ละครทางนอก๑ ธรรมจกร พรหมพวย๒

สยามประเทศมการละเล�นในเชงการแสดงททาหนาทตอบสนองชมชนและสงคมในหลายระดบ ทงดานทเป'นพธกรรม เป'นความบนเทง เป'นเครองสอสารความหมาย ฯลฯ ซงผกพนกบวถชวตมาแต�เดมทเรมจากการเตน รา ฟ0อน เซง มกรยา ยด ยบ มท�าทางเป'น เหลยม วง รวมเป'นการเคลอนไหวเชงการแสดงเบองตนและพฒนามาส�การเล�นเป'นเรองราวทมาจากตานาน นทาน ชาดก หรออทธพลจากมหากาพย3และวรรณกรรมในอารยธรรมอน เช�น อนเดย ขอม นามาปรบปรนผสมผสานกบรปแบบนาฏกรรมดงเดมโดยทาใหชาวสยามคนเคยและเสพย3ไดง�าย เรยกโดยภาพรวมว�า “มหรสพ” แลวจาแนกประเภทตามรปแบบวธการแสดง เป'น หนง ห�น โขน ละคร ฯลฯ ในส�วนของ “ละคร” นน หมายถงการจดแสดงเขาเป'นเรองราวเพอความบนเทงทงในระดบหลวงและราษฎร3 เดมเรยก ละคอน หรอ ลคร โดยไม�มคาว�า นอก หรอ ใน ต�อทาย (จนในตนกรงรตนโกสนทร3กยงเรยกแต�เพยง ละคร) ละครดงเดมโดยมากเป'นการแสดงดวยการร�ายราเป'นหลกในการดาเนนเรอง จงเกดคาว�า ละครรา หรอ ราละคร ต�อมาเกดป>ญหาใน � �������������� ���� ��� ������������������ ������ ! ���!�����"�#���� ก�� �������������%&� �'(���)ก '��ก��ก)���ก����*+�,���-"����������).���)� / ��!����'������"�����0ก���1-� �2�#��'ก���#����� ���"�-���)�������,��

๒ การกาหนดเรยกชอประเภทของละครในวงวชาการดานนาฏกรรม (โดยเฉพาะในเวลาท สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงพระนพนธ3เรอง ตานานละครอเหนา) ว�าจะจาแนกประเภทของละครราของไทยดวยเกณฑ3ใดจงจะสามารถจาแนกออกจากกนไดโดยเดดขาด ซงแทจรงแลวลกษณะการแสดงละครราของสยามแต�เดมนนกมไดแบ�งแยกรปแบบ คงมแต�คาเรยกแยกประเภทงานนาฏกรรมโดยภาพรวมว�าเป'น โขน ละคอน ระบา หนง ห�น ฯลฯ หากแต�องค3ประกอบภายใน เช�น บทละคร ดนตรประกอบการแสดง รปแบบการแสดง กลวธการแสดง หรอทเรยกตามโบราณว�า “ทางเล�น” นน มความแตกต�างกน รปแบบหลกเหนไม�พนศนย3กลางของการปกครองและแบบแผนทเป'น “พระราช-นยม” ทาใหเกดวธการเล�นละครทเป'น “ทางหลวง” ซงละครหลวงในพระราชสานกฝCายในซงเป'นผแสดงหญงลวนทาหนาทกาหนดรปแบบแผนหลกในการแสดงแลวกาหนดสงวนรปแบบจนถงเป'นขอหามมใหละครของเจานายพระองค3อนหรอสานกอนใชผหญงแสดง หรอสงวนเรองราวในการเล�นบางเรองใหคงมแต�ในราชสานก หากแต�เฉพาะรปแบบการแสดง “ทางหลวง” สามารถถ�ายโอนออกมาส�ภายนอกได จงทาใหละครคณะอนตงแต�กรงศรอยธยามาจนรชกาลท ๔ แมว�าจะใชผชายแสดง กสามารถร�ายราทาการแสดงตามรปแบบหลวงได แต�ทงนละครทนยมดกนภายนอกน�าจะนยมเรองราวทสนกสนาน โลดโผน จนบางครงเป'นละครเสยดสเหนบแนมพระราชสานก (Satire) จงเกดบทละครและรปแบบการเล�นทเรยกว�า “ทางนอก” ขน ช�วงเวลาททาใหเกดคาว�า “ละครนอก” ขนยงไม�อาจสรปเป'นทแน�นอนได มผสนนษฐานว�าอาจใชมาตงแต�สมยปลายกรงศรอยธยา แต�ทงนบทละครครงกรงเก�าทตกทอดมา กหาไดมการระบจาแนกประเภทของละครเป'น นอก หรอ ใน ซงทงนคาว�า ละครนอก อาจหมายถงรปแบบการแสดงทมลกษณะแตกต�างไปจากละครผหญงของหลวงมากกว�าทคณะละครหรอตวละครเองจะบอกตวเองว�าสงกดอย�ในประเภทใด ซงนาไปส�เรองทถกเถยงกนมาจนสมยป>จจบนในเรองการใช “เพศ” เป'นเครองแบ�งแยกประเภท ซงในตาราทยงคงท�องจาและสอนกนมากชวนใหเขาใจเสมอว�า “ละครในใช�ผ�หญงแสดง ละครนอกใช�ผ�ชายแสดง”

๓ มได�แบ�งแยกด�วยเพศของผ�แสดง ในประเดนน สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพไดทรงมพระวนจฉยไวใน ตานานลครเรองอเหนา ไวว�า “...มพระราชบญญตห�ามมให�ผ�อนหดละครผ�หญง ข�อนพเคราะห ตามเรองตานานกพอจะแลเหนเหตได� ด�วยละครผ�หญงเป+นของพระเจ�าแผ,นดนทรงพระราชดารให�หดนางในขนสาหรบเล,นในการพระราชพธในพระราชนเวศน เสมออย,างเป+นเครองราชปโภคอนหนง ซงผ�อนมควรจะทาเทยม... ...ส,วนการเล,นละครในนน ต,อมา (จะเป+นแต,ครงกรงเก,าหรอต,อรชกาลท ๑ กรงรตนโกสนทร ข�อนไม,ทราบแน,) กพระราชทานอนญาตให�เจ�านายและขนนางผ�ใหญ,เล,นได� แต,ต�องหดเป+นละครผ�ชาย คงห�ามแต,ละครผ�หญงอย,างเดยวทมให�ผ�อนมนอกจากของหลวง จนถงรชกาลท ๔ กรงรตนโกสนทร จงได�เลกข�อห�าม” เชอไดว�าคาว�า ละครนอก น�าจะมาใชแพร�หลายเมอภายหลงทพระบาทสมเดจ- พระพทธเลศหลานภาลยทรงพระราชนพนธ3 “บทละครนอก” สาหรบละครผหญงของหลวงเล�นแลว ทาใหกวและเจานายผทรงเป'นเจาของละครต�างพากนเรยกละครทแสดงในรปแบบนว�าละครนอก ทาใหเกดววาทะในวงวชานาฏกรรมในเรอง “ใน” และ “นอก” และถกเถยงกนมาเป'นระยะเวลานาน จนสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ กไดเคยทรงวเคราะห3ไวว�า “...พเคราะห ดโดยเค�าเงอนทกล,าวมาน เหนว,าละครในกบละครนอกทจรงจะต,างกนโดยลกษณะของละครทเดยว ข�อสาคญหาได�อย,ทต,างกนโดยเป+นละครผ�หญงกบละครผ�ชายดงอธบายกนมาไม,...”๓ ปรากฏหลกฐานว�าในช�วงรชกาลท ๒-๓ ละครของพระเจาบรมวงศ3เธอ พระองค3เจา-กญชร กรมพระพทกษ3เทเวศร3 และละครของพระเจาบรมวงศ3เธอ พระองค3เจาพนมวน กรมพระพพธโภคภเบนทร3 เล�นเรองอเหนาเหมอนอย�างละครหลวงหากแต�ใชผชายเล�น แต�ทางเล�นกแสดงอย�างละครหลวงฝCายในแสดง เพราะเจาจอมมารดาศลา พระมารดาของท�านทงสองกเป'นละครผหญงของหลวงทมชอเสยงในเวลานน

3 ���!�����"�#���� ก�� �����������%&� , ������ ���� � ������ �������� ���������� ������������� ������� �� !����

"������#$%�&���' ���()��ก� �.�.,-.-. (ก�%��- 6 : ��� �� �1-�, /787)

๔ ดงนนลกษณะทแบ�งแยกดวยเพศของผแสดงจงอาจไม�ไดเป'นตวบ�งชการแบ�งแยกประเภทระหว�าง “ละครหลวง” กบ “ละครนอก” หากแต�เป'น “ทางเล�น” ทมความแตกต�างกนจงทาใหละครหลวงนนแตกต�างกบละครทเล�นอย�ขางนอกวงหลวง เหตด�วยเรองทแสดง เพราะละครหลวงซงใชสตร “ฝ,ายใน” คอผทาหนาทเป'นบาทบรจารกาในพระมหากษตรย3ตองทาหนาทถวายงานดานการแสดง “ละครผ�หญง” เสมอนหนงดงเป'นเครองประกอบพระบรมราชอสรยยศเช�นเดยวกบ พระมหาปราสาท ชางเผอก มาตน เครอง-ราชปโภค ฯลฯ และเรองราวทเลอกใชสาหรบแสดงจงตองเป'นเรองสรรเสรญพระเกยรตยศตามธรรมเนยม “สมมตเทวราช” ทสบมาตงแต�สมยกรงศรอยธยา โดยไดรบอทธพลมาจากอารยธรรมของขอมและอนเดยอกต�อเนอง เรองราวเกยวกบการสรรเสรญพระเป'นเจาตามคตพราหมณ3 ปรากฏใหเหนจากภาพจาหลกเรองราวในปราสาทหนของอาณาจกรขอมทมกมเรองราวจากมหากาพย3รามายณะและมหาภารตะ จนกระทงเมอสยามรบเอาวธคดเช�นนมาใชในราชสานกกนาการสรรเสรญและยกย�องกษตรย3ดวยเรองราวมหากาพย3นเขามาดวย โดยแผลงให�เป/นเรองแบบชาวสยาม เรยกเรอง “รามเกยรต” ทได�ต�นเค�าจากเรองเล�ารามายณะ และเรอง “อณรท” ทได�ต�นเค�าจาก มหาภารตะ ซงทงสองเรองเป'นการสรรเสรญพระเป'นเจาโดยแท ต�อมาในสมยพระเจาอย�หวบรมโกศ ในช�วงปลายกรงศรอยธยาจงเกดละครเรอง “ดาหลง” และ “อเหนา” ซงเป'น พระนพนธ3ในสมเดจพระเจาลกเธอในพระเจาอย�หวบรมโกศสองพระองค3คอ เจาฟ0ากณฑลและเจาฟ0ามงกฎ สาหรบทรงใชเล�นละครหลวงจงนบถอว�าเป'นเรองเล�นละครในอก ๒ เรอง แต�เมอครงเสยกรงตนฉบบละครขาดหายไป จนเมอขนกรงรตนโกสนทร3ในรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟ0าจฬาโลกและพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยจงไดทรงพยายามรอฟRSนเรองทใชเล�นละครหลวงสาหรบประดบเกยรตยศจนครบทง ๔ เรอง คอ รามเกยรต อณรท ดาหลง และอเหนา ต�อมาภายหลงเรองดาหลงไม�ไดรบความนยมจงคงใชเล�นละครหลวงแต�เพยง ๓ เรอง ดวยเหตนละครของเจานายชนสง ขนนางผมบรรดาศกดและละครทเล�นรบจางทวไปจงไม�นยมเล�นทบทางละครของหลวง ซงแสดง ๓ เรองนเป'นหลก จงทาใหเกดธรรมเนยมการเล�นละครเป'นเรองอนๆ ซงกมความกระชบ สนกสนานกว�าแบบแผนของหลวง อกทงทางเล�นทโลดโผนเหมาะกบผชายแสดงและถกใจคนดกเป'นอกเหตผลหนงททาใหละครเจานาย ขนนางและละครชาวบานทวไปเลอกเรองทแสดงทนยมกนมาตงแต�กรงศรอยธยาเรองอนๆ รวมถงเรองทแต�งขนใหม�มาใชแสดงละครในสานกของตว ดงปรากฏความนยมการแต�งบทละคร

๕ สาหรบเล�นแบบ “ทางนอก” เป'นทแพร�หลายทวไปในรชกาลท ๓๔ แมพระสนทรโวหาร (ภ�) หรอสนทรภ� กไดเขยนแทรกเขาไวในเสภาตอนพลายงามถวายตว ตอนสมเดจพระพนวษามไดตรสสงใหปล�อยขนแผนออกจากคก ความว�า ให�เคลมพระองค ทรงกลอนละครนอก นกไม,ออกเวยนวงให�หลงใหล ลมประภาษราชกจทคดไว� กลบเข�าในแท,นทศรไสยา เรองเล�นครงกรงเก�าสบมาจนกรงธนบรและกรงเทพฯ เรองราวทใชสาหรบเล�นละครนอกนน แต�เดมทเป'นเรองเล�า นทาน ชาดกในพทธ-ศาสนา หรอเรองทแต�งขนใหม�สาหรบเล�นละครโดยเฉพาะ ทงนเจาของคณะจะเล�นละครเรองใดตอนใดกจะตองพจารณาจานวนตวแสดงทจะตองใชเล�นในบทบาทต�างๆ เพราะสมพนธ3กบเรองของค�าจางและการเลยงดตวละครต�างๆ ทจะตามมา มการพบภาพจตรกรรมเกยวกบละครราทเล�นในสมยกรงศรอยธยาในวดทมอายถงสมยนน รวมทงมบนทกกล�าวถงและมตวบทละครทตกทอดมาตงแต�สมยกรงศรอยธยาจนมาถงกรงธนบรและกรงรตนโกสนทร3หลายเรอง (แต�บางเรองตนฉบบไม�สมบรณ3) ไดแก� การะเกด คาว ไชยทต พกลทอง พมพ8สวรรค8 พณสรย8วงศ8 มโนห8รา โม�งป,า มณพไชย๕ สงข8ทอง สงข8ศลป:ชย สวรรณศลป: สวรรณหงส8 โสวตร มเรองทน�าสนใจททาใหเหนรปแบบของละครชาวบานหรอละครนอกในสมยกรงศร-อยธยาไดด คอ บทละคร เรองมโนห3ราครงกรงเก�า ทมการใชภาษาตลาดอย�างชาวบาน มการด�าทอระหว�างตวละคร ฯลฯ เช�น

7 :;+���������)ก��� ����-��� ! ���)+��ก����!����<=�)"ก 1�=�'����>�'������?<��@��'��)� ���ก������# �"�-���!��� ������"=����=?<�����-��!���������������)�������������ก�'(�,�=� ���กA)�����-�+-�������!��BC���ก%D ( ����-��� ! ��!���ก����!����<=�)") 1���"�������*��=�!�ก ������ ,��!� ��������� ��������ก 1�=-���).��;.��'(��!��BC�,��,��� ��� ���������" ��ก,�=�!��!��,�� �)ก������������"�-�+�����).�,�=�)�ก��-�+ � ,�� / ก �)�-���%����.��1"���������)กEF��� G ��-������*+���2� �1�� ��).�ก�%��ก=��"� ,�=��"=���!1�=���<�2� !�ก��-)+� ����-��� ! �� %-����#�����&��)�����-�� ������� �����= ,��"ก����"�&<"��������-�H-��I��-���� ����=������- ������� ����&����)�

๖ โหรา มงข�าของพ,อกมใช, กจะลากหวมงมาใช� ตวอ�ายพราหมณ เฒ,ากระยาจก มงเอาเทจมาปนจรง จะให�ผ�หญงรมกนชก อ�ายเฒ,ากระยาจก ชกให�หวลน อเอยอน มงอย,าขยขยน จะชกหวกให�ลน ใช,ว,ามงนนเอาเงนไถ, สคนห�าคนใช,ก จะกลวสเมอใด พวกสเข�ามาจงเรวไว กลวภยผ�เจ�ามโนห รา มการพบเรองทเล�นมาในกรงรตนโกสนทร3ช�วงก�อนรชกาลท ๒ (รชกาลพระเจา- กรงธนบรถงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟ0าจฬาโลก) อก ๕ เรอง คอ ไกรทอง โคบตร ไชยเชษฐ8 พระรถ ศลป:สรย8วงศ8 จนในรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย จงทรงพระราชนพนธ3สาหรบละครหลวงเล�นแบบละครนอก เรยกกนว�า “ละครนอกแบบหลวง” อก ๕ เรอง คอ สงข8ทอง ไชยเชษฐ8 มณพไชย ไกรทอง และคาว ในสมยรชกาลท ๓-๔ ละครนอกมจานวนคณะและเรองทเล�นเพมขนมากจนถงสมยรชกาลท ๕ ปรากฏมเรองแปลกๆ ทใชเล�นละครนอก เช�น สามระด ทณวงษ8 วงษสรยน จกรแก�ว ฯลฯ ของละครพระองค3เจาวชรวงศ3 (ละครเจาขาว) เรองพระสรยาวงษ8 พระวเชยรสรวงษ8 กายเพชร8 ฯลฯ ของละครพระยาประสทธศภการ หรอเรองทพย8สงวาลย8 พานะรนทร8 ยหงด ฯลฯ ของละครนายหนอม เช�นนเป'นตน

๗ กระบวนราทางนอก ทงละครหลวงและละครทเล�นทวไปขางนอกพระราชฐานมกดาเนนการแสดงดวยการร�ายราเป'นหลก ทงนเพราะท�าราในโขนละครของสยามเป'นการทาท�าไปตาม “คา” ทอย�ใน บทละคร เรยกกนว�า “ราบท” หรอ “ตบท” ตามลานาการขบรองแบบต�างๆ รวมถงการแทรกกระบวนราไปตามท�วงทานองและจงหวะของเพลงในกล�ม “หน�าพาทย8” ทมความหมายตามบทเพลงแทรกระหว�างบทละคร เรยกว�า “ราเพลง” ฉะนนไม�ว�าจะเป'น ละครหลวงหรอละครทางนอกต�างกเนนเรอง “กระบวนรา” เป'นหลกในการแสดงทงสน หากแต�ไปแตกต�างกนท “ท�าท” ของการรา ในส�วน “ท�า” ถอเป'นตวแบบกาหนดความหมาย สดส�วนและการประกอบวธจดวางอวยวะต�างๆ ในร�างกายใหไดตามแบบแผนทกาหนด ซงในงานนาฏกรรมไทย ไดกาหนดดวย “กลอนตารารา” และภาพลายเสน “ตารารา” ซงถอเป'นตนแบบสาหรบใหนกราตองจดวางระดบของ เหลยม และ วง ใหไดตามมาตรฐานทโบราณจารย3กาหนดไว จงจะไดรบการยกย�องว�างดงาม (มแนวคดคลายการกาหนดท�า “กรณะ” ทง ๑๐๘ ท�า ตามคมภร3นาฏยศาสตร3ของภรตมน) สาหรบ “ท” ซงในป>จจบนนนอาจเปรยบไดกบคาว�า “เทคนค” (Technique) ของการแสดงท�าๆ หนง นนคอมส�วนของวธการเคลอนไหวจากท�าหนงไปจบอกท�าหนง โดยม “ท�าเชอม” ทหลากหลายวธการ ทาใหเกดรปแบบจาแนกความเป'น “ทางนอก” หรอ “ทางใน” กดวยเรองของ “ท” น แมว�าจะเป'นท�าราท�าเดยวกนแต�มวธการทาททต�างกน หากแช�มชาประกอบดวยการกล�อมหนา กล�อมไหล� ใชตวและมอทาท�าอย�างชา ประณตในทกการเคลอนไหว เพยงเพอจะใหไดท�าราเพยงท�าเดยวหรอในความหมายเดยว หากเป'นเช�นนกถอว�าเป'นการราอย�าง “ทางใน” หากราโดยกระชบ ไม�ตบทท�าราในทกแทบทกคาของบทละคร ม “ท” เกbๆ แปลกตา หรอม “ท�ายาก” อวดใหคนดชอบใจ เช�นนมกเป'นท�าทางการเล�นแบบ “ทางนอก” ทรบกบการดนตรอนบรรเลงกระชบฉบไว การฝcกราเพอใหได “ท” อนงดงามตองอาศยความชาชองในการ “ราเพลง” (ป>จจบนคอเพลงชาเพลงเรว) เพราะประกอบไปดวยแม�ท�าและรปแบบการเคลอนไหวอนเป'นเอกลกษณ3เฉพาะของละครแต�ละประเภทและแตกต�างกนไปตามแต�ละสานกละคร เปรยบเสมอน “ยาหมอใหญ�” ของผราซงหากราเพลงไดแตกฉานมากนอกจากจะม “ท�า” ทงดงามแลวกยง “ท” ทน�าประทบใจดวย กระบวนราของละครในนน เป'นการราทาบทกบลานาเพลงทแช�มชาทาใหตวละครสามารถใส�รายละเอยดในการร�ายราไดมาก แมว�าจะกาหนดเพลงไวในหวบทแต�ละช�วง

๘ ว�าบทกลอนในช�วงนจะรองดวยลานาใด เช�น ชาปde โลม ร�าย รอ ศพทย๖ ฯลฯ ผรองทเป'นตนเสยงและลกค�กจะตองรว�า ช�าป?@ สาหรบทางในนนมวธรองละเอยดและเออนมากกว�าการรองสาหรบทางนอก (ภายหลงเมอมการทาบทละครใหสะดวกแก�การบรรเลงยงขน จงมการระบแบบของเพลงในบทละครต�อทายชอเพลงนนๆ ไปเลย เช�น แยก ช�าป?@ใน ออกจาก ช�าป?@นอก ซงกหมายความว�า มการรองและบรรเลงสาหรบละครต�างประเภทกน) จนแมในวธการบรรเลงเพลงกแยกระดบเสยงของการบรรเลงเป'น “ทางใน” กบ “ทางนอก” ซงใชช�วงเสยง (Octave) ในการขบรองและบรรเลงแตกต�างกน ซงส�งผลใหการร�ายราประกอบลานาและทานองเพลง มความแตกต�างกนไปดวยโดยปรยาย ดงทสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพกไดทรงเล�าไวว�า “...ละครในเล,นเอาการทรางามกบร�องเพราะเป+นหลก ไม,นยมต,อการจะเล,นเป+นกระบวนตลกคะนองให�เหนขบขน ฝ?ายละครนอกถอเอาการทจะเล,นให�สนกสนานชอบใจมหาชนเป+นหลก ไม,ประจงในการฟAอนราขบร�องเหมอนเช,นละครใน”

8 �����)�1-, ��+�)�1-, ��+#) -�1-� ��.>*��'(���ก�)กA2�����-����ก��,-� � �����-�����,���"��ก��."�ก��1�=!�ก���1'>;��� "��ก '��ก0��<=���).�,�=�-������).�ก�%��ก=�������*+��

๙ “ทางเล�น” และมขตลกแบบทางนอก รปแบบละครนอกแบบชาวบานหรอ “ละครตลาด” ดงนนจงมการใชภาษาตลาดเขามาแทรกในบทละครหรอการเจรจจา ทาใหสามารถเจรจาตดตลก หยาบโลน และมกรยาโลดโผนอย�างละครชาวบานไดและดวยเหตทใชผแสดงเป'นชายลวนกทาใหเกด “ทางเล�น” ทมลกษณะผสมผสานระหว�างการเล�าเรอง เพลงพนบานและการร�ายราตามแบบแผน ซงตวละครจะตอง “ร�องเอง ราเอง” (ป>จจบนเล�นอย�างมตนเสยงรองใหรา) โดยมากแลวเรองราวทประกอบเขาเป'นบทละครนอกนนมกเกยวกของกบวถชวตชาวบาน ซงปรากฏอย�ในการเล�นเพลงพนบานดวย ดงรปแบบทมคาเฉพาะเรยกว�า ชงช ลกพาหน ตหมากผว กล�าวคอ “ชงช�” เป'นการเกยวพาราสของชายสองคนทเกยวผหญงคนเดยวกน “ลกพาหน” เป'นเรองราวทฝCายชายชวนใหหญงหนออกจากบาน “ตหมากผว” เป'นเรองของผหญงสองคนทพยายามจะแย�งชายคนเดยวกน โครงเรองเช�นนจงถกนาไปผกเป'นละครเรองต�างๆ บางนาเอานทานพนบาน หรอชาดกมาแต�งเป'นเรองเล�นสนกสนาน ใชตวแสดงประมาณ ๓-๔ ตวกพอทจะดาเนนเรองได มการพฒนาทางเล�นใหซบซอนขน หากแต�เสน�ห3ของการเล�นแบบทางนอกมลกษณะเหมอนการเล�นเพลงพนบานอกอย�างหนง กล�าวคอตองใชการ “ด�น” ดวยปฏภาณในการดาเนนเรองราวใหผชมเขาใจดวยการรอง ราและเจรจา แมว�าจะมผบอกบทและอธบายเรองราวในระหว�าง บทละครกตาม การดนของตวละครกลบกลายเป'นส�วนทผชมต�างคอยรบชม รวมไปถงคาพดหยาบโลน สนกสนาน ถกใจชาวบานซงเป'นวธการเล�นทเรยกกนเฉพาะว�า “ลอยดอก” อาศยช�องว�างระหว�างตวบทนเองทาใหละครนอกมโอกาสสราง “มกตลก” ไดมาก ทงนตองประกอบดวย “จงหวะ” และ “ปฏภาณ” ทฉบไวของผแสดง ในอกมมหนงการเล�นแบบทางนอกรวมถงบทละครนอก มกเป'นการเสยดส (Satire) สงคมราชสานกและสงคมชนสงอย�กลายๆ เพราะมกทาใหตวละครท “ท�าวพญามหากษตรย8” มลกษณะเซอะซะ ไม�ฉลาด บางกลงมาเล�นตลกคลกคลกบเสนาขาราชบรพาร ไม�เคร�งครดธรรมเนยมราชสานก ดงมผวเคราะห3ไวว�า อาจเป'นเรองผ�อนคลายของชาวบานทไดเหน “การเล�น” ทไม�ไดเป'นจรงตามวถชวตของตน เพราะแทจรงแลวการเขาถงราชสานกเป'นไปไดยากและมกฎระเบยบเคร�งครดกว�ามาก เรอง “จกรๆ วงศ8ๆ” ทปรากฏอย�ในละครนอกนน ตวละครจงเป'นกษตรย3ใชกรยาสามญอย�างชาวบานรานตลาด ไม�วางทท�าตามเกยรตยศ มกมมเหสเป'นค�เล�นรบ-ส�งมขตลกดวยซาไป ดงเช�นทางเล�นของตวละคร ทาวสามลและนางมณฑาในละครเรองสงข3ทอง

๑๐ อนง มความกากงระหว�างทางเล�นแบบ “ทางนอก” และ “ทางชาตร” เกดการ- ถ�ายโอนรปแบบและหยบยมวธการเล�นซงกนและกน จนในทสดไม�อาจแยกไดว�าเรมตนทใด

ละครทางนอกเป/นละครอาชพ การมคณะละครเป'นของตวเองนน มดวยเหตผลหลายอย�าง มลเหตอย�างแรกซงเป'นธรรมเนยมสยามสบกนมานนคอ การม “ละคร” เป'นเครองประดบเกยรตยศ เฉกเช�นเดยวกบพระมหากษตรยทจะตอง “ละครผหญง” ประกอบพระราชอสรยยศเป'นอย�างเครองราชปโภค เกดธรรมเนยมกาหนดเมอละครเจานายและขนนางอนจะมละครประดบเกยรตยศกมไดแต�เพยง “ละครผชาย” ละครในกล�มแรกนจงเป'นละครในสงกดเจานายหรอขนนางชนสง อาจเรยกไดว�าเป'น “ละครบรรดาศกด” ซงในรปแบบการฝcกหดและแสดงจะเล�นอย�างละครในหรอละครนอกกได (เล�นเรองเดยวกบละครผหญงของหลวงไดแต�ตองใชผชายแสดง) อกกล�มหนงเป'นละครอาชพ รบจางแสดงตามงานต�างๆ เล�นในโรงบ�อน โรงหวย เล�นแกบน เล�นรวมอย�ในงานมหรสพสมโภช รบจางเขาไปเล�นถวายในวง (ละครนอกเขาวง) กล�าวคอมอาชพรบจางทามาหากนดวยการแสดงละคร ตองมการลงทนลงแรงรวบรวมคนและทรพย3สนในการสรางละครขนมาคณะหนง ดงทนายพลอย หอพระสมด ไดแต�ง “เรองเล�นละคร” ไวเมอ ร.ศ.๑๑๖ (พ.ศ.๒๔๔๐) ตรงกบสมยรชกาลท ๕ ไวว�า

๑๑ “...ในการทจะกล,าวถงพวกหวหน�า หรอทเรยกกนว,าตวโผแรกจะจดตงโรงละครจนรวบรวมขนเป+นละครออกโรงเล,นหากนได� แต,ผ�ทจะเป+นหวหน�าในการรวบรวมละครนนต�องประกอบไปด�วยทรพย และอานาจ และต�องร�อบายถ,ายเททจะปกครอง จงจะตงอย,ยงยน ถงเช,นนนกว,าจะรวบรวมเป+นละครโรงหนงขนได�กหลายเดอน อาศยความพยายาม จงจะจดการได�สมประสงค ลกษณะของละคร ทจะฝBกหดรวบรวมคนขนเล,นนนมวธหลายอย,างต,างแต,มากและน�อย คอ โรงหนงคนอย,างมากราว ๑๐๐ คนเศษขนไป อย,างกลางกอย,ใน ๕๐ ถง ๗๐ คน อย,างน�อยเพยง ๓๐ คน หรอ ๔๐ คน จงจะพอเป+นละครโรงหนงได� แต,ละครทเล,นนม ๒ ชะนดๆ หนงตงโรงเล,นอย,กบท กาหนดเวลาเล,นเป+นระยะ เช,นทเรยกว,าละครวก ชะนดท ๒ เป+นละครเร,หรอจร แล�วแต,ผ�ใดจะหาไปเล,นเป+นครงคราว...”๗ สญลกษณ3ทจะทาใหผอนรว�าบานนมละครรบจางเล�น รอผมา “หา” ไปเล�นตามนนต�างๆ นน เจาของคณะมกใช “ซองคล” คอซองใส�อาวธสาหรบผกเสากลางโรงเมอเล�นละคร (ละครจะหยบใชอาวธต�างๆ จากซองคลน ถอว�าเป'นของศกดสทธประจาโรง) ดงทสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพทรงกล�าวว�า “...บ�านเจ�าของละครอย,ทไหน กเป+นแต,เอาเครองละครคอเครองทาเทยมศตราวธสาหรบเขน มธงแดงเป+นต�น ใส,กระบอกซองคลตงไว�ข�างหน�าบ�านให�คนเหน ใครเหนกร�ว,าหาละครได� ณ ทนน”

J ��� ��� ����%, ���*+����=������ � '����� �K����?=� ก���)��ก<�, ���2���ก��, �/�ก0�� : �������$���1ก���!�

�#� �2 �. (ก�%��- 6 : �>��)�1-���#;กA� ���"�-���)�����#�����, /G37), ���� 3L.

๑๒ หากละครนนรบหาไปเล�นในงานมงคล เช�น งานโกนจก งานทาขวญ กมกแสดงเรองทมคาว�า “ชย” ประกอบในเรองหรอตอนทเล�น เพราะมนยความหมายทจะใหอานวย “โชคชย” สาหรบงานนน เช�นเรอง สงข3ศลปjชย ไชยเชษฐ3 มณพไชย หรอเล�นเรองทตวละครมโชคชย เช�น เรองสงข3ทอง เพราะพระสงข3สามารถรบชนะพระอนทร3ได เป'นตน “...ในสมยหนงแต,ก,อนมาเจ�าของงานชอบให�เล,นเรองไชยเชษฐ ชกชม จนคนดเบอถงเกดภาษตเป+นคาอปมาว,า “จดเหมอนไชยเชษฐ ” ดงน” สาหรบเรองทมเนอหารบพ�งฆ�าฟ>นกน มกเล�นใน งานพระ (คองานแสดงในวด) งานแกสนบาทคาดบน (งานแกบน) และงานศพ เป'นตน พวกละครมศพท3เรยกรปแบบของงานทรบจางแสดง ขอใหสงเกตว�าอตราในการจางละครไปเล�นนนจะผกผนกบจานวนตวผแสดงและรปแบบความประณตของการจดแสดง ซงผว�าจางจะตองจ�ายค�าธรรมเนยม ค�าจางต�างๆ มรายละเอยดละครนอกในสมยรชกาลท ๓-๔ ซงสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพไดทรงรวบรวมไวคอ ๑. ค�าธรรมเนยม แบ�งเป'น ๑.๑ ค�ากานล เรยกวนละ ๒ สลงเฟRSอง (๖๒ สตางค3ครง) แบ�งใหตวนายโรงเป'นค�าอบะหอยหเฟRSองหนง ใหจาอวดเป'นค�าเขยนหนาสลงหนง ใหคนปde (นายวงปdeพาทย3) สลงหนง ค�ากานลนละครจะเรยกก�อนลงโรงทกวน ๑.๒ ค�าเบยเลยง เรยกวนละ ๒ บาท ๕๐ สตางค3 สาหรบเจาของละครหาซออาหารสาหรบเลยงพวกละคร ๑.๓ เงนโรง จาแนกตามประเภทของงานเนองจากใชจานวนตวละครและ ปdeพาทย3ไม�เท�ากน แบ�งเป'น ๑.๓.๑ งานฉาก วนละ ๔๘ บาท เป'นอย�างสง (ถามกลางคนดวยเรยกเพมอกครงหนงของงานกลางวน) ๑.๓.๒ งานปลก วนละ ๒๔ บาท เป'นอย�างสง (ถามกลางคนดวยเรยกเพมอกครงหนง) ๑.๓.๓ งานเหมา เหมา ๑๐ วนเป'นเงน ๑๐๐ บาทรวมค�าเบยเลยงในนนเสรจ (คอตดในรายการ ๑.๒ ออก)

๑๓ ๒. อตราค�าจ�าง เรยกอย�างในป>จจบนกคอ “ค�าตว” ของนกแสดง ซงจะจาแนกไปตามศกยภาพหรอคณภาพของนกแสดง โดยโบราณไดแบ�งเป'น “ตวด” และ “ตวเลว” ซงจะไดรบค�าจางผกผนไปตามประเภทของงาน คอ

ตวละคร งานฉาก งานปลก งานเหมา ตวละครทมชอเสยง ๓ บาท ๒ บาท (ไม�เล�น) ตวนายโรงสามญ ๒ บาท ๖ สลง ๑ บาท ตวยนเครองสามญ ๑ บาท ๓ สลง ๑ สลงเฟRSอง ตวจาอวด ๖ สลง ๑ บาท ๒ สลง เขน ๑ สลง๘ - - ตวนางเอก ๖ สลง ๑ บาท ๓ สลง ตวนางรอง ๑ บาท ๓ สลง ๒ สลง ตวนางกานล ๒ สลง ๑ สลงเฟRSอง ๑ สลง คนบอกบท ๖ สลง ๑ บาท ๒ สลง ลกค� ๒ สลง ๑ สลงเฟRSอง ๑ เฟRSอง

ป?@พาทย8 งานฉาก งานปลก งานเหมา คนปde (นายวง) ๒ บาท (กบค�ากานล) ๑ บาท เหมา ๑๐ วน

๑๘ บาท นอกนน ๑ บาท ๒ สลง ค�าจางดงทกล�าวน เจาของละครใหแต�เฉพาะผทตองจาง เช�น ละครผสมโรงทตองเชญผอนเขามาร�วมเล�นดวยกจ�ายค�าตวตามอตราทกล�าวมา แต�หากเป'นลกหลานหรอบ�าวไพร�ทเลยงดกนอย�ในคณะอย�แลวกจ�ายใหตามเหนควร ต�อมาในสมยรชกาลท ๕ อตราค�าจางละครนอกเล�นงานฉากปรบตวสงขน เรยกเงนโรงงานฉากสงถงวนละ ๒๔๐ บาท และงานปลกเรยกถงวนละ ๑๒๐ บาท และงานเหมานนสงถงวนละ ๒๐ บาท

L �ก�#) -����"=� ����-=���;�� :;+�?<�,���'(���� �)ก�'(�� กN � �+��)���1��)ก 3 -=�ก ��=�1��=�!�����;���;+�

๑๔ รปแบบการจดแสดงละครนอก ในอดตทแบ�งออกเป'น ๓ อย�าง คอ งานฉาก งานปลกและงานเหมา นน ในป>จจบนรปแบบบางอย�างไดปรบเปลยนและบางอย�างไดสญไป เช�น “งานเหมา” นนไดหมดไปพรอมกบการยกเลกบ�อนเบย โรงหวย จงไม�ไดมการจางเหมาไปแสดงครงละนานๆ อย�างแต�ก�อน ดงขออธบายในวธการจางหางานในแต�ละรปแบบ คอ ๑. งานฉาก เป'นงานอย�างใหญ�ทจดแสดงเฉพาะกจมการตงเตยงกนฉากสาหรบละครแสดงจรงจง ทาใหเกดส�วนการแสดงเป'น “หน�าโรง” และ “หลงโรง” ผแสดงมกเล�นเตมกาลงฝdมอ เรยกเงนค�าโรงแพงกว�างานประเภทอน ใชจานวนตวละครผแสดง แบ�งเป'นตวละคร (คอ ตวรา ตวแสดงบทบาท) และตวประกอบอน เช�น เขน จาอวด มวงป?@พาทย8เครองค�บรรเลงประกอบ อาจมจานวนผแสดงและผบรรเลงรวมกนมากถง ๕๐ คน ดงมรายละเอยดคอ นายโรง ๑ คน ยนเครองตวรอง ๒ คน เสนา ๔ คน นางเอก ๑ คน นางรอง ๒ คน นางกานล ๔ คน จาอวด ๒ คน เขน (ฝCายละ ๖ คน) ๑๒ คน คนบอกบท ๑ คน ลกค� ๑๒ คน (ทาหนาทช�วยแต�งตวละครดวย)

สาหรบวงปdeพาทย3ทางานฉากนน ควรเป'น “เครองค�” เป'นอย�างนอย ประกอบดวย ผบรรเลง คอ ปdeใน ๑ ปdeนอก ๑ ระนาดเอก ๑ ระนาดทม ๑ ฆองวงใหญ� ๑ ฆองวงเลก ๑ ตะโพน ๑

๑๕ กลองทด ๑ กลองแขก ๒ เรมการแสดง เรยกว�า “ลงโรง” ตงแต�เชาประมาณ ๗.๐๐ น.และไปสนสดในเวลาบ�าย เวลาประมาณ ๑๗.๐๐ น. เรยกว�า “ลาโรง” ในช�วงเวลาอาหารเทยง ละครไม�หยดเล�นหากแต�ตวละครผลดกนกนขาวเทยง หากละครเล�นในเวลากลางคนดวย เรมลงโรงอกครงเวลาประมาณ ๑๙.๐๐ น. แลวเล�นไปจนถงเทยงคนจงลาโรง ๒. งานปลก เป'นงานทรบจางไปแสดงโดยทวไป เช�น งานแกบน งานโกนจก ฯลฯ มกเล�นในโรงโถง ไม�มกนฉากแบ�งเป'น “หนาโรง” กบ “หลงโรง” อาจตงเตยงกลางโรงเพยงตวเดยว มเสากลางโรงผกซองคลใส�อาวธ ปdeพาทย3และตวละครนงรวมอย�ขางเตยงนน เมอถงบทกลกขนรา เมอยงไม�ถงบทกนงรองรวมกบพวกลกค� อตราค�าจาง จานวนตวละครและปdeพาทย3ลดลงจากงานฉาก และเจาของโรงอาจไม�แสดงเอง อาจรวมไดประมาณ ๓๐ คน อาจประกอบดวย นายโรง ๑ คน ยนเครองตวรอง ๑ คน เสนา ๔ คน นางเอก ๑ คน จาอวด ๒ คน คนบอกบท ๑ คน ลกค� ๘ คน (ทาหนาทช�วยแต�งตวละครดวย)

วงปdeพาทย3สาหรบงานปลกนน สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ ใชว�าเป'น

“เครองสามญ” ซงหมายถงวงปdeพาทย3 “เครองห�า” นนเอง ประกอบดวย ปdeใน ๑ ระนาดเอก ๑ ฆองวงใหญ� ๑ ตะโพน ๑ กลองทด ๑

๑๖ งานปลกนเรมลงโรงเวลาประมาณ ๘.๐๐ น. เล�นไปจนเทยง จงพกโรงรบประทานอาหารกลางวน และจบเรองเรองเล�นต�อในช�วงประมาณ ๑๔.๐๐ น. แลวลาโรงเวลา ๑๗.๐๐ น. หากเล�นกลางคนดวย ลงโรงอกครงราว ๑๙.๐๐ น. เล�นไปจนถงเทยงคนจงลาโรง ๓. งานเหมา คอ งานทรบเล�นโดยเหมาเล�นทละหลายวน โดยมากเป'นงานตาม “บ�อนเบย” จงเกดศพท3คาว�า “ละครรองบ�อน” คอเป'นงานทชกจงใหคนเขามาเล�นการพนนตามโรงบ�อนต�างๆ จงมกมละคร งว หรอการแสดงอนๆ เพอดงคนเขาบ�อน มกจางเล�นคราวละประมาณ ๑๐ วน ทงนเจาของโรงบ�อนมกถอว�าละครเหล�านมส�วนทาใหเกดความ “เฮง” หากคณะใดมาเล�นแลวคนไม�เขาบ�อนเรยกว�า “ซวย” กมกไม�ไดรบการจางอก ละครทรบเล�นงานเหมานมกรบดวยอตราค�าจางทถกมาก หากแต�อย�างนอยพวกละครกไดอาศยอย�กนในคณะในระหว�างทแสดงรวมทงมค�าตอบแทนไม�ตองวงเร�หางานอย�างงานฉากและงานปลก ดงทอธบายว�าการเลอกละครมาเล�นประจาโรงบ�อนนนจะตองใหถกใจเจาของโรงบ�อนหรอ “เจา” ประจาศาลเจาจนทอย�ใกลโรงบ�อนหรอเจาในโรงบ�อนนนดวย ซงโดยมากเจาของโรงบ�อนมกเป'นนายอากรบ�อนเบยจะเป'นชาวจนในสงกดกรมท�าซาย ดงเรองเล�าว�า “แต,การเลอกเรองละครเล,นงานเหมานนแปลกอย, ด�วยขนพฒน นายบ,อนมกเป+นจนไม,ร�จกเรองละคร จงตกลงกนเป+นวธอย,าง ๑ คอ เอาสมดบทละครไปวางทโตJะเครองบชาในบ,อนแล�วทอดไม�เสยงทายถามเจ�า ถ�าไม�ควาทง ๒ อนเข�าใจว,าเจ�าไม,ชอบ ต�องหาเรองอนถามใหม, ถ�าไม�ควาอนหนงหงายอนหนงอธบายว,าเจ�าเป+นแต,ยมอย, คอเป+นอเบกขาจะเล,นเรองนนกได�ไม,ว,า ถ�าไม�หงายทง ๒ อนแปลว,าเจ�าชอบใจอยากจะดเรองนน...” การรบเล�นงานเหมาครงหนงๆ มกใชตวละครและปdeพาทย3ราว ๒๐ คน ภายหลงประกาศในสมยรชกาลท ๔ ททรงใหละครขางนอกหดละครผหญงไดจนทาใหมละครเล�นกนมากมายหลายคณะเกดจานวนบทละครทมมากขน และการตองเกบผลประโยชน3จากการแสดง ซงทาในรปของการเกบภาษ เรยกว�า “ภาษโขนละคร” เมอปdมะแม พ.ศ.๒๔๐๒ เพราะใหราษฎรทเล�นละครเลยงชพ “...ควรจะต�องเสยภาษช,วยราชการแผ,นดนบ�าง เหมอนอย,างทมประเพณในต,างประเทศ...” พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย�หวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ให จนนม เป'นขนสมมชชาธกร เจาภาษโขนละครคนแรก ทาหนาทรบผกภาษ (คดและเรยกเกบเงน) ในเขตกรงเทพและหวเมอง มรายไดเขาแผ�นดนปdละประมาณ ๔,๔๐๐ บาท กาหนดพกด (อตราภาษ) มตวอย�างบางรายการ ดงน

๑๗ ละครโรงใหญ,เล,นเรองละครใน เล,นเรองรามเกยรต เล,นวนกบคน ๑ หรอวน ๑ ภาษ ๒๐ บาท เล,นเรองอเหนา เล,นวนกบคน ๑ หรอวน ๑ ภาษ ๑๖ บาท เล,นเรองอณรท เล,นวนกบคน ๑ หรอวน ๑ ภาษ ๑๒ บาท ละครเล,นเรองละครนอก ละครกมปน คอเลอกคดแต,ตวดเล,นประสมโรงกน เล,นวน ๑ ภาษ ๔ บาท ละครสามญเล,นงานปลก เล,นวน ๑ ภาษ ๒ บาท เล,นคน ๑ ภาษ ๑ บาท ละครเล,นงานเหมา เล,นวนกบคน ๑ ภาษ ๑ บาท ๕๐ สตางค เล,นวน ๑ ภาษ ๑ บาท เล,นคนหนง ภาษ ๕๐ สตางค ละครหลวงและละครทเกณฑ มาเล,นงานหลวงยกเว�นไม,ต�องเสยภาษ โขน เล,นวน ๑ ภาษ ๔ บาท ละครหน�าจอหนง เล,นเรองรามเกยรต (ตวละครแต, ๑๐ คนขนไป) เล,นคน ๑ ภาษ ๒๐ บาท ละครหน�าจอหนง (ตวละครน�อยกว,า ๑๐ คน) เล,นคน ๑ ภาษ ๒ บาท ๕๐ สตางค ละครชาตรและละครแขก เล,นวน ๑ ภาษ ๕๐ สตางค รายไดของหลวงทเกบไดจากการมหรสพต�างๆ มจานวนมากขนโดยลาดบ จนมาในรชกาลท ๕ ไดทรงประกาศแกไขภาษโขนละครเมอวนท ๑ สงหาคม พ.ศ.๒๔๓๕ เรยกว�า “อากรมหรสพ” ปรากฏพกดอตราภาษของละครนอก เช�น ละครชาตรทเล,นเทยมละครนอก เกบภาษวนละ ๔ บาท ลเก เกบภาษคนละ ๒ บาท

๑๘ จนเมอแนวพระราชดารของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย�หว เรองการลดจานวนบ�อนเบยลง ทาใหละครและมหรสพต�างๆ หารายไดไดนอยลงตามไปดวยและต�างพากนเลก หากจะยงทรงเกบภาษพวกละครกจะทาใหผประกอบอาชพนไดรบความเดอดรอน จงไดทรงยกเวนอากรมหรสพโดยทวไปทมไดเล�นในบ�อนเบยก�อน แลวจงประกาศงดเกบในมหรสพทกประเภทตงแต� พ.ศ.๒๔๖๐ เป'นตนมา ละครทเล�นเป'นอาชพน ผชมมกจะใชเกณฑ3พจารณาว�าดหรอไม�ขนอย�กบป>จจยหลายดาน ดงท นายพลอย หอพระสมด ไดเล�าว�า “ลกษณะละครทเขานบถอว,าดนน ย,อมประกอบไปด�วยความงามหลายประการคอ ๑. งามรปเสยงไพเราะ (คอโวหารฉาดฉานเฉยบแหลม) ๒. งามกรยาท,าทางไม,ขดขวางในการเต�นรา ๓. งามด�วยเครองประดบทวจตรตา ๔. งามด�วยการตกแต,งสถานทๆ จะเล,นและทคนด ถ�าละครโรงไหนประกอบพร�อมไปด�วยความงามดงเช,นกล,าวมานแล�ว ไม,ต�องสงสยเลย ละครโรงนนกคงจะเจรญขนโดยลาดบ”

๑๙ คาใหม� “ละครนอกแบบหลวง” ทางเล�นใหม�ทสบมาจนในปJจจบน ละครนอกแบบหลวง เป'นคาใหม�ทพยายามจะใชทดแทนรปแบบการแสดงทเกดขนใน รชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ แห�งกรงรตนโกสนทร3 ทรงใหละครผหญงของหลวงในราชสานกแสดงละครตามอย�างละครขางนอก เกดมการแสดงละครหลวงทมไดเล�นแต�เรองรามเกยรต อณรท และอเหนา มานบแต�นน จนไดมความคลคลายในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย�หว โดยทรงมพระบรมราชานญาตใหละครเล�นผสมชายหญงได ดงทสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพทรงกล�าวไวว�า “...เพงมาปรากฏว,าละครผ�หญงของหลวงเล,นละครนอกเมอในรชกาลท ๒ ทรงเลอกเรองละครนอกเฉพาะตอนทน,าเล,นละครมาทรงพระราชนพนธ บทใหม, ให�ละครหลวงเล,น ๕ เรอง คอเรองสงข ทองเป+นหนงสอ ๑๗ เล,มสมดไทย เรองไชยเชษฐ ๔ เล,มสมดไทย เรองมณพไชยเล,มสมดไทย ๑ เรองไกรทอง ๒ เล,มสมดไทย เรองคาว ๓ เล,มสมดไทย และพระบาทสมเดจฯ พระนงเกล�าเจ�าอย,หว เมอยงดารงพระยศเป+นกรมหมนเจษฎาบดนทร ทรงแต,งเรองสงข ศลปRชยถวายอกเรอง ๑ เป+นหนงสอ ๒ เล,มสมดไทย นบรวมเป+น ๖ เรอง เรยกกนว,าพระราชนพนธ ละครนอก แต,กระบวนทละครเล,น ทรงแก�ไขทงทานองร�องและวธรา เล,นไม,เหมอนกบละครนอกทเล,นกนในพนเมอง จงมละครนอกแบบหลวงขนอกอย,าง ๑ ซงละครของผ�มบรรดาศกดถอเอาเป+นแบบแผนมาจนทกวนน” รปแบบการแสดงละครนอกแบบหลวงนมทงทใชผหญงแสดงลวนตามอย�างละครหลวง ดวยถอว�าเมอมแสดงครงแรกในพระราชวงหลวงนนกใชผหญงแสดงทางเล�นแบบ “ทางใน” แมบทละครจะโลดโผนโปกฮากเป'นแต�ทาจรตในทใหสมกบทสาวชาววงจะพงทาได แต�แทนทความนยมในรปแบบการแสดงละครนอกแบบหลวงในรชกาลท ๒ จะเผยแพร�ออกมาขางนอกวง การณ3กลบกลายเป'นว�า “...แต,ละครนอกซงราษฎรเล,นกนในพนเมองยงคงเล,นกนตามแบบและบทโบราณ ไม,มใครกล�าเอาบทพระราชนพนธ ไปเล,น จนตลอดรชกาลท ๓” จนเมอความนยมรปแบบละครนอกแบบชาวบานหรอ “ละครตลาด” แพร�หลายมากขนกว�าเดม ทาใหเจาของคณะละครภายนอกจงปรบทางเล�นใหถกใจคนด (แมมหลวงเป'นตนแบบและกไม�กลาทาซาแบบหลวง เพยงทาตามพระราชนยม “ทางนอก” ทแมพระเจาแผ�นดนกทรง)

๒๐ “...เพราะละครในกบละครนอกกระบวนเล,นผดกนดงกล,าวน ในชนหลงมาผ�ทเป+นเจ�าของละครในจงมกให�หดเล,นละครนอกด�วย เวลาจะดเล,นให�เป+นสง,าผ,าเผยกให�เล,นอย,างละครใน ถ�าจะดเล,นสนกสนานกให�เล,นอย,างละครนอก ทละครผ�หญงของหลวงเล,นละครนอก และททรงพระราชนพนธ บทละครดงปรากฏเมอในรชกาลท ๒ กเป+นด�วยเหตนนเอง...” เหตการณ3ทผนผวนตามกาลเวลา ทาใหละครราทกรปแบบมทงเจรญและเสอม ในสมยหลงเปลยนแปลงการปกครอง จงไดมการพยายามรอฟRSนรปแบบการแสดงทเป'นศลปะประจาชาตเพอการอนรกษ3 ละครนอกเป'นส�วนหนงทไดรบการรอฟRSนในคราวนน โดยอาศยครทไดมโอกาสแสดงในสมยทละครราเฟReองฟทงในราชสานกและวงต�างๆ เช�น ท�านผหญงแผว สนท-วงศ3เสน ครลมล ยมะคปต3 ครมลล (หมน) คงประภศร3 หม�อมศภลกษณ3 (ต�วน) ภทรนาวก เขาถ�ายทอดกระบวนท�าราแก�ศษย3ทงในกองการสงคต (ขณะนน) และวทยาลยนาฏศลปjทาใหเกดการแสดงละครนอกรปแบบใหม�ทมเคาเป'นละครนอกแบบหลวงมากกว�าละครทางนอกโดยทาใหมการร�ายราทประณตยงขนและอย�ภายใตการกากบดแลและกาหนดรปแบบของ กรมศลปากร จนเป'นทนยมเล�นกนอย�างแพร�หลายในป>จจบน ทาใหโอกาสทจะไดดละคร ทางนอกแทๆ ลดลง การสบคนรปแบบดงเดมนนอาจทาไดโดยศกษารปแบบละครชาตร บางคณะทยงรบจางเล�นอย� เช�นทศาลหลกเมอง ศาลพระพรหม หรอละครเพชรบร เป'นตน

๒๑

ละครทางนอกทมชอเสยงต�นกรงรตนโกสนทร8 นบตงแต�สถาปนากรงรตนโกสนทร3 เมอ พ.ศ.๒๓๒๕ ไดมความพยายามทจะรอฟRSนความร�งเรองทางดานศลปวทยาการต�างๆ ใหเหมอนเมอครง “บ�านเมองยงด” ซงหมายถงความเจรญขนสงสดในสมยปลายกรงศรอยธยา รวมถงการสรางบทละครหลวงสาหรบแผ�นดน ในช�วงตนกรงรตนโกสนทร3 รชกาลท ๑-๓ นน ปรากฏมสานกละครทงทเป'นละครของเจานาย ขนนางผมบรรดาศกด และละครเอกชนทมชอเสยงปรากฏหลายคณะ ดงจะขอยกตวอย�างสานกหรอคณะทปรากฏมการเล�นละครนอก เช�น ๑. ละครนายบญยง มชอเสยงมากในสมนรชกาลท ๑ เล�นอย�างละครทางนอก มนายบญยงเป'นนายโรง และตวยนเครอง มนายบญม (พหรอนองของนายบญยง) เป'นตวนางเอก เล�นมาจนถงในรชกาลท ๒-๓ มชอเสยงรารวยจนสามารถสราง “วดลครทา” ทย�านบานขมน พรานนก ฝ>eงธนบร ไดวดหนง ต�อมาไดรบการยอมรบนบถอใหเป'นครละครนอกทวไปและม “ทางเล�น” สบต�อมาอกหลายรชกาล มเกรดเกยวกบละครนายบญยงเล�าไว เช�น

๒๒ “...มเรองเล,ากนมาว,านายบญยงตวนายโรงละครนอกทมชอเสยง ครงรชกาลท ๒ นน เป+นคนมโรคประจาตว เวลาถงบทลกขนจะรามกต�องยนยดเสาโรงพกเสยหน,อยหนงก,อนแล�วจงรา พวกละครทนบถอฝSมอนายบญยงเลยจาเอามาเป+นท,าละคร พากนยดเสาโรงอย,างนายบญยงอย,ตลอดสมยหนง” ๒. ละครเจ�ากรบ เจากรบ หรอ นายกลบ เกดในสมยรชกาลท ๑ เมอปdขาล พ.ศ.๒๓๔๙ เป'นบตรนายถนและนางก บานเดมอย�หลงวดระฆง มชอเดมว�า “กลบ” มตานานเกยวกบทมาของชอว�า “...เพราะเดมมพชายคนหนงมารดาพาลงเรอไปเทยวขายขนม ตกนาหายไปทหน�าวดระฆง ต,อมามารดาพายเรอไปขายขนมถงตรงนนเข�า มกร�องไห�ด�วยความคดถงบตรทหาย วนหนงไปพบหญงมอญจอดเรออย,หน�าวดระฆง หญงมอญนนรบจะทาวทยาคมให�ได�บตรกลบคนมา แต,นนมารดากตงครรภ ครนคลอดเป+นชายจงให�ชอว,า “กลบ” ตามทสมคา ยายมอญรบว,าจะให�บตรกลบมานน...” นายกลบไดไปฝากตวเป'นศษย3หดรากบ “ครทองอย�” และจงไปเป'นตวละครใหกบ โรงของ “นายบญยง” อย�กบครบญยงจนกระทงครบญยงตายจงรวบรวมพวกละครนนตงเป'นละครของตวเอง ดงนนนายกลบจงเป'นผทรกษาแบบละครนอกของครบญยงสบมา ในสมยรชกาลท ๓ นายกลบไดยายถนฐานจากบานเดมทหลงวดระฆงไปตงบานเรอนอย�ทปากคลองบางบาหร บางกอกนอย รบจางหางานเล�นละครจนสามารถสรางวดได ชอ “วดนายโรง”๙ (เมอ พ.ศ.๒๔๐๓) ต�อมานายกลบไดถวายตวเป'นขาในพระเจาบรมวงศ3เธอ พระองค3เจาวลาส กรมหมนอปสรสดาเทพ (พระธดาในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอย�หว) จนเมอเสดจในกรมสนพระชนม3 จงถวายตวต�อสมเดจพระนางโสมนสวฒนาวด (พระเจาหลานเธอในรชกาลท ๓ พระธดาพระองค3เจาลกขณานคณ พระเชษฐาในกรมหมนอปสรสดาเทพ) ไดเคยเล�นละครถวายในงานหลวงในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย�หวรชกาลท ๔ ทอดพระเนตร เมอคราวงานฉลองคลองผดงกรงเกษม ปdขาล พ.ศ.๒๓๙๗ กล�าวกนว�างานนน นายกลบอาสาเล�นละครถง ๗ โรง ละครนายกลบนบางครงกจาเป'นทจะตองหาละครฝdมอดเขามาเล�นประสมโรงใหเป'นทพอใจของเจาของงานดวย

O &����)�1��)� �����-�����")!�ก ����-��� ! ��!���ก����!����<=�)" "=� �")�)��)��?�� ,'�"=� �����-�+�'(�?�?���!�กก��'��ก���)�����

๒๓ ละครของนายกลบเล�นจนมชอเสยงผคนยกย�องมาก จงพากนเรยกว�า “เจ�ากลบ” หรอ “เจ�ากรบ” เป'นละครผชายทงโรง จนเมอมประกาศในรชกาลท ๔ เรองใหละครทมใช�ละครหลวงหดละครผหญงขนโดยไม�ผดธรรมเนยมวงซงเคยถอปฏบตกนมา ทาใหเจากรบคดจะฝcกหดใหลกหลานในคณะเล�นผสมโรงกบผหญงทหดขนใหม� แต�พอเมอหดผหญงราพอออกโรงแสดงไดเมอไร กมกมขาราชการทมบรรดาศกดมาขอไป ภายหลงจงไม�ยอมเล�นผสมกบผหญงอก เจากรบเล�นละครสบมาจนเสยชวตในสมยรชกาลท ๔ เมอปdขาล พ.ศ.๒๔๐๙ สรอายได ๖๑ ปd บตรชอนายนวลรบมรดกจากเจากรบเล�นต�อมาจนรชกาลท ๕ มผเขยนคาสดด เจากรบไวว�า “เจ�ากรบตวโผใหญ, ได�มชอลอกระฉ,อนละครไทย อายเราเยาว วยไม,ได�ด” แมสนทรภ�กไดเขยนสรรเสรญละครเจากรบแทรกไวในสภาษตสอนหญงว�า ครนได�ยนเสยงกลองมาก�องห ยงไม,ร�เนอความเทยวถามหา วนนมละครใครทไหนมา แม�นร�ว,าเจ�ากรบเต�นหรบไป

๒๔ ละครเจ�าสามกรมในเจ�าจอมมารดาศลา โดยเหตทพระเจาลกยาเธอสามพระองค3ในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย อนประสตแต�เจาจอมมารดาศลา (ราชนกล ณ บางชาง) ซงไดแก� (พระยศครงรชกาลท ๓) ๑. พระเจานองยาเธอ พระองค3เจาพนมวน กรมขนพพธโภคภเบนทร3, (ต�อมาเลอนเป'น กรมพระพพธโภคภเบนทร3, ตนราชสกล พนมวน) ๒. พระเจานองยาเธอ พระองค3เจากญชร กรมหมนพทกษ3เทเวศร3 (ต�อมาเลอนเป'น กรมพระพทกษ3เทเวศร3, ตนราชสกล กญชร) ๓. พระเจานองยาเธอ พระองค3เจาทนกร (เวลานนยงมไดทรงกรม ต�อมาทรงกรมเป'น กรมหลวงภวเนตรนรนทรฤทธ, ตนราชสกล ทนกร) ทงสามพระองค3นมพระทยฝ>กใฝCในทางละครเฉกเช�นเดยวกบสมเดจพระบรมชนกนาถ เมอไดรบพระราชทานทใหสรางวงบรเวณรมคลองหลอดและบรเวณทายหบเผย (กรมการรกษาดนแดน สวนเจาเชษฐ3ในป>จจบน) ต�างองค3ต�างกหดละครบรรดาศกดสาหรบประดบ พระเกยรตยศของพระองค3เอง อกทงยงไดใชในราชการของหลวงในเวลาต�อมาดวย (เช�น ละครกรมพระพทกษ3เทเวศร3 ต�อมาทรงบญชาการกรมมหรสพ กนาละครของพระองค3เองไปช�วยงานหลวงดวย) ซงทง ๓ พระองค3ต�างกหดละครในรปแบบทแตกต�างกน โดยมเจาจอม-มารดาศลาซงเคยเป'นละครหลวงในรชกาลท ๒ มาช�วยฝcกหด พรอมทงครละครหลวงต�างกออกมาช�วยหดบางละครของเจานายเหล�านบาง ละครทงสามโรง มชอเรยกลาลองตาม พระนามองค3เจานายผเป'นเจาของวง ไดแก� ๑. ละครกรมพระพพธฯ พระเจาบรมวงศ3เธอ พระองค3เจาพนมวน กรมพระพพธโภคภเบนทร3นน ทรงกากบการกรมพระนครบาล (กรมเวยง) และกรมพระคชบาล (กรมชาง) อกกรมหนง ทรงโปรดดนตรปdeพาทย3และการละครเป'นอย�างมาก โดยทรงมทงวงปdeพาทย3ผชายวงหนงและหดละครนอก ในช�วงรชกาลท ๒ และทรงหดใหมละครใน วงปdeพาทย3ของพระองค3นนเป'นปdeพาทย3เครองใหญ�สาหรบทารบเสภา คอประกอบการเล�นเสภาซงเป'นพระราชนยมในพระบาทสมเดจพระ- พทธเลศหลานภาลย จนในสมยรชกาลท ๓ แมไม�มละครผหญงของหลวงแต�เจานายและ ขนนางต�างๆ ต�างกหดละครกนแพร�หลาย ว�ากนว�ามมากถง ๑๑ โรง และหนงในนนกคอละครของ กรมพระพพธโภคภเบนทร ซงราลอกนว�า “กระบวนราดกว�าโรงอนๆ ทงสน” ละคร โรงนมตวละครมชอและมฝdมอ เช�น

๒๕ - นายบว อเหนา (ต�อมาเป'นครละครหลวง รชกาลท ๔, ครละครสมเดจเจาพระยา-บรมมหาศรสรยวงศ3) - นายมง บษบา (ต�อมาเป'นครละครสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ3) - นายผง วยะดา (ต�อมาเป'นครละครสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ3) ๒. ละครกรมพระพทกษ8ฯ พระองค3เจากญชร ทรงกากบการกรมพระอศวราช (กรมมา) (แลวทรงบญชาการกรมพระคชบาล (กรมชาง) ต�อจากกรมพระพพธฯ ดวย) ในรชกาลท ๓ ทรงกรมท “กรมหมน-พทกษ3เทเวศร3” ทรงหดละครในไว ซงต�อมาพระองค3เจาสงหนาทดรงคฤทธ พระโอรสองค3โตไดกากบราชการต�อจากพระบดา รวมถงคมคณะละครในวงสบต�อมาดวย ซงละครในวงนไดเป'นกาลงสาคญในการจดการมหรสพสมโภชของหลวง เพราะพระโอรส พระนดดาต�างกว�าราชการในกรมมหรสพสบต�อมาโดยใชละครทเป'นมรดกจากกรมพระพทกษ3ฯ ทงสน ละคร โรงนมตวละครมชอและมฝdมอ เช�น - นายนม อเหนา (ต�อมาเป'นครละครพระองค3เจาสงหนาทราชดรงค3ฤทธ, ครละครเจาพระยานรรตน3ราชมานตและไดเป'นครครอบละครหลวงในรชกาลท ๕) - นายเกลอน นางเอก (ต�อมาเป'นครละครพระองค3เจาสงหนาทราชดรงค3ฤทธ, ครละครเจาพระยานรรตน3ราชมานต) - นายอา ตวนาง (ต�อมาไดเป'นครละครหม�อมเจาลมน (เต�า) ในกรมพระเทเวศน3วชรนทร3) ๓. ละครกรมหลวงภวเนตรฯ พระเจาบรมวงศ3เธอ พระองค3เจาทนกร กรมหลวงภวเนตรนรนทรฤทธ ทรงมละครตามพระเกยรตยศ ซงตวละครของกรมหลวงภวเนตรนรนทรฤทธนนหดราอย�างละครหลวงอกทงยงทรงเชยวชาญในเชงกวเป'นอย�างยง ดงปรากฏบทพระราชนพนธ3เพลงยาวและบทละครจานวนมาก แต�โปรดทรงเรองละครนอก คอทงทรงพระนพนธ3และนาบทททรงแต�งนนประทานละครเล�น ไดแก�เรอง - สวรรณหงส3 - แกวหนามา - นางกลา - มณพไชย

๒๖ บทละครของพระองค3เหมาะแก�การนามาเล�นเป'นละคร และไดรบการยกย�อง “...บท-ละครของกรมหลวงภวเนตรฯ ละครชนหลงเล,นกนแพร,หลาย นบถอกนว,าดทดพระราชนพนธ รชกาลท ๒” ซงมตวละครมชอและมฝdมอ ไดแก� - นายฟ0อน นางเอก (ต�อมาเป'นครละครเจาพระยามหนทรศกดธารง, ครละคร พระเจาอนทวชยานนท3ทเมองเชยงใหม�) แต�เดมบทละครนอกทใชเล�นละครกนทวไปนน เป'นเรองทมมาแต�โบราณ บางตกทอดมาตงแต�ครงกรงศรอยธยา บางตกทอดสบกนมาในสายตระกลทเป'นละครมาตงแต�บรรพบรษ บางเป'นชาดกหรอนทานพนเมองทนามาแต�งใหม�ใหเหมาะสาหรบเล�นละครไดสนก ดงเช�น เรอง สงข3ทอง จากสวรรณสงขชาดก หรอไกรทองจากนทานพนบานของชาวพจตร แต�ใช�ว�าบทละครโบราณสาหรบอ�านบางเรองจะนามาเล�นเป'นละครไดโดยไม�น�าเบอไปเสยทกตอน แมกระทงบทละครนอกพระราชนพนธ3รชกาลท ๒ บางเรองบางตอน กเหมาะแก�การอ�านสนกมากกว�านามาจดแสดงเป'นละคร จนมาในรชกาลท ๓ กวและผประพนธ3บทละครมมากยงขน เพราะละครมาเฟReองฟอย�ภายนอกพระราชวงหลวง เจานายบางพระองค3ดงเช�น กรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพ และกรมหลวงภวเนตรนรนทรฤทธ ทรงเชยวชาญในการทาบทละครสาหรบแสดง บางครงกทรงนพนธ3ตามแบบอย�างพระราชนพนธ3รชกาลท ๒ บางทรงพระนพนธ3ใหม�แต�เฉพาะตอนทจะจดแสดงไดสนกสนาน ในช�วงเวลานนละครคณะอนๆ ไม�กลานาบทพระราชนพนธ3ในรชกาล- ท ๒ ไปเล�น ละครของเจานายและผมบรรดาศกดจงนยมแต�งใหม�หรอนาเรองเก�ามาเล�น ภายหลงทรชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหมละครผหญงเล�นไดโดยทวไปแลว จงเกดจานวนคณะละครและบทละครมากยงขนไปอก เจาของคณะต�างแสวงหาเรองทแปลกใหม�มาเล�น แมกระทงละครหลวงเอง ในบทละครเรองแปลกๆ นน มกวอย�างเช�น สนทรภ� (พระสนทรโวหาร ภ�) แต�งเรองอภยนราช ถวายพระองค3เจาดวงประภา (พระธดาในพระบาทสมเดจพระปoeนเกลาเจาอย�หว) ซงกเป'นเพยงเรองเดยวทสนทรภ�แต�งเป'นบทละคร บางกทาบทละครนอกใหมตวละครคลายละครเรองรามเกยรต เช�น เรองทพย8สงวาลย8 เรอง คาว ตอนทาวโสภณลกนางเทพลลา คอมตวยกษ3 ตวลง เพอเลยงภาษเพราะหากเล�นเรองรามเกยรตตองเสยภาษถง ๒๐ บาท หากเล�นเป'นละครนอกธรรมดาเสยภาษเพยง ๒ บาท รวมถงไดมการนานทานทเป'นหนงสออ�านมาทาเป'นบทละคร ไดแก�เรอง พระอภยมณ ลกษณวงศ3 จนทโครพ ของสนทรภ� มาทาเป'นละคร แมกระทงเอาเสภามาปรบเป'นบทละคร เช�น ขนชางขนแผน ตอนแต�งงานพระไวย เป'นตน

๒๗ ทสาคญคอ กรมหลวงภวเนตรนรนทรฤทธ ไดทรงบทละครสาหรบใหละครในวงของพระองค3เล�น มเรองแปลกอย�หลายเรอง เช�น สวรรณหงส3 แกวหนามา นางกลา ฯลฯ รวมถงเรองทเลอกต�อเตมพระราชนพนธ3ของรชกาลท ๒ ใหสมบรณ3ไดแก� เรอง มณพไชย

กรกฎาคม ๒๕๕๗