ศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ ในหมวด “ธมมานปสสนา”

เพอน าเสนอ พระครประวตรวรานยต,ดร. ในรายวชา กรรมฐาน

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตเชยงใหม

ภาคเรยนท ๑ ปการศกษา ๒๕๕๖ และเพอถวายเปนพทธบชา ธรรมบชา สงฆบชา

จดท าโดย

นางสาวอญชล จตรานน

วตถประสงค

๑. เพอใหเขาใจถงความหมาย วธการ และอานสงสของสตปฏฐาน ๔

๒. เพอใหเขาใจถงความหมายโดยละเอยด วธการปฏบต และผลลพธจากการปฏบตธมมานปสสนาสตปฏฐาน

๓. เพอใหสามารถน าความรโดยละเอยดเกยวกบธมมานปสสนาสตปฏฐาน ไปประยกตใชในการปฏบตภาวนา เพอใหไดผลลพธในการภาวนาทดยงๆขนไป

โครงรางเนอหาสาระ ๑.) ความหมายโดยรวมของสตปฏฐาน ๔ ในพระไตรปฎก อรรถกถา

และหนงสอตางๆ ๒.) ความหมายโดยละเอยด รวมถงวธการปฏบต และอานสงสจากการ

ปฏบต ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ในพระไตรปฎก อรรถกถา และหนงสอตางๆ ก) นวรณบรรพ ข) ขนธบรรพ ค) อายตนบรรพ ง) โพชฌงคบรรพ จ) สจจบรรพ

๓.) สรปเนอหาสาระ ๔.) บรรณานกรม

สตปฏฐาน ๔

เปนพระสตรส าคญในพระพทธศาสนาทพระพทธเจาตรสแกชาวกรชนบท เปนพระสตรทพระพทธเจาตรสวาเปนหนทางนเปนทไปอนเอก เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอท า ใ ห แ จ งซ ง พร ะ นพพานค อ ใ หม สตพจารณาก ากบดสงทงหลายใหรเหนเทาทนตามความเปนจรง โดยไมใหถกครอบง าไวดวยอ านาจกเลสตาง ๆ โดยมแนวปฏบตเปนข นตอน ๔ ระดบ คอ พจารณากาย, ความรสก (เวทนา), จต, และธรรมทเกดในจต

พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาสตปฏฐานสตร

สตปฏฐาน ๔

กายานปสสนาสตปฏฐาน อธบายวธคดเกยวกบรางกายไว ๑๔ แบบ คอ อานาปานบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรองอานาปานสตคอลมหายใจเขาออก อรยาบถบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรอง ทาทางของมนษย ใน ๔ อรยาบถ คอ ยน เดน นง นอน สมปชญญบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรองโคจรสมปชญญะ คอการเคลอนไหวของมนษย ธาตมนสการบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรอง ธาต ๔ คอ ดน น า ไฟ ลม ปฏกลมนสการบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรอง กายคตาสต คอ องคประกอบของรางกายมนษยทง ๓๒ นวสวถกาบรรพ - อธบายแนวพจารณาคดเรองนวสหรอ ซากศพ ๙ วาระ

พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร

พระไตรปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาสตปฏฐานสตร

สตปฏฐาน ๔

เวทนานปสสนาสตปฏฐาน อธบายวธพจารณาเกยวกบอารมณความรสกทเกดขนจากการไดสมผสรบรไว ๑ แบบ คอ

เวทนาบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรองเวทนา คอ ความรสกสข ทกข เฉยๆ ทเกดจากการสมผสรบร ทเมอพจารณาตามใหมากแลวจะสามารถละคลายอนสยกเลสได.

พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาสตปฏฐานสตร

สตปฏฐาน ๔

จตตานปสสนาสตปฏฐาน อธบายวธพจารณาเกยวกบการรบรไว ๑ แบบ คอ จตตบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรองจตคอ การรบร-ความคดค านงม กรยาจต ทง ๑๑ เปนตน ทเมอพจารณาตามใหมากแลวจะสามารถละคลายอนสยกเลสได

พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาสตปฏฐานสตร

สตปฏฐาน ๔

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน อธบายวธพจารณาเกยวกบการรบรไว ๕ แบบ คอ นวรณบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรอง จตใจฝายชวราย ๕ กลม ตามการจดหมวดแบบนวรณ ๕ ขนธบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรอง รางกายและจตใจทงหมด ตามการจดหมวดแบบขนธ ๕ อายตนบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรอง การรบรทางประสาทสมผสทง ๖ ตามการจดหมวดแบบอายตนะ๑๒ โดยพจารณาตามการยดตดทผกมดจตของเหลาสตวของสงโยชน ๑๐ ทผกจตในทกปจจบนขณะ โพชฌงคบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรอง จตใจฝายดงามพรอมจะตรสร ๗ อยาง อนสงเสรมปญญา สจจะบรรพ - อธบายแนวคดพจารณาเรอง สภาวะอนเปนปรมตถ ตามการจดหมวดแบบอรยสจ ๔

พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาสตปฏฐานสตร

สตปฏฐาน ๔

พระผมพระภาคตรสวา ภกษทงหลาย ภกษควรเจรญธรรม ๔ ประการ ธรรม ๔ ประการ คอ

ภกษในธรรมวนยน ๑.) พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได ๒.) พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ... ๓.) พจารณาเหนจตในจตอย ... ๔.) พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได

ภกษทงหลาย ภกษควรเจรญธรรม ๔ ประการนเพอรยงราคะ

พระไตรปฎก เลมท ๒๑ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๓ องคตตรนกาย จตกกนบาต สตปฏฐานสตร

สตปฏฐาน ๔

หวขอหลก

มลก าเนดมหาสตปฏฐานสตร บาลวภงค กายานปสสนาสตปฏฐาน เวทนานปสสนาสตปฏฐาน จตตานปสสนาสตปฏฐาน ธมมานปสสนาสตปฏฐาน สรปความ อานสงส

อรรถกถาทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร อรรถาธบาย เนอความ

พระไตรปฎกเลมท ๑๐

เปนสตรทพระพทธเจาทรงตรสแกชาวกร ซงเปนผทมรางกายจตใจสมบรณ เปนแควนทสปปายะ ผคนมความพรอมจะรบฟงธรรมเทศนาน หลงจากไดฟงแลว ทกคนในแควนตางพากนเจรญสตปฏฐานไมมเวน

กมมฏฐาน ๒๑ คอ อานาปานบรรพ ๑ จตอรยาบถบรรพ ๑ จตสมปชญญบรรพ ๑ ทวตดงสาการ ๑ จตธาตววฏฐานะ ๑ สวถกา ๙ เวทนานปสสนา ๑ จตตานปสสนา ๑ นวรณปรคคหะ ๑ ขนธปรคคหะ ๑ อายตนปรคคหะ ๑ โพชฌงคปรคคหะ ๑ สจจปรคคหะ ๑

ดกอนภกษทงหลาย ทางนเปนทางด าเนนอนเอก เพอความหมดจดแหงสตวทงหลาย เพอกาวลวงโสกะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท าใหแจงพระนพพาน นคอ สตปฏฐาน ๔ ดวยประการฉะน ค าอนใดอนเรากลาวแลวอยางน ค านนเราอาศยทางอนเอกนกลาวแลว

สตปฏฐาน ๔ อรรถกถามชฌมนกาย มล

ปณณาสก มลปรยายวรรค สตปฏฐานสตร อรรถาธบาย

เนอความพระไตรปฎกเลมท ๑๒

หวขอหลก

ทมา เหตทตรสสตปฏฐาน ๔ อยาง มตของอรรถกถา พจารณาดกายโดยอรยาบท เวทนานปสสนา แกจตตานปสสนา แกธรรมานปสสนา อานสงสการเจรญสตปฏฐาน

เหตทตรสสตปฏฐาน ๔ อยางเพราะทรงเกอกลแกเวไนยสตวทมจรตตางกน เชน บคคลผ มตณหาจรตออน พงปฏบตกายานปสสนาสตปฏฐาน บคคลผ มตณหาจรตกลา พงปฏบตเวทนานปสสนาสตปฏฐาน บคคลผ มทฏฐจรตออน พงปฏบตจตตานปสสนาสตปฏฐาน บคคลผมทฏฐจรตกลา พงปฏบตธมมานปสสนาสตปฏฐาน เปนตน

ฝายพระโบราณาจารยหมายเอาบคคลผ มปญญาแกกลา จงกลาวไววา “บคคลผ มปญญาแกกลา ไดรบค าสอนในตอนเชา กจกบรรลคณวเศษไดในตอนเยน ไดรบค าสอน ในตอนเยน กจกบรรลคณวเศษไดในตอนเชา”

สตปฏฐาน ๔

สตปฏฐาน ธรรมเปนทตงแหงสต, ขอปฏบตมสตเปนประธาน, การตงสตก าหนดพจารณาสงทงหลายใหรเหนเทาทนตามความเปนจรง, การมสตก ากบดสงตางๆ และความเปนไปทงหลาย โดยรเทาทนตามสภาวะของมน ไมถกครอบง าดวยความยนดยนราย ทท าใหมองเหนเพยนไปตามอ านาจกเลส ม ๔ อยางคอ ๑. กายานปสสนาสตปฏฐาน การตงสตก าหนดพจารณากาย, การมสตก ากบดรเทาทนกายและเรองทางกาย ๒. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน การตงสตก าหนดพจารณาเวทนา, การมสตก ากบดรเทาทนเวทนา ๓. จตตานปสสนาสตปฏฐาน การตงสตก าหนดพจารณาจต, การมสตก ากบดรเทาทนจตหรอสภาพและอาการของจต ๔. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน การตงสตก าหนดพจารณาธรรม, การมสตก ากบดรเทาทนธรรม เรยกสนๆ วา กาย เวทนา จต ธรรม โพธปกขยธรรม ธรรมอนเปนฝกฝายแหงความตรสร, ธรรมทเกอหนนแกอรยมรรค ม ๓๗ ประการ คอ สตปฏฐาน ๔, สมมปปธาน ๔, อทธบาท ๔, อนทรย ๕, พละ ๕, โพชฌงค ๗, มรรคมองค ๘

พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท (โดย พระพรหมคณาภรณ)

สตปฏฐาน ๔

สตปฏฐาน ๔ (ทตงของสต, การตงสตก าหนดพจารณาสงทงหลายใหรเหนตามความเปนจรง คอ ตามทสงนนๆ มนเปนของมนเอง - foundations of mindfulness) ๑.) กายานปสสนาสตปฏฐาน (การตงสตก าหนดพจารณากายใหรเหนตามเปนจรง วา เปนเพยงกาย ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา - contemplation of the body; mindfulness as regards the body) ทานจ าแนกปฏบตไวหลายอยาง คอ อานาปานสต ก าหนดลมหายใจ ๑ อรยาบถ ก าหนดรทนอรยาบถ ๑ สมปชญญะ สรางสมปชญญะในการกระท าความเคลอนไหวทกอยาง ๑ ปฏกลมนสการ พจารณาสวนประกอบอนไมสะอาดทงหลายทประชมเขาเปนรางกายน ๑ ธาตมนสการ พจารณาเหนรางกายของตนโดยสกวาเปนธาตแตละอยางๆ 1 นวสวถกา พจารณาซากศพในสภาพตางๆ อนแปลกกนไปใน ๙ ระยะเวลา ใหเหนคตธรรมดาของรางกาย ของผอนเชนใด ของตนกจกเปนเชนนน ๒.) เวทนานปสสนาสตปฏฐาน (การตงสตก าหนดพจารณาเวทนา ใหรเหนตามเปนจรงวา เปนแตเพยงเวทนา ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา - contemplation of feelings; mindfulness as regards feelings) คอ มสตรชดเวทนาอนเปนสขกด ทกขกด เฉยๆ กด ทงทเปนสามส และเปนนรามสตามทเปนไปอยในขณะนนๆ

พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม (โดย พระพรหมคณาภรณ)

สตปฏฐาน ๔

๓.) จตตานปสสนาสตปฏฐาน (การตงสตก าหนดพจารณาจต ใหรเหนตามเปนจรงวา เปนแตเพยงจต ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา - contemplation of mind; mindfulness as regards thoughts)คอ มสตรชดจตของตนทมราคะ ไมมราคะ มโทสะ ไมมโทสะ มโมหะ ไมมโมหะ เศราหมองหรอผองแผว ฟ งซานหรอเปนสมาธ ฯลฯ อยางไรๆ ตามทเปนไปอยในขณะนนๆ ๔.) ธมมานปสสนาสตปฏฐาน (การตงสตก าหนดพจารณาธรรม ใหรเหนตามเปนจรงวา เปนแตเพยงธรรม ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา - contemplation of mind-objects; mindfulness as

regards ideas) คอ มสตรชดธรรมทงหลาย ไดแก นวรณ ๕ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ โพชฌงค ๗ อรยสจ ๔ วาคออะไร เปนอยางไร มในตนหรอไม เกดขน เจรญบรบรณ และดบไปไดอยางไร เปนตน ตามทเปนจรงของมนอยางนนๆ

พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม (โดย พระพรหมคณาภรณ)

สตปฏฐาน ๔

กลาวถงสตปฏฐานไววาเปนหลกธรรมในหมวด “สมมาสต” แปลวา ทตงของสต เปนวธปฏบตทมพรอมทงสมถะและวปสสนา ประกอบดวย

๑.) กายานปสสนาสตปฏฐาน – การพจารณากาย ตามดรทนกาย ๒.) เวทนานปสสนาสตปฏฐาน – การตามดรทนเวทนา ความรสกสข ทกข เฉยๆ ๓.) จตตานปสสนาสตปฏฐาน – การตามดรทนจตวามราคะ ไมมราคะ มโทสะ ไมมโทสะ มโมหะ ไมมโมหะ ๔.) ธมมานปสสนาสตปฏฐาน – การตามดรทนธรรม คอ นวรณ ขนธ อายตนะ โพชฌงค และอรยสจ

กลาววาสตปฏฐานไมจ าเปนตองปลกวเวกเทานน แตปฏบตไดในชวตประจ าวนดวย ซงการปฏบตสตปฏฐาน ไมไดใชแคสต แตยงตองมสมาธ (อยางนอยในขนออนๆ) อย ดวย

หนงสอพทธธรรม (โดย พระพรหมคณาภรณ)

สตปฏฐาน ๔

กระบวนการปฏบต – มองคประกอบ ๒ สวนคอ ฝายทถกก าหนดหรอตามรทน เชน รางกาย หรอความคด และฝายทคอยก าหนดหรอตามรทน คอ สต และ สมปชญญะ การตามดรทน คอการดใหเหนวาเปนอยางไรเทานน ไมใสความรสกหรอความเหนใดๆ ผลของการปฏบต – คมกระแสความคดใหบรสทธ ไมเปดชองใหกเลส เมอจตบรสทธ กจะเปนอสระจากกเลส และเกดปญญารตามเปนจรง น าไปสทางแหงความพนทกข

หนงสอพทธธรรม (โดย พระพรหมคณาภรณ)

สตปฏฐาน ๔

สตปฏฐาน ๔ คอ การตงสตความระลกไดไวในกาย ในเวทนา ในจต และในธรรม

ตงสตพจารณากาย วาดวยลมหายใจเขาออก อรยาบถตางๆ อาการตางๆ ธาต ๔ ปาชา และศพ ตงสตพจารณาเวทนา คอ ก าหนดรความสข ความทกข และความเปนกลาง ตงสตพจารณาจต คอ ก าหนดดจตใจ วาม ราคะ โทสะ โมหะ หรอไม ตงสตพจารณาธรรม คอ ก าหนดดธรรมะทงหลายทบงเกดขนในจต คอ นวรณ ๕ ขนธ ๕ อายตนะ ๖ โพชฌงค ๗ และ อรยสจ ๔

ทางปฏบตสตปฏฐาน ๔ คอ พจารณากาย เวทนา จต ธรรม โดยเปนอนจจง ทกขง อนตตา เพอใหเกดปญญา และปลอยวาง

หนงสอสมมาทฏฐ (โดย สมเดจพระญาณสงวร)

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ม ๕ สวนคอ ๑.) นวรณบรรพ – พจารณาวา กามฉนทะ พยาบาท ถนมทธะ อธจจกกกจจะ และวจกจฉา มอยในจตหรอไม จะเกดขนไดดวยประการใด จะละไดดวยประการใด เมอละไดแลว จะไมเกดขนอกดวยประการใด ๒.) ขนธบรรพ – พจารณาถงความเกดขน ความดบไป แหงรป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ๓.) อายตนบรรพ – พจารณาถงอายตนะภายในและภายนอก รชดถงสงโยชนทอาศยอายตนะภายในและภายนอกนนเกดขน รชดวาจะละสงโยชนทเกดขนแลวไดอยางไร รชดวาสงโยชนทละไดแลว จะไมเกดขนอกดวยประการใด

พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาสตปฏฐานสตร

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

๔.) โพชฌงค ๗ – พจารณาวา สต ธมมวจยะ วรยะ ปต ปสสทธ สมาธ อเบกขา มอยภายในจตหรอไม จะเกดขนไดดวยประการใด จะเจรญบรบรณดวยประการใด ๕.) อรยสจ ๔ – พจารณาตามความเปนจรงวาอปทานขนธ ๕ (วงจรปฏจสมปบาท) เปนทกข ตณหาและราคะเปนสมทย ความดบแหงตณหาและราคะเปนนโรธ และมรรค ๘ คอทางดบแหงทกข

พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาสตปฏฐานสตร

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

ดงพรรณนามาน ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง พจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในทงภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง ยอมอย อนง สตของเธอตงมนอยวา ธรรมมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผ อนตณหาและทฏฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย แมอยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ นวรณ ๕ ขนธ ๕ อายตนะ ๖ โพชฌงค ๗ และอรยสจ ๔ อย

พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาสตปฏฐานสตร

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

เหตเกดกามฉนท - อโยนโสมนสการ (การใสใจโดยไมแยบคาย) ในสภนมต (สงทงาม อารมณทงาม) เหตละกามฉนท - โยนโสมนสการ (การใสใจโดยแยบคาย) ในอสภนมต (สงทไมงาม อารมณทไมงาม) ธรรมส าหรบละกามฉนท - การเรยนอสภนมต การบ าเพญอสภภาวนา ความเปนผคมครองทวารไวไดในอนทรยทงหลาย ความเปนผ รจกประมาณโภชนะ ความเปนผ มกลยาณมตร และการสนทนาเรองทเปนสปปายะ

เหตเกดพยาบาท – อโยนโสมนสการในปฏฆนมต (ความขนใจ) เหตละพยาบาท – โยนโสมนสการในเมตตาเจโตวมตต (เจรญเมตตาทงอปปนาสมาธ และอปจารสมาธ) ธรรมส าหรบละพยาบาท – การเรยนเมตตานมต การบ าเพญเมตตาภาวนา การพจารณาวาสตวทงหลายมกรรมเปนของตน ความเปนผมากดวยการพจารณา ความเปนผ มกลยาณมตร และการสนทนาถงเรองทเปนสปปายะ

อรรถกถาของพระไตรปฎกเลมท ๑๐ เลมท ๑๒ - นวรณบรรพ

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

เหตเกดถนมทธะ – อโยนโสมนสการในอรต (รษยา) ตนท (ขเกยจ) วชมภตา (มนเพราะอาหาร) และภตตสมมทะ (ความยอหยอนแหงจต) เหตละถนมทธะ – โยนโสมนสการในอารภธาต (ความเพยรแรกเรม) นกกมธาต (ความเพยรขนสงขน) และ ปรกกมธาต (ความบากบน) ธรรมส าหรบละถนมทธะ - การเอานมตในการบรโภคมากเกนไป การผลดเปลยนอรยาบถ มนสการถงอาโลกสญญา การอยในทกลางแจง ความเปนผ มกลยาณมตร และการสนทนาถงเรองทเปนสปปายะ

เหตเกดอทธจจกกกจจะ – อโยนโสมนสการในอวปสมะ (ความไมสงบแหงใจ) เหตละอทธจจกกกจจะ - โยนโสมนสการในความสงบแหงใจ (สมาธ) ธรรมส าหรบละอทธจจกกกจจะ – ความเปนพหสต ความเปนผสอบถาม ความเปนผ รปกตในพระวนย การคบหาคนเจรญแลว ความเปนผ มกลยาณมตร และการกลาวถอยค าทเปนสปปายะ

อรรถกถาของพระไตรปฎกเลมท ๑๐ เลมท ๑๒ - นวรณบรรพ

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

เหตเกดวจกจฉา - อโยนโสมนสการในธรรมทงหลายอนเปนทตงแหงวจกจฉา. ความเคลอบแคลงสงสย เหตละวจกจฉา - โยนโสมนสการในธรรมมกศล ธรรมส าหรบละวจกจฉา - ความเปนพหสต ความเปนผสอบถาม เปนผ รปกตในพระวนย ความเปนผมากดวยอธโมกข ความเปนผ มกลยาณมตร และการกลาวถอยค าทเปนสปปายะ สตก าหนดนวรณเปนอรยสจ ๔ - สตอนก าหนดนวรณเปนอารมณ เปนทกขสจ บณฑตพงทราบวาเปนทางปฏบตน าออกจากทกขของภกษผก าหนดนวรณเปนอารมณ

อรรถกถาของพระไตรปฎกเลมท ๑๐ เลมท ๑๒ - นวรณบรรพ

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

อปาทานขนธ ๕ คอกองอปาทาน คอกลมธรรมอนเปนปจจยแหงอปาทาน พงพจารณาวา นคอรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณอนนอกจากนไมม

ความเกดแหงรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ โดยความเกดแหงอวชชาเปนตนยอมมดวยอาการอยางน ความดบแหงรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ โดยดบอวชชาเปนตนยอมมดวยอาการอยางน

พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายของตน ในธรรมทงหลายของคนอน หรอในธรรมทงหลายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการก าหนดขนธ ๕ อยางนอย กความเกดและความเสอมในค าวา พจารณาเหนธรรม คอความเกดและความเสอม บณฑตพงน ามาเทยบเคยงโดยลกษณะขนธ ๕ วา เพราะอวชชาเกด รปจงเกดดงนเปนตน

สตก าหนดขนธเปนอารมณ เปนทกขสจ ดงนแลว พงทราบวา เปนทางปฏบตน าออกจากทกขของภกษผก าหนดขนธเปนอารมณ

อรรถกถาของพระไตรปฎกเลมท ๑๐ เลมท ๑๒ - ขนธบรรพ

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

รชดอายตนะภายในและภายนอก รชดถงสงโยชนทอาศยอายตนะภายในและภายนอกเกดขนมา เชน เมอเกดอารมณยนดเพลดเพลนในรปทมากระทบตา สงโยชนคอ กามราคะ กเกด เปนตน รเหตละสงโยชน วาเกดขนแลวจะละไดอยางไร เมอละไดแลว จะไมเกดขนอกไดอยางไร นนคอ สงโยชน ๕ จะละไดดวยโสดาปตตมรรค สงโยชน ๒ อยางหยาบ จะละไดดวยสกทาคามมรรค สงโยชน ๒ อยางละเอยดจะละไดดวย อนาคามมรรค และสงโยชน ๓ เบองสงจะละไดดวย อรหตตมรรค

พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายของตน ดวยการก าหนดอายตนะภายใน ในธรรมทงหลายของคนอน ดวยการก าหนดอายตนะภายนอก หรอในธรรมทงหลายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล อยางนอย กความเกดและความเสอมในอายตนบรรพน พงน ามาเทยบรปายตนะลงในรปขนธ มนายตนะในอรปายตนะทงหลายลงในวญญาณขนธ ธมมายตนะลงในขนธทเหลอ ไมพงถอวา โลกตตรธรรม

สตก าหนดอายตนะเปนอารมณ เปนทกขสจ ดงนเปนตนแลว พงทราบวา เปนทางปฏบตน าทกขออกไปของภกษผก าหนดอายตนะเปนอารมณ

อรรถกถาของพระไตรปฎกเลมท ๑๐ เลมท ๑๒ - อายตนบรรพ

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

เหตเกดแหงสตสมโพชฌงค - สตสมปชญญะ - การเวนจากบคคลผ มสตหลงลม - การคบหาสมาคมกบบคคลผ มสตตงมน - ความเปนผ นอมไปหาสตนน

เหตเกดแหงธมมวจยสมโพชฌงค - การสอบถาม - การท าวตถใหผองใส - การปรบอนทรยใหสม าเสมอ - การเวนบคคลผ มปญญาทราม - การคบหาสมาคมกบผ มปญญา - การพจารณาความประพฤตดวยญาณอนลกซง - การนอมใจไปในธมมวจยะนน

เหตเกดแหงวรยสมโพชฌงค - การพจารณาเหนภยในอบาย - การเหนอานสงส - การพจารณาเหนทางด าเนนไป - การประพฤตออนนอมตอบณฑบาต - การพจารณาเหนความเปนใหญโดยความเปนทายาท - การพจารณาเหนความเปนใหญของพระศาสดา - การพจารณาเหนความเปนใหญโดยชาต - การพจารณาเหนความเปนใหญโดยเปนเพอนสพรหมจาร - การเวนบคคลผ เกยจคราน - การคบหาบคคลผปรารภความเพยร - ความเปนผ มจตนอมไปในวรย สมโพชฌงคนน

อรรถกถาของพระไตรปฎกเลมท ๑๐ เลมท ๑๒ – โพชฌงคบรรพ

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

เหตเกดแหงปตสมโพชฌงค - พทธานสสต ธมมานสสต สงฆานสสต สลานสสต จาคานสสต เทวตานสสต และอปสมานสสต - การหลกเวนบคคลผ เปนโทษ - การคบหาบคคลผ เปนคณ - การพจารณาถงพระสตรอนเปนทตงแหงความเลอมใส - ความเปนผ นอมไปในปตสมโพชฌงคนน

เหตเกดแหงปสสทธสมโพชฌงค - การบรโภคโภชนะอนประณต - การเสพสขตามฤด - การเสพสขตามอรยาบถ - ความเปนผ มมชฌตตปปโยคะ - การหลกเวนบคคลผ มกายกระสบกระสาย - การคบหาบคคลผ มกายสงบ - ความเปนผ นอมไปในปสสทธสมโพชฌงคนน

อรรถกถาของพระไตรปฎกเลมท ๑๐ เลมท ๑๒ - โพชฌงคบรรพ

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน เหตเกดแหงสมาธสมโพชฌงค - การท าวตถใหสะอาดหมดจด - การประคบประคองอนทรยใหด าเนนไปอยางสม าเสมอ - ความเปนผฉลาดในนมต - การยกจตในสมย (ทควรยก) - การขมจตในสมย (ทควรขม) - การท าจตใหราเรงในสมย (ทควรท าจตใหราเรง) - การเพงดจตเฉยๆ ในสมย (ทควรเพงด) - การหลกเวนบคคลผ มจตไมเปนสมาธ - การคบหาบคคลผ มจตเปนสมาธ - การพจารณาฌานและวโมกข - ความเปนผ นอมไปในสมาธสมโพชฌงคนน

เหตเกดแหงอเบกขาสมโพชฌงค - ความเปนผวางตนเปนกลางในสตว - ความเปนผวางตนเปนกลางในสงขาร - การหลกเวนบคคลผผกพนในสตวสงขาร - การคบหาบคคลผวางตนเปนกลางในสตวสงขาร - ความเปนผ นอมไปในอเบกขาสมโพชฌงคนน

สตทก าหนดโพชฌงคเปนทกขสจอยางเดยว นกศกษาพงทราบทางแหงธรรมเครองน าออก

ของภกษผก าหนดโพชฌงค เพราะการประกอบความดงวามานแล

อรรถกถาของพระไตรปฎกเลมท ๑๐ เลมท ๑๒ - โพชฌงคบรรพ

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

รชดถงอรยสจ ๔ คอ รวา ชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขโทมนส อปายาส เปนทกข รวา กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา เปนสมทย (เหตใหเกดทกข) รวา ภาวะทตณหาดบไป เปนนโรธ (ความดบแหงทกข) รวา มรรค ๘ เปนทางอนเจรญไปสนโรธ (ทางสความดบแหงทกข)

สตเครองก าหนดสจจะ ๔ เปนทกขสจอยางเดยว บณฑตพงทราบทางแหงธรรมเปนเครองน าออกของภกษผก าหนดสจจะ เพราะการ

ประกอบความดงวามานแล

อรรถกถาของพระไตรปฎกเลมท ๑๐ เลมท ๑๒ - สจจบรรพ

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

ฉบบประมวลศพท ธมมานปสสนาสตปฏฐาน การตงสตก าหนดพจารณาธรรม, การมสตก ากบดรเทาทนธรรม ฉบบประมวลธรรม ธมมานปสสนาสตปฏฐาน (การตงสตก าหนดพจารณาธรรม ใหรเหนตามเปนจรงวา เปนแตเพยงธรรม ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา - contemplation of mind-objects; mindfulness as regards ideas) คอ มสตรชดธรรมทงหลาย ไดแก นวรณ ๕ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ โพชฌงค ๗ อรยสจ ๔ วาคออะไร เปนอยางไร มในตนหรอไม เกดขน เจรญบรบรณ และดบไปไดอยางไร เปนตน ตามทเปนจรงของมนอยางนนๆ.

พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท และประมวลธรรม

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

ธมมานปสสนา การตามดรทนธรรม คอ

๑.) นวรณ คอ รชดในขณะนนๆ วา นวรณ๕ แตละอยางๆ มอยในใจตนหรอไมทยงไมเกด เกด ขนไดอยางไร ทเกดขนแลว ละเสยไดอยางไร ทละไดแลว ไมเกดขนอกตอไปอยางไร รชดตามท เปนไปอยในขณะนนๆ ๒.) ขนธ คอ ก าหนดรวาขนธ๕ แตละอยาง คออะไร เกดขนไดอยางไร ดบไปไดอยางไร ๓.) อายตนะ คอ รชดในอายตนะภายในภายนอกแตละอยางๆ รชดในสญโญชนทเกดขนเพราะ อาศยอายตนะนนๆ รชดวาสญโญชนทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลว ละเสยได อยางไร ทละไดแลว ไมเกดขนไดอกตอไปอยางไร ๔.) โพชฌงค คอ รชดในขณะนนๆ วา โพชฌงค๗ แตละอยางๆ มอยในใจตนหรอไมทยงไมเกด เกดขนไดอยางไรทเกดขนแลว เจรญเตมบรบรณไดอยางไร ๕.) อรยสจ คอ รชดอรยสจ ๔ แตละอยางๆ ตามความเปนจรง วาคออะไร เปนอยางไร

หนงสอพทธธรรม (โดย พระพรหมคณาภรณ)

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน คอ การตงสตพจารณาธรรม ก าหนดดธรรมะทงหลายทเกดขนในจต ตงแต - ตงสตก าหนดดนวรณ ๕ คอกเลสท เปนเครองกนจต มกามฉนทะ พยาบาท ถนมทธะ อธจจกกกจจะ และ วจกจฉา วามอยในจตหรอไม - ตงสตก าหนดดความเกด ดบ ของขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ - ตงสตดอายตนะภายในและภายนอกทง ๖ ทกระทบกน และเกดสงโยชนขน ใหรความเกดของสงโยชน ความดบของสงโยชน และสงโยชนทดบแลวจะไมเกดขน - ตงสตก าหนดดโพชฌงค ๗ คอ องคธรรมแหงการตรสร และท าใหเจรญขน - ตงสตก าหนดดอรยสจ ๔ คอ ทกข สมทย นโรธ มรรค

หนงสอสมมาทฏฐ (โดย สมเดจพระญาณสงวร)

ฝากทงทาย

ดกรภกษทงหลาย หนทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงความโศกและปรเทวะ เพอความดบสญแหงทกขโทมนส เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอท าใหแจงซงพระนพพาน หนทางน คอ สตปฏฐาน ๔ประการ ฉะนแล ค าทเรากลาว ดงพรรณนามาฉะน เราอาศยเอกายนมรรคกลาวแลว พระผมพระภาคตรสพระพทธพจนน แลว ภกษเหลานน ยนด ชนชมภาษตของพระผมพระภาคแลว ฉะนแล ฯ (พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆ

นกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร)

บรรณานกรม ๑. พระไตรปฎก เลมท ๑๐ พระสตตนตปฎก เลมท ๒ ทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร ๒. พระไตรปฎก เลมท ๑๒ พระสตตนตปฎก เลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสก มหาสตปฏฐาน

สตร ๓. พระไตรปฎก เลมท ๒๑ พระสตตนตปฎก เลมท ๑๓ องคตตรนกาย จตกกนบาต สตปฏฐานสตร ๔. อรรถกถาทฆนกาย มหาวรรค มหาสตปฏฐานสตร อรรถาธบาย เนอความพระไตรปฎกเลมท ๑๐ ๕. อรรถกถามชฌมนกาย มลปณณาสก มลปรยายวรรค สตปฏฐานสตร อรรถาธบาย เนอความ

พระไตรปฎกเลมท ๑๒ ๖. พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท (โดย พระพรหมคณาภรณ ป.อ.ปยตโต) ๗. พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม (โดย พระพรหมคณาภรณ ป.อ.ปยตโต) ๘. หนงสอพทธธรรม ฉบบขยายความ (โดย พระพรหมคณาภรณ ป.อ.ปยตโต) ๙. หนงสอสมมาทฏฐ ตามเถราธบายของทานพระสารบตรเถระ (โดย สมเดจพระญาณสงวร

สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก)

จบการน าเสนอ

ขอขอบพระคณในการตดตามชม หวงวาการน าเสนอครงน จะท าใหทานไดรจกและเหนถงคณคาของสตปฏฐาน ๔ อนเปนทางสายเอกทมงสการหลดพน เขาใจรายละเอยดของสตปฏฐานในหมวดธมมานปสสนาสตปฏฐานอยางแจมแจง และเกดประโยชนแกการศกษาพทธศาสนาของทกทานทง

ทางปรยตและปฏบตตอไป ขออนโมทนาในบญทกประการของทกทาน

และขอใหทกทานเจรญรมเยนในธรรม ตลอดกาลเทอญ สาธ...