวแลวในอปปนาโกสลขอหนงซงในทนหมายถงการเปนอยดวยรางกายทเยอกเยน และจตใจทปลอดโปรงทสดนนเอง.

๓. ปรบปรงอนทรยทงหา ใหมกำาลงเหมาะสวนแกกน ดงทกลาวแลวในอปปนาโกสลขอสอง ซงหมายความวาอนทรยทเหมาะสวนแกกนนน นอกจากจะเปนการเรงอปปนาสมาธแลว

ยงอาจจะเปนทางของธมมวจยสมโพชฌงคกไดอก ในเมอการเรงอปปนาสมาธโดยตรงไมประสบความสำาเรจ.

๔. อยาของแวะกบคนโง แมโดยประการใด.

๕. คบคาแตกบคนทฉลาด. ฉลาดในทน หมายถงฉลาดในธรรมะโดยเฉพาะอยางยง คอ ในการปฏบตธรรม.

๖. พจารณาธรรมนน ๆ อยโดยอบายทแยบคายทสด จนมความแจมแจงในเรองนน ๆ หรอยางนอยกพบลทางทจะแกปญหานนเสย.

๗. ในกรณทตองทำาเปนระยะยาว กคอ การเพาะนสย ของตนเองใหมากขนไป ในการสอดสองและเลอกเฟนธรรมนนเอง.

เมอประพฤตอยครบถวนทง ๗ ประการนแลว สงทเรยกวาธมมวจยสมโพชฌงค กตงขนอยางมนคง สำาเรจเปนองค ๆ หนงไดโดยแนแท แลวทำาหนาทประคองจตดวยการทำาใหมองเหนลทางอนราบรน กอใหเกดกำาลงใจในการปฏบตขนมาทนท ความหดหกหายไปตามสวน เพราะอำานาจของธมมวจยะน.

ข. วรยสมโพชฌงค คำาวา วรยะ แปลวา ความพากเพยร แตรวมอยดวยลกษณะแหงความเขมแขงและกลาหาญ. ในทน หมายถงสมรรถภาพของจตทเปนความเขมแขงกลาหาญ รดหนาอยางมนคง ไมยอมถอยหลง เปนสงทตรงกนขามกบความหดหอกปรยายหนง. ถาหดหกไมมวรยะ ถามวรยะกไมอาจหดหเพราะฉะนน หนาทจงมแตเพยงสรางวรยะขนมาใหไดกพอ โดยใจความกคอ การปลกกำาลงใจดวยการพจารณาทเหมาะสม หรอทเปนอบายอนแยบคาย. วธททานนยมกระทำากน แลวแนะนำาไวนน มอยดงตอไปน :-

๑. พจารณาใหเหนโทษ ของการทเราไมมสงน แลวตองตกจมอยในกองทกข หรอตองเวยนวายอยในกองทกขอยางซำา ๆ ซาก ๆ ไมมสนสด เรยกวามองเหนภยในวฏฏสงสาร.

๒. พจารณาใหเหนอานสงส ของการทเรามสงนอยางแจมชด วาเมอมแลว จกพนไปจากความทกขดวยอาการฉะน ๆ จนเกดกำาลงใจขนมา.

๓. พจารณาเหนทาง วาทางทพระองคทรงแสดงไวน หรอทางทเรากำาลงปฏบตอยน เปนทางทถกตองทสดแลว ทางอนไมม หรอมกไมดไปกวาน :

๔. พจารณาถงหน หมายความวา ผปฏบตธรรมนน ไมมทางทจะไปประกอบอาชพใด ๆ ดวยตนเอง ตองอาศยปจจยสจากบคคลอนเปนอย กำาลงเปนหนเขา จะหลดจากหน ตอเมอประสบความสำาเรจในการปฏบต เมอพจารณาอยดงน กเกดความขะมกเขมนในการปฏบตขนมาทนท.

๕. พจารณาถงพระศาสดา วาเราไดศาสดาทดทสดของโลก ควรจะมความภาคภมใจในขอน : และธรรมะทพระองคทรงแสดงนน ดสมกน ไมมผดพลาด เราควรจะเดนตามทานโดยแทจรง.

๖. พจารณาในฐานะผรบมรดก หรอเปนธรรมทายาท วาตวไดมโชคมเกยรต ในฐานะเปนธรรมทายาทของพระศาสดาผเลศเหนปานนแลว จะเอาอยางไรกนอกเลา ในเมอไมมมรดกอนไหน จะสงยงไปกวามรดกอนนแลว ดงนเปนตน กเกดความภาคภมใจขนมาอกปรยายหนง.

๗. อาโลกสญญา การทำาความสำาคญในแสงสวาง หรอทำาความสำาคญวามแสงสวาง ไดแกการทำาใจใหเปดโลงแจมแจงราวกะวา มแสงสวางแรงกลาปรากฏชดอย แมวาจะเปนเวลากลางคนมด ๆ หรอวาตนกำาลงหลบตาอยกตาม. การเคยเจรญอาโลกกสณมากอน ยอมชวยไดมากในขอน. สงนเปนปฏปกษตอความหดหของจตโดยตรง ทำาจตไมใหซบเซาหรอมดมว จงจะมกำาลงใจทจะกาวหนาและกาวหนาอยเสมอ.

๘. ไมของแวะกบคนเกยจคราน หรอนมตแหงความเกยจคราน.

๙. คบแตคนขยน หรอสญลกษณแหงความขยน.

๑๐. พจารณาถงคณแหงธรรมะขอนอยเปนประจำา โดยปรยายตาง ๆ กนทกแงทกมม.

๑๑. ในกรณทตองทำาเปนระยะยาว กคอ การเพาะนสย ของตวเองใหเกดความเลอมใสและเคยชนตอคณธรรมขอนอยตลอดเวลา.

เมอทำาอยดงน สงทเรยกวาวรยสมโพชฌงค กเกดขนและตงอยอยางมนคง กำาจดความหดหแหงจตเสยได. ธมมวจยสมโพชฌงค เปนอบายประคองจต ดวยการทำาจตใหมองเหนลทางดวยความหวง พรอมกนนน วรยสมโพชฌงค กประคองจตใหรบเดนไปตามลทางอนนน ดวยการกระทำาทสมพนธกนดงน.

ค. ปตสมโพชฌงค คำาวา ปต หมายถงความอมใจ คอความยนดทเกดมาจากการกระทำาของตวเอง หรอความเคารพตวเอง วากำาลงทำา หรอกำาลงไดสงทควรจะได ; เปนกำาลงใจอกปรยายหนง ทตรงกนขามกบความหดห และเปนตวธรรมะทสนบสนนวรยะโดยตรง ไมใหเกดความเหนอยลา. อบายใหเกดปตนน ทานนยมปฏบตและแนะนำากนไวดงตอไปน : ๑. การเจรญพทธานสสต,

๒. การเจรญธมมานสสต,

๓. การเจรญสงฆานสสต, ทง ๓ อยางน เมอทำาลงไปจรง ๆ แลว ยอมเกดปตในคณของพระรตนตรย และมกำาลงแหงปต ยอนมาสนบสนนความพากเพยรของตน. แตถาเปนการเจรญแตปาก คอไมซมทราบในคณของ พระพทธ พระธรรม พระสงฆจรง ๆ แลว กไมเกดผลเชนกลาวนน.

๔. สลานสสต การพจารณาถงศลของตน โดยเฉพาะวาตนเปนคนมศลบรสทธ ยอมเกดกำาลงเปนอยางยง ในการทจะนยมชมชอบตวเอง หรอมปตในตวเอง ซงจะสงเสรมกำาลงแหงความพากเพยรยงขนไปตามลำาดบ.

๕. จาคานสสต ระลกถงการบรจาคโดยเฉพาะอยางยงทตนเคยบรจาคจรง ๆ แลวกเกดความภาคภมใจและปตในตวเอง อยางเดยวกบทกลาวแลวในเรองของสลานสสต.

๖. เทวตานสสต ระลกถงธรรมะททำาความเปนเทวดา โดยเฉพาะอยางยงคอ หร และโอตตปปะ ททำาบคคลใหงามหรอเปนสข ราวกะเทวดา หรอยงไปกวาเทวดา, เมอมองเหนความเปนไปไดอยางนาอศจรรยทสดของธรรมะเหลานกคอ เกดปตในธรรม มผลเปนเครองสนบสนนกำาลงใจอยางเดยวกน.

๗. อปสมานสสต ระลกในคณของความสงบ หรอธรรมเปนเครองทำาความสงบ ตลอดถงคณคาของความสงบอนสงสดทเปนขนนพพาน จนเหนชดวาเปนสงทมไดโดยประการใด ดงนแลว กเกดปตทเปนกำาลงอยางยง และทำาหนาทของมน โดยทำานองเดยวกนกบพทธานสสต

เปนตน.

๘. ในกรณทตองทำาเปนระยะยาว ตองขยนใน การเพาะนสย ของตนใหมความเคยชนในคณธรรมขอน คอ ความเปนคนแจมใส อาจหาญ รางเรง มกำาลงใจ มความหวงทเพยบพรอมอยเสมอ.เมอทำาไดอยางน สงทเรยกวาปตสมโพชฌงค กเกดขนและตงอยอยางมนคง กำาจดความหดหของจตไดในทสด.รวมความวาธมมวจยสมโพชฌงค ประคองจตดวยการทำาใหเหนลทางหรอความหวง, วรยสมโพชฌงค ประคองจตใหมกำาลงดวยการเดนไปตามลทางนน, และ ปตสมโพชฌงค ประคองจตดวยการเพมกำาลงใหแกวรยสมโพชฌงคอยางไมมระยะวางเวน ดวยการสมพนธกนในลกษณะเชนนการประคองจตโดยสมยกเปนไปโดยสะดวก และสมบรณ พอทจะทำาใหเกดความแนวแนในขนอปปนาสบไป.

(๕) การขมจตโดยสมย ในบางคราวหรอบางกรณ จตมอาการฟงซานจนกระทงมการกำาเรบในทางกาย ซงเปนของเนองถงกน. การรำางบความกำาเรบทงทางกายและทางจต กตกเปนหนาทของโพชฌงคทงสามทเหลอ กลาวคอปสสทธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงค และอเบกขาสมโพชฌงค. สมโพชฌงคทงสามนลวนแตเปนไปในทางสงบรำางบ และตงมนแนวแน และวางเฉย โดยการสมพนธกนอยางใกลชด และเปนเหตผลของกนและกนอยในตว แตถงกระนนกยงมทางทจะทำาใหเตมทในโพชฌงคองคหนง ๆ โดยเฉพาะ อยนนเอง.

ก. ปสสทธสมโพชฌงค. คำาวา ปสสทธ แปลวา รำางบ โดยอาการกคอความสงบลง ๆ ของความพลงพลานหรอความกระสบกระสาย ซงทานแบงออกเปน ๒ ประเภท คอทางกาย และทางจตซงเปนของเนองกน ; เพราะฉะนนปสสทธ จงเกดมเปน ๒ อยางขน เชนเดยวกน กลาวคอ กายปสสทธ รำางบทางกาย และ จตตปสสทธ รำางบทางจต.

ทางมาแหงปสสทธสมโพชฌงคนนทานแนะไวไดแก :

๑. ภาวนา,

๒. พหลกตา,

๓. โยนโสมนสการ

ซงทง ๓ อยางนกเปนสงทเปนไปในปสสทธทงสองนนเอง. ภาวนา หมายถงการทำาใหมขน, พหลกตา หมายถงทำาใหมากขน คอ ทำาซำา ๆ, โยนโสมนสการ หมายถงการทำาไวในใจโดยแยบคาย ทกขนทกลำาดบ ทไดกระทำามา ใหมความเขาใจแจมแจงในสงนน ๆ ยงขนเสมอไป, ทงนเปนสงทเนองกนทง ๓ อยาง ทกระยะแหงการกาวหนา. ในทนไดแกการพยายามกำาหนดสงเกตในความกระสบกระสายมลเหตของความกระสบกระสาย และลทางทจะใหเกดความสงบรำางบขนทละนอย ๆ ตามลำาดบ ; เกดขนเทาไร กรกษาไวใหไดดวยการทำาซำา ๆ อยางระมดระวงนนเอง ; และพรอมกนนน ทานแนะใหมการจด การทำาทจะสนบสนนความสงบรำางบนนอกทางหนง คอ :-

๔. อาหาร อาหารทชวยทำาใหเกดความรำางบทางกายและทางจต เชนอาหารผก ใหความสงบรำางบยงกวาอาหารเนอ เปนตน ตลอดถงอบายวธบรโภคอยางไร ซงสนบสนนแกความสงบรำางบนนดวย.

๕. ดนฟาอากาศ กลาวคอ ธรรมชาตทแวดลอมเชนความรอน ความหนาว ความทบ ความโลง ตลอดถงทวทศนทงดงามหรอไมงดงาม ซงเปนสงทเกยวของกบความสงบรำางบแหงจตอยมากเหมอนกน โดยเฉพาะอยางยงสงหนวกห หรอรบกวนทางตา ทางจมก เปนตน เปนสงทไม

อำานวยแกความสงบรำางบ.

๖. อรยาบถ ทเหมาะสมตอความสงบรำางบ กลาวคอ อรยาบถทไมสงเสรมแกความฟงซาน อรยาบถนอน ยอมสงเสรมความฟงซาน. อรยาบถเดน เปนสงทตรงกนขาม ดงนเปนตน. ผปฏบตจะตองรจกสงเกตในสวนทเปนกรณของตนโดยเฉพาะ.

๗. ความพากเพยรทพอเหมาะ คอไมพากเพยรทงทางกายและทางจตจนเกนกำาลง หรอไมเหมาะแกเวลาเปนตน. โดยใจความ หมายถงความทไมเครยดจนเกนไป หรอไมถงขนาดทเรยกวาเครยด แตกไมเฉอยชา. นเรยกวาความเพยรทพอเหมาะ และมสงทตองสงเกตเฉพาะคน ๆ ดวยเหมอนกน.

๘. ไมของแวะกบคนฟงซาน.

๙. คบคาแตกบบคคลทมความสงบรำางบ.

๑๐. ในเมอจะตองทำาเปนระยะยาว จะตองม การเพาะนสย ของตนเองใหเปลยนไปในทางสงบรำางบยง ๆ ขนไป จนกระทงเปนนสย.

เมอปฏบตอยครบถวนทง ๑๐ ประการน ยอมเกดความรำางบทางกายและทางจต ตามลำาดบอยางเปนระเบยบ. ขอสำาคญอยตรงทตองมความระมดระวง และความแนใจในความอดกลนอดทน ทำามนอยางประณต และรอคอยไดอยางเยอกเยน.

ข. สมาธสมโพชฌงค. คำาวา สมาธ ในคำาวาสมาธสมโพชฌงคแหงอปปนาโกสลน มไดหมายถงสมาธสวนใหญทกำาลงกระทำาอยโดยตรง เพราะวาการทำาสมาธสวนนนมาตดตนอยตรงน. สมาธสวนทเปนสมโพชฌงคนหมายถงคณธรรมสวนทจะใชเปนเครองมอ เพอจะแกไขอปสรรคขอนเอง และขออน ๆ ตลอดไปในกาลขางหนา แตถงอยางนนกยงเปนของทแนบเนองกนอยอยางไมอาจจะแยกกนได คอจะตองปฏบตเนองกนหรอคราวเดยวกนไปในตว เชน การทยงคงรกษานมตทปรากฏแลวนนเองไปเรอย ๆ ตามหลกการทไดกลาวมาแลวเปนแตเราแยกเรยกสงนออกมาเสยสวนหนงวา สวนทเปนสมาธสมโพชฌงค. สงทตองปฏบตในกรณน ไดกลาวไวเปนกลาง ๆ อยางเดยวกน คอ : ๑. ภาวนา, ๒. พหลกตา. ๓. โยนโสมนสการ. ทงสามนเปนไปในนมตแหงสมถภาวนา หรอวปสสนาภาวนาแลวแตกรณ ใจความสำา คญกคอการทำาอยางระมดระวง ในกรณทเกยวกบนมตทกระยะ ดวยการทำาใหเกดการทำา ซำา และทำา ไวในใจโดยแยบคายเชนเดยวกบทกลาวแลวในขอ ก.อนวาดวยปสสทธสมโพชฌงค นนเอง. ยงกวานน ในกรณทกลาวไวอยางกวาง ๆทวไป ทานใหถอวา …๔. อปปนาโกสล หมดทง ๑๐ ประการนนแหละ เปนกจทจะตองทำาอยตลอดเวลา ในการเจรญสมาธสมโพชฌงค และ๕. ขอสดทาย กคอการเพาะนสย ในความเปนสมาธในฐานะทเปนกฎทวไปของการปฏบตระยะยาว.

ค. อเบกขาสมโพชฌงค อเบกขานหมายถงความวางเฉย และมมลมาแตความรทถกตอง วาสงทงหลายทงปวง อนใคร ๆ ไมควรยดมนถอมน (สพเพ ธมมา นาลำ อภนเวสาย) อนเปนปญญา หรอสวนสมมาทฏฐทเปนพนฐานทวไป ของการปฏบตธรรม อนเปนเครองสนบสนนใหมความวางเฉย ในสงทงปวงไดโดยงาย แลวเปนเครองสนบสนนความเปนสมาธโดยตรงอยในตว เพอพอกพนอเบกขาสมโพชฌงคใหเจรญยงขน ทานแนะนำาไวดงตอไปน :

๑. ทำาความวางเฉยในสตว คอสงทมชวตไมวาสตวมนษยหรอสตวเดรจฉาน.

๒. ทำาความวางเฉยในสงขาร ซงในทนไดแกสงตาง ๆ ทนอกไปจากสตว.ทงสองอยางน หมายถงสงทตนกำาลงยดมนถอมน วามนเปนอะไรหรอเปนของใคร ซงทำาใหเกดความรสกวาด

กวาหรอเลวกวาเปนตน อนเปนเหตใหเกดความรสกยดถออยางอนอกตอ ๆ ไป กระทงยดถอวาเปนของเรา หรอเกยวของกนอยกบเรา ในลกษณะใดลกษณะหนง ซงทำาใหเกดปญหาตาง ๆ ขนอยางไมมทสนสด.

๓. ไมของแวะกบคนยดมนถอมน หรอสญลกษณของความยดมนถอมน.

๔. คบคาสมาคมแตกบบคคล หรอสญลกษณ แหงความไมยดมนถอมนโดยเฉพาะอยางยงกคอบคคลทวางแลว หรอหลดพนแลว จากความยดมนถอมนในสงทงปวง.

๕. มการเพาะนสย แหงความเปนคนไมยดมนถอมนอยเปนปรกตดวยการพจารณาถงคณของสงนน ทำาความพอใจในสงนนอยางยง สรรเสรญคณของสงนน และชกชวนผอนในการทำาอยางนนอยเสมอไป นเปนใจความสำาคญของคำาวา เพาะนสย. สรปความแหงความสมพนธกน ระหวางโพชฌงคทง ๓ นวา ปสสทธทำาใหเกดความรำางบทางกายและทางจต ; เมอรำางบกตงมนเปน สมาธ; เมอตงมนเปนสมาธ กคมใหหยดอยหรอเฉยอย ในความเปนอยางนน ซงเรยกวาอเบกขา. นคอการทำาหนาทอยางสมพนธกนของสมโพชฌงคทง ๓ น. เมอทำาได จตกไมมทางทจะฟงซานหรอเลอนลอยแตประการใด. ทกำาลงฟงซานอยกรำางบไปเพราะอำานาจของปสสทธนนเอง. การทำาอยางนทกคราวทความฟงซานเกดขนเรยกวาการขมจตโดยสมย.

(๖) การปลอบจตโดยสมย ในกรณทไมเกยวกบการยกหรอการขม ทานแนะใหใชวธ “ปลอบจตโดยสมย” คอการจงไปทางใดทางหนง ซงเปนวตถทประสงคอยางยง, ในกรณเชนน ทานแบงออกเปน ๒ ระยะ คอ การขใหกลวสงทนากลว แลว ลอหรอจงไปยงสงทพงปรารถนา. สงทควรนำามาข คอ ความทกขนานาประการ ทปรากฏอยอยางชดแจง. ทานจำาแนกไวเปน ๘ ชนดคอ ๑. ทกขเพาะเกด. ๒. ทกขเพราะแก. ๓. ทกขเพราะเจบไข, ๔. ทกขเพราะความตาย, ๕. ทกขเพราะความเสอมเสย ซงเรยกวาอบายทกชนด, ๖. ทกขในวฏฏสงสารสวนทเปนอดตทเคยประสบมาแลว, ๗. ทกขในวฏฏสงสารสวนทเปนอนาคต ทตนมองเหนไดโดยประจกษ, และ ๘. ทกขเนองดวยการเสาะแสวงหาปจจยเครองยงชวตใหเปนไป ตลอดถงการหาอาหารทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย อนไมรสนสด และมประจำาอยในความม ความเปน ทกชนด. การทำาการพจารณาใหเหนแจงชดในความทกขเหลานอยเสมอ จกเปนอบายเครองขจตใหเกดความกลวตอการทจะนอนจมอยในความเปนอยางน แลวเกดความเชอ ความกลา หรอความพอใจในการทจะไปเสยใหพนจากสงเหลาน. อบายเปนเครองลอหรอจง ใหจตเปนไปในทางสงนน ไดแกการทำาความปลมใจอยในคณของสง หรอบคคล อนเปนทตงแหงความปลมใจ หรอความนายดถอเอาเปนตวอยาง โดยเฉพาะอยางยงกคอคณของพระพทธ พระธรรม พระสงฆ อกนนเอง แตตองเปนการกระทำาทสมบรณ คอปรากฏเปนความปลมใจไดจรง ๆ วา บคคลนพนจากทกขจรง ๆ ; วาสงนเปนหนทางพนจากทกขไดจรง; และบคคลเหลานเปนตวอยางแหงบคคลผพนจากทกขไดจรง ; ทง ๓ อยางนลวนแตเปนเครองประกนความสำาเรจ ดงนเปนตน. เมอการขและการลอโดยประการ ๒ อยาง เปนไปดวยดแลว เรยกวาเปนการปลอบหรอประเลาประโลมจต ทไมทำาความกาวหนาใหทำาความกาวหนาทำาจตทหยดใหเคลอนไปสคณเบองสงไดดวยอบายอนหนง.

(๗) การคมจตโดยสมย. เมอจตไมหดห หรอจตไมฟงซาน แตเปนจตทดำาเนนไปอยางสมำาเสมอ เรยกวาจตยางขนสความเหมาะสมในเบองตนเปนจตทเรมไดทแลว หนาททจะตองทำาในขณะนน กคอการคมความเปนอยางนนไวเรอยไป จนกวาจะถงวตถทประสงค ซงในทน ไดแกการดำาเนนเขาสสมถะหรอความเปนอปปนาอนแทจรง. ขอนโดยใจความกเพยงแตควบคมความรสกทตองประสงคนนอยเฉย ๆ กลาวคอ เมอไดปรบปรงขยบขยายการกำาหนดหรอความรสกสงตาง ๆ โดยแยบคาย จนถงทสดแหงการปฏบตสวนนนแลวกหนวงเอาความเปนอยางนนไวอยางสมำาเสมอใหตลอดเวลา. ในทนกไดแกการหนวงจตตอความรสกทเปน

องคฌานอยอยางสมำาเสมอเปนระยะยาว นนเอง เรยกวาการคม. เราอาจจะเขาใจความหมายขอนไดงาย ดวยการเปรยบเทยบกบสารถทฉลาด คมมาทบงคบไดทแลว ใหลากรถไปตามถนนทราบรน ดวยอาการเพยงถอสายบงเหยนอยเฉย ๆ กถงทสดปลายทางได ฉนใดกฉนนน. ขอนอธบายวา วถแหงสมถะในขนอปปนานน กมหลกเกณฑทตายตวของมนอยตามธรรมชาต เมอดำาเนนมาถงหลกเกณฑอนนนแลว กเกดอาการสวนทเปนไปเองไดตามกฎเกณฑของมน. ความยากลำาบากของการคม ยอมอยตรงทจะตองไมทำาอะไรใหม ๆ ใหเกดขนมาเปนสงแทรกแซงอนใหม หรอเกดเปนปญหาอนใหมขนมาอก ; สงทประสงคอยางยงในอบายขอนจงไดแกสตสมปชญญะทมอยางพอเพยงนนเอง จงควรกลาววา สตสมโพชฌงคเปนสงทจำาปรารถนามากเปนพเศษในกรณแหงการคมจตน.

(๘) การเวนคนโลเล คำาวา โลเล ในกรณน ทานระบไวเปน ๓ ลกษณะคอ :-

๑. คนไมเคยหรอไมชอบตอเนกขมมะ กลาวคอ ภาวะทปราศจากกาม. ทวาไมเคยตอเนกขมมะนน หมายความวาไมเคยมจตทปราศจากกามไมเคยมจตวางเวนจากความปรารถนากาม หรอความพวพนอยในกาม ; กลาวอกอยางหนงกคอ ไมเคยพบความสงบจากการรบกวนของกาม จนไมทราบวารสของเนกขมมะนนมอยอยางไร. สวนผไมชอบเนกขมมะนน หมายความวาเปนคนหมกมนอยแตในกาม เมอมใครมาพดถงภาวะทตรงกนขามกไมชอบทงทตนไมเคยเขาถงภาวะอนนนเลย แตถอเอาโดยอนมานวา เปนสงทตนไมควรปรารถนาเปนอยางยง คนชนดนยอมโลเลตอความสงบ คอสายหนจากความสงบอยเปนปกต.

๒. คนมเรองมาก หรอคนจบจด. คนมเรองมากไมสามารถทำาอะไรเปนชนเปนอน หรอถงทสดได. การทเขาชอบมากเรองยอมแสดงอยในตววาเปนคนสาย. คนจบจด หมายถงคนเปลยนความคดเรว กอนแตทจะทำาอะไรไปจนถงทสด แมมเรองเพยงเรองเดยว เขากเปลยนเรองเรอย จนไมเคยประสบความสำาเรจสกเรองเดยว.

๓. คนใจฟงซานเลอนลอย ไมมอะไรเปนจดหมายทแนนอน มจตใจปราศจากการควบคมอยเสมอ.

ทง ๓ พวกนเรยกวาเปนคนโลเล. ทานแนะใหตงขอรงเกยจถงขนาดทตองไมเกยวของดวย ในทำานองราวกะวาเปน เชอโรคราย ทอาจจะตดตอกนไดงาย แมโดยทางกระแสจต. ผหวงอยในอปปนา หรอกำาลงปฏบตในขนหนวงเอาอปปนา ควรเวนหางไกลจากบคคลประเภทนอยเสมอ. การทำาเชนนน อยางนอยเปนการยอมจตใจไปในทางของอปปนาอยเสมอโดยไมรสกตว.

(๙) การเสพคบคนมนคง. ขอนรไดโดยนยอนละเอยด ในทำานองทตรงกนขามจากขอ ๘ ไมจำาเปนตองอธบายอะไรอก. สงทควรสำาเหนยกไวกคอการถายทอดนสยทางกระแสจต เปนสงททานรบรองกนอยทวไป. สวนผลอกอยางหนง ในการคบคนมนคงนน เปนโอกาสใหไดซกไซสอบถามสงตาง ๆ ซงเปนประโยชนแกอปปนาโดยตรงอกดวย.

(๑๐) การสามารถนอมจตไปอยางเหมาะสม. ความเหมาะสมในทนหมายถงความเหมาะสมกบพฤตของจต คอ ความเปนไปตาง ๆ ของจตในขณะทจะเปนสมาธอยางแนวแน ใหพอเหมาะพอดแกจงหวะ หรอความหนกเบาเปนตนซงยากทจะกลาวเปนรายละเอยดได ใจความสำาคญของเรองอยตรงทเปนผฉลาดสามารถโอนเอน หรอคลอย หรอโนมไปใหพอเหมาะแกความตองการของจตทจะเปนอปปนาในขณะนนเปนสวนใหญ. ความพอเหมาะพอด ในทน ไมอาจจะอธบายดวยถอยคำาอยางอนทจะดไปกวาการแสดงดวยอทาหรณ : ผทเคยหดขรถจกรยานมาแลว ยอมทราบไดดวาผหดขตองทำาใหพอเหมาะพอด ในการหมนตว เลยงตว หรอโยถวงนำาหนกใหเหมาะแกจงหวะ จรง ๆ มฉะนนแลว มนจะไมเรยบ มนจะคดไปคดมาเพราะ

การถอคนบงคบ หรอการเอยงถวงนำาหนกของตวเอง ทไมพอเหมาะพอดแกจงหวะหรอความตองการ ตามกฎศนยถวงในขณะนนนนเอง ; ขอนมอปมาฉนใด การโอน การคลอย หรอการนอมไป ใหพอเหมาะพอดแกจงหวะของการทจตนอมไปสความเปนอปปนาสมาธ กมอปมยฉนนน. ทเกยวกบไมชาหรอเรวเกนไปนน ทานเปรยบเหมอนแมลงผง ทออกเสาะหาเกสร : เชาหรอสายเกนไป กไมไดเกสรสมประสงค ; เรวไป ยงมดหรอดกอย ดอกไมยงไมบานบาง หรอมอนตรายอยางอนบาง ; สายไป กไมทนตวอน เพราะเกสรหมดแลว. ทเกยวกบความไมหนกหรอเบาเกนไป นน ทานเปรยบเหมอนการเอามดกรดใบบวทลอยอยบนผวนำาของคนทมฝมอ หรอพวกแสดงกลประเภทหนงซงมกตกาวา จะกรดใหเกดรอยในใบบวนนตามทตองการ แตไมใหใบบวขาดดวยการกรดเพยงครงเดยว. ถากรดเบาเกนไป กไมมรอย. ถากรดหนกเกนไปใบบวกขาด : เขาตองกรดพอเหมาะ ไมหนก ไมเบาจรง ๆ จงจะสำาเรจประโยชน. ความไมคอยเกนไปและความไมผลนผลนเกนไปนน ทานเปรยบดวยการกระทำาของบคคลทไดรบคำาสง ใหสาวใยแมงมมออกมาจากรงแมงมมจนกระทงมความยาว ๓๐–๔๐ ศอก ถาทำาคอยเกนไป กไมอาจจะดงออกมาได : ถาทำาผลนผลนเกนไป กขาดหมด. ความไมมากหรอความไมนอยนน เปรยบไดกบการกางใบเรอมากหรอนอย พอเหมาะแกกำาลงลม : ลมแรง กางใบเตมท เรอกลม : ลมไมคอยมกางใบนอยนดเดยว เรอกไมอาจแลนไปได. ความกลาเกนไปหรอความขลาดเกนไปนน ใหดทการกรอกนำามนลงในขวด โดยไมใหนำามนหกแมแตหยดเดยว : เมอนำามนมมาก และขวดมปากเลกมาก ทำาดวยใจกลาเกนไป ไมมทางทจะสำาเรจ. ความตงเครยดเกนไป หรอความหลวมเกนไป นน ดไดทการจบนกตวเลก ๆ : จบหนกมอเกนไป นกกตายในมอ ; จบหลวมมอเกนไป นกกลอดหนไปตามชองมอ. ความตงมากเกนไป หรอความหยอนใหมากเกนไป ใหดทการชกวาว สำาหรบความหยอนเกนไปหรอตงเกนไป ใหดทผลของการขงสายเครองดนตรดงนเปนตน.

ทงหมดน เปนคำาอธบายของความพอเหมาะพอด และความตรงตามจงหวะ ดงทไดกลาวมาแลวขางตน ในเรองของบคคลทบงคบรถจกรยานเปนตน. ในระยะแรก ฝกหดการหนวงนอมจตไปสความรสกทเปนองคฌานตองการความพอเหมาะพอด และความตรงตามจงหวะ โดยความหมายดงกลาวน. เมอทำาไดเชนน การนอมจตใหถงจดแหงความเปนอปปนา กเปนสงทเปนไปได. ผมอปนสยหรอมอนทรยเหมาะสมอยโดยอปนสย ยอมงายแกการทำาเชนน และประสบความสำาเรจในเวลาอนสน ; สวนผออนดวยอปนสย กมแตจะตองพากเพยรเรอยไป ไมยอมทอถอย แมตองพากเพยรไปจนตลอดชวต จนกวาการปฏบตในขนประณตสขมน จะเปนไปไดอยางทเรยกวาเพยรจนตายกยอม เพราะไมมทางอนจรง ๆ.

อบายวธทง ๑๐ ประการน รวมเรยกวา อปปนาโกสล เพราะมความมงหมายตรงกนหมด คอ เปนอบายหรอความฉลาดในการเรงรดจต ใหกาวไปสความเปนอปปนา เปนการบมนสยหรออนทรยใหแกกลาถงทสด พรอมกนไปในตว. อปปนาโกสลน มผลนอกจากทำาความสำาเรจในการทำาสมาธแลว ยงมผลเพอการปฏบตอยางอนทว ๆ ไป แมกระทงในขนแหงวปสสนาอนเปนระยะสดทายเมออปปนาโกสลในขนรกษาปฏภาคนมต และการหนวงเอาองคฌานเปนไปดวยดแลว ผลทเกดขน กคออปปนาสมาธ หรอการบรรลฌาน.

การบรรลฌาน

ลำาดบของการปฏบตในขนทเปนการบรรลถงฌานน ควรจะไดยอนไปทำาความเขาใจ ตงแตขนทปฏภาคนมตปรากฏขนมาตามลำาดบอกครงหนง เพอความเขาใจงายในขนน : เมอปฏภาคนมตจะปรากฏ มสงใหสงเกตลวงหนาได คอ อคคหนมตในขณะนนแจมใสยงขน ; จตรสกสงบยงขน ; รสกสบายใจหรอพอใจในการกระทำานนมากยงขน ; ความเพยรเปนไปโดยสะดวก แทบจะไมตองใชความพยายามอะไรเลย ; ลกษณะเหลานแสดงวาปฏภาคนมตจะปรากฏ. ครนปฏภาคนมตปรากฏแลว ตองระมดระวงในการรกษาปฏภาคนมตโดยนยดงท

กลาวมาแลวขางตน เปนระยะยาวตามสมควร. แมวาในขณะนนวรณจะระงบไปไมปรากฏกจรง แตอปปนาสมาธยงลม ๆ ลก ๆ อย เพราะองคฌานยงไมปรากฏแนนแฟนโดยสมบรณ. ผปฏบตจะตองดำารงตนอยอยางสมำาเสมอ ในลกษณะแหงอปปนาโกสล ๑๐ ประการ ดงทกลาวแลวเพอเปนการเรงรดอปปนาสมาธใหปรากฏตอไป. ผปฏบตหนวงจตใหลถงอปปนาสมาธได ดวยการหนวงความรสกทเปนองคฌานทง ๕ ประการ ใหปรากฏขนในความรสกแจมชด สมบรณ และตงอยอยางแนนแฟน. เมอองคฌานตงมนทง ๕ องคแลว ชอวาลถงอปปนาสมาธหรอกลาวอกนยหนงกคอการไดฌานในอนดบแรก ซงเรยกวา ปฐมฌาน. ปฐมฌาน ปรากฏ ลกษณะสงเกตความสมบรณของปฐมฌาน ยอมมอย คอ ในขณะนนจตประกอบอยดวยลกษณะ ๑๐ ประการ. ประกอบอยดวยองคแหงฌาน ๕ ประการและการประกอบดวยอนทรย ๕ ประการ ไมยอหยอน, รวมเปนสงทจะตองกำาหนดเพอการศกษา หรอเพอการสอบสวนเปน ๒๐ ประการดวยกน มรายละเอยดดงตอไปน :

ลกษณะ ๑๐ ประการ นน แบงเปน ๓ สวน คอ ก. สวนทเปนเบองตน ข. สวนทเปนทามกลาง และ ค. สวนทเปนทสด ของปฐมฌานนนมอธบายดงตอไปน :

ก. ลกษณะทเปนเบองตนของปฐมฌาน เรยกวา ความสมบรณดวยปฏปทาวสทธ คอ ความบรสทธหมดจดของขอปฏบตในขนนน ๆ ซงในทนไดแกปฐมฌานนนเอง. ความสมบรณทกลาวน ประกอบอยดวยลกษณะ ๓ อยาง คอ :

(๑) จตหมดจดจากโทษทงปวง ทเปนอนตรายตอปฐมฌานนน ;

(๒) เพราะความหมดจดเชนนน จตยางขนสสมถนมต ซงในทนไดแกองคฌาน :

(๓) เพราะยางขนสสมถนมต จตยอมแลนไปในสมถนมตนน ;

ลกษณะทงสามน ทำาให ปฐมฌานไดชอวา มความงามในเบองตน

ข. ลกษณะทเปนทามกลางของปฐมฌาน เรยกวา อเบกขาพรหนา กลาวคอ ความหนาแนนไปดวยอเบกขา หรอความเพงดเฉยอย ; ประกอบอยดวยลกษณะ ๓ อยางคอ :-

(๑) เพงจตอนหมดจดแลวจากโทษทเปนอนตรายตอปฐมฌานนน (คอขอหนงแหงหมวดทกลาวถงเบองตน ขางบน)

(๒) เพงดจตทแลนเขาสสมถนมตแลว (ดงทกลาวมาแลวในขอ ๓ ในหมวดตน)

(๓) เพงดจตทมเอกตตะปรากฏแลว. เอกตตะในทน ไดแกความเปนฌานโดยสมบรณ ประกอบอยดวยลกษณะตาง ๆ ทตรงกนขามจากนวรณโดยประการทงปวง ดงทกลาวมาแลวขางตน (เปดยอนไปดตอนทกลาวเรองเอกตตะ)

ลกษณะทงสามนทำาให ปฐมฌานไดชอวา มความงามในทามกลาง

ค. ลกษณะทเปนทสด ของปฐมฌาน เรยกวา สมปหงสนา แปลวาความราเรง ; ประกอบอยดวยลกษณะ ๔ ประการ คอ :

(๑) ราเรงเพราะธรรมทงปวงทเกด หรอทเกยวกบปฐมฌานนน (โดยเฉพาะเชนองคฌานเปนตน) ไมกำาเกนกน แตสมสวนกน ซงเรยกไดวา ม “ความเปนสมงคในหนาทของตน ๆ”.

(๒) ราเรงเพราะอนทรยทงหลายมกจเปนอนเดยวกน รวมกนทำาใหเกดผลอยางเดยวกน.

(๓) ราเรงเพราะสามารถเปนพาหนะนำาไปไดซงความเพยรจนกระทงลถงฌานนน ๆ ทไมกำา เกนกน และลถงความสมบรณแหงอนทรย ทมกจเปนอนเดยวกน.

(๔) ราเรงเพราะเปนทสองเสพมากของจต.

ลกษณะทง ๔ ประการน ทำาให ปฐมฌานไดชอวา มความงามในทสด.

เมอรวมเขาดวยกนทง ๓ หมวด ยอมเปนลกษณะ ๑๐ ประการเปนเครองแสดงถงเบองตน ทามกลาง และทสด ของปฐมฌาน พรอมทงเปนเครองแสดงความงาม กลาวคอ ความนาเลอมใสหรอเปนทพอใจของบณฑต ผสนใจในการศกษาและปฏบตในทางจต.

สำาหรบ องคแหงฌาน ๕ องค และ อนทรย ๕ ประการ นนเปนสงทไดกลาวมาแลวอยางละเอยดขางตน วามลกษณะอยางไรเปนตน ไมจำาเปนตองกลาวถงในทนอก. หากแตวาจะตองพจารณากนในทนเฉพาะขอท ธรรมทง ๒๐ ประการนประกอบพรอมกนอยในขณะแหงปฐมฌานดวยอาการอยางไรเทานน ;เพราะธรรมทง ๒๐ น เปนลกษณะแหงความสมบรณของฌานนนเอง. ปฐมฌานประกอบดวยลกษณะยสบดวยอาการอยางไร

จากลกษณะ ๑๐ ประการทกลาวนนเอง มทางทผศกษาจะพจารณาใหเหนชด ถงลกษณะความเปนฌาน นบตงแต การลถงฌาน การตงอยในฌาน และการเสวยสขอยในฌาน พรอมกนไปในตว. การทแบงเปน ๓ ระยะ เปนเบองตน ทามกลาง และทสด เชนนน เปนเพยงนตนย คอ เปนเพยงหลกสำาหรบศกษา ; โดยพฤตนยยอมมพรอมกน คอเปนเพยงของอยางหนง ซงประกอบอยดวยลกษณะอาการหลายอยาง แลวแตจะมองกนในแงไหน และจดลำาดบสงเหลานนอยางไร เพอความสะดวกในการศกษา และการทำาความเขาใจในเรองนน ๆ นนเอง. ตอไปนจะไดพจารณากนทละอยาง คอ : ลกษณะท ๑ : ในขณะแหงปฐมฌานนน เปน ขณะทจตปราศจากสงทเปนปฏปกษตอปฐมฌานโดยประการทงปวง ถงขนาดทแนวแนจรง ๆ. ลกษณะทกลาวน จงยงไมมโดยสมบรณ ในขณะทปฏภาคนมตยงปรากฏอย ; แตมตอเมอสมถนมต คอองคแหงฌานปรากฏแลว. ฉะนน ความระงบไปแหงนวรณดวยลำาพงอำานาจของปฏภาคนมตนน ยงหาใชเปนฌานไม หาใชเปนอปปนาสมาธไม เปนแตเพยงอปจารสมาธอยนนเอง. ขอนเปนสงทไมควรจะกลาวอยางหละหลวมวา พอสกวานวรณทงหาระงบไป กเปนการบรรลฌานโดยทนท เวนไวแตจะเปนการกลาวอยางกวาง ๆ โดยโวหารพดทวไปสำาหรบชาวบาน ; และพงจำากดความใหแมนยำาอยเสมอไปวา ในทนทานหมายถง การทจตหมดจดจากโทษทเปนอนตรายตอปฐมฌานนน.

ลกษณะท ๒ : ในขอน แสดงถง อาการทจตผละจากปฏภาคนมต ไปสสมถนมตหรอองคฌานได เพราะจตหมดจดจากโทษทเปนอนตรายตอปฐมฌานจรง ๆ ; ถาไมหมดจดในลกษณะอยางน กไมสามารถผละจากปฏภาคนมตไปสองคแหงฌานได. ในขณะแหงปฏภาคนมต ยงไมถอวาเปนความหมดจดเพราะยงมการกำาหนดสงซงยงเปนภายนอกอย ยงเนองอยกบสงทเปนภายนอกซงหมายความวายงไมเปนทตงแหงความแนวแน, ยงโงนเงน เพราะไมประกอบทองค อนเปนเหมอนรากฐานทสมบรณ และยงเปนโอกาสแหงการกลบมารบกวนของนวรณ. แตถงอยางไรกตาม กยงไดชอวา การหนวงจตขนสฌาน เปนสงทตองทำาในขณะทไมมนวรณรบกวนอยนนเอง จงจะสามารถหนวงความรสก จากความรสกทเปนปฏภาคนมต ใหไปเปนความรสกทเปนองคแหงฌานได.

ลกษณะท ๓ : เพราะจตผละจากปฏภาคนมตได และยางขนสสมถนมตไดจตจงแลนไปในสมถนมตนนโดยทวถง. ขอน หมายถงการท ภาวะของจตในขณะนปราศจากรองรอยของปฏภาคนมตแลว ซมซาบอยดวยความรสกทเปนองคแหงฌานทง ๕ องคอยางทวถง ไมเพยงสกแตวากำาหนดองคนน ๆ เทานน แตองคนน ๆ ไดเปนความรสกทอาบยอมจตอยอยาง

ซมซาบทเดยว.การททานจดลกษณะทง ๓ นไว วาเปนลกษณะเบองตนของปฐมฌานกเพราะเปนการแสดงถงลกษณะหรอเครองปรากฏของฌานชนดทควรสงเกตหรอเขาใจ กอนลกษณะอยางอนทงหมด ; ตอจากนนไปจงคอยสงเกตใหละเอยดลงไปวา ในขณะทมนมภาวะอยางนน ๆ มนไดมกจหรอกำาลงทำาอะไรอยบางสบตอไป คอ :- ลกษณะท ๔ : จตยอมประจกษ ไดดวยตวมนเอง ตอความทจตเองเปนธรรมชาตหมดจดจากโทษแลว ; เปรยบเหมอนกบเมอเราอาบนำาชำาระรางกายจนสะอาดหมดจดแลว จะดหรอไมดกตาม เรากยอมประจกษตอความทรางกายเปนสงทหมดจดแลว. แตในกรณของจตนน มนเพงอยตรงทองคฌานตลอดเวลา มนจงประจกษตอความทตวมนเองเปนสงทสะอาดหมดจดแลว พรอมกนไปในตว. ยงเพงตอองคฌานเทาไร กเทากบยงเพงตอความสะอาดหมดจดของตวเทานน. สรปความวา มนไดเหนความหมดจดจากโทษของตวมนเองอยอยางแนวแนพรอมกบอาการอน ๆ ทเนองกน. เปรยบเหมอนเมอเราเดนดอะไรสกอยางหนง : การเดนกด การดกด การเหนกด ความรสกตอสงนน ๆ กดเหลานเปนสงทมไดพรอมกนดวยเจตนาเพยงอนเดยว และโดยอตโนมต ฉนใดกฉนนน.

ลกษณะท ๕ : จตยอมประจกษตอการทตวมนเองไดแลนเขาไปในสมถนมตหรอในองคแหงฌาน ทกำาลงประกอบกนอยเปนฌานโดยสมบรณเพราะความทตวมนเองหมดจดแลวจากโทษทงปวง. กลาวใหชดลงไปอกกคอเหนความทตวมนเองเปนอยางนได อยางหนง, และเหนความทมนเปนอยางนไดเพราะอาศยเหตปจจยอะไร อกอยางหนง, อยางประจกษชดพรอมกน ; แลวยงประจกษตอภาวะหรอความเปนอกอยางหนง คอ :

ลกษณะท ๖ : จตยอมประจกษตอความดหรอความประเสรฐชนดหนงทปรากฏอยกบจต ซงเรยกโดยบาลวา เอกตตะ (ความเปนเอก) อนเนองมาจากการทจตไดทำากจ ๒ อยางขางตนเสรจไปแลว. เราจะเหนไดทนทวา ลกษณะแหงความประจกษทง ๓ อยางน (คอ ขอ ๔ ขอ ๕ ขอ ๖) เปนสงทเนองกน. ความหมายอนลกขอน จะตนขนมาไดดวยการเปรยบเทยบ ดวยการอปมา คอ เราเปนคนบรสทธ เขาจงใหเกยรตแกเราโดยยอมใหเขาไปในบาน ; เราเดนเขาไปในบานเขาดวยความภาคภมใจในความบรสทธของตวเราทมอย จนถงกบเขายอมใหเขาบาน เมอเปนเชนน เราอาจจะมองดสงเหลานไดพรอมกนคอ ดความทเราเปนคนบรสทธกได ดการทเราเดนเขาไปในบานเขากได ดความดหรอเกยรตของเรา ทกำาลงไดรบอยในขณะนนกได ซงแมจะแยกดกนอยางไร มนกตองดทตวเราเองทงนน ; ขอนฉนใด จตกเพงดตวเองโดยประจกษ โดยลกษณะ ๓ ประการทกลาวมาแลว และ เหนอยอยางแนวแนมนคง มกำาลงแหงการด กำาลงแหงความพอใจและกำาลงแหงความรสกเปนสขเพราะความพอใจอยอยางเพยงพอ ซงเปนเหตใหแนวแน ยากทจะเปลยนแปลง เหตนนจงไดชอวาอปปนา ; และเรยกลกษณะทงหมดนวา อเบกขาพรหนา หรอความหนาแนนไปดวยอเบกขา กลาวคอการเพงเฉยอยอยางมนคง.

ลกษณะทงสาม ซงจดเปนทามกลางของปฐมฌานน เราสรปไวในฐานะเปนกจหรอเปนหนาทของจตทลถงฌาน ; สวนลกษณะตอไป เปนลกษณะประเภททแสดงถงรส หรออานสงส ทจตจะไดรบ เรยกวา “ความราเรง” กลาวคอ :

ลกษณะท ๗ : จตราเรงอยได เพราะธรรมทงปวงทเกดขนในขณะนนไมกำาเกน กาวกาย แกงแยงกน แตสามคคประนประนอมกน ทำาหนาทของตวอยอยางขยนขนแขง. คำาวา “ธรรมทงปวง” ในทน โดยตรงเลงถงองคฌานทงหาและอนทรยทงหา และยงหมายถงธรรมะชออนซงไมระบบางอยางดวย. อนทรยไดรบการปรบปรงอยางไร จงไมกำาเกนกน ไดกลาวไวแลวขางตน เชนในขอสองแหงอปปนาโกสล. ในทน มงหมายจะชแตเพยงการทธรรมะทงหานนประกอบกนทำาหนาทอยางเหมาะสม ไมมสวนใดทมกำาลงมากกวาสวนอน แลวไปครอบงำาสวนอนใหรวนเรในการทำาหนาทของตน. สำาหรบองคฌานทงหานน ในขณะนหมายถงการทแตละองค ๆ ปรากฏเตมทตามสวนสดของตน จงตงอยอยางแนวแน. ในขณะอนจากน ในตอนตน ๆ

โดยเฉพาะในขณะแหงคณนา และอนพนธนานน พงสงเกตดเถดวา มแตวตกบาง มวตกวจารทยงหยอนกวากนบาง ; ปต สข เอกคคตา นนยงไมเคยมเลย. แมในขณะแหงผสนาและฐปนากมปตและสข ทยงลม ๆ ลก ๆ, เอกคคตายงไมอยในลกษณะทเรยกวา เอกคคตา เลย ; ดงนเปนตน. แตในบดนสงเหลานไดเกดขนเตมสดสวนและครบทกสวน ราวกะวาไดผานการชงตวงวดของคนฉลาดและมอำานาจมาแลว มนจงอยในลกษณะทเหมอนกบไม ๕ ขา หรอ ๑๐ ขา ทปกอยอยางมนคง แลวรวมกำาลงเปนอนเดยวกนในเบองบน : มการรบนำาหนกเทากน มโอกาสเทากนในการทจะทำาหนาทของตน ๆ ฉนใดกฉนนน ; ฉะนน จงไมเปนการยากทบคคลนนจะมความรสกในองคแหงฌาน ทง ๕ องค อยไดอยางแนวแน ในลกษณะทเปนอปปนา.

ลกษณะท ๘ : รสกราเรงเพราะอนทรยทงหา รวมกนทำาอยางเดยวกนโดยมงหมายจะไดรสอนเดยวกน ทง ๆ ทธรรมะนแตละอยาง ๆ ตางกมความเปนใหญ หรอมหนาทของตนโดยเฉพาะ ราวกะวาจะไมสามารถลดตวลงมาประนประนอมกนได. เมออนทรยทงหา คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ไดรวมกนทำากจเพอรสอนเดยวกน สำาเรจไปไดเชนน ความราเรงของจต ยอม เกดเองโดยธรรมชาต.

ลกษณะท ๙ : รางเรงเพราะจตน สามารถนำาธรรมะอนเปนตวกำาลงทกอยางเขาไปสจดทหมายได. ถากลาวอยางคน กคอ ราเรงเพราะตนสามารถนำาคนอนทงหมดไปได ตามทตนตองการ. สำาหรบเรองของจตในทน หมายถงการทสามารถควบคมธรรมนน ๆ ไมใหกำาเกนกาวกายกน และใหอนทรยนน ๆ รวมกนทำากจอยางเดยวกน และเพอรสอนเดยวกนเปนสวนใหญ. เมอจตอยในสภาพเชนน ความราเรงยอมผดขนมาเอง โดยไรเจตนาอกอยางเดยวกน.

ลกษณะท ๑๐ : ราเรงเพราะความทฌานนน เปนทพอใจของจต เปนรสทจตรสกพอใจ และเสวยอยเปนปรกตมากกวาอยางอน. ทงน เปนดวยอำานาจของปตและความสขเปนตน ซงเปนองคฌาน เปนเครองดงดด และเพราะอำานาจของวตกวจารและอเบกขา เปนเครองทำาความตงมน ; ฌานจงมอาการราวกะวาเปนนพพานของจต เปนทพอใจแหงจต จนไมอยากจะละไป. รวมความวา ความรางเรงเกดขน เพราะความพอใจในรสของฌานนน. ความราเรงเหลาน เปนไดเองโดยไรเจตนา จงไมเปนอปสรรคใด ๆ ตอฌาน และรวมอยในองคแหงฌาน หรอกลาวใหยงไปกวานนกคอ ความราเรงนน เปนลกษณะอาการบางอยางขององคแหงฌานในตวมนเองนนเอง. สำาหรบความราเรงในทน จดเปนอาการของปตและสขโดยตรง แตเราแยกมองกนในอาการของความราเรง และแยกสอดสองลงไปดถงลกษณะตาง ๆ ทเปนตนเหตของความราเรงตาง ๆ กน ทมอยในสวนลกของความรสก ทเปนองคแหงฌานองคนน.ทงหมดนมใชเพอการศกษาทเยนเยอ แตเปนแนวทางทจะสอบสวนขอเทจจรงของความเปนฌาน และของการแกไขอปสรรคบางประการ อนอาจจะเกดขนแกการปฏบตในขนน.

ลกษณะทง ๑๐ ประการน เปนกฎเกณฑทตายตว ทอาจใชไดทวไปทกลำาดบของธรรมะทจะบรรลในโอกาสขางหนา กลาวคอ รปฌานทเหลอจากนกดอรปฌานกด วปสสนาทงหมดกด การบรรลมรรคผลกด ยอมอาศยกฎเกณฑแหงลกษณะ ๑๐ ประการน เปนเครองตรวจสอบ ดวยกนทงนน. ทงหมดนนมหลกการ หรอวชาการ แหงการปฏบตและการตรวจสอบโดยทำานองเดยวกนทงนนผดกนแตสกวาชอตาง ๆ ทจะเขามาเกยวของกบลกษณะเหลาน ; ฉะนน จงเปนสงทจะตองสนใจเปนพเศษ เพอเปนผลอนใหญหลวงขางหนา. ถาผปฏบตไมสามารถศกษา และไมสามารถทำาความรสกดวยใจจรง ๆ ในลกษณะเหลานแลว การปฏบตโดยวธน ยอมยากทจะเปนไปไดสำาหรบบคคลนน ซงจะทำาใหเขาตองหนไปหาวธปญญาวมตต ซงเปนวธงาย ๆ ตามธรรมชาตอกตามเคย. นเปน ใจความสำาคญของลกษณะทง ๑๐ น.

การทเรยกลกษณะทง ๑๐ นวา ความงาม แลวจำาแนกเปนความงามในเบองตน ความงามในทามกลาง ความงามในทสดนน เปนเพยงผลพลอยไดในแงของการจงใจ หรอถาเรยกอยาง

สมยใหม กเรยกวาโฆษณาชวนเชอ เพอชกชวนบคคลใหเกดความสนใจหรอขะมกเขมน. ขอน ไมเกยวกบแงของการปฏบต แตกเปนธรรมเนยมททานแนะใหระลกนกถง เพอใหเกดสทธาปสาทะในเบองตน และยง ๆ ขนไป จนถงกบใหหลกไวเปนทำานองวา อะไร ๆ ในพระพทธศาสนาทเปนความสำาเรจขนหนง ๆ แลว จกตองมความงาม ๓ ประการน และจะตองหดมองใหเหนความแยบคายหรอความนาอศจรรย ทจดเปนความงามในทนดวยทกครงไป. เมอไดชใหเหนความสมพนธซงกนและกนของธรรมะในกลมหนง ๆ ทง ๓ กลมดงนแลว จะไดชใหเหนความสมพนธระหวางกลมทง ๓ นสบไป. ภาวะของจตในขณะแหงฌาน ความสมพนธเปนอนเดยวกนแหงธรรมทง ๓ กลม ตลอดถงลกษณะอน ๆ อก ทเกยวของกนอยกบสงเหลาน จะเปนสงทเขาใจไดงาย ตอเมอเราไดวนจฉยกนดถงภาวะของจตในขณะแหงการบรรลฌาน โดยเฉพาะอยางยงในปญหาขอทวา อะไรเปนอารมณของจตในขณะนน และ จตในขณะนน มการกำาหนดอารมณอยางไร. ถอยคำาตาง ๆ บางคำา เปลยนความหมาย, และกรยาอาการบางอยางกเปนไปในลกษณะทเขาใจไดยาก ราวกะวาเปนเคลดลบ จงตองทำาความเขาใจกนใหมในความหมายของคำาบางคำา และกรยาอาการบางอยางในขนนกนอกครงหนง. เปนททราบกนแลววา จตเปนธรรมชาตทตองกำาหนดอยทสงหนงสงใดเปนอารมณ แลวอะไรเลาเปน อารมณในขณะทจตบรรลฌาน ? เพอความเขาใจงาย ควรจะแยกเปน ๒ ระยะ คอ ขณะทจตจะบรรลฌาน อยางหนง ขณะทจตตงอยแลวในฌาน อยางหนง. สำาหรบ จตในขณะทจะบรรลฌานโดยแนนอน ซงเรยกวา “โคตรภจตในฝายสมถะ” นน พอทจะกลาวไดวา มความเปนอปปนาหรอฌาน ซงจะลถงขางหนาเปนอารมณ. สวนจตทตงอยแลวในฌานนน อยในสภาพทไมควรจะกลาววามอะไรเปนอารมณ แตถาจะกลาวกกลาววา มองคแหงฌานทปรากฏชดเจนโดยสมบรณแลวนนเองเปนอารมณ เพราะมความรสกทเปนองคแหงฌานนนปรากฏอย. แตขอนยงมใชปญหาสำาคญในการการปฏบต เพราะวามนเปนสงทเปนไปไดเอง. ปญหาสำาคญของเราอยตรงทวา :- ในขณะทจตลถงฌานนน มอะไรเปนอารมณ และมการเกยวของกบอารมณนน ในลกษณะอยางไร ? ซงจะไดวนจฉยสบไป.

ดงทไดกลาวแลววา จตในขณะทกำาลงจะลถงฌานน มการหนวงตออปปนาสมาธ จงม ความเปนอปปนานนเอง เปนอารมณของการหนวง. นทำาใหเหนไดวา มไดมการกำาหนดอารมณนน ในฐานะทเปนนมต ดงทเคยกระทำากนมาแลวแตกาลกอน กลาวคอ ในขณะแหงบรกรรมนมต อคคหนมต และแมปฏภาคนมต ; ฉะนน จงถอเปนหลกอนสำาคญสำาหรบการศกษาในขนนวาธรรม ๓ คอ นมต ลมหายใจออก และลมหายใจเขา ทงสามนมไดตงอยในฐานะเปนอารมณแหงเอกคคตาจต หรอแมจตทกำาลงจะเปนเอกคคตา ; แตถงกระนนธรรมทงสามน กยงคงปรากฏดวยอำานาจของสตอยนนเอง ทงจตกไมฟงซานทงความเพยรกปรากฏหรอเปนไปอย และผปฏบตกสามารถทำาประโยคใหสำาเรจจนลถงคณพเศษทตนประสงค และนคอหวขอทตองทำาความเขาใจ หรอทอยในลกษณะทพอจะเรยกไดวา เปน “กลเมดทเกยวกบการบรรลฌาน” ผศกษาพงสงเกตใหเหนใจความสำาคญของหลกทกลาวแลว ซงมอยวาในขณะน นมตกตาม ลมหายใจออกกตาม ลมหายใจเขากตาม มไดเปนอารมณของจต แตกยงคงปรากฏอยน ขอหนง ; และอกขอหนงคอ แมมไดมการกำาหนดสงเหลานนเปนอารมณ จตกไมฟงซาน. ความพยายามทำากปรากฏอย. ตวประโยค กลาวคอตวการกระทำา กดำาเนนไปอย จนกระทงเปนสมาธ ดงน. นกดแลว มนจะเปนไปไดอยางไรกน ? ปญหายอมจะเกดขนวา นมตและลมหายใจจะปรากฏแกจตไดอยางไร ในเมอไมไดตงอยในฐานะเปนอารมณของจต ? ความพยายามและความดำาเนนไปของภาวนา จะมไดอยางไร ในเมอจตสงบไมมพฤตหรอความหวนไหวแตอยางใด ? นแหละ คอความหมายของคำาทกลาววาถาเปนไปได กตองเปนไปในลกษณะทเปนกลเมดหรอเปนเคลดลบ. แตทแทจรงนน หาไดเปนกลเมดหรอเคลดลบอยางใดไม มนเพยงอาการของการกระทำาทแยบคายทสด ตามแบบของจตทฝกแลวถงทสด และเปนไปไดโดยกฎธรรมดา หรอตามธรรมชาตนนเอง. ถาไมมการสงเกตหรอการศกษาทเพยงพอ กดคลายกบวาเปนสงทเปนไปไมได. การอธบายสงทอธบายดวยคำาพดตรง ๆ ไมได หรอไดกมความยากลำาบากเกนไปนน ทานนยมใหทำาการอธบายดวยการทำาอปมา ; พอผฟงเขาใจความ

หมายของอปมาแลว กเขาใจความหมายของตวเรอง ซงเปนตวอปมยไดทนท. ในทนกจำาเปนจะตองใชวธการอนนน กลาวคอ การทำาอปมาดวยการเลอยไมอกตามเคย :- คน ๆ หนง กำาลงเลอยไมอย ซงหมายความวาฟนเลอยกำาลงกนเนอไมอย. สงทจะตองสงเกตเพอทำาความเขาใจกคอ เขามไดมองตรงไปทฟนเลอยกนเนอไมเลย เขามไดสนใจทตรงนน แตสตกปรากฏอยชดเจน วาเขากำาลงเลอยไมอย ; ทงนกมใชอะไรอน แตเปนเพราะ อำานาจของฟนเลอยทกำาลงกนเนอไมนนเองใหความรสกแกเขา. พงสงเกตวา :-

๑. ทำาไมเขาจงรสกตวอยวาเขากำาลงเลอยไม ทง ๆ ทเขามไดสนใจตรงทฟนเลอยกำาลงกนเนอไมอยโดยเฉพาะ ;

๒. ขอถดไปกคอ ฟนเลอยยอมเดนไปเดนมาตามการชกของบคคลผเลอย แตสงทเรยกวา “ความแนวแน” ในการเลอยกยงมอย ทงทเลอยมอาการวงไปวงมา. ขอนพงตงขอสงเกตวา “ความแนวแน” มนปรากฏไดอยางไร ในเมอการเคลอนไหวไปเคลอนไหวมา กปรากฏอย ; ๓. ขอถดไปกคอ ความพยายามกระทำาของบคคลนน กมอยโดยมไดมความสนใจตรงทฟนเลอยกนไม หรอมไดสนใจแมแตในความพยายามทตนกำาลงพยายามอย, แมสตกมไดปรากฏอยางเดนชดรนแรงในการควบคมความพยายาม ; ความพยายามนนกยงเปนไปไดเตมตามความตองการ และ

๔. ขอสดทายทควรสงเกตกคอ แมวาเขาจะหลบตาเสยในขณะนนไมกคงขาดไปเรอย ๆ จนกระทงขาดออกจากกนในทสด ซงทำาใหกลาวไดวาประโยคไดเปนไปเอง โดยทบคคลนนมไดสนใจฟนเลอย ในการแนวแนตอการเลอย ในความพยายามของตน หรอในอะไรอน คงมแตสตทคมสงตาง ๆ อยตามสมควรเทานน ; สงตาง ๆ ซงชำานชำานาญ และถกปรบปรงมาดแลวถงขนน กดำาเนนไปไดถงทสดเอง.

ทง ๔ ขอน มอปมาฉนใด ภาวะแหงจตในการบรรลฌาน กมอปมยฉนนน : ตนไมเทากบสงทเรยกวานมต หรออารมณ ; ฟนเลอย เทากบการหายใจเขาและออก กลาวคอ การทลมหายใจเขาออก ไดผานนมตหรอทกำาหนดผสนานนเอง ; การทบรษนนไมดทฟนเลอยกยงมสตอยได เปรยบเหมอนผปฏบตในขนน แมจะไมกำาหนดลมหายใจหรอกำาหนดนมตอกตอไป กยงคงมสตอยได หรอจะยงมสตในขนทประณตสงสดขนไปอก : ฟนเลอยทเคลอนไปเคลอนมากปรากฏชดอย แตเขาไมไดสนใจเลย. นเทากบขอทผปฏบตกยงมการหายใจอย นมตแมในลกษณะแหงปฏภาคนมตกปรากฏอย แตเขาไมมความสนใจเลย คงมแตสตทควบคมความเพยร และประโยคในการหนวงเอาองคฌาน หรออปปนาอยอยางเรนลบหรอโดยไมมเจตนาทเปนขนสำานก. คนเลอยไมไมสนใจฟนเลอยเลยวามนจะกนนอยหรอกนมากอยางไร ความเพยรของเขากเปนสงทมอยได, เลอยกยงกนไมได. นเทากบการทผปฏบตในขนน ไมสนใจในลมหรอในนมตเลย ไมตงใจทำาความพยายามอะไรเลย ความเพยรกยงเปนไปได ประโยคคอการบรรลถงฌานกยงดำาเนนไปเองได. ทงหมดน เพอทจะแสดงใหเหน ความสำาคญของคำาวา “นมตและลมหายใจออกเขา มไดเปนอารมณแหงจต แตยงคงปรากฏอย” ซงเมอมความเขาใจขอนถกตองแลว กอาจเขาใจไดดวยตนเองทนทวา จตในขณะนนไมสนใจตอปฏภาคนมต ไมสนใจตอลมออกเขา ไมกำาหนดสงใดเปนนมต สตกยงคงเปนไปไดเองและคมสงตาง ๆ ใหเปนไปตามวถทางทถกตอง จนถงขณะแหงอปปนาคอการบรรลฌาน.

ถากลาวอยางโวหารพดตามธรรมดาของสมยนกกลาวไดวาเพยงแตสตคมสงตาง ๆ ทไดปรบปรงดแลวเทานน คมอยเฉย ๆ เทานน สงตาง ๆ กเปนไปไดเองโดยอตโนมต ซงในทนหมายถงเปนไปในการหนวงตออปปนาหรอการปรากฏชดแหงองคฌานทงหา. ธรรมะตาง ๆ ไมกดขวางกาวกายกนนน เปนเพราะไดฝกฝนและปรบปรงมาดแลวแตหนหลง จนกระทงอยในภาวะทถกตองและเหมาะสม จะกลาวไดวา ไมตองหวงตอการทจะมอะไรเกดขนกดขวาง

กาวกายกน ; สตจงตงอยในฐานะเหมอนกบนายสารถ ทเพยงแตถอสายบงเหยนไวเฉย ๆ รถกแลนไปจนถงทสด ดงทไดกลาวแลวขางตน. สงทควรสงเกตอยางยง กคอ กอนหนาน ตงแตเรมตนมาทเดยว ลมหายใจอยในฐานะทตองกำาหนดหรอทำาใหเปนอารมณ, นมตอยในฐานะทตองเพง ดงทไดกลาวแลวอยางละเอยดในตอนตน ๆ นน ; บดนกลายเปนวาลมหายใจกไมตองกำาหนด, นมตกไมตองกำาหนด, แตมนกยงมผลเทากบมการกำาหนด กลาวคอ ความทสตคมสงตาง ๆ ไปไดตามวถทางของสมถะ. เพราะฉะนน การรเทาทนสงทงสาม กลาวคอ นมต ลมหายใจออก ลมหายใจเขาอยทก ๆ ระยะแหงการปฏบตนนแหละ นบวาเปนใจความสำาคญของการเจรญสมาธในขนหนงกอน. เรากระทำามนอยางหนงเรอย ๆ มา จนกระทงเปลยนมาอยในลกษณะทกลบกน และประสบความสำาเรจขนสดทาย ซงในขนน อาจจะกลาวไดวา :-

๑. ไมกำาหนดอะไร ๆ เปนนมตเลย.

๒. ในทำานองตรงกนขาม อะไร ๆ กปรากฏอยเองโดยไมตองกำาหนด.

๓. ความรสกในธรรมตาง ๆ มองคฌานเปนตน รสกอยไดเองโดยไมตองเจตนา, (ถาเจตนากเปนการกำาหนด ซงผดไปจากความรสก).

ทงหมดน เปนใจความสำาคญ ทแสดงลกษณะแหงภาวะของจตในขณะทบรรลฌาน.

ตอไปน เราจะไดวนจฉยกนถงปญหาขอทวา ในขณะแหงฌานนนธรรมกลมใหญ ๆ ๓ กลม กลาวคอ ลกษณะ ๑๐, องคฌาน ๕, และอนทรย ๕, ทกลาวแลวขางตน ; ม ความสมพนธกนโดยตรง อยางไร หรอมอยพรอมกนไดอยางไรสบไป.

ในขณะทจตลถงฌาน สตยอมหนวงตอความปรากฏ ขององคฌานทง ๕ อยแลวอยางสมบรณ. ครนถงขณะแหงการบรรลฌานหรอลถงอปปนานนองคแหงฌานปรากฏชด. ในขณะนนแหละ เปนอนกลาวไดวา ธรรมะ ๒๐ ประการซงจดเปน ๓ กลม ไดปรากฏแลวอยางสมบรณ.

กลมทหนง คอลกษณะ ๑๐ นน ไดกลาวแลววา ไดจดเปน ๓หมวด คอ :

หมวดแรก คอการทจตบรสทธหมดจด จนเพยงพอทจะแลนเขาไปสวถของสมถะจนกระทงเขาถงตวสมถะ. ขอนกไดแกการทจตในบดนหมดจดจากนวรณ และมความพรอมมลดวยคณธรรม. ภายใตการควบคมของสต ผละจากนมตและอารมณทงปวงแลว เลอนเขาไปสความเปนอปปนา ดวยอาการดงทไดกลาวแลวขางตน.

หมวดทสอง เปนการเพงเฉยตอการทตวมนเองหมดจดแลว เขาถงความเปนจตประเสรฐ สงบรำางบอย. ขอนไดแกสต รสกตอความทจตเปนอยางนนอยตลอดเวลา โดยไมตองมเจตนาอะไรเลย จนกระทงลถงอปปนาเหมอนกบคนเลอยไม รสกในความทไมขาดไป ๆ ตามลำาดบ จนกระทงขาดออกจากกน ; กลาวคอ การละจากจตทไมเปนสมาธ หรอจตของคนธรรมดา ไปสจตขนสงสดทประกอบดวยคณอนใหญทเรยกวา “มหคคตาจต” เพราะอยเหนอกามโดยประการทงปวง เปนตน.

หมวดทสาม มใจความสำาคญอยตรงราเรง ในการประสบความสำาเรจโดยไมตองเจตนา. เมอการประสบความสำาเรจเปนสงทมไดโดยไมตองเจตนาความรางเรงกเปนสงทมไดโดยไมตองเจตนา. ขอน หมายถงการทความรสกอนเปนองคฌาน เชน ปต และสข เปนสงทปรากฏออกมาไดโดยไมตองมเจตนา. เปนอนวา ธรรมทงสบทแบงเปน ๓ หมวดน ไดเรมมแลวตงแตขณะแหง สมถโคตรภ คอ ขณะทจตยางขนสการบรรลฌาน แลวกมเรอยตดตออนไปโดยไมม

ระยะวางเวน.

กลมทสอง คอองคฌานทง ๕ องค นน บดนแมมใชเปนธรรมทเปนอารมณโดยตรง กตงอยในฐานะทเปนอารมณโดยออม, คอไมใชเปนอารมณสำาหรบการเพงหรอการกำาหนดกจรง แตกตงอยในฐานะทเปนอารมณสำาหรบการหนวงเอาเปนวตถทมงหมาย เพอทำาความรสกอนเปนองคฌานนน ๆ ใหเกดขน ; ทำานองเดยวกนกบนพพานธาต : แมไมอาจจะจดวาเปนอารมณ แตกยงตองตงอยในฐานะเปนอารมณ หรอวตถทประสงค เปนทหนวงของจต ในขณะแหงวปสสนาโคตรภ เพอการเขาถงในทสด ฉนใดกฉนนน. ฉะนน เปนอนกลาวไดวา ผปฏบตทมปฏภาคนมตปรากฏชดถงทสดแลว รกษาไวเปนอยางดแลวกำาลงมงตอการเกดของอปปนาสมาธ. กคอผทกำาลงหนวงตอความรสกทเปนองคฌานอยนนเอง. ขณะทจตจะลถงฌาน กคอขณะทองคเหลานจะปรากฏออกมาอยางสมบรณ ; และ ขณะทจตตงอยในฌาน กคอขณะทองคเหลานไดปรากฏแกจตอยอยางสมบรณนนเอง. เปนอนกลาวไดวา สงทเรยกวา “องคแหงฌาน” นไดเขามาเกยวของอยในสมถวถ นบตงแตขณะทหนวงตอฌาน ขณะทยางเขาสฌานและขณะทตงอยในฌานในทสด ทเดยว.

กลมทสาม คออนทรยหา นน กลาวไดวาเปนสงทมกระจายอยทวไปทกขนของการปฏบตธรรมะ ในททกหนทกแหงและตลอดทกเวลา. สำาหรบในขณะทจตจะลถงฌานโดยเฉพาะนน มอาการยงแกกลา แตวายงประณตสขมราวกะวาจะหาตวไมพบ. ตอเมอไดศกษาและสงเกตโดยแยบคาย จงจะพบวาเปนเชนนน เชน ในกรณของสทธนทรย : ยงปฏบตประสบความสำาเรจผานมาเทาไร กยงกำาลงของความเชอมากเพมขนเทานน. เมอเครองหมายแหงความสำาเรจปรากฏออกมาใหเหนเมอใด สทธากกาวหนาไปเมอนน ทกชนทกลำาดบไปทเดยว. สวนทเหนไดงายในขณะนกคอ ในขณะทรองรอยของปฏภาคนมตปรากฏชด, หรอในขณะทจตวาจากนวรณ มความหมดจดพอทจะแลนไปสสมถะหรอความเปนเอกตตะ เปนตน.

สำาหรบความพากเพยร หรอวรยนทรย นน เปนไปอยางมเจตนาเรอย ๆ มา จนกระทงถงขณะแหงการบรรลฌาน กลายเปนของละเอยดประณต และดำาเนนไปไดเองโดยไมมเจตนา แตกปรากฏชดอยในลกษณะทสมบรณทสด.สำาหรบสตหรอสตนทรยนน เปนททราบกนอยแลววา ไดเขาไปแทรกแซงหรอควบคมอยในททงปวง ; แตในขณะนโดยเฉพาะนน สตไดขนถงขดสงสดของธรรมะชอน กลาวคอ มอยไดโดยไมตองอาศยนมตหรออารมณโดยอาการดงทกลาวมาแลวอยางละเอยด.

สำาหรบสมาธหรอสมาธนทรย นน กลาวกไดวา มอยโดยปรยายหรอโดยออม มาตงแตขณะแหงปฏภาคนมต แตบดนไดเกดขนเตมรป ในขณะทองคแหงฌานปรากฏ. โดยหลกทวไปนน เราอาจจะกลาวไดวา เมอจตไมถงความฟงซานในทใด สมาธกชอวามอยในทนน หากแตเปนเพยงขนทยงเปนเพยงเครองมอ. ครนมาถงขนนยอมตงอยในฐานะเปนผลสำาเรจขนหนงโดยสมบรณ คอ ขนสมถภาวนา ; แตตอจากนไป กจะกลายเปนเครองมอเพอการปฏบตในขนสงขนไปอก กลาวคอขนวปสสนาภาวนา. ฉะนน เปนอนกลาวไดวาแมสมาธในขนทเปนฌานแลว กยงจดเปนสมาธนทรยไดอยนนเอง. สำาหรบปญญาหรอปญญนทรย นน มหนาทกวางขวางตงแตตนจนปลาย : การทำาในใจโดยแยบคายทกระยะ ไมวาใหญนอยเพยงไร และไมวาจะเปนกรณแกไขอปสรรค หรอกรณทำาความกาวหนาตอไป โดยตรงกตาม ยอมจดเปนปญญนทรยทงสน. อนง อยาไดเขาใจผดวา ในเรองของสมาธนนไมเกยวกบปญญาเลย แตไดเกยวอยอยางเตมท สมตามทพระพทธองคไดตรสไว หรอทรงยนยนในทำานองวา ในเรองของสมาธนน นตถ ฌานำ อปญญสส ซงแปลวา “ฌานยอมไมมแกคนทไมมปญญา” เราจะเหนไดชดวา แมในขณะททำาการกำาหนดอารมณหรอนมต เรากตองมปญญาจงจะทำาการกำาหนดได, และแมเมอสงขนมาจนถงขนทจตกำาลงตงอยในฌาน ปญญากยงซอนตวอยในทนนเองอยางเตมท คอ มความรอบรในการทจะเขาฌาน ในการทจะหยดอยในฌานตงอยในฌาน การพจารณาองค

แหงฌาน และการออกมาจากฌานนน เปนทสด. อกทางหนง ปญญาเปนสงทเนองกนอยกบสต หรอสนบสนนสตอยในททกหนทกแหง เปนอนวาปญญนทรยมอย แมในขณะแหงการบรรลฌานดวยอาการดงกลาวน. ทงนเปนการแสดงวา ดวยอำานาจของความเปนอนทรยนนเอง ททำาใหธรรม เชน สมาธ และปญญา ซงถกจดเปนภาวนาคนละพวก ไดกลายมาเปนสงทมอยอยางไมมทางทจะแยกจากกน เพอทำาหนาทแมในขนสมถภาวนาเหนปานน.

สรปความวา ในบรรดาธรรมทง ๒๐ ประการน หมวดทเปนอนทรย ๕ ประการนน เปนเหมอนกบมอททำางาน สวนองคฌานทงหานน เปนเหมอนกบสงทถกทำาสวนลกษณะทง ๑๐ ประการนน เปนเหมอนกบอาการทกระทำาในอนดบตาง ๆ กน. นคอความสมพนธกนระหวางธรรมทง ๓ กลม และโดยเฉพาะอยางยงในขณะทมการบรรลฌาน. ฌานถดไป ปรากฏ คอ ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน เปนตน ภาวะของจตในขณะแหงทตยฌาน

เมอไดกลาวถงภาวะแหงจตในขณะทลถงปฐมฌานแลว จะไดกลาวถงภาวะของจตในขณะแหงฌานทสงขนเปนลำาดบไป กลาวคอ ในขณะแหง ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน.

ความแตกตางระหวางฌาน

ความแตกตางระหวางฌานหนง ๆ อยทมการมองคฌานมากนอยกวากนกจรง แตใจความสำาคญนน อยทมนสงบรำางบหรอประณตยงกวากนตามลำาดบ เปนลำาดบไป ตงแตปฐมฌานจนกระทงถงจตตถฌาน. ขอทฌานสงขนไปยอมมจำานวนองคแหงฌานนอยลง ๆ กวาฌานทตำากวา นนแหละคอความทสงบกวา หรอประณตกวา ; โดยเหตนจะเหนไดวา ปฐมฌานมองคแหงฌานมากกวาฌานอน และฌานตอไปกมองคแหงฌานนอยลงไปตามลำาดบดงน. องคแหงฌานคออะไร มลกษณะอยางไร ไดกลาวแลวขางตน พงยอนไปดในทนน ๆ. ในทน จะกลาวแตเฉพาะ อาการทองคฌานนน ๆ จะละไปไดอยางไร สบไป. แตในขนตนน ควรจะทำาการกำาหนดกนเสยกอน วาฌานไหนมองคเทาไร.

ตามหลกในบาลทวไป และทเปนพทธภาษตโดยตรงนน มหลกเกณฑทอาจสรปได ปรากฏชดอย ดงน :

๑. ปฐมฌานประกอบดวยองคหา คอ วตก วจาร ปต สข และ เอกคคตา.

๒. ทตยฌานประกอบดวยองคสาม คอ ปต สข และ เอกคคตา.

๓. ตตยฌานประกอบดวยองคสองคอ สข และ เอกคคตา.

๔. จตตถฌาน ประกอบดวยองคสองคอ อเบกขา และ เอกคคตา.

สวนหลกเกณฑฝายอภธรรม ตลอดถง คมภรชนหลงทองอาศยคมภรอภธรรม ไดกำาหนดองคแหงฌานไวแตกตางกนบางบางอยาง คอ ปฐมฌานประกอบดวยองคหา และมรายชอเหมอนกน ; สวน ทตยฌาน มองคส โดยเวนวตกเสยเพยงอยางเดยว ; ตตยฌาน มองคสาม คอ เวนวตกและวจารเสย; จตตถฌาน มองคสอง คอ เวนวตก วจาร และปตเสย สวนสข กลายเปนอเบกขา.

โดยนยนจะเหนไดวา มการลดหลนกนลงมาตามลำาดบตวเลข คอ ๕, ๔, ๓, ๒, ตามลำาดบ ; ชะรอยทานจะเหนวาความเปนลำาดบนจะเปนความเหมาะสมกวา. ความแตกตางกน แมโดยทงนตนยและพฤตนยเชนน หาไดทำาใหฝายใดฝายหนงกลายเปนของผดไปได ; หากแตเปนการบญญตวางกฎเกณฑตางกนดวยการขยบโนนนด รนนหนอยเทานน. คงมความเปนสมาธทอาจใชเปนบาทฐานแหงวปสสนาไดเทากน.

อกนยหนง ทางฝายอภธรรม ไดขยายฌานออกไปเปนหา คอแทนทจะมเพยงส ดงทกลาวแลว ไดเพมเขาอกขนหนง เปนฌานทหา เรยกวาปญจมฌาน. เมอแบงฌานออกเปนหาดงน การกำาหนดองคแหงฌานกตองเปลยนไปตาม กลาวคอ ปฐมฌานมองคครบทงหา ; ทตยฌาน เหลอส คอเวนวตกเสย ; ตตยฌาน เหลอสาม คอ เวนวตก วจารเสย ; จตตถฌานเหลอสอง คอเวน วตก วจาร และปต เสย ; ปญจมฌานเหลอสอง คอ เวนวตกวจาร และปตเสย สวนสขนนกลายเปนอเบกขา ดงน. การแบงฌานในทำานองนไมเคยพบในพระสตรทเปนพทธภาษต มอยแตในอภธรรม (ซงกำาลงเถยงกนอยวาเปนพทธภาษต หรอไมใชพทธภาษต) ; ฉะนน จะเวนเสย ไมทำาการวนจฉยในทน. แมการจดองคแหงฌานทงสชนดแตกตางไปจากพทธภาษต ทกลาวแลวกอนหนาแตน กจะไดเวนเสยดจกน. ทงน มใชวาเปนเพราะไมเชอถอกฎเกณฑหรอการบญญตนน ๆ หากแตเปนเพราะวา แมจะจดอยางไร เรองกยงเปนอยางเดยวกนนนเอง คอองคฌานทงหมด ยงคงมอยเพยงหาองค ใครจะไปบญญตการละองคไหนไปไดกองค ๆ แลวจดความประณตของจตในขนนน ๆ วาจะเรยกชอวาอะไรกแลวแตใจ จะแบงสกกชนกตามใจ, ชนหนง ๆ จะละองคฌานอะไรบาง หรอจะเหลอองคอะไรไวกตามใจ แตขนสดทายหรอขนสงสด กตองยงเหลออยแตอเบกขากบเอกคคตาโดยเทากนหมดทกพวก.

โดยนยน ผศกษาจะสงเกตเหนไดวา การแบงฌานออกไปเทาไรหรอกำาหนดองคฌานอยางไรนนไมสสำาคญ ขอสำาคญมนอยตรงทจะปฏบตมนอยางไร จงจะเกดองคฌานขนมาครบถวน แลวละมนออกไปเสยทละองค สององคตามแตถนด จนกวาจะเหลออยเทาทจำาเปนในลกษณะทสงบและประณตทสดเทานนเอง. ฉะนน ในทนจงถอเอาแตแนวทอยในรปของพระพทธภาษตเปนหลกเพยงแนวเดยว ดงทไดยกมากลาวไวเปนอนดบแรก และไดวนจฉยกนสบไปถงความแตกตางของฌานทงส ซงจะทำาใหเหนลกษณะของฌานนนอยางชดแจงพรอมกนไปในตว ดงตอไปน :-

ปฐมฌาน ประกอบดวยองคหา คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา. ขอนหมายความวา จตในขณะแหงปฐมฌานนน มความรสกปรากฏอยทจตหรอภายในความเพงของจต อยถง ๕ อยางดวยกน. แมจะไมใชความคดทเปนตวเจตนา เปนเพยงตวความรสกทรสกเฉย ๆ แตการทมอยถง ๕ อยางนน นบวายงอยในชนทไมประณต เพราะยงมทางททำาใหประณตยงขนไปอก : นบวายงไมสงบรำางบถงทสด เพราะยงมทางทจะทำาใหสงบยงขนไปอก ; นบวายงหยาบอย เพราะยงตองคมถง ๕ อยาง ; ยงหนกเกนไป ยงอาจจะยอนหลงไปสความกำาเรบไดงายอย ; ความรสกจงอาจเกดขนไดโดยสามญสำานก ในใจของผปฏบต โดยทำานองนวา ถาอยางไร เราจะละความรสกทเปนองคฌานบางองคเสยเพอความสงบรำางบยงขนไปอก เพอมความประณตยงขนไปอก เพอความตงอยอยางแนนแฟนมนคงยงขนไปอก เพอมความหนกในการกระทำาทนอยลงไปอก เพอความไวใจไดวาจะไมกลบกำาเรบยอนหลงยงขนไป ; ดงนน เขาจงพจารณาหาลทางทจะละความรสกทเปนองคฌานบางองคออกไปเสย ใหเหลอนอยลงทกทจนกระทงถงฌานสดทาย. สำาหรบปฐมฌานนน ประกอบอยดวยองคหา ถามองดดวยสายตาของคนธรรมดากจะรสกวาสงบรำางบอยางยง เพราะเปนฌานขนหนงจรง ๆ ประณตและสขมจนยากทคนธรรมดาจะทำาได ; แตเมอมองดวยตาของพระโยคาวจรชนสง หรอสายตาของพระอรยเจา กลบเหนเปนของทยงหยาบอย ยงไมสจะประณต และยงงอนแงนไมนาไวใจ จงปรารถนาชนสงขนไป โดยเหตนเอง จงมการปฏบตเพอทตยฌานเปนตน สบไป.

ทตยฌาน ประกอบดวยองคสาม เพราะละ วตก วจาร เสยได หมายความวา ผปฏบตไดพจารณาสอดสองดองคฌานทงหา แตละองค ๆ อยางทวถงแลวรสกวา วตก และวจาร เปนความรสกทยงหยาบ หรอยงกระดางกวาเขาทงหมด จงเรมกำาหนดองคฌานโดยวธอน คอละความสนใจในความรสกทเรยกวาวตกวจารนนเสย. ยงผละความรสกไปเสยจากวตกและวจารไดเทาไรกยงรสกตอองคฌานทเหลอมากขนเทานน ; ยกตวอยางเหมอนกบวา เราดของ ๕ อยาง หรอ ๕ ชนพรอมกน ตอมาละความสนใจในชนทหยาบทสด หรอหยาบกวาชนอน ๆ เสย

สกสองชน ใหเหลอเพยง ๓ ชน การเพงนนกอยในลกษณะทเรยกไดวาละเอยดกวา ประณตกวา หรอสงกวา เปนตน. วธปฏบตเกยวกบการละวตก และวจาร กมอปมยอยางเดยวกน คอ ผปฏบตจะตองออกจากปฐมฌานเสยกอน แลวยอนกลบไปตงตนอานาปานสตมาใหม ตงแตขณะแหงคณนาและอนพนธนา เพอกำาหนดสงทเรยกวา วตก วจาร อยางหยาบ ๆ มาใหม ทงนเพอกำาหนดความหยาบ หรอลกษณะเฉพาะของความวตก วจารใหแจมชดเปนพเศษ เพอการกำาหนดในอนทจะละเสยวา “ความรสก ๒ อยางนเราจกไมใหมาของแวะอกตอไป จกไมใหเหลออยในความรสก”. ดงน, กสามารถทำาความรสกทเปน วตก วจาร ใหระงบไปไดดวยการเปลยนไปเพมกำาลงแหงการกำาหนดใหแกความรสกทเปนปต และสข นนเอง ฌานทเกดขนจงมองคเพยงสาม ; และเหตนนเอง จงจดเปนการกาวหนาขนหนง ในระบบของรปฌาน.

ตตยฌาน ประกอบดวยองคสอง เพราะปตถกละเพมขนอกองคหนงจากททตยฌานเคยละมากอน. ขอนกหมายความอยางเดยวกนกบเรองของการละในขนทตยฌาน กลาวคอ เมอผปฏบตไดเขาอยในทตยฌาน และพจารณาองคแหงทตยฌานจนถงทสดอยบอย ๆ แลว นานเขากเกดสงเกตและมความรสกขนมาไดเองวา แมปตกยงเปนองคฌานทหยาบ ถาละออกไปเสยได กจะเกดความรำางบยงไปกวาทจะยงคงไวเปนแนนอน จงมความตงใจหรออธษฐานใจในการทจะละความรสกสวนทเปนปตนนเสย ใหยงคงมแตความสข ไมตองมความซาบซาน.คอมแตความสขทสงบรำางบดวยอำานาจของสตสมปชญญะทถงทสด ; ในทสดกละไดโดยวธอยางเดยวกบการละวตกและวจาร.

จตตถฌาน ประกอบดวยองคสองกจรง แตสงทเรยกวาความสขนนไดถกเปลยนเปนอเบกขา. ทงน กดวยเหตผลอยางเดยวกนกบทไดกลาวมาแลวขางตน คอเมอพจารณาสอดสองอยเสมอ จนเหนเปนของทยงหยาบหรอเปนของทยงรนแรงอย ยงกวดแกวงไดงายอย ยงทำาใหรำางบยงขนไปกวานนไดอก จงพยายามรำางบความรสกทเปนสขนนเสย เหลออยแตความเพงในสงทสกวาเปนเวทนาเฉย ๆ ไมเปนทตงแหงความยนดวาความสขอกตอไป. ความเพงในระยะนเปนความเพงแนวแนถงทสด สงบรำางบถงทสด จดสนทถงทสด หรอขาวผองถงทสดคอเหลออยแตความรสกทเปนความเพงเฉย ๆ กบความทจตมอารมณเพยงอยางเดยว คอในสงทใจเพงเฉยนนเอง. ถาถามวามนเพงอะไร กตอบไดวามนเพงอยทความรสกอยางหนงของจต ซงเปนเพยงความรสกเฉย ๆ ถาจะเรยกโดยชอภาษาบาล กเรยกวา อเบกขาเวทนา หรอ อทกขมสขเวทนา นนเอง องอาศยอยกบลมหายใจออกเขา มมลมาจากลมหายใจออกเขา แตมใชตวลมหายใจออกเขามใชตวการหายใจออกเขา เปนแตเพยงความรสกอนใดอนหนงซงเกดขนใหมหรอถกสรางขนใหมจากการกำาหนดลมหายใจ หรอมลมหายใจเปนมลฐาน สำาหรบในกรณน ; นบวาเปนขนสดทายของรปฌาน. ความแตกตางทแสดงไดดวยพทธภาษต ตอนไป จะไดวนจฉยกนถงความแตกตางระหวางฌานทงส โดยอาศยแงของบาลพระพทธภาษตทปรากฏอยเปนหลก :-

สำาหรบปฐมฌาน มหลกอยวา

๑. มขน เพราะความสงดจากกามและอกศลธรรมทงปวง,

๒. ยงเตมอยดวยวตกและวจาร,

๓. มปตและสขชนดทยงหยาบ คอชนดทเกดมาจากวเวก,

๔. จดเปนขนทหนง คอระดบทหนงของรปฌาน.

สวนทตยฌาน นน

๑. มขนเพราะวตก วจาร รำางบไป,

๒. เตมอยดวยความแนวแนและความพอใจของจตภายใน,

๓. มปตและสขชนดทสงบรำางบ เพราะเกดมาจากสมาธ,

๔. จดเปนระดบทสองของรปฌาน.

สวนตตยฌาน นน

๑. มขนเพราะปตจางไปหมด โดยการแยกออกจากความสข,

๒. มการเพงดวยสตสมปชญญะถงทสด,

๓. เสวยสขทางนามธรรมทละเอยดไปกวา,

๔. จดเปนระดบทสามของรปฌาน.

สวนจตตถฌาน อนเปนอนดบสดทายนน

๑. มขนเพราะดบความรสกทเปนสข ทกข โสมนส และโทมนส ทมมาแลวในกาลกอน (ในฌานขนตน ๆ) เสยไดอยางสนเชง,

๒. มความบรสทธของสต เพราะการกำาหนดสงทไมสข – ไมทกขอยอยางเตมท,

๓. มเวทนาทเปนอเบกขา แทนทของเวทนาทเปนสข,

๔. จดเปนลำาดบทสของรปฌาน.

ทงหมดนน เมอเปรยบเทยบกนดในระหวางฌานทงส โดยพฤตนยตาง ๆ อยางละเอยดแลว จะเหนไดวา มความแตกตางกนอยางชดแจง ดงตอไปน :

๑. เกยวกบทตง หรอมลเหตอนเปนทตง, ถาเอามลเหตหรอทตงของฌานนน ๆ เปนเกณฑกนแลว เราจะเหนไดวา :-

ปฐมฌาน เกดมาจากความสงด (วเวก) จากกามและอกศล,ทตยฌาน เกดมาจากความสงดจากวตก วจาร,ตตยฌาน เกดมาจากความสงดจากปต,จตตถฌาน เกดมาจากความสงดจากสขและทกขโดยประการทงปวง.

อาจจะมผสงสยวา เมอปฐมฌานสงดจากกามและอกศลแลว ฌานทถดไปไมไดสงดจากกามหรออกศลหรอ ดงนเปนตน. ขอนพงเขาใจวา สงทถกละไปแลวในฌานขนตน ๆ กเปนอนไมเหลออยในฌานขนตอไป ฉะนน จงไมกลาวถงสงนนอก จะกลาวถงแตสงทยงเหลออยหรอทเปนปญหาใหตองละตอไปอกในขนตอไปตามลำาดบเทานน : เชนในขนปฐมฌาน ความรสกทเปนกามและอกศลธรรมอยางอนในระดบเดยวกน ไมรบกวนหรอไมมาใหเหนหนาอกตอไป แตมความรสกทเปนวตกวจาร ตงอยในฐานะทจะเปนปญหาสำาหรบใหละตอไป, ในขนทตยฌาน จงไมกลาวถงกามและอกศลวาเปนสงทตองละ แตกลาววตกวจารวาเปนสงทตองละขนมาแทน แลวเปนอยดวยปตและสข. ครนถงขนตตยฌานปรากฏวาปตเปนสงทตองละตอไปอก เหลออยแตสขซงสงขนระดบหนง. ครนไปถงจตตถฌาน สขแมประณตถงระดบนนแลว กยงตองละ

โดยสนเชง แลวยงแถมกลาวกวางไปถงกบวา ละเสยทงสขทงทกข ทงโสมนสโทมนส โดยประสงคจะใหเหลออยแตอเบกขาจรง ๆ ซงเราอาจจะสรปความไดวา :-

ตอเมอกามและอกศลไมรบกวน จงจะมปฐมฌาน.ตอเมอวตก วจาร แมในรปธรรมทบรสทธไมรบกวน จงจะมทตยฌาน.ตอเมอปต แมจะเปนปตในธรรม ไมรบกวน จงจะมตตยฌาน, และตอเมอสขเวทนา แมทบรสทธในทางนามธรรมไมรบกวน (ซงไมตองกลาวถงความทกขรบกวน) จงจะมจตตถฌาน.

ทงหมดน เปนเครองแสดงใหเหนความแตกตางอยางยง ของมลเหตอนเปนทตงของฌานนน ๆ พรอมทงความสงตำากวากนอยางไร. ๒. เมอพจารณาดกนถงสงทกำาลงมอย อยางเดนทสด ในฐานะเปนเครองสงเกตเฉพาะแหงฌานนน ๆ เราจะเหนไดวา :-

ในปฐมฌาน ม วตกวจาร เปนตวการ ตงเดนอย,สวนในทตยฌานสงสองนนหายหนาไป แตม ปตและสข เดนอยแทน,

สวนในตตยฌาน ปตหายหนาไป แมสขกไมปรากฏเดน แตมลกษณะของการเพงดวยสต สมปชญญะทสมบรณ ทสด มาเดนอยแทน, ครนถงขนจตตถฌาน ม ความบรสทธของสตดวยอำานาจอเบกขา ตงอยแทน.

นคอความแตกตางของลกษณะทปรากฏเดน ๆ ในขณะแหงฌานทงทวามอยอยางแตกตางกนอยางไร. ๓. เมอกลาวถงรส หรอความสขอนเนองดวยฌานนน กจะเหนไดวา

ปฐมฌาน ม ปตและสขอนเกดแตวเวก,ทตยฌาน ม ปตและสขอนเกดแตสมาธ,ตตยฌาน มแต ความสขทางนามกายขนทประณตทสด,จตตถฌาน มแต อเบกขาคอไมมทงปตและสข ไมมขนไหนหมด.

ยอนกลบไปดอกทหนง เพอพจารณาใหเหนขอเทจจรงตาง ๆ วาในปฐมฌาน ปตและสขทเกดมาจากวเวก นน หยาบหรอตำากวาปตและสขทเกดจากสมาธ ทงนเพราะวาในขณะแหงปฐมฌานนน สขนนกยงตองอาศยวตกวจาร และเพยงแตสงดจากความรบกวนของนวรณเทานน : ความเปนสมาธยงหยาบอย ไมถงขนาดทจะใหเกดความสขโดยตรง ทเตมตามความหมายได.

ครนมาถงทตยฌาน ความเปนสมาธ มกำาลงมากพอทจะใหเกดความสขอนใหม จงเกดม ปตและสขทเกดจากสมาธ แทนทจะเรยกวา ปตและสขอนเกดจากวเวก ดงแตกอน.

ครนถงขณะแหงตตยฌาน ความสขประณตขนไป ถงขนาดทสลดปตทงเสย เหลอแตความสขทางนามธรรมชนสงของผทสมบรณดวยสตสมปชญญะจรง ๆ คอเปนความสขขนทพระอรยเจากยอมรบนบถอวาเปนความสข.

ครนตกไปถงขน จตตถฌาน มเหลออยแต รสอนจดสนท ไมเรยกวาเปนสขหรอทกข ไมเปนโสมนสหรอโทมนสอกตอไป. นคอความแตกตางของสงทเรยกวารสแหงฌาน อนแสดงใหเหนความสงตำากวากนอยางชดแจง. ๔. สำาหรบลำาดบแหงฌาน ทกลาวไววา ฌานทหนง ฌานทสองฌานทสาม ฌานทส นน

เปนเพยงการบญญตตามกฎเกณฑทเหนวาควรบญญตเพอสะดวกแกการศกษาและการพดจา. เมอการบญญตไดบญญตไปตามความสงตำา คำาทบญญตขนกยอมแสดงความสงตำาอยในตว เปนการทำาความเขาใจกนไดโดยงาย ในขณะทพอสกแตวาไดยนชอ ; แตทงนเปนไปไดเฉพาะหมบคคลผมการศกษาในเรองนมาแลวเทานน.

ถาผปฏบตไดศกษาและพจารณา ใหเหนความแตกตางกน ในแงตาง ๆ ของสงทเรยกวาฌาน ตามทกลาวมานอยางทวถงแลว กเปนการงายแกการปฏบตยงไปกวาการทจะรอไวถามตอเมอสงเหลานนเกดขน วานนคออะไร หรอจะทำาอยางไรตอไป ดงนเปนตน. สำาหรบนกศกษาทว ๆ ไปนน เมอมความเขาใจในเรองนแลว ยอมเปนหนทางทจะอนมานเพอทราบถง ภาวะแหงจตในขณะทลถงฌานไดเปนอยางด และพอทจะทำาใหเกดความสนใจในการศกษาถงสงเหลาน แทนทจะดถกดหมน หรอเขาใจวาเรองเหลานไมมความหมายอะไรสำาหรบคนในยคปจจบนน. ลกษณะสมบรณ ของฌานทงส

เมอกลาวตามหลกวชา อาจจะกลาวไดเปนหลกจำากดลงไปไดวา ฌานหนง ๆ นน ตองประกอบดวยองคประกอบเทาไร จงจะเปนเครองตดสนวาเปนความสมบรณของฌานนน. โดยหวขอ กคอปฐมฌาน มองคประกอบ ๒๐, ทตยฌาน ม ๑๘, ตตยฌาน ม ๑๗, จตตถฌาน ม ๑๗, อธบายดงตอไปน :

ปฐมฌาน มองคประกอบ ๒๐ ประการ คอประกอบดวยลกษณะ ๑๐ ประการดงทกลาวแลวขางตน ทรวมเปนความงามในเบองตน ความงามในทามกลาง ความงามในทสด นประเภทหนง ; และประกอบดวยองคฌาน ๕ และธรรมเปนอนทรยอก ๕ รวมกนจงเปน ๒๐ ซงทำาใหกลาวไดวา ปฐมฌานสมบรณดวยองคประกอบ ๒๐; หรอเรยกงาย ๆ กวาประกอบดวยลกษณะ ๑๐ ดวยองคฌาน ๕ ดวยอนทรย ๕ ดงน.

การททานระบธรรมถง ๒๐ ประการวาเปนองคประกอบของปฐมฌานดงน กเพอการรดกมของสงทเรยกวาฌานนนเอง ; มความประสงคอยางยงทจะไมใหผปฏบตมองขามสงเหลานไปเสย หรอมองไปอยางลวก ๆ สนใจอยางลวก ๆ วาปฐมฌานประกอบดวยองคหาเทานน กพอแลว ; ทางทถก เขากตองเพงเลงถงอนทรยทงหา ทสมบรณ และเขามาเกยวของกบองคของฌานทงหมด ในลกษณะทถกตองทสด คอถกตองตามลกษณะ ๑๐ ประการ ทกลาวแลวอยางละเอยดนนเอง. ใหเอาลกษณะ ๑๐ ประการนนเปนเครองพสจนทเดดขาดและแนนอน วาปฐมฌานเปนไปถงทสดหรอไม ; อยาถอเอาเพยงลวก ๆ วาปฐมฌานประกอบดวยองคหาเทานกพอแลว. นคอประโยชนของการบญญตองคประกอบ ๒๐ ประการ ของปฐมฌาน.

ทตยฌาน มองคประกอบ ๑๘ ประการ. ขอนมหลกเกณฑทำานองเดยวกนกบหลกเกณฑตาง ๆ ในกรณของปฐมฌาน, หากแตวาในทนองคแหงฌานขาดไปสององค กลาวคอ วตก วจาร ทถกระงบไปเสยแลว. องคแหงฌานเหลอเพยงสาม คอ ปต สข และ เอกคคตา ; ดงนน องคประกอบทงหมดของทตยฌานจงเหลออย ๑๘ กลาวคอลกษณะ ๑๐, องคแหงฌาน ๓, และอนทรย ๕ ดงน, ความสมพนธกนระหวางองคประกอบ ๓ กลมน มนยอยางเดยวกนกบทกลาวแลวขางตน ในกรณของปฐมฌาน.

ตตยฌาน มองคประกอบ ๑๗ ประการ มหลกเกณฑทำานองเดยวกนกบฌานทกลาวแลวขางตน หากแตวาองคแหงฌานในทน ลดลงไปอก ๑ รวมเปนลดไป ๓, เหลออยแตเพยง ๒ คอ สขและเอกคคตา ; องคประกอบทงหมดของตตยฌานจงเหลออยเพยง ๑๗ กลาวคอลกษณะ ๑๐ องคแหงฌาน ๒ อนทรย ๕ ดงน. วนจฉยอน ๆ กเหมอนกนฌานขางตน.

จตตถฌาน มองคประกอบ ๑๗ ประการ มหลกเกณฑอยางเดยวกนคอจตตถฌานมองคฌาน ๒ แมวาสขจะไดเปลยนเปนอเบกขา กยงคงนบอเบกขานนเอง วาเปนองคฌานองคหนง,

รวมเปนมองคฌาน ๒ ทงเอกคคตา : โดยนยนกกลาวไดวา จตตถฌานกมองคประกอบ ๑๗ เทากบตตยฌาน โดยจำานวน, แตตางกนอยหนอยหนง ตรงทองคฌานทเปลยนเปนอเบกขานนเอง.

สรปความวา ปฐมฌานมองคประกอบ ๒๐, ทตยฌานม ๑๘, ตตยฌานม ๑๗, จตตถฌานม ๑๗, เปนองคประกอบสำาหรบการกำาหนด การศกษา หรอการพจารณา ใหหยงทราบถงความสมบรณแหงฌานนน ๆ จรง ๆ.

ขอทตองสงเกตอยางยง มอยวาจำานวนองคฌานเปลยนไปไดตามความสงตำาของฌาน ; สวนลกษณะ ๑๐ ประการ และอนทรย ๕ อยางนน ไมมการเปลยนแปลงเลย. โดยนยนเปนอนวา ปฐมฌานกด ทตยฌานกด ตตยฌานกด และจตตถฌานกด ลวนแตมความงามในเบองตน มความงามในทามกลางและมความงามในทสด ดวยหลกเกณฑอนเดยวกนแท. ทงน เพราะมลกษณะ ๑๐ ประการ ดงทไดแยกไวเปนความงาม ๓ ประการ ปรากฏอยแลวในขอความขางตนดวยกนทงนน. สวนอนทรยทงหานน พงทราบไววาเปนสงทมกำาลงเพมขนตามสวน แหงความสงของฌานไปทกลำาดบ ; แมวาจะยงคงทำาหนาทอยางเดยวกน หรอตรงกน แตกำาลงของมนไดเพมขนทกอยาง โดยสมสวนกนกบความสงยง ๆ ขนไปของฌานนน ๆ ; กลาวโดยสรปกคอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา แตละอยาง ๆ ตองมความประณต และมกำาลงเพมขนตามความตองการของการทจะกาวขนไปสฌานนน ๆ ตามลำาดบ. โดยนยนทำาใหกลาวไดวา อนทรยนน ๆ ไมเปลยนแปลงโดยจำานวนกจรง แตเปลยนแปลงเปนอยางมากในทางคณคาหรอในทางกำาลง ดงทกลาวแลว. ผศกษาไดสงเกตเหนความแตกตางในขอนจรง ๆ แลว ยอมเขาใจความแตกตางระหวางฌานหนง ๆ ไดดยงขนไปอก. ในทสดเรากมาถงสงทเรยกวา วส. วส ๕ ประการ

สงทเรยกวา วส หมายถงความชำานาญแคลวคลองวองไวในสงทจะตองทำา และทำาไดอยางใจทสด. จนกลาวไดวา เปนผมอำานาจเหนอสงนนโดยเดดขาด.

คำาวา วส โดยพยญชนะ แปลวา ผมอำานาจ ซงในทนไดแกความมอำานาจอยเหนอการกระทำา สามารถทำาอะไรไดอยางผมอำานาจ คอแคลวคลองวองไวไมตดขด ไดอยางใจ. อำานาจในกรณของการฝกสมาธน มทางมาจากความชำานาญในการฝกฝน ยงชำานาญเทาไร กยงมอำานาจมากขนเทานน ฉะนนใจความของคำาวา วส โดยสน ๆ กคอ ผมอำานาจแหงความชำานาญ นนเอง เขาเปนผมความชำานาญเกยวกบฌาน ในกรณดงตอไปน คอ ๑. ชำานาญในการกำาหนด, ๒. ชำานาญในการเขาฌาน, ๓. ชำานาญในการหยดอยในฌาน, ๔. ชำานาญในการออกจากฌาน, และ ๕. ชำานาญในการพจารณาฌาน ; รวมเปน ๕ ประการดวยกน มอธบายดงน :-

๑. ชำานาญในการกำาหนด เรยกวา อาวชชนวส ขอนไดแกความเชยวชาญในการกำาหนดอารมณ นมต และองคฌาน ไดเรวขนกวาแตกาลกอนและเรวทนใจยงขนไปทกท. วธฝก คอเมอไดปฏบตจนทำาปฐมฌานใหเกดขนไดโดยนยดงทกลาวแลวขางตน กคำานวณดวา การกำาหนดอารมณและนมตตาง ๆ กระทงถงองคฌานทง ๕ ของตนในหนหลงนน ไดเปนมาอยางไร ใชเวลานานเทาใดในการกำาหนดอยางหนง ๆ และในขนหนง ๆ บดนเราจะทำาใหดกวานนและเรวกวานน เพราะฉะนน จะตองยอนไปหดกำาหนดทกสงทจะตองกำาหนดในลกษณะทรวดเรวกวาเดม กลาวคอกำาหนดลมหายใจ อยางยาว - อยางสน ไดดและเรวกวาเดม กำาหนดผสนาและฐปนาทำาใหเกดอคคหนมตไดเรวกวาเดม กำาหนดอคคหนมตใหเปลยนรปเปนปฏภาคนมตไดเรวกวาเดม และในทสดกคอการอาศยปฏภาคนมตนน หนวงเอาองคฌานทงหา ใหปรากฏออกมาไดในลกษณะทรวดเรวกวาเดมยงขนทกท. กลาวสรปใหสนทสดกคอ การซอมความเรว ในการกำาหนดอารมณ นมต และองคฌานนนเอง.

ในการกำาหนดเพอทำาความเรว หรอเรงอตราความเรวอยางหนง ๆ ในทน เมอเรงเรวขนมาไดอยางใด ในขนแรก ๆ ตองมการกำาหนดในสงทปรากฏแลวนนใหนานพอสมควร คอนานพอทจะเหนชด แลวจงคอยเลอนไปกำาหนดสงทถดไป. ทงนเพอความมนคงของสงทกำาหนดไดในอตราความเรวใหม ทำาดงนเปนลำาดบไปและเพมความเรวใหมากขนทกท จนมความชำานาญทกลาวไดวา รวดเดยวถง นบตงแตการกำาหนดอารมณทกขน กำาหนดนมตทกตอน จนกระทงถงองคฌานทกองค มผลทำาใหการเจรญสมาธในครงหลง ๆ มการกำาหนดสงตาง ๆ ลลวงไปเรวกวาเดม และมนคงกวาเดม.

อปมาทจะชวยใหเขาใจไดงาย เชนผฝกในการปรงอาหาร เตรยมหาสวนประกอบตาง ๆ ทจะเอามาปรงกนขนเปนอาหารอยางหนง : ในการทำาไดครงแรกยอมงมงามและชกชา กวาจะไดมาครบทกอยาง กวาจะทำาใหมสวนสดทถกตองไดทกอยาง กกนเวลานาน ; แตในการปรงอาหารอยางเดยวกนนนเปนครงท ๒ ครงท ๓ ท ๔ เขาอาจจะทำาใหเรวยงขนทกท จนกระทงครงสดทายจรง ๆ กทำาไดเรวเปนวาเลน. ทงน มผลเนองมาจากฝกกำาหนดในสงทไดทำาไปแลว วามอะไรกอยาง และอยางละเทาไร เปนตนนนเอง จนมความชำานาญถงทสด กทำาไปไดเปนวาเลน โดยปราศจากความยากลำาบากหรอหนกอกหนกใจแตประการใด, ขอนอปมาฉนใด การฝกกำาหนด อารมณแตละตอนนมตแตละขน และองคฌานแตละองค ของบคคลผทำาปฐมฌานใหเกดขนไดเปนครงแรก เพอความเชยวชาญในขนตอไป กมอปมยฉนนน. นเรยกวามอำานาจในการกำาหนด.

๒. ชำานาญในการเขาฌาน เรยกวา สมาปชชวส. คำาวา “เขาฌาน” ในทนหมายถงกรยาทอาศยปฏภาคนมต แลวหนวงเอาองคฌานทงหา ทำาใหเกดขนโดยครบถวนและสมบรณ ปรากฏอยเปนฌานโดยนยดงทกลาวขางตนอยางละเอยด. หากแตวาการทำาไดในครงแรกนน เปนมาอยางชกชาและงมงามฉะนนจะตองฝกใหเรวเขาโดยอาการอยางเดยวกนนนเอง คอสามารถทำาปฏภาคนมตใหปรากฏขนฉบพลน หนวงความรสกทเปนองคฌานใหปรากฏขนฉบพลน ยงกวาเดมยงขนทกท ดวยการขยนฝกจนกระทงวา พอสกวาคดจะเขาสฌานกเขาฌานได ดงน. เรองทแทกไมมอะไรมากไปกวาการทำาของอยางเดยวกนและอยางเดมนนเอง แตวาทำาไดเรวยงขนจนถงอตราเรวสงสด. เมอเรองนเปนเรองทางฝายจต ความเรวกมไดถงขนาดชวเวลาดดนวมอครงเดยวหรอกระพรบตาเดยว กเขาอยในฌานแลวดงนเปนตน.

อปมาในชนน เปรยบเหมอนผปรงอาหารคนเดยวกน ทเคยใชเวลาในการปรงอาหารอยางนนนานเปนชวโมง บดน อาจจะปรงใหเสรจไดภายใน ๕๐ นาท หรอ ๔๐ นาท ๓๐ นาท รนเขาตามลำาดบ จนถงอตราเรวสงสดของการปรงอาหารอยางนน เชนภายใน ๑๐ นาทเปนตน. เมอการจดหาเครองปรงกเรวและการปรงกเรว ความเรวกเพมขนตามสวนในการทจะไดอาหารมารบประทาน ; ขอนมอปมาฉนใด อาวชชนวส ซงเปรยบเหมอนการจดหาเครองปรง และ สมาปชชวส ซงเปรยบเทยบการปรง กมอปมยฉนนน. ความสามารถเขาฌานไดเรวทนความตองการ ในอตราทเรยกวา ชวเวลากระพรบตาเดยวนน เปนขดสงสดของสมาปชชส หรอผมอำานาจในการเขาฌานนน.

๓. ชำานาญในการหยดอยในฌาน เรยกวา อธฏฐานวส. คำาวา“อธษฐาน” โดยพยญชนะแปลวา การตงทบ : โดยใจความ กคอการตงทบฌานหรอหยดอยในฌานนนเอง. ความชำานาญในการหยดอยในฌานนน หมายความวาสามารถหยดอยในฌานไดนานตามทตนตองการจรง ๆ. ในชนแรก ๆ ผเขาฌานไมสามารถจะหยดอยในฌานไดนานตามทตนตองการ หรอถงกบไมสามารถอยไดนานดวยซำาไป : เขาจะตองฝกใหอยในฌานไดนานยงขน นบตงแตไมกนาท จนถงเปนชวโมง ๆ กระทงถงเปนวน ๆ ม ๗ วนเปนทสด : และพรอมกนนน ตองฝกใหไดตามทตองการอยางเฉยบขาดจรง ๆ ดวย เชนจะอยในฌานเพยง ๕ นาท กใหเปนเพยง ๕ นาทจรง ๆ ไมขาดไมเกนแมแตเพยงวนาทเดยวเปนตน จงจะเรยกวามความชำานาญไดถงท

สดในกรณแหงอธฏฐานวส. ขอสำาคญอยทการกำาหนดในการเขาและการออก มความชำานาญในการเขาและการออก. สงทเรยกวาอธฏฐานหรอการหยดอยในฌานนน ไดแก ระยะทมอยในระหวางการเขาและการออก เพราะฉะนน เขาจะตองฝกใหมความชำานาญทงในการเขาและการออก จงจะสามารถควบคมการหยดในฌานใหเปนไปไดตามทตนตองการจรง ๆ. เมอมความชำานาญในการหยดอยในฌาน กยอมหมายถงเปนผชำานาญในการเขา และการออกจากฌานอยางยง อยดวยในตวเปนธรรมดา. การฝกในการนอนหลบชวเวลาทกำาหนดไว แลวตนขนมาไดตรงตามเวลาจรง ๆ กนบวาเปนสงทนาอศจรรยอยแลว แตการฝกในอธฏฐานวสหรอการหยดอยในฌานนน สามารถทำาไดเฉยบขาดกวานน และนาอศจรรยยงไปกวานน ทงนเปนเพราะอำานาจของการฝกอยางเฉยบขาด จนมความชำานาญขนาดทเรยกวา วส หรอผมอำานาจนนเอง.

อปมาในขอน เปรยบเหมอนการบรโภคอาหาร หรอการเกบอาหารไวบรโภคอยางไรตามทตนตองการ ดวยความชำานาญอกชนหนง หลงจากทมความชำานาญในการจดหาเครองปรงอาหาร และความชำานาญในการปรง ดงทกลาวแลวขางตน. การหยดอยในฌานนานเทาใดนน ยอมแลวแตความมงหมายซงมอยมากมายหลายอยางดวยกน เชนเขาฌานเพอแสวงหาความสขอยในฌานกใชเวลาทหยดอยในฌานนาน หรอนานมาก ตามทตนตองการ, แตถาเปนการเขาฌานขนตนเพอเปลยนเปนฌานขนสงขนไป การหยดอยในฌานขนตน ๆ ขนหนง ๆ กมเวลานอยลงไปเปนธรรมดา ยงถาเปนการเขาฌานอนเนองดวยการแสดงอทธปาฏหารยอยางใดอยางหนงดวยแลว การเปลยนฌาน จะตองเปนไปอยางรวดเรวยงขนไปกวานนอก. ผทสามารถเขาฌาน หยดอยในฌานและออกจากฌานไดเรวดงประสงค ในกรณอยางนเรยกวา ผมอำานาจในอธฏฐานวสถงทสด.

๔. ชำานาญในการออกจากฌาน เรยกวา วฏฐานวส. ขอนมพฤตกรรมตรงกนขามตอสมาปชชวส กลาวคอ สมาปชชวสเขาไดเรว สวนวฏฐานวสออกมาไดเรว โดยอาการทกลาวไดวา ถอยหลงกลบออกมาในทำานองทตรงกนขามตอกนนนเอง. ผทไมมความชำานาญในการออก ยอมออกไดชาหรอออกไมคอยจะไดตามทตนตองการ จากความรสกทเปนการอยในฌาน มาสความรสกปรกตอยางสามญธรรมดา ฉะนน เขาจะตองฝกในการถอยหลงกลบออกมาอยางรวดเดยวถงเชนเดยวกน ซงโดยพฤตนยกไดแกการถอยจากความรสกทเปนฌาน มาสความรสกทเปนองคฌาน มาเปนปฏภาคนมต มาเปนอคคหนมตกระทงมาเปนการบรกรรม กลาวคอการกำาหนดลมหายใจในขนละเอยด และขนปรกตธรรมดาเปนทสด. หากแตวาการกระทำาทางจตน เมอฝกถงทสดแลวยอมเปนไปไดเรวอยางสายฟาแลบ จงเปนสงทยากจะสงเกตวามลำาดบมาอยางไรโดยแทจรง. ทางทดทสดนน ควรจะฝกมาอยางชา ๆ ทละขน ๆ และอยางเปนระเบยบดงทกลาวแลวนนเอง : จากฌานสองคฌาน จากองคฌานสปฏภาคนมตจากปฏภาคนมตสอคคหนมต จากอคคหนมตสฐปนาและผสสนาชนตน ๆ จากฐปนาและผสนาสการกำาหนดลมหายใจสนยาวในขณะแหงการบรกรรม. เมอฝกไดอยางเปนระเบยบแลว จงเรงใหเรวเขาทกทจนถงเรวทสด ทเรยกวาแวบเดยวถง ดงทกลาวแลว. การทำาไดอยางนเรยกวา ผมอำานาจถงทสดในการออกจากฌาน.

อปมาในกรณน เหมอนกบการเลกกนอาหารอยางมระเบยบและรวดเรวและเปนผลดถงทสด.

๕. ชำานาญในการพจารณา เรยกวา ปจจเวกขณวส ขอนหมายถงความชำานาญในการทจะพจารณาดสงตาง ๆ เชนลกษณะอาการ พฤตและความสมพนธเปนตน ทเกยวกบฌานนนโดยทวถงอกครงหนง เพอใหมความแจมแจงแคลวคลองวองไวในสงนน โดยตลอดสาย อยางทบทวนไป ทบทวนมา วธปฏบตคอ เมอออกจากฌานนนแลว อยาเพอลกจากทนง อยาเพอสงใจไปเรองอนหรอคดเรองใด ๆ แตจะกำาหนดพจารณาดสงตาง ๆ ทเกยวกบฌานนนอยาง

ทบทวนไปมา คอลำาดบตาง ๆ แหงการเขาฌานและการออกจากฌาน ทงขนทงลองอยางทวถงอกครงหนง ; ทงน กระทำาโดยทำานองของการพจารณาในขนอาวชชนวสนนเอง เปนเทยวขนจนถงทสดคอความเปนฌาน การหยดอยในฌาน หรอแมการเสวยสขเนองดวยฌานนน ในลกษณะแหงวกขมภนวมตตจนเพยงพอแลวจงยอนกลบลงไปตามลำาดบ โดยทำานองของอาวชชนวสเทยวถอยกลบ จนกระทงถงขณะแหงบรกรรมเปนทสด. การกระทำาทงนยอมเปน การตรวจดสมาธของตนเองตงแตตนจนปลาย ทงขาขนและขาลง หรอทงเทยวเขาเทยวออกอยางละเอยดทก ๆ ขนไป เพอความแจมแจงยง ๆ ขนไป เพอความชำานาญยง ๆ ขนไปในโอกาสหนาและมผลพเศษ เพอความพอใจในการทจะบมอทธบาท และอนทรยของตนใหแกกลายง ๆ ขนไป ในการปฏบตธรรมขางหนาดวยอกโสดหนง. ถาไมเชยวชาญในวสขอน ยอมไมเปนผคลองแคลวถงทสดในวสขออน ; ดงนน วสขอนจงเปนเหมอนการประมวลไวซงความร และความชำานาญแหงวสขออนไวทงหมดอยางเปนระเบยบและมนคงนนเอง.

อปมาในกรณน เปรยบเหมอนบคคลทเสาะแสวงหาเครองปรงอาหารอยางชำานาญ แลวมาปรงอยางชำานาญ แลวบรโภคอยางชำานาญ แลวเลกบรโภคหรอถายออกอยางชำานาญ และสามารถพจารณาเหนคณและโทษของอาหารนนอยางชำานาญ ดวยการพจารณาทบทวนไปมา จากตนไปยงปลาย จากปลายไปยงตน กยอมมความรความชำานาญในเรองของอาหารไดถงทสด ขอนมอปมาฉนใด การกระทำาในขนแหงปจจเวกขณส ซงเปนความชำานาญขนสดยอด กมอปมยฉนนน.

ทงหมดน เปนการฝกในวสทงหา สวนทเกยวกบปฐมฌาน เมอทำาไดถงทสดแลว กเรยกวาเปนผมความคลองแคลวในปฐมฌาน หรอมปฐมฌานอยในอำานาจของตวโดยแทจรง. หลงจากนนกม การปฏบตในวส ทเปนการเลอนขนไปสฌานทสงขนไปตามลำาดบ กลาวคอทตยฌาน ตตยฌาน และจตตถฌาน โดยวธการดงทกลาวแลวขางตน ในตอนอนวาดวยฌานนน ๆ โดยละเอยดแลว. วธฝกคอเมอไดฌานใหมมาอกขนหนง กพงฝกในวสทงหา โดยอาการทำานองเดยวกบการฝกวสในขนปฐมฌาน ไมมอะไรทผดกนเลย หากแตวาสงขนหรอไกลออกไปทกท ๆ เทานน เมอการฝกวสในปฐมฌานถงทสดแลว กเรมการปฏบตเพอการลถงทตยฌาน ; ครนทำาทตยฌานใหเกดขนไดแลว กฝกวสทงหาในสวนทตยฌานสบไป. แตวาในการฝกนน ตองยอนไปตงตนมาตงแตระยะตนของปฐมฌานดวยทกคราวไป กลาวคอใหมความชำานาญมาตงแตตนจนปลาย เนองกนไปตลอดสายเสมอ. อยาไดมความประมาท ตดลดฝกแตตอนปลายเปนขน ๆ ตอน ๆ เลย เพราะเปนเรองของจตเปนของเบาหวว อาจสญหายไปไดงาย ไมวาตอนไหน ฉะนนจะตองฝกไวตลอดสาย ทกคราวไป. แมการปฏบตของผใดจะไดดำาเนนไปโดยทำานองน จนขนถงขนจตตถฌานแลวกตาม การปฏบตในวสในจตตถฌานนนคราวหนง ๆ กจะตองยอนไปตงตนมาตงแตระยะตนของปฐมฌานอยนนเอง เพอ “ความชำานาญตลอดสาย” และเพอ “ความชำานาญในการเปลยนฌานทสมพนธกนอยเปนลำาดบ” การทำาอยางน นอกจากมประโยชน ในความแตกฉานและมนคงในเรองของฌานแลว ยงมประโยชนอยางยง ในการทจะดำาเนนเขาสลำาดบของสมาบตในขนสง อนหากจะพงมขางหนาในเมอตองประสงค.

สรปความแหงวสทงหา วา การฝกในวสทงหาลำาดบน เปนการฝกเพอ ๑. ใหเกดความชำานาญ, ๒. ใหเกดความเรวไว, และ ๓. ใหเกดความไดอยางใจ ; ซงเมอรวมกนแลว กคอ ความมอำานาจเหนอสงนน หรอ ความมสงนนอยในอำานาจของตน นนเอง ซงเปนความหมายโดยตรงของคำาวา “วส”. การฝกนเปนสงทจำาเปนอยางยง จนถงกบ ถาปราศจากการฝกในระบอบแหงวสนแลว สงตาง ๆ จะตดตนอยพกหนง แลวกลบลมเหลวในทสด. ผปฏบตพงสงเกตใหเหนความจำาเปนของการทตองซกซอมใหเกดความชำานาญ ไมวาในกจการใด ๆ. ตวอยางเชนผฝกดนตร ฝกเพลงไดเปนครงแรก เพลงหนงหรอเพยงตอนหนงกตามถาไมขยนซอมใหชำานาญจรง ๆ แลว ไมกวนกลม ; ยงกระโดดขามไปฝกเพลงใหมอนอก กจะตองเลอะดวยกนทงสองเพลง ; ฉะนน นบวาเปนการฝกใหเกดความชำานาญเสยตอนหนง ๆ กอน ทก

ตอน ๆ นน เปนความจำาเปนสำาหรบกจการทงปวง และโดยเฉพาะอยางยง สำาหรบการฝกทางฝายจตโดยตรง เชนการฝกฌานนเปนตน. แมทสดแตเดก ๆ ทกำาลงเรยนเลขกยงตองซอมการทองสตรคณเปนตน ใหเชยวชาญไปทก ๆ ชน จงจะเรยนเรอยไปได มฉะนนกเลอะเทอะรวนเรกนไปหมด. นคอความชำานาญ พรอมกนนนกมผลเกดขนคอความไวกวาเดมยงขนทกท จนถงขนาดทใชประโยชนไดสำาเรจอยางนาอศจรรยเหมอนกบคนงานทชำานาญ ซงปนอฐ ปนหมอไดไว จนคนธรรมดาเหนแลวตองตกตะลง เพราะเขาทำาไดเรวกวาเราตง ๒๐ เทา ดงนเปนตน. ในทสดจากความชำานาญและความไวนนเอง ยอมกอใหเกดความไดอยางใจ คอ ตรงตามความประสงคอยางเตมทไปเสยทกอยางทกทางในทสด ; นคอ ประโยชนของสงทเรยกวา วส ๕ อยาง อนเปนสงทผฝกสมาธทกคนจะตองสนใจทำาเปนพเศษ แลวการเจรญอานาปานสตในขนแหงการทำากายสงขารใหสงบรำางบ กจะอยในกำามอของบคคลนน ไดถงทสดโดยไมตองสงสย สามารถทำาอานาปานสตในขนทส ใหสมบรณไดจรง ๆ ในเวลาอนรวดเรวโดยแท. สรปใจความของอานาปานสตขนทส.

อานาปานสตขนทส มหวขอวา ทำากายสงขารใหรำางบอย หายใจเขา - ออก มรายละเอยดดงกลาวแลวอยางยดยาว แตกอาจจะสรปความเปนไปทงหมดนนไดเปน ๔ ขน :-

(๑) ในระยะ ลมหายใจเขา - ออกอยางหยาบเปนไปอยตลอดเวลาเพราะเธอถอเอาลมหายใจหยาบเปนนมต ถอเอานมตเปนอยางด ทำาไวในใจเปนอยางด และใครครวญอยอยางด ในการทจะทำาใหลมหายใจอยางหยาบนนดบไป.

(๒) ระยะตอมา ครนลมหายใจหยาบดบไป ลมหายใจละเอยดตงอยแทน เพราะเธอถอเอาเปนนมต ถอเอาอยางด ทำาไวในใจอยางด ใครครวญอยอยางด เพอความดบไปแหงลมอนละเอยด.

(๓) ระยะตอมา ครนลมหายใจละเอยดดบไป กลาวคอไมปรากฏในการกำาหนด เพราะเธอถอเอาเพยงนมตอนเกดจากลมอนละเอยดไวเปนอารมณจตจงไมถงความฟงซาน แตถงความแนวแนถงทสดดวยเหตนน จนกระทง…

(๔) เมอเปนอยอยางน เธอนนไดชอวา มภาวนา (การเจรญ) ถงทสด ของสงทงส คอ :

๑. ของวาตปลทธ,

๒. ของอสสาสะปสสาสะ,

๓. ของอานาปานสต,

๔. ของอานาปานสตสมาธ ;

ครบทง ๔ ประการ. เมอเปนเชนนเปนอนกลาวไดวาความรำางบแหงกายสงขารคอลมหายใจนน ชอวาปรากฏถงทสดแลว.รวมความวา เมอยงไมไดสงทงสน กยงไมชอวา เขาถงความรำางบแหงกายสงขารโดยแทจรง ; ตอเมอไดเขาถงสงทงสน หรอสงทงสนตงอยอยางสมบรณแลว กจะไดชอวา เขาถงความรำางบแหงกายสงขารถงทสด. สำาหรบสงทงสนน วาตปลทธ คอการไดความรเรองลมเพอทำาการปฏบตกมมฏฐานภาวนาขอนโดยสมบรณ ; อสสาสะ ปสสาสะ คอการไดลมหายใจเขา-ออกเปนไปตามทตองการทกระยะโดยสมบรณ ไมวาจะเปนชนหยาบ หรอชนละเอยดประณตเพยงไร ; อานาปานสต คอสตทไปในการกำาหนดลมหายใจ เขา - ออก อยางสมบรณทกขนทกตอน ; อานาปานสตสมาธ คอสมาธทเกดขนจากสตทกำาหนดลมหายใจเขา-ออกอยางสมบรณ (หมายถงตงแตปฐมฌานขนไป จนถงจตตถฌาน),

ถาจะเรยกอยางสน – ตรง ๆ กเรยกไดอกอยางหนงวา :

ไดความเตมท หรอเตมเปยมของเรองทจะกระทำา ๑. [ความรเรองน] ;ไดความเตมเปยม ของสงทถกทำา ๑. [ลมหายใจ] ;ไดความเตมเปยม ของเครองมอทใชในการกระทำา ๑. [สต] ;ไดความเตมเปยม ของผลทเกดขนจากการกระทำา ๑. [สมาธ] ;

รวมเปน ๔ อยางดวยกนดงน ซงเปนเครองแสดงถงลกษณะแหงความสมบรณของการกระทำานน ๆ ซงในทน ไดแกการกระทำาความรำางบแหงกายสงขาร.

(จบอานาปานสตขนทส อนวาดวยการทำาลมหายใจใหรำางบ)

* * *

สรปความ แหง จตกกะทหนง

จตกกะทหนง แหงอานาปานสต ดงทกลาวมาแลวแตตนจนบดน

เมอประมวลเขาเปนหลกใหญ ๆ โดยใจความแลว กมอยวา : อานาปานสต

ขนทหนง กำาหนดลมหายใจเขา – ออก ทยาว,

ขนทสอง กำาหนดลมหายใจเขา – ออก ทสน,

ขนทสาม กำาหนดลมหายใจโดยประการทงปวง,

ขนทส กำาหนดลมหายใจทสงบรำางบยง ๆ ขนไป

จนกระทงถงการบรรลฌาน.

ขนแรกทสด เปนการกำาหนดลมหายใจโดยเฉพาะเจาะจง และตามทเปนอยตามธรรมชาต กระทงถงไดรบการปรบปรงดแลว อยทกขณะ, ขนถดมาไมกำาหนดโดยลกษณะเฉพาะ หรอโดยรายละเอยดเชนนน แตไดกำาหนดสงทเรยกวา นมต กลาวคอมโนภาพทเกดจากความรสกอยางใดอยางหนง ทเกดขนมาแทน เนองจากการทไดกำาหนดลมหายใจอยางเปนระเบยบหรอเคยชน จนถงทสด และ ขนตอมา ไดผละจากการกำาหนดนมตนน ไปกำาหนดทความรสกอกประเภทหนง ซงเปนผลอนเกดมาจากการกำาหนดทละเอยดยงขนทกท จนกระทงเปนความรำางบชนสงสดแลวเพงเฉยอย ซงเรยกวา ฌาน ในทน. ลมหายใจมอยตลอดเวลา แตวาคอย ๆ เปลยนจากหยาบทสด ไปจนถงขนทประณตหรอละเอยดทสดจนไมปรากฏแกความรสก ซงเรยกโดยโวหารวา ดบหมด ในทน ซงนบวาเปนระยะสดทายของจตกกะทหนง.

ความไดเปนอยางน จดวาเปนผลอนสมบรณของการทำาสมาธ เพยงพอทจะกลาวไดวาไดลถง ทฏฐธรรมสขวหาร กลาวคอ การเสวยสขทมรสอยางเดยวกนกบสขอนเกดจากนพพานทนตาเหน หากแตวายงเปนของชวคราวและกลบเปลยนแปลงได. ผทพอใจเพยงเทานกรกษาความเปนอยางนไวจนตลอดชวตกม. กอนพทธกาล เคยมผบญญตความเปนอยางน ดวยความสำาคญผดวาเปนนพพานไปกม ; สวนผทมความเขาใจถกตอง ยอมทราบไดวา ยงมสงทจะตองทำาใหยงไปกวานนเพราะเหตฉะนน พระผมพระภาคเจาจงไดตรสขอปฏบตทสงขนไปโดยจตกกะอนมอยในลำาดบตอไป.

อยางไรกด ไมควรจะลมวา การปฏบตอกสายหนง ซงดงไปยงการเหนแจงแทงตลอดตาม

แบบของปญญาวมตตนน ไมจำาเปนจะตองปฏบตในทางจตหรอทางสมาธอยางลกซงจนถงขนนเสยกอน กลาวคอมการปฏบตเพยงขนทเรยกวา อปจารสมาธ แมทเกดอยเองตามธรรมชาต แลวกขามไปปฏบตในขนทเปนวปสสนาได, เพอเหน อนจจง ทกชง อนตตา อยางแจมแจงได. เพราะฉะนน ผทปฏบตมาจนถงขนทสดแหงจตกกะทหนงแลว กยงอาจขามจตกกะทสอง ทสาม เลยไปปฏบตในจตกกะทส อนเปนขนวปสสนาโดยตรงกเปนสงททำาไดดจเดยวกน แตเพอความสมบรณของการปฏบตอานาปานสตตามแบบน เราจะไดวนจฉยกนตามลำาดบ คอจตกกะทสอง ทสาม สบไป. สวนผทประสงคจะลดขามไปนน พงขามไปศกษาในขอปฏบตอนกลาวไวในจตกกะทสโดยตรงเถด.

อานาปานสต จตกกะท ๑ จบ