หลักฐานธรรมกายในคัมภีร์โบราณ รวมงานวิจัยฉบับย่อ

หลกฐานธรรมกายในคมภรพทธโบราณ 1

ฉบบรวมงานวจยโดยยอ

ทปรกษากตตมศกด พระพรหมสทธ (ธงชย สขาโณ)

พระราชภาวนาจารย (เผดจ ทตตชโว)

พระครวนยธรสวทย สวชชาโภ

ทปรกษา พระมหาสมเกยรต วรยโส ป.ธ.9

พระครใบฎกาอำานวยศกด มนสกโก

บรรณาธการบรหาร พระครวเทศสธรรมญาณ ว. (สธรรม สธมโม)

กองบรรณาธการ พระมหา ดร.สธรรม สรตโน ป.ธ.9

พระมหาสมคด ตกขโณ ป.ธ.3

ดร.ชนดา จนทราศรไศล บ.ศ.9

ดร.ศรพร ศรขวญชย

กลฯ กมพล ตรสหเกยรต

กลฯ ชชวาลย เสรพกกะณะ

กลฯ ปรชญา สพพญวทย

กลฯ สชาดา พงศพนธ

กลฯ พทธพล ภมพทธ

กลฯ กตตพงษ วงศอกษร

ผเรยบเรยง ดร.กจชย เออเกษม

พมพครงท 1 22 เมษายน 2557

ลขสทธ สถาบนวจยนานาชาตธรรมชย (ออสเตรเลย และ นวซแลนด)

Dhammachai International Research Institute of New Zealand

16 Pitt Street, North Dunedin, Dunedin 9016, New Zealand

พมพท บรษท รงศลปการพมพ (1977) จำากด

ISBN 978-0-9923869-2-4

หลกฐานธรรมกายในคมภรพทธโบราณ 1ฉบบรวมงานวจยโดยยอ

เรยบเรยงโดย

ดร.กจชย เออเกษม

สถาบนวจยนานาชาตธรรมชย

ประเทศออสเตรเลยและนวซแลนด

พ.ศ. 2557

2 | ดร.กจชย เออเกษม

หลกฐานธรรมกายในคมภรพทธโบราณ 1 ฉบบรวมงานวจยโดยยอ

กราบบชาธรรม

พระเดชพระคณพระเทพญาณมหามน ว.

(ไชยบลย ธมมชโย)

องคสถาปนาสถาบนวจยนานาชาตธรรมชย

ประเทศออสเตรเลยและนวซแลนด

เจาอาวาสวดพระธรรมกาย ประเทศไทย

ในวาระอายวฒนมงคลได 70 ป

วนคมครองโลก

22 เมษายน พ.ศ. 2557

| 3

สมโมทนยกถา

สพพทาน ธมมทาน ชนาต.การใหธรรมทาน ชนะการใหทงปวงฯ

อาตมภาพไดรบทราบเรองอนเปนทนาอนโมทนายนดเปนอยางยง ดงทพระครวเทศสธรรมญาณ (สธรรม สธมโม) และศาสตราจารยกตตคณ สกญญา สดบรรทด มารายงานความกาวหนาของการทำางานวจยเรอง “สบคนหลกฐานธรรมกายในคมภรพทธโบราณ” ของ สถาบนวจยนานาชาตธรรมชย (DIRI) ทดำาเนนงานอยางตอเนองดวยความมงมนอตสาหะและทำางานเปนคณะ โดยแบงความรบผดชอบเพอสบคนแหลงขอมลใหไดมาซงหลกฐานจากหลายภมภาคทวโลก

เปนททราบกนอยางดวาพระธรรมคำาสอนอนบรสทธของพระสมมา สมพทธเจานน มความเปนสจธรรม ทจะนำาพาชวตของสรรพสตวทงหลายผหยง จตลงสความเพยรในสมมาสมาธ ใหหลดพนจากความทกขในสงสารวฏ และเขาถงสนตสขอนไพบลยอยางแทจรงได โดยไมถกจำากดดวยกาลเวลา เปน “อกาลโก” จวบจนเวลากวา 13 ปผานไปคณะทำางานไดพบหลกฐานธรรมกายทสำาคญดงมปรากฏในคมภรทจารกดวยอกษรขโรษฐในภาษาคานธารบนเปลอกไมเบรช ซงเปนวตถโบราณเกาแกทคดลอกตงแตพทธศตวรรษท 5-6 อนนบเปนกาวใหมของการสบคนทางวชาการ รวมถงการพบหลกฐานจากคมภรโบราณอนๆ ไดแก คมภรอกษรจน คมภรอกษรขอม คมภรอกษรธรรม



และคมภรอกษรเขมร เมอศกษาวจยโดยเปรยบเทยบคมภรพทธโบราณเหลานกบคมภรบาลมพระไตรปฎกเปนตน ไดพบวามความถกตองสอดคลองกนดจดงรสเปรยวทปรากฏในมะนาว หรอรสหวานทปรากฏในน�าผง

ยอมเปนทประจกษรบรองความจรงแทของพระสทธรรมทถกเกบรกษาไวในภาษาและอกษรตางๆ ซงคดลอกสบตอกนผานกาลเวลาทลวงมากวา 2,000 ป ผานยคสมยและแวนแควนดนแดนอนๆ มากมายจนถงยคของเราใน ปจจบน ผลของการศกษาขอมลคำาสอนจากหลกฐานอนสำาคญเหลาน ทำาใหไดภาพของหลกธรรมในสวนภาคแหงปฏบตสทธรรม ซงอาจเลอนหายไปบางตามกฎแหงไตรลกษณนนกลบยงมความชดเจนขน อนเปนการยนยนวาพระธรรมเทศนาของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ทไดรอฟนธรรมปฏบตวชชาธรรมกายของพระพทธองคไวในหลายแงมมนน มความเปนเอกภาพทเปนเอกายนมรรค ดงทมปรากฏในพระไตรปฎกบาล ทฆนกาย อคคญญสตร ทวา

“ตถาคตสส เหต� วาเสฏา อธวจน� ธมมกาโย อตป พรหมกาโย อตป ธมมภโต อตป พรหมภโต อตปฯ” (ท.ปา.

11/55/92)

“ดกอนวาเสฏฐะและภารทวาชะ เพราะคำาวา ธรรมกายกด พรหมกายกด ธรรมภตกด พรหมภตกด เปนชอของพระตถาคต” และพระพทธวจนะทกลาวกบพระวกกล วา

| 5

“โย โข วกกล ธมม� ปสสต, โส ม� ปสสตฯ โย ม� ปสสต, โส ธมม� ปสสต ฯ

ธมม� ห วกกล ปสสนโต, ม� ปสสตฯ ม� ปสสนโต, ธมม� ปสสตฯ” (สำ.ข. 17/216/147)

“ดกอนวกกล ผใดแลเหนธรรม ผนนชอวายอมเหนเรา, ผใดเหนเรา ผนนชอวายอมเหนธรรม, วกกล เปนความจรง บคคลเหนธรรมกยอมเหนเรา บคคลเหนเรา กยอมเหนธรรม”

อาตมภาพขออนโมทนากบคณะทำางานวจยซงม พระเทพญาณมหามน (ไชยบลย ธมมชโย) ผสถาปนาสถาบนวจยนานาชาตธรรมชย (DIRI) และ ผมสวนสนบสนนทกทาน ทไดนำาความรขอแทจรงดานวชาการเรองธรรมกายน มาเตมเตมในสวนของปรยตสทธรรม และสรางกำาลงใจใหแกชาวพทธทงมวลในสวนแหงปฏบตสทธรรม อนจะนำาไปสผลคอปฏเวธสทธรรมทสามารถรบรไดดวยตนเองเปนสนทฏฐกธรรม อนงตองขอชนชมคณะพทธบรษทเหลากลยาณมตรทตงใจจดพมพเปนธรรมบรรณาการเพอถวายแดพระสงฆาธการ 30,000 วดทวประเทศ เนองในวนคมครองโลก 22 เมษายน พ.ศ. 2557 ซงจกอำานวยประโยชนแกวงการวชาการทศกษาพระพทธศาสนาทงภายในประเทศไทยและทวโลกอยางกวางขวางตอไป

เจาอาวาสวดปากน�าภาษเจรญผปฏบตหนาทสมเดจพระสงฆราช



สาสนจากบรรณาธการ

พระสทธรรมคำาสอนของพระสมมาสมพทธเจาเปน อกาลโก ทรง

พระคณโดยไมจำากดกาลเวลา นำาพาเวไนยสตวใหหลดพนจากความทกข

ทรมานในวฏฏะและเขาถงสนตสขอนไพบลยไดอยางแทจรง พระพทธวจนะ

คำาสอนทสบทอดตอกนมาในรปมขปาฐะกดหรอบนทกบนใบลานหรอบน

เปลอกไมกด ยอมเปนเครองแสดงความมอยของธรรมปฏบตอนเปนเอกายนมรรค

หนทางสายเดยว ทมปรากฏใหเหนเหมอนกนไมวาจะเปนพระพทธศาสนา

นกายใดในอดตและปจจบน

ดวยมโนปณธานในเรองดงกลาว พระเดชพระคณพระเทพญาณ

มหามน ว. องคสถาปนาสถาบนวจยนานาชาตธรรมชย แหงออสเตรเลยและ

นวซแลนด จงมอบหมายใหอาตมภาพและคณะทำางานดำาเนนการสบคนหลกฐาน

ของธรรมปฏบตจากคมภรคำาสอนดงเดม เพอยนยนความถกตองมนคงท

สบทอดจากอดตจนถงปจจบนของพระสทธรรม เหตนจงเปนจดกำาเนด

ของโครงการ “การสบคนหลกฐานธรรมกายในคมภรพทธโบราณ” ซงม

วตถประสงคทจะทำาหนาทเสมอนทนายแกตางแทนพระพทธศาสนา ชแจง

ใหเกดการยอมรบในสงคมตางๆ โดยเฉพาะในวงการนกวชาการทอาจไมเคย

ปฏบตสมาธภาวนา แตกลบใชความพยายามทจะอธบายประสบการณภายใน

ซงอาจสอความหมายเปลยนผนไปบาง จงควรใหนกวชาการทงหลายนนได

| 7

เขามาพสจน ดงบทพระบาลทวา เอหปสสโก ทานจงมาพสจนเถด พระธรรม

ทพระพทธเจาทรงสงสอนนน ควรนอมนำามาปฏบตดวยตนเองไดทกเมอ ซง

กคอ โอปะนะยโก และเปนเรองอนวญชนพงรไดเฉพาะตนคนเดยวดวยการ

ปฏบต ซงคนอนทยงไมปฏบตจนรแจงจะพลอยตามรตามเหนดวยหาไดไม

ดงพระบาลทวา ปจจตตงเวทตพโพวญหต นนเอง

โครงการสบคนค�าสอนดงเดมจากคมภรพทธโบราณ นน จำาเปน

ตองดำาเนนขนตอนตามหลกการศกษาวจยเชงวชาการ สำาหรบคณะทำางาน

ของสถาบนฯ ถอวาเปนการเรมตนจากศนย เพราะสงแรกทตองทำาคอการ

สรางบคลากรใหเปนนกวชาการทางพทธศาสนศกษา โดยเรมเรยนรระบบ

การคนควาแบบตะวนตก เพอใหเขาถงแหลงขอมลซงเปนทหวงแหนของ

สถาบนวชาการระดบโลกตางๆ ซงคณะทำางานบางทานตองเปลยนสายงาน

จากพนฐานความรความถนดทมอยเดม ทงนตองนบวาเปนคณปการอยางยง

ของนกวชาการตะวนตกสาขาตางๆ ทไดรวบรวมและทำาการศกษาหลกฐาน

ทางพระพทธศาสนายคตนไวแลวเปนอเนกอนนต ไมวาจะเปนวชาการดาน

โบราณคด ประวตศาสตร จารกโบราณ นรกตศาสตร พทธศาสนศกษา ฯลฯ

และสำาหรบดานบรหารจดการทางสถาบนฯ กไดสรางความสมพนธกบองคกร

ทางวชาการนานาชาต เพอสงเสรมงานดานวชาการ แลกเปลยนความคดเหน

และเพอความทนตอการเคลอนไหวของวงวชาการ องคกรทางวชาการเหลาน

ไดแก มหาวทยาลยวอชงตน สหรฐอเมรกา มหาวทยาลยออสโล นอรเวย

มหาวทยาลยโอทาโก นวซแลนด มหาวทยาลยเคลานยา ศรลงกา และ

มหาวทยาลยโคตะมะ อนเดย เปนตน และสงทดำาเนนการควบคกนไป คอ

การวจยคนควาในหวขอทเกยวของกบการปฏบตของพระพทธศาสนาดงเดม



ซงถอไดวาเปนผลงานทสำาคญของสถาบนฯ ในงานวจยททมเทตลอดเวลา

กวา 13 ปทผานมาน เปนการคนควาในหลกฐานปฐมภม อนไดแกคมภรท

จารกดวยอกษรขโรษฐบนเปลอกไมเบรช ภาษาคานธาร ภาษาสนสกฤต และ

ภาษาโบราณตางๆ ของเอเชยกลาง รวมถงคมภรปฏบตสมาธภาวนาภาษาจน

ซงประพนธโดยวปสสนาจารยชาวตางชาต ทเขามาเผยแผตงแตยคแรกๆ ของ

พระพทธศาสนาในจน การคนควาในคมภรอกษรขอมทมหลกฐานทางจารก

โบราณสามารถอางองอายไดถงสมยอยธยาตอนตน รวมถงกลมคมภรอกษร

ธรรมและอกษรเขมรโบราณทกลาวถงการทำาสมาธภาวนาของพระพทธศาสนา

ในอดตของสวรรณภม

ผลจากงานวจยทคณะทำางานไดทมเทดวยความวรยะอตสาหะ เปนเวลา

มากกวา 13 ปทผานนน คอการแสดงใหเหนนยสำาคญหรอรองรอยของวชชา

ธรรมกายทสญหายไปกวาสองพนป บทความวจยทเสนอไวในหนงสอเลมน

รวบรวมจากขอมลหลกฐานมากมายหลายชนงานและจากหลายแหลง

สถานท ซงเมอไดน�ามาศกษาวเคราะหเปรยบเทยบกบคมภรฉบบบาลม

พระไตรปฎกเปนตน และเปรยบเทยบศกษากบเทศนาค�าสอน ของพระ

เดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) อดตเจาอาวาสวดปากน�า

ภาษเจรญ กพบความชดเจนวาธรรมกายเปนทรจกของชาวพทธตงแต

ยคตนๆ จนถงอดตทไมไกลนก และธรรมกายเปนกายทประกอบดวยญาณ

ตรสรทสามารถรเหนไดดวยญาณมใชดวยวญญาณร อกทงการปฏบตธรรมท

เปนประสบการณภายในคอนมตดวงสวาง และการปฏบตธรรมแบบเหนองค

พระภายในกลางตว รวมถงการหยดใจไวบรเวณเหนอสะดอกลางทองนน

| 9

ยอมบงชวามชาวพทธไดเรยนรและปฏบตธรรมสบทอดตอเนองกนมานาน

หลายสบศตวรรษแลว

ขอเจรญพรขอบคณอยางยงตอคณาจารยทปรกษาทกทาน ทเมตตา

ใหคำาแนะนำาและขดเกลาผลงานวจยตามหลกวชาการ จนสำาเรจเปนรปธรรม

ทนตามกรอบเวลา รวมถงอนโมทนาในมหากศลของทานสาธชนเหลา

กลยาณมตรทงหลาย ทใหการอปถมภรวมเปนเจาภาพจดพมพหนงสอ

“หลกฐานธรรมกายในคมภรพทธโบราณ” เลมท 1 เพอถวายแดพระสงฆาธการ

ทวประเทศ 30,000 วด เนองในวนคมครองโลก วนท 22 เมษายน 2557

น และคณะศษยานศษยกไดแสดงความกตญกตเวทตา และพรอมใจบชา

ธรรมแดพระเดชพระคณพระเทพญาณมหามน ว. ซงตรงกบวาระอายวฒนะ

มงคลได 70 ป

การเผยแพรผลงานวจยเปนธรรมทานครงน จกกอใหเกดคณประโยชน

แกวงการศกษาและเสรมสรางศรทธาสมมาทฏฐแกผ ใฝใครตอการศกษา

พระพทธศาสนาทางวชาการจกไดเจรญรงเรองสบไป.

(พระครวเทศสธรรมญาณ ว.)

บรรณาธการบรหาร



คานา

งานทนำาเสนอฉบบนมกำาเนดจากศรทธาอนแรงกลา ทจะสนองมโน

ปณธานของพระเดชพระคณพระเทพญาณมหามน ว. ในการหารองรอยวชชา

ธรรมกายจากหลกฐานคำาสอนดงเดมในสวนตางๆ ของโลก “ลกๆ ชายหญง”

ของทานไดใชเวลาหลายปในการคนควาเชงวชาการจากแหลงขอมลตางๆ ท

ยากตอการเขาถง ทำางานวจยดวยความอตสาหะตอกยำาศรทธาของตน พรอม

กบใชศกยภาพความสามารถทงหมดอยางเตมท รวมถงการประสานงานและ

ประสานแรงใจกาวขามอปสรรคทละขนไปเปนทม ผลทไดคอขอมลขนตนทให

รองรอยของวชชาธรรมกายยอนไปไดถงพทธศตวรรษท 5 จนถงพทธศตวรรษ

ท 24 ตามทปรากฏในบทความตางๆ จากน

ดร.ชนดา จนทราศรไศล ไดคนควาหารองรอยของวชชาธรรมกาย

และการปฏบตสมาธภาวนาพทธานสตทมนมตองคพระกลางตว จากคมภร

โบราณเปลอกไมเบรชและใบลาน ภาษาคานธาร ภาษาสนสกฤต และภาษา

อนๆ ทใชในเอเชยกลาง อายราวพทธศตวรรษท 5 พบในคนธาระ (ปจจบน

อยในอฟกานสถานและปากสถาน) และเอเชยกลาง ในคมภรตางๆ ทไดรบการ

อานชำาระแลวและทยงไมไดรบการอานชำาระจากนกวชาการ พบวามการกลาว

ถงการปฏบตททำาใหเหนองคพระจำานวนมากกวาเมดทรายในแมนำาคงคา การ

เหนพระพทธเจาตลอดทงวนและคน และการมองพระพทธเจาโดยธรรมะ พระ

สมพทธะมธรรมเปนกาย แตสภาพแหงธรรมะไมเปนทรเหนและไมอาจรบร

ไดดวยวญญาณ เปนตน ดร.ชนดายงไดใหความคดเหนในการศกษาเปรยบ

เทยบกบธรรมะในพระบาลและวชชาธรรมกายในหลายแงมม ชใหเหนหลก

ธรรมทวไปและหลกปฏบตทสอดคลองกนของพระบาล วชชาธรรมกายและ

| 11

คมภรโบราณนน ความคดเหนเหลานลวนมคณประโยชนในวงวชาการเปน

อยางมาก

ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล ไดศกษาเนนไปทคมภรปรนรวาณสตร

ตนฉบบลายมอเขยน เขยนเปนภาษาสนสกฤตดวยอกษรพราหม ซงขอความ

ในชนสวนแตกหกกวา 30 ชนของคมภรนไดรบการตรวจชำาระแลวจาก

นกวชาการ ดร.ชยสทธไดวเคราะหความหมายของกายสงสดของพระพทธเจา

ทปรากฏในพระสตรดงกลาว วาแทจรงแลวคอพระธรรมกาย โดยเทยบเคยงกบ

ฉบบภาษาจนและภาษาทเบตหลายสำานวน ถอเปนความชดเจนในเรองความ

หมายของธรรมกายอยางยง การคนควายงครอบคลมไปถงกลมคมภรอาคมะ

ซงทางมหายานถอวาเปนสวนทสบทอดจากคำาสอนของสาวกยาน และไดพบ

ความหมายของธรรมกายในงานสวนนเชนกน

พระวรชย เตชงกโร ไดใชฐานขอมล GRETIL ซงเปนขอมล

อเลกทรอนกสของคมภรพระพทธศาสนาภาษาสนสกฤตตางๆ ทเหลอ

ตกทอดมาถงปจจบน ในการคนหาคำาวา “ธรรมกาย” ทเขยนไวในพระสตร

ประมาณ 180 คมภรนน พบวาใน 33 พระสตรมคำาวา “ธรรมกาย” อย 194

ตำาแหนง พระวรชยไดนำาผลทไดเทยบเคยงกบหลกฐานทางวชาการอนๆ เพอ

ตรวจสอบขอมลจำาเพาะของคำาวาธรรมกายทพบนน จากนนไดคนหาขอมลทาง

ประวตศาสตรและแนวคำาสอนในคมภรทพบคำาวาธรรมกาย แลวจงประมวล

ความหมายของคำาวาธรรมกาย ในทายทสดกจะไดความหมายของธรรมกายทม

มาแตเดมในสมยพระพทธศาสนายคตนๆ ซงสามารถศกษาเปรยบเทยบกบคำา

สอนวชชาธรรมกายโดยพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ได



พระเกยรตศกด กตตปญโญ ไดคนควาหลกการปฏบตสมาธภาวนา

จากคมภรภาษาจน โดยเนนผลงานทแปลเปนภาษาจนของพระภกษจากเอเชย

กลาง และดนแดนตางๆ ของอนเดย ทเรมนำาพระพทธศาสนาเขาไปเผยแผใน

ประเทศจนราวพทธศตวรรษท 6 และพบวาคมภรไดกลาวถงการปฏบตสมาธ

ของสาวกยานแบบลมหายใจ (อานาปานสต) โดยขณะทำาสมาธอยนนผปฏบต

พงวางใจไวทกลางมหาภตรปส ซงใกลเคยงกบตำาแหนงฐานท 7 ทตงอยระหวาง

กลาง ธาตดน นำา ลม ไฟ ภายในกายของผปฏบต ตามทพระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมนไดสอนไว ในสวนของคมภรการปฏบตสมาธภาวนาทเกาแก

ทสดของมหายาน กพบเนอความวาเมอผปฏบตใจหยดนงจะสามารถเขาถง

ประสบการณ เหนพระพทธเจาจำานวนมากมายดจทะเลองคพระได นบเปน

ธรรมปฏบตทสบทอดผานกาลเวลามาโดยไมเปลยนแปลง

ทกลาวไวแลวนนเปนการคนควาจากหลกฐานคนธาระ เอเชยกลางและ

จน สำาหรบหลกฐานในเอเชยตะวนออกเฉยงใต มนกวจยอกกลมหนงทำาการ

ศกษาคนควาจากคมภรทองถนในเวลาเดยวกน

พระครวเทศสธรรมญาณ ว. (สธรรม สธมโม) และคณะไดรวมกนศกษา

คมภร “ธมมกายาท” ฉบบเทพชมนม อกษรขอมไทย ซงเปนฉบบทพระบาท

สมเดจพระนงเกลาเจาอยหวพระราชทานไวประจำาวดพระเชตพนฯ มคาถา

บาลแสดงถงพระธรรมกายของพระสมมาสมพทธเจาทประกอบไปดวยญาณ

ตรสรตางๆ พรอมกบอธบายถงพระญาณตางๆ นน ในงานวจยยงไดแสดงทมา

ของคาถาพระธรรมกาย ซงปรากฏอยในอรรถกถามโนรถปรณ และสรปวา

พระธรรมกายทประกอบไปดวยญาณตรสรตางๆ นน เปนหลกธรรมของ

เถรวาทอยางแทจรง

| 13

สปราณ พณชยพงศ ไดศกษาคมภรจตรารกขา ซงเปนคาถาพระ

ปรตรทแพรหลายในศรลงกาและบางภาคของไทย เนอหาในคมภรแสดงวธการ

ปฏบตธรรมโดยยอ 4 ประการ คอ พทธานสสต เมตตานสสต อสภานสสต และ

มรณานสสต และไดกลาวถงธรรมกายไวในคาถาท 11 วาพระธรรมกายมงคง

ไปดวยญาณอนเปนอสาธารณะ ในงานวจยไดแสดงใหเหนถงความสอดคลอง

กบพระบาลและวชชาธรรมกายในเรองดงกลาวไวอยางลกซง

กจชย เออเกษม ไดศกษาการทำาสมาธภาวนาจากคมภรใบลาน อกษร

ธรรม ซงเปนอกษรทใชบนทกพระธรรมคำาสอนในพระพทธศาสนาของลานนา

ลานชาง ไทยลอ ไทยเขนและภาคอสานมาตงแตตนยคประวตศาสตรใน

แตละพนท คมภรตางๆ ทใชคนความเนอหาเกยวเนองกน โดยกลาวถงนมต

ดวงสวางบรเวณสะดอ ภาวะทผปฏบตจะไมรสกถงการหายใจ การดบสงขาร

ทงสามใหอยในสภาพ “หยด” การบชาขาวพระ และกลาวถงพระธรรมกาย

ของพระพทธเจาในลกษณะเดยวกบคมภร “พระธมมกายาท” งานวจยสรป

ไววาธรรมกายเปนทรจกในดนแดนทใชอกษรธรรมมานานถง 4-6 ศตวรรษ

พระปอเหมา ธมมโต ไดคนควาการปฏบตธรรมจากคมภรภาษาเขมร

โบราณ ซงตองเสยงภยจากความไมมนคงของประเทศเพอการเขาถงแหลง

ขอมล จากคมภรเกอบ 1,000 ฉบบไดคดเลอกคมภรกรรมฐานโบราณไวได

28 ฉบบ และใชเนอหาในคมภร “มลพระกมมฏฐาน” เปนหลกในการเปรยบ

เทยบกบตำารากรรมฐานโบราณฉบบอนๆ รวมถงการเปรยบเทยบกบคำาสอนใน

วชชาธรรมกาย ซงพบวาคมภรดงกลาวใชคำาบรกรรมภาวนาวา “อรหำ” และ

เนนบรเวณ “กลางกก” ของรางกายเปนฐานสำาคญในการปฏบต ในคมภรยง

กลาวถงการสอบอารมณโดยพระอาจารยเพอความกาวหนาของศษย งานวจย



ไดพบคาถาพระธรรมกายเชนเดยวกบทปรากฏในคมภรพระธมมกายาทดวย

ซงเปนหลกฐานยนยนถงการรจกพระธรรมกายในกมพชาทสำาคญ

ความสอดคลองตองกนในหลกธรรมของคมภรโบราณกบคำาสอนวชชา

ธรรมกายโดยพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ยอมเปน

เครองแสดงความเปน เอกายนมรรค หรอหนทางเดยวทนำาไปสความหลดพน

ทตรสรโดยพระสมมาสมพทธเจา สวนการแจกแจงปฏเวธโดยละเอยดถถวน

ตามหลกธรรมดงกลาวของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน ยอมแสดงถง

ประสบการณภายในของทานเอง อนเปนเครองยนยนความจรงทอยเหนอ

กาลเวลาของวชชาธรรมกายทพระผมพระภาคเจาตรสไวแลวกวา 2,500 ป

กจชย เออเกษม

ผเรยบเรยง

| 15

สารบญ

หนา

บทท 1 รองรอยธรรมกายในคมภรภาษาคานธาร 18

และภาษาสนสกฤต

บทท 2 คมภรภาษาสนสกฤตและปรากฤตจากแหลงขอมล 94

อเลกทรอนกส

บทท 3 สมาธภาวนาและธรรมกายในคมภรภาษาจน 115

บทท 4 รองรอยธรรมกายในคมภรอกษรขอมไทย 167

บทท 5 สมาธภาวนาและธรรมกายในคมภรอกษรธรรม 214

บทท 6 รองรอยธรรมกายในคมภรใบลานภาษาเขมร 318

บทท 7 บทสรปรวม 344



Abbreviation

A manuscript AB manuscript BBLSF British Library Sanskrit FragmentsChinD Chinese translation (Taisho vol. 12 No. 374 pp. 354-603)

translated by DharmakṣemaChinF Chinese translation (Taisho vol. 12 No. 376 pp. 853-899)

translated by Fa-xianP fragments on St. Petersburgr rectoRgvbh RatnagotravibhāgasūtraSF Sanskrit Fragment of MahāparinirvāṇamahāsūtraSMS Srīmālādevīsiṃhanādasūtrav versoTibetan tipitakaP Peking edition (tsu) pp. 133b-215aN Narthang edition (ma) pp. 207b-332aD Derge edition (tsha) pp. 126a-206bL Lhasaedition (ma) pp. 196a-315bTaishoDaisokyoAgamaDA2 DīrghaĀgama vol. 1 No. 1 p. 13b10DA10 DīrghaĀgama vol. 1 No. 13 p. 234b7SA604 SamyuktaĀgama vol. 2 No. 99 p. 168b l.16SA2 196 SamyuktaĀgama vol. 2 No. 100 p. 445c6EA1 EgottaraĀgama vol. 2 No. 125 p. 549c14EA37.1 EgottaraĀgama vol. 2 No. 125 p. 711c2EA37.4 EgottaraĀgama vol. 2 No. 125 p. 712c2EA45.4 EgottaraĀgama vol. 2 No. 125 p. 772c8EA48.2 EgottaraĀgama vol. 2 No. 125 p. 787b28

| 17



บทท 1

รองรอยธรรมกาย ในคมภรภาษาคานธาร และภาษาสนสกฤต

หลงสมยพทธกาลเปนทเชอวาพระธรรมคำาสอนไดรบการถายทอด

ดวยมขปาฐะ พระสงฆสาวกผทรงจำาพระวจนะไดเดนทางไปในแวนแควน

ตางๆ เพอเผยแผพระธรรม จวบจนกระทงพทธศตวรรษท 5-6 จงเรมปรากฏ

หลกฐานทางโบราณคด แสดงใหเหนถงการบนทกพระธรรมคำาสอนเปนลาย

ลกษณอกษร อนไดแกคมภรเปลอกไมเบรชทพบในแถบคนธาระ การคนควา

หารองรอยวชชาธรรมกายในคำาสอนดงเดม จงเรมตนจากการศกษาคมภร

บนทกคำาสอนทสบทอดจากพทธกาลมาถงยคทสรางคมภรนน เมอพระพทธ

ศาสนาเผยแผมาถงสวรรณภม หลกฐานทางโบราณคดชใหเหนการมาถงของ

พระพทธศาสนานกายตางๆ ตงแตพทธศตวรรษท 11-12 หลกคำาสอนของ

นกายตางๆ ในอดตไดรวมตวผสมผสานอยในดนแดนนอยางกลมกลน รองรอย

วชชาธรรมกายอาจคนควาไดจากคมภรทเขยนดวยอกษรทองถน เชนอกษร

ขอม อกษรธรรมและอกษรเขมร โดยเฉพาะคมภรทบนทกคำาสอน การปฏบต

สมาธภาวนาทเกบรกษาไวในอารามตางๆ

บทท 1 รองรอยธรรมกายในคมภรภาษาคานธารและภาษาสนสกฤต | 19

เสนทางการคาโบราณทางบกทสำาคญอยางยงระหวางทวปเอเชยและ

ทวปยโรปรวมถงภายในทวปเอเชยเองคอเสนทางไหม 1 เสนทางนเรมมกอน

ครสตกาลราว 200 ปในยคราชวงศฮนของจน เรมตนจากเมองฉางอนหรอ

ซอาน ทอดตวไปทางพรมแดนจนสดดานตะวนตก แลวแยกตวเปนสองสายใหญ

ในแถบเอเชยกลาง เขาสอฟกานสถานและอหราน ไปสนสดทชายฝงทะเล

เมดเตอรเรเนยนของยโรป ความยาวรวมกวา 10,000 กโลเมตร

เสนทางไหม แสดงทตงเมองแบคเทรย ในคนธาระและ เทอรฟาน กชา โขตาน ในเอเชยกลาง

หลกฐานทางประวตศาสตรและโบราณคดแสดงใหเหนวา พระพทธ

ศาสนาเจรญรงเรองในดนแดนตางๆ ตามเสนทางสายไหมน ตงแตยคตนๆ ของ

การเผยแผ โดยตำาแหนงทางภมศาสตรดนแดนคนธาระเปนประตบานใหญเปด



ออกสดนแดนเอเชยกลาง และโดยกาลเวลาคนธาระกเปนแหลงสะสมแนวความคด

หลากสายหลายนกายของพระพทธศาสนาดวย จากหลกฐานทางโบราณคดพบวา

ภาษาทใชในคมภรจากดนแดนคนธาระและเอเชยกลางสวนใหญคอภาษาคานธาร

และภาษาสนสกฤต สวนภาษาอนๆ ทใชในเอเชยกลางพบเฉพาะบางพนท

คมภรพระพทธศาสนาฉบบเขยนเปนภาษาคานธารและภาษาสนสกฤต

ทมความเกาแกนบดวยอายของวตถตวคมภรนน ปจจบนไดแกกลมคมภรท

เขยนบนเปลอกไมเบรช ซงสวนใหญคดลอกหรอทำาขนเมอ 2,000 ปทแลว

ในยคทคนธาระและแถบเอเชยกลางเจรญรงเรองสงสดทางพระพทธศาสนา

ขอมลรองรอยวชชาธรรมกายไดจากการคนควาคมภรดงกลาว ซงบางสวนถอด

ความและพมพเนอหาเผยแพรแลว และบางสวนไดจากตนฉบบคมภรซงยงไม

ตพมพ ตวคมภรทกลาวถงนไดจากแหลงคนพบทสำาคญๆ ไดแก ฮดดา บามยน

บาจวร กลกต และแบคเทรยในดนแดนคนธาระโบราณ และจาก โขตาน

เทอรฟาน คซล และกชา ในเอเชยกลาง2จากการสำารวจเนอหาคมภรแหลงขอมลในขนตน พบคมภรทมคำาวา

“ธรรมกาย” หรอมเนอความสอดคลองในบางแงมมกบวชชาธรรมกายจำานวน

หนง ดงจะไดแสดงตวอยางบางสวนดงน

คมภรนทเทสภาษาคานธารคมภรนทเทสเปนคมภรประเภทหนงทอธบายศพทหรอขอความใน

พระสตรหรอคมภรหลกอกท คมภรนทเทสภาษาคานธารฉบบนสนนษฐานวา

ไดมาจากฮดดาหรออาจมาจากปากสถานตะวนตก มอายราว พ.ศ. 553-5733

สวนคมภรหลกทนำามาขยายความมเนอความบางสวนตรงกบพระไตรปฎกบาล


บางสวนตรงกบธรรมบทภาษาคานธาร อทานวรรคภาษาสนสกฤต และมบาง

สวนทตรงกบคมภรอนแตไมพบในพระบาล ขอความทสำาคญ ไดแก

สตรวา “อชโร ช-อ-มเณน” ในสตรนน มคำาอธบายดงน

บทวา “ไมมความแก” หมายเอา อนปาทเสสนพพานธาต บทวา

“แกไปอย” หมายเอา อปาทานขนธทง 5 เขายอมละทงอปาทาน

ขนธเหลานนเสย ควรแสวงหานพพานในภาวะทไมรจกแก...4

สงทนาสนใจคอขอความทวาพระนพพานไมมความแก ตรงขามกบ

อปาทานขนธทกำาลงเสอมตลอดเวลา หลกการอธบายเชนนสอดคลองตองกน

ในพระพทธศาสนาทกนกาย รวมถงวชชาธรรมกาย

ประตมากรรมพระพทธเจาแสดงธรรม ศลปะคนธาระ พบทฮดดา ราวพทธศตวรรษท 7-8



วาสชฏสตรแหลงทพบตวคมภรอาจเปนฮดดาหรออาจเปนปากสถานตะวนตก

คมภรมอายราว พ.ศ. 673-6835 เปนพระสตรในภาษาคานธารทมเนอความ

ตรงกนกบพระบาล สงยตตนกาย ในพระสตรภาษาคานธารทกลาวถงนม

ขอความยนยนความถกตองของหลกการในวชชาธรรมกายคอ

ภกษทงหลาย เรากลาวความสนไปแหงอาสวะทงหลาย

สำาหรบผทรอยผทเหนอย มใชสำาหรบผทไมรมใชสำาหรบผทไม

เหน เรายอมกลาวความสนไปแหงอาสวะทงหลาย... สำาหรบ

ผทรอยเหนอยวา นคอรปนคอเหตเกดแหงรป นคอความดบไป

แหงรป ฯลฯ6

ขอความภาษาคานธารขางตน แสดงถงหลกการเกาแกทเกบรกษาไว

ในพระไตรปฎกบาล พระไตรปฎกแปลภาษาจน ซงตรงกบหลกการของวชชา

ธรรมกาย แตกลบเปนหลกการทชาวพทธ

เถรวาทจำานวนมากในปจจบนละเลยหรอ

ปฏเสธ หลกฐานจากคมภรคานธารทเกาแกน

จงเปนเครองยนยนรบรองวา ความเขาใจวา

“การเหน” เปนเงอนไขสำาคญขอหนงในการ

ตรสรและกำาจดกเลสอาสวะนน เปนหลกการ

เกาแกในพระพทธศาสนามาแตดงเดม

ประตมากรรมเศยรพระพทธรป ศลปะคนธาระ พบทฮดดา


โพธสตวปฎก7

คมภรทใชศกษาพบเปนชนเลกชนนอย 16 ชน มอายในชวงพทธ

ศตวรรษท 10-12 ไดจากบามยนเขยนดวยภาษาสนสกฤต โดยพบวาม

ชนสวนคมภรอยชนหนงเขยนขอความเกยวกบธรรมกาย ปะตดปะตอความ

ไดวา8 “พลงของธรรมกายไมมการสญเสยไปหรอเสอมไป”9 เนองจากในวง

วชาการเชอวา บามยนเปนศนยกลางเผยแผพระพทธศาสนานกายมหาสาง

ฆกะ-โลโกตตรวาท ซงมคำาสอนวา กายพระพทธเจาเปนกายทไมแตกทำาลาย

อยแลว คำาวาธรรมกายซงปรากฏในคมภรทพบชนสวนน ดร.ชนดากลาววาม

ความหมายอย 2 นยคอ เปนคำานาม หมายถงกายทแทจรงของพระพทธองค

ดงทปรากฏในขอความวา “พลงของธรรมกายนนไมลดหยอนหรอหมดไป”

และใชเปนคำาคณศพทหมายถง “ผมธรรมเปนกาย” ซงกลาวถงพระพทธ

องค หรอพระโพธสตว ขอมลนเองแสดงความสอดคลองของหลกการมหาสาง

ฆกะ-โลโกตตรวาทและหลกการสำาคญของวชชาธรรมกายวา พระพทธองค

มธรรมเปนกาย 10

ศตปญจศตกสโตตระ11

ศตปญจศตกสโตตระเปนคาถาสรรเสรญคณพระสมมาสมพทธเจา

นกวชาการสนนษฐานวาประพนธขน12ราวพทธศตวรรษท 7-813 เปนทรจก

แพรหลายในหมชาวพทธอนเดย14 ตวคมภรโบราณบนทกเปนภาษาสนสกฤต

ดวยอกษรคปตะตวเอยง15 ซงบงชวาคมภรทคนพบน นาจะคดลอกในกชา

ราวกลางพทธศตวรรษท 9 ถงกลางพทธศตวรรษท 1116 มขอความเกยวกบ

ธรรมกายวา17



ดวยพระดำารสวา “ธรรมกายและรปกายของเรา (ดำารง

อย) กเพอประโยชนของผอนนนเอง” พระองคทรงแสดงพระ

นพพานแกชาวโลกผเฉอยชา (เชอยาก)

ดงททรงแสดงพระธรรมกาย18แกผมศรทธาโดยสนเชง

(ไมปดบง) และทรงสละพระรปกายให (กระจาย) ดงเมลดงา

แลวเสดจปรนพพาน19

ขอความทตดตอนมานแสดงถงคำาสอนทวา พระพทธองคทรงประกอบ

ดวยพระรปกายและพระธรรมกาย ซงตรงกนกบคำาสอนของวชชาธรรมกาย

และตรงกนกบคมภรของเถรวาทและนกายดงเดมอนๆ ดวยเชนกน

ประตมากรรมพระโพธสตว ศลปะกชา พทธศตวรรษท 12


จตศตกาสโตตระ20

จตศตกาสโตตระจดเปนคาถาสรรเสรญพระพทธเจาและมประวตเชน

เดยวกบศตปญจศตกสโตตระ21 เนอหาทยกมาเปนตวอยางดานลางน กลาว

ถงธรรมะของพระพทธองควาเหนอกวาคณธรรมของพระอรหนตอยางเทยบ

กนไมได แมจะตรสรนพพานเดยวกนกตาม

ฉะนน คณธรรมของพระพทธองคจงเปนธรรมสงสดเหนอ

กวาธรรมทงปวง สวนธรรมอนทเหลอกเปรยบไดเพยงหยากเยอ

ของความจรง

แมผทเสมอเหมอนกบพระองคกยงหามได จะกลาวอะไร

ถงผทเหนอกวา? แมจะหาผทดอยกวาพระองคเพยงเลกนอยยง

หามไดเลย

แลวขาพระองคจะเปรยบเทยบพระองคกบผใดได? ขาแต

พระผนำาของชาวโลก พระองคเปนผไมมผเสมอ ผขจดสนแลวซง

โอกาสในการเปรยบเทยบ ขอความนอบนอมจงมแดพระองค

ผไรซงอปมา

ฉะนนแมบคคลอนๆ จะไดเขาถงพระนพพานเดยวกน

กตาม ระยะหางจากคณธรรมของพระองคผเปนพระพทธเจาท

ไมมผเสมอเหมอนกยงแสนไกล22



หากจะอาศยเพยงเหตผลของความคลายคลงในการเขา

ถงความวาง (สญญตา) เหมอนกน แลวจะสรปวาไมมอะไรยง

หยอนกวากน เรากคงกำาลงเปรยบรขมขน ทเปนชองเลกจววา

เสมอเหมอนกนกบทองนภากาศนนเอง23

ดร.ชนดาไดใหความเหนเกยวกบขอความขางตนวา ขอความในคาถา

แสดงถงความเขาใจของชาวพทธในยคนน ถงคณธรรมของพระสมมาสม

พทธเจาทเหนอกวาธรรมของพระปจเจกพทธเจาและพระอรหนตสาวก ซง

สอดคลองกบหลกการในวชชาธรรมกาย ทกลาวถงธรรมกายของพระสมมาสม

พทธเจาแยกจากธรรมกายของพระปจเจกพทธเจาและของพระอรหนตสาวก

โดยมขอความบงบอกความไมเหมอนกนดงน

ธรรมกายหรอกายธรรมหมดทงสน ยกธรรมกายของ

พระสพพญและธรรมกายของพระปจเจกพทธเจาออกเสย

นอกจากนนเปนธรรมกายของพทธสาวกทงสน มมากนอยเทาใด

เปนสงฆรตนะ แกวคอสงฆ24

เรองความแตกตางกนน พระไตรปฎกบาลกมขอความกลาวไวชดเจนวา

ไมมพระภกษรปใดรปหนงเลยทจะถงพรอมดวยคณธรรมเสมอดวยพระพทธ

องคทกประการ25 ซงตรงกนกบเนอความในโศลกสนสกฤตนและหลกการของ

วชชาธรรมกาย


ศรมาลาเทวสงหนาทนรเทศ 26

ชนสวนคมภรภาษาสนสกฤตนพบทบามยน ซงเปนแหลงเผยแผของ

นกายมหาสางฆกะ - โลโกตตรวาท เปนเพยงชนสวนคมภรตอนทายของพระ

สตร แตกทำาใหทราบไดวาในชวงพทธศตวรรษท 10 คำาสอนในพระสตรน

เผยแผอยในดนแดนดงกลาว พระสตรศรมาลาเทวสงหนาทนรเทศเปนพระ

สตรมหายาน ซงแสดงหลกการตถาคตครรภะ และธรรมกายทวา ในมนษย

และสรรพสตวลวนมธาตแหงความเปนพทธะอยภายใน แตถกปกปดบดบงไว

ดวยกเลสอาสวะ27 ซงคลายกบพระบาลทมวา “จตเปนของเลอมใส แตจตนน

เศราหมองไปดวยกเลสทจรมา และจตเปนของเลอมใส จตนนหลดพนแลวจาก

กเลสทจรมา”28 ดร.ชนดาใหความเหนในกรณนวา

แมวาในพระไตรปฎกบาลจะไมไดกลาวไวชดเจนถงคำาวา

“พทธภาวะ” แตอยางนอยการทบอกวา จตเลอมใสมาแตเดม

แลวมาเศราหมองไปเพราะกเลสทจรมา กบงชดถงทมาของกเลส

วา เปนอาคนตกะจรมาจากทอน คอมทมาไมไดเปนของทมตดตว

มาแตดงเดม และยงบอกดวยวาจตหลดพนจากกเลสอาสวะนน

ได จงแสดงถงศกยภาพของมนษยในการตรสรและกำาจดกเลส

ในสวนทสอดคลองกบวชชาธรรมกายนน คอการทวชชาธรรมกาย

กลาวถงกายภายในซงคอกายธรรม วาเปนกายแหงความหลดพน ซงมนยของ

“พทธภาวะ” อย 29



หบเขาบามยน อฟกานสถาน

สมาธราชสตร30

สมาธราชสตรเปนพระสตรมหายาน ตวคมภรโบราณทใชศกษานทำา

จากใบลาน พบใน 2 แหลงของดนแดนคนธาระคอทเมองกลกต และบามยน

เขยนดวยอกษรกลกต - บามยน แบบท 131 จงประมาณอายวานาจะคดลอกใน

ชวงกลางพทธศตวรรษท 11-1332 แตนกวชาการเชอกนวาสมาธราชสตรเขยน

ขนครงแรกในราวพทธศตวรรษท 6-7 คมภรนยงพบในเอเชยกลางอกดวย 33

ซงแสดงวาเปนพระสตรทนยมศกษากนในดนแดนทงสอง

ในบททชอวาพทธานสตปรวรรตมเนอหาเกยวกบการปฏบตสมาธ

ภาวนา โดยการระลกถงรปกายของพระพทธเจาพรอมกบพระพทธคณ สาระ

โดยยอมวาการจะเขาถง “สมาธน” ไดโดยไมยากนน ผปฏบตตองอยบน

พนฐานของศลและคณธรรมประการตางๆ เมอเขาถง “สมาธน” ไดแลวยอม


เขาถงพระพทธคณอนเปนอจนไตยไดเชนกน การตรกระลกถงพระพทธคณ

จะทำาใหจตใจสงบตงมนและมความรกวางขวาง มองเหนพระพทธเจาหลาย

พนโกฏ หรอมากยงกวาเมดทรายในแมนำาคงคา และกลาวถงการตงความ

ปรารถนาพระโพธญาณอนเปนอจนไตย และยงมขอความวา “สมาธน” กบ

สญญตาคอสงเดยวกนดวย

ในสวนของการปฏบตนน คมภรสอนใหระลกถงพระรปกายของ

พระพทธองคในขนแรก แลวกลาวถงการดำารงอยในอนมต ใหมองเหนทกสงวา

วางเปลา กลาวถงการเปนอภาวะ ทงยงกลาวถงการดำารงอยในพระธรรมกาย

(อนเปนอภาวะ) และการไมเหนพระองคโดยพระรปกาย ซงในทสดจะทำาใหได

รไดเหนพระองคผเปนนาถะของโลกตลอดคนและตลอดวน ไมพรากจากไปแม

ในยามเจบปวยใกลจะละสงขาร...

ดร.ชนดาใหความเหนในเนอหาคมภรขางตนวา การเหนพระพทธเจา

ตลอดวนและคนนนเปนการเหนโดยพระธรรมกาย ซงแตกตางจากการเหน

พระรปกายของพระพทธองคในเบองตนซงไดจากการทำาบรกรรมนมต และ

ใหความเหนเพมเตมวา

เมอเจบปวยใกลตายกไมละจากการเหนพระพทธเจานน

เปนเพราะจตไดสงสมอบรมมาดแลว จนรแจงชดในความวาง

เปลาของธรรมทงหลายทงในอดตและอนาคต จตจงไมหลดออก

ไปจากทางสายกลางซงตรงกนกบทพระเดชพระคณหลวงพอ

สอนวา เมอปลอยวางสงทงปวงกจะเขาถงซงกลางและธรรมแท



ทมอยภายใน เปนการเขาถงความวางในวางไปเรอยๆ จนถงทสด

คอภาวะทวางเปลาจากกเลสเครองรอยรดทงปวง

สรปวาระดบการใหความสำาคญกบสงทเหนในสมาธ อยในระดบหรอ

ลกษณะเดยวกบวชชาธรรมกาย คอเหนสกแตวาเหนโดยไมไปยดตดวาเปน

ตวเราของเรา จงจะเขาไปสสภาวธรรมทละเอยดยงๆ ขนได

ในอกบทหนงทชอวา เตชคณราชาปรวรรตของคมภรเดยวกนน34 กลาว

ถงความวนวายหรอความไมดไมงามทจะเกดในหมสงฆในอนาคต ขอความ

ในคมภรสอนให “อยธดงค” ใหนกถงพระพทธเจา บชาพระเจดยและเคารพ

พระพทธรป เพอใหมชวตทเจรญรงเรองอยเหนอผลจากความวนวาย หรอสง

ไมดไมงามของสงคมทจะเกดขนในอนาคตได ดร.ชนดาใหความเหนในเนอหา

ของบทนวาสอดคลองกบรปแบบของการสรางบญ ทพระเดชพระคณหลวงพอ

ชวนใหเหลาลกๆ กลยาณมตรเพยรกระทำากนอย เพอใหมบญมากพอทจะสราง

บารมรดหนาตอเนองไปได โดยไมมอปสรรค สามารถลอยตวอยเหนอความ

ขนลงทงปวงของโลกได

วชรจเฉทกาปรชญาปารมตา 35

ชนสวนคมภรของพระสตรมหายานน คนพบในแหลงคมภรสองแหลง

คอทบามยนในอฟกานสถานและทกลกตในปากสถานตอนเหนอ ชนสวนทพบ

ในบามยนเปนทอนตน 36 และสวนทไดจากกลกตเปนทอนปลายมเนอหาเขา

กนไดพอด37 ประมาณอายอยในชวงพทธศตวรษท 10-11 และยงพบคมภรน

ในเขตโขตานของเอเชยกลางอกดวย แตเปนฉบบกะทดรดตดใจความบางสวน

ออกไป ในการศกษาคมภรวชรจเฉทกา ปรชญาปารมตาไดใชฉบบภาษา


สนสกฤตจากบามยนและกลกต ซงพบขอความเกยวกบธรรมกายในทอน

ปลายดงน

ในเวลานนพระสมมาสมพทธเจาไดตรสดงน “ชนเหลาใด

เหนเราโดยรป ตดตามเราโดยเสยง ประกอบความเพยรในทางท

ผด ชนเหลานนไมชอวาเหนเรา ควรมองพระพทธเจาโดยธรรมะ

พระสมพทธะมธรรมเปนกาย แตสภาพแหงธรรมะนน38 ไมเปน

ทรเหนและไมอาจรบรไดดวยวญญาณ”39

ขอความจากคมภรนแยกรปกายออกจากธรรมกายอยางชดเจน และ

กลาววาความเพยรทถกตองควรแกการปฏบตคอความเพยรเพอใหเหน

พระพทธเจาดวยธรรมะ เพราะวาพระองคมธรรมกาย ทงหมดนสอดคลองกบ

ขอความทปรากฏในพระบาล เมอพระพทธเจาตรสกบพระวกกลวา “ผใดเหน

ธรรม ผนนเหนเรา”40 และตรงกบวชชาธรรมกายเปนอยางยง41

รปสลกพระพทธเจาบนกอนหนใหญ กลกต ปากสถาน



รปสลกพระพทธเจาบนหนาผาสง กรคหะ กลกต ปากสถาน


นอกจากนยงพบคมภรเดยวกนแตเขยนเปนภาษาโขตานโบราณดวย

อกษรคปตะอกหนงฉบบ42 มเนอหาแตกตางกนจากฉบบภาษาสนสกฤตพอ

สมควร

ปจจบนโขตานคอสวนหนงของดนแดนเตอรกสถาน ตงอยตอนใตของ

ทะเลทรายทากลามากน มณฑลซนเกยง (ซนเจยง) สาธารณรฐประชาชนจน

โขตานเคยเปนศนยการเผยแผพระพทธศาสนามากวา 300 ป สนสดอาณาจกร

เมอเสยเอกราชใหแกกษตรยมสลมแหงกาชคารอาณาจกรใกลเคยง43 คมภร

พทธทพบทโขตานมอายการคดลอกตงแตราว พ.ศ. 900 เปนตนมา ภาษาโขตาน

จดอยในตระกลภาษาอหรานตะวนออกยคกลาง ตวอกษรโขตานดดแปลง

จากอกษรพราหม คมภรโขตานและชนสวนคมภรถกคนพบประมาณ 2,500

ฉบบในกลางพทธศตวรรษทแลว ปจจบนเกบรกษาไวทหอสมดบรตช นบเปน

แหลงความรสำาคญทใหขอมลของพระพทธศาสนาในดนแดนดงกลาว คมภร

หลายสวนไดรบการตรวจทานและแปลไวแลวโดย นกจารกวทยา44 แตไม

ปรากฏวามนกวชาการดานพทธศาสตร45ใหความสนใจอยางจรงจงแตอยางใด

คมภรโขตานสวนใหญแปลจากภาษาสนสกฤต46 แตทประพนธขนเองใน

โขตานกมหลกฐานอยบาง47 จากศกราชทบนทกไวทำาใหทราบวาคมภรภาษา

โขตานกลมทไดจากตนหวางของจนเขยนขนในพทธศตวรรษท 14 ถง 1748

และคมภรภาษาโขตานกลมทไดจากบรเวณโขตานเองมอายเกากวา คอคดลอก

ในชวงพทธศตวรรษท 10 ถง 13



โบราณพทธสถาน เมลกวต อาณาจกรโขตาน

ตวอยางภาพคมภรพระพทธศาสนาอกษรโขตาน


ประตมากรรมพระพทธเจา มจารกทฐาน ศลปะโขตานทองเหลอง สง 42 ซม. กลางพทธศตวรรษท 13



ภาพจตรกรรมพระพทธเจา ศลปะโขตาน


คมภรวชรจเฉทกาปรชญาปารมตาฉบบภาษาโขตานโบราณทกลาวถง

น มสงทนาสนใจเปนพเศษคอ ภาพองคพระนงสมาธในกลางวงกลมสองวง

ซอนกน ปรากฏอยในหนาแรกและหนาสดทายของคมภรดงแสดงไวดานลาง

องคพระทปรากฏในหนาแรก องคพระทปรากฏในหนาสดทายภาพองคพระนงสมาธในกลางวงกลมซอนกนสองวง

จากคมภรภาษาโขตานโบราณ

ฉบบโขตานทกลาวถงนพบวาใชคำาบางคำาแตกตางไปจากฉบบภาษา

สนสกฤตบาง ซง ดร.ชนดามความเหนในเชงวชาการทเปนประโยชนตอความ

เขาใจพระพทธศาสนาในยคเดยวกบคมภรดวย หลกฐานคำาบางคำาทแตกตาง

ไปดงน

อกจดหนงทฉบบโขตานแตกตางจากฉบบสนสกฤตซง

อาจมนยสำาคญ คอในขอความทกลาววา พงเหนพระพทธองค

โดยความเปน “ธรรมตา” (ธรมเหชส = ธรมตยา) นน ในฉบบ

สนสกฤตทตพมพและทพบในคนธาระ 49กลาวเพยงวา โดยความ

เปนธรรม (ธรมโต)50 ซงเนอความในภาษาสนสกฤต สามารถท

จะชนยใหตความ “ธรรม” วาเปนคำาสอนได ดงทนกวชาการนยม



ตความกน แตในฉบบโขตานทใชคำาวา “ธรรมตา” นน ดจะชทาง

ไปนยเดยววาหมายถงธรรมกาย ในความหมายทวาเปนกายแทท

เปนธรรมชาตทแทของพระพทธองคนนเอง และไมเปดโอกาสให

ตความไปวาหมายถงพระธรรมคำาสอนเลย ซงนบวาตรงกบ

หลกการของวชชาธรรมกาย

ความเหนขอนสำาหรบนกวชาการดานศลปศาสตรถอไดวาเปนสงทนา

รบฟง และควรคาแกการคนควาตอไป

ไมเตรยวยากรณ 51

นกวชาการพบหลกฐานคมภรนในดนแดนคนธาระ 2 แหงคอทกลกต

และทบามยน คมภรจากกลกตประมาณอายอยในชวงกลางพทธศตวรรษท

12-14 สวนคมภรจากบามยนอยในชวงกลางพทธศตวรรษท 11-13 เปนท

นาสงเกตวาคมภรสวนใหญในกลกตมาจากนกายมลสรรวาสตวาท สวนบามยน

นนเชอกนวาเปนแหลงเผยแผของนกายมหาสางฆกะ - โลโกตตรวาท การท

คมภรของทงสองแหงมเนอหาคลายกนมาก จงเปนกรณนาสนใจทนกายตาง

กนแตมความนยมศกษาคมภรเดยวกน ซงอาจแสดงถงการมจดเรมตนนกาย

รวมกน โดยสนนษฐานจากขอความทปรากฏในจารกอกษรพราหมและอกษร

ขโรษฐของราชวงศกษาณะ ซงกลาวถงการมอยของทงสองนกายนในดนแดน

คนธาระ52

คมภรนบรรยายเรองของพระศรอรยเมตไตรย ชนสวนจากบามยน

เปนชนสวนคมภรชนเลกๆ สวนทไดจากกลกตนนสมบรณกวา และพบคำาวา

ธรรมกายในขอความดงน


พระบรมศาสดาไมตรยะผสงสดในบรรดาสตวสองเทา

จกทรงแสดงพระสทธรรมตลอดระยะเวลา 6 หมนป ดวยความ

เกอกลตอสตวโลก พระผนำาโดยวเศษ จกทรงนำาเหลาสตวหลาย

แสนชวต (ออกจากวฏสงสาร) โดยพระธรรมกาย แลวจากนนจก

ทรงเสดจเขาสพระนพพาน 53

พระธรรมกายในขอความนอาจเขาใจไดวา หมายถงธรรมกายของ

พระศรอรยเมตไตรย แตในดานวชาการกมความเปนไปไดทจะใหความหมาย

อกทางหนง ดร.ชนดาไดชใหเหนความเปนไปไดนวา

แมว าการหลดพนจากวฏสงสารนนตองอาศยพระ

ธรรมกายในฐานะทเปนกายแหงการตรสรธรรม หากแตบรบท

ของคำาวา ‘ธรรมกาย’ ในบทนชวนใหเขาใจวา ทานผเขยนคงจะ

หมายเอาคำาสอนของพระพทธองค ทใชเปนเครองแนะนำา

สรรพสตวใหพนจากทกขในวฏสงสารมากกวา

เมอมความเปนไปไดเชนนแลว กควรแกการคนควาหาหลกฐานมา

สนบสนนเพอระบความถกตองตอไป

คมภรปฏบตธรรมของโยคาจาร54 (Yogalehrbuch)55

คมภรนคนพบทคซลทางตอนเหนอของเอเชยกลางไมไกลจากเมอง

กชา56 มลกษณะคลายเปนคมอการปฏบตธรรม ไดพบอยหลายสำาเนาแตไม

สมบรณ แตเมอนำาเนอความของหลายๆ สำาเนามาศกษารวมกนจงทำาใหเขาใจ

เนอหาไดดขน ทกสำาเนาทพบเขยนดวยภาษาสนสกฤต ตางกนแตวาสำาเนาหลก



ทนำามาศกษานเขยนบนเปลอกไมเบรช สวนสำาเนาอนๆ เขยนบนกระดาษเชน

เดยวกบคมภรทองถนทวๆ ไปในแถบนน อกทงตวอกษรทใชเขยนบนคมภร

เปลอกไมเบรช เปนอกษรคปตะรนเกา มอายมากกวาอกษรทใชคดลอกคมภร

กนในเอเชยกลาง นกวชาการจงตงขอสนนษฐานวาสำาเนาทเขยนบนเปลอกไม

เบรชน นาจะเปนคมภรตนฉบบทนำาเขามาจากอนเดย57 ในขณะทบางทานเหน

วานาจะนำามาจากแคชเมยรซงเปนถนฐานของนกายสรรวาสตวาท เพราะท

แคชเมยรในยคนนคมภรของสรรวาสตวาทนยมเขยนบนเปลอกไมเบรช และ

วธปฏบตธรรมกเปนแบบเดยวกบทใชกนอยในแวดวงสรรวาสตวาททแคชเมยร

สวนสำาเนาอนๆ ทเขยนบนกระดาษดวยตวอกษรทใชในยคหลงจากนน แนนอน

วาเปนสำาเนาทคดลอกกนในเอเชยกลาง

เนอหาของคมภรกลาวถงแบบการปฏบตธรรมหลายแบบ คลายกบท

ปรากฏในพระไตรปฎกบาล วสทธมคคและในคมภรปฏบตธรรมอนๆ ไดแก

การปฏบตแบบ อสภภาวนา อานาปานสต กายคตาสต มรณสสต การพจารณา

ขนธ ธาต อายตนะ พจารณาปฏจจสมปบาท อปปมญญา และอนสตตางๆ แต

มสงทแตกตางกนคอการแสดงรายละเอยดบางประการเกยวกบวธการและ

ประสบการณในการปฏบต มลกษณะทำานองเดยวกบคมภรสายปฏบตของ

เอเชยอาคเนยและศรลงกา วธการและประสบการณทแสดงไวนน มทงสงท

คลายคลงและทแตกตางจากทเราคนเคย ซงบอกถงประสบการณภายในสวน

บคคล มากกวาทจะแสดงหลกการปฏบตโดยทวไป และคอนไปทางคยหลทธ58

เพยงแตเปนของสรรวาสตวาทไมใชเถรวาทเทานน

การศกษาเนอหาจากคมภรนทำาไดไมงายเลย เพราะนอกจากขอความ

จะขาดวนไมปะตดปะตอแลว ภาษาทใชกไมใชภาษาทวไป คลายเปนภาษา


ทพยายามสอภาพทเหนจากประสบการณภายในออกมาเปนรปธรรม จงเปน

คมภรทนาสนใจควรแกการศกษาใหครบถวนสมบรณ ในการศกษาเบองตน

เฉพาะในทอนพทธานสต อาจเปรยบเทยบกบการปฏบตในวชชาธรรมกาย

ไดดงน

พทธานสตทกลาวถงในคมภรเรมตนดวยการตรกระลกถงพระพทธคณ

เชนเดยวกบทเถรวาทนกถงพทธคณ 9 ประการในบท “อตป โส ฯ” ตางกน

แตเพยงวาทางสรรวาสตวาทตรกไปถงพทธประวตดวย เรมแตครงยงเปน

พระบรมโพธสตวตงปณธานจะเปนพระสมมาสมพทธเจา จนกระทงจตลงมา

จากสวรรคชนดสตในพระชาตสดทาย ไปถงการตรสรธรรมมพระมหากรณา

ออกโปรดสตวโลก และเสดจดบขนธปรนพพาน เปนทนาเสยดายวาขอความ

ขาดหายไปจงศกษาไดไมครบถวน

สวนหลกการปฏบตในวชชาธรรมกายนนเนนทการ “รวมใจหยดนง

ทศนยกลางกายฐานท 7 เหนอสะดอขนมาราว 2 นว” อาศยบรกรรมนมต

และบรกรรมภาวนาเปนเครองผกจตไวทศนยกลางกาย และเนนใหมความ

สบายเปนธรรมชาต ซงในกรณของพทธานสตจะใหตรกระลกถงพระพทธรป

ทคนเคยไวทศนยกลางกายเปนบรกรรมนมต และอาศยคำาบรกรรมภาวนา

วา “สมมาอะระหง” ใหออกมาจากศนยกลางกาย สำาหรบพทธประวตนน

ในการนำาปฏบตธรรมบางครงพระเดชพระคณพระเทพญาณมหามน (พระ

สธรรมยานเถระ) กนำาปฏบตโดยใหวางใจหยดนงทศนยกลางกายกอน แลวจง

ทบทวนประวตของพระพทธองคตงแตภพชาตในอดตเรอยมาจนถงการสราง

บารมในปจจบนเชนเดยวกน



คมภรปฏบตธรรมของโยคาจารกลาวถงการเหนภาพหลากหลาย

มากมาย ภาพทเหนเหลานนสอดคลองกบภาพประสบการณจากการปฏบต

ธรรมวชชาธรรมกายเปนบางสวน ทนาสนใจคอการเหนสงท “เปนแกว” หรอ

“สำาเรจดวยแกว”59 และสวนทคมภรกลาวถงการเหนพระพทธเจาใน “มณฑล

แหงพระอาทตย”60 กคลายกบการมองเหนองคพระภายในดวงกลมทใสสวาง

หรอดวงธรรมนนเอง ในสวนทกลาวไวในคมภรวาพระพทธเจาผรงเรองดวย

ลกษณะและอนพยญชนะทเหนในมณฑลแหงพระอาทตยนน กสอดคลองกน

กบพระธรรมกายทกลาวถงในวชชาธรรมกาย61

ในคมภรปฏบตธรรมของโยคาจารบรรยายประสบการณภายในออกมา

เปนภาพพรอมกบการตความ โดยถอวาภาพทเหนในสมาธนนจดเปน “รป

นมต” ของคณธรรม62 หรอเปนบคลาธษฐานของคณธรรมแตละประการ63

สวนในวชชาธรรมกายเนน “ความหยดนง” เปนหลก โดยสอนให “เหนสกแต

วาเหน” เพอไมใหใจยดตดหรอผลกไสสงทมองเหนในเบองตนนน ไมทำาใหใจ

กระเพอมและสามารถหยดนงตอไปไดอยางตอเนองลกซงมากยงขน จนกวา

จะเขาถงจดทสามารถเปนทพงใหกบตนเองไดอยางแทจรง เมอถงตรงนนแลว

กยงคงตองอาศยหลกการเดมคอ “หยดนงทศนยกลางกาย ในกลางของสง

ทเหน” เพอใหเขาถงธรรมะทละเอยดขนไปตามลำาดบ ดงทพระเดชพระคณ

หลวงปวดปากนำาภาษเจรญไดกลาวไววา “หยดเปนตวสำาเรจ ตงแตเบองตน

จนถงนพพาน”

ผปฏบต64 ในคมภรปฏบตธรรมของโยคาจารจะไดชอวาตรสรธรรม65

ในลำาดบสดทายทเรยกวา “การอภเษก” ซงในเนอความตอนทวาดวย

พทธานสตน คมภรใชคำาวา “การหยดนงทเปนแกว”66 ซงเขากนไดกบ


วชชาธรรมกาย อาจกลาวไดวามเนอหาในคมภรปฏบตธรรมของโยคาจารน

มความสอดคลองกนกบวชชาธรรมกายในลกษณะการเขาถง “รตนะ” หรอ

“แกวภายใน” แตการจำาแนกประสบการณภายในนนวชชาธรรมกายใหราย

ละเอยดมากกวา สงทเหนวา “เปนแกว” จงอาจจดอยในระดบ “กศลนมต”

หรออาจเปน “ธรรมแททเขาถง” กได อยางไรกตามผปฏบตในทกระดบ

ยงคงไดรบคำาแนะนำาใหมความพอใจในสงทเขาถง เพอประคองใจใหหยดนง

ละเอยดยงๆ ขนไป

ดร.ชนดา ไดใหความรอกประเดนหนงเรองการ “อภเษก” ซงเปนศพทท

ใชเรยกจด “เขาถงธรรม” ของผปฏบตในสายน67 ทเปรยบเทยบกบมรธาภเษก

อนเปนพธขนครองราชยของกษตรยดวยการรดนำาทพระเศยร ซงคมภรได

บรรยายไววาการ “รดนำาทศรษะ”ทำาใหนำานนซมซาบเขาไปเอบอาบทำาให

“รป(ภายใน)” เตมอมและบรบรณขน ทงยงกลาวถง “กระแสนำาทเปนแกว”

ไวดวย นบเปนการเปรยบเทยบเพออธบายประสบการณทเขาถงใหเหนภาพ

ไดชดเจน เพราะการเขาถงประสบการณภายใน ทำาใหผปฏบตมความรสก

เตมอมทำานองเดยวกนกบการไดรบ “มรธาภเษก” นนเอง ตางกนแตวาเปน

ความเตมอมทละเอยดออนกวาและสะอาดบรสทธ ไมมภย

อนงขนตอนสดทายของการปฏบตในแตละบทจะอธบายไวแตกตางกน

แตจะมจดรวมเดยวกน คอการท “ความรเหน” กลบเขาสภายในกายของ

ผปฏบตนนเอง เชน

- ในบทวาดวยอานาปานสต ลงทายดวยขอความวา “ลำาดบนนสงท

จะพงรทงปวงไดกลบเขาไปภายในกาย68 ของพระโยคาจาร”



- ในบทวาดวยกรณาพรหมวหารภาวนา เขยนไววา “ในทสดสงทจะ

พงรทงปวงไดมารวมหยดทสะดอ พระพทธเจาทงหลายผทรงประทบนงบน

ดอกบวปรากฏขนภายในกาย”

- ในบทวาดวยการพจารณาปฏจจสมปบาทและพทธานสต มขอความ

วา “ในทสดสงทจะพงรทงปวง ไดมารวมหยดทสะดอ”

การท “ความรเหน” ยอนกลบเขามาสภายในนน ในความหมายของ

วชชาธรรมกาย นบเปนการเรมตนคอเปนการเขาถงมรรค ทยงตองดำาเนนตอ

ไปในกลางของกลาง69 ความรเหนทยอนกลบเขามาสภายในยงมใชขนตอน

สดทาย จงเปนไปไดวาสงทกลาวไวในคมภรปฏบตธรรมของโยคาจาร เปนการ

พาผปฏบตมาถงจดแหงมรรคทจะปฏบตตอไปไดดวยตนเอง แตยงมไดเขาถง

ความเปน “พทธะ” แตอยางใด

ถ�าพระพทธเจาพนพระองค คซล มณฑลซนเจยง สาธารณรฐประชาชนจน


จตรกรรมผนงถ�าพระพทธเจา คซล ปลายพทธศตวรรษท 12

สวนหนงของภาพจตรกรรมผนงถ�าพระพทธเจาพนพระองค คซล



ในแงประวตศาสตรของคมภรน คซลซงเปนแหลงทพบคมภรตงอยใน

ภมภาคตะวนออกเฉยงเหนอของเอเชยกลาง70 ซงนกวชาการบางทานกลาว

วาเปนดนแดนทไมเคยพบคมภรมหายานเลย คมภรทน ทงหมดเปนของสรรวา

สตวาท แนวการบรรยายเนอหาการปฏบตทปรากฏในคมภรน กตรงกบทสอน

กนอยในแวดวงสรรวาสตวาทแหงแคชเมยรดวย ทำาใหนกวชาการผถอดความ

คมภรโบราณนลงความเหนวา เปนคมภรปฏบตธรรมของสรรวาสตวาทนนเอง

แตกระนนยงมนกวชาการบางทานเหนวา มคำาสอนบางอยางคลายคลงกบของ

มหายาน จงนำาเสนอวา นาจะเปนของมลสรรวาสตวาทมากกวา เพราะนาจะ

เปนจดเรมตนของมหายาน แตไมวาจะเปนกรณใดกตาม ยงไมมนกวชาการ

คนใดเลยทระบวาคมภรนเปนของมหายาน คมภรปฏบตธรรมนอาจเปนรอย

ตอทชดเจนระหวางมหายานกบนกายหลกดงเดมกอนการแยกเปนมหายาน71

และหากเปนของมลสรรวาสตวาทจรง นกวชาการบางทานใหความเหนวา

มลสรรวาสตวาทไดเกบรกษาหลกการทเปน “แกนกลางสากล” ซงใชเหมอนๆ

กนทกนกายเอาไว

ภทรปาลสตร72

ตวคมภรคนพบใกลโขตาน ซงคาดวานาจะเปนท ขทลก73 ในบรเวณ

แหลงนำาโดโมโกกลางทะเลทราย74 เขยนเปนภาษาสนสกฤตแบบผสมดวย

อกษรคปตะตวตรงของอนเดย75

คมภรมอายราวกลางพทธศตวรรษท 12-14 เนอหาในชนสวนคมภร

สนสกฤตทพบเปนขอความบางสวนทกลาวถง “สมาธน” และอานสงสบาง

ประการ โดยไมมขอความระบวา “สมาธน” คออะไร แตเมอศกษาแลวพบ


วา76ตรงกบเนอหาบางสวน77ของพระสตรทชอวา “ภทรปาลสตร”78 วาดวย

การทำาสมาธแบบเหนพระพทธเจาในปจจบนมาปรากฏอยเฉพาะหนา ซงเปน

พระสตรมหายานทเกาแกทสดวาดวยการทำาสมาธ79 ตนฉบบนาจะเขยนขน

ในราว พ.ศ. 500 หรออาจเกาแกกวานน

จากการศกษาฉบบภาษาจนและทเบตของพระสตรน พบวามเนอหา

กลาวถงสมาธอยางหนง ซงหากปฏบตดวยดแลวจะเปนเหตใหไดรบการปกปก

รกษาจากมนษยและอมนษย ดงดดแตสงทดงามเขามาหา ขบไลสงทไมดงาม

ทงหลายออกไป และทำาใหผปฏบตมญาณทสนะทกวางไกล รแจงสจจธรรมท

เหนอคำาบรรยายและเขาถงธรรมชาตอนสงสดของสรรพสงทเรยกวา ตถตวา80

หรอ ตถตา ซงหมายถงธรรมกาย81

บรเวณทนาจะเปนแหลงโบราณคด ขทลก ใกลแหลงน�าโดโมโก มณฑลซนเจยง



คมภรมหาปรนรวาณสตร82

คมภรมหาปรนรวาณสตร83 พบวามคมภรตนฉบบเขยนดวยอกษร

พราหม แตกเปนชนเลกชนนอย 36 ชน84 เกอบทกชนระบวามาจากแหลง

โบราณคด ขทลก ใกลแหลงนำาโดโมโก กลางทะเลทราย มณฑลซนเจยง

(ซนเกยง) อนเปนมณฑลไกลสดทางตะวนตกของจน มพรมแดนตดกบรสเซย

คาซคสถาน ทาจกสถาน อฟกานสถาน ปากสถาน และอนเดย

พทธโบราณสถานใกลแหลงน�าโดโมโก กลางทะเลทราย

นกวชาการอกษรโบราณไดอานชนสวนคมภรไมเบรชทเขยนดวยภาษา

สนสกฤตเหลาน ในชนแรกพบวาขอความขาดเปนทอนๆ แตเมอนำาขอความ

เหลานนมาเรยงตอกนเทาทจะทำาได และสอบทานกบคมภรในปจจบน85 ก

พบวามเนอความตรงกบคมภรชอ “มหาปรนรวาณสตร” จงกลาวไดวาชนสวน


คมภรไมเบรชทง 36 ชนเปนคมภร “มหาปรนรวาณสตร” ทเกาแกทสด

ขอความทเขยนไวจงเปนเนอหาดงเดมทตกทอดผานกาลเวลามาถงปจจบน

ในคมภรมหาปรนรวาณสตรฉบบเปลอกไมเบรชน สวนของเนอหาท

กลาวถงกายของพระตถาคตวาเปนกายอนสงสดหาทเปรยบมไดและเปนกาย

ทไมแตกสลายนน ดร.ชยสทธไดแปลเปนภาษาไทยดงขอความดานลาง ซง

เปนพระดำารสทพระตถาคตตรสกบพระโพธสตวมหากาศยปะ

(ลำาดบนนพระพทธองคไดตรสสรรเสรญ) พระโพธสตว

มหากาศยปะและกลาววา “ดมาก ดมาก ตถาคตมกายแกวและ

กายทไมแตกสลาย เธอมความเหนชอบ (สมมาทฏฐ) เปนความ

เหนทบรสทธ และยงเปนผใฝในการเรยนร ตถาคตมกายแกว

และกายทไมแตกสลาย พระโพธสตวมหาสตวมความดำารชอบ

(สมมาสงกปปะ) แลว ยงกวานนเธอจะเหนกายสงสด86อยาง

ชดเจน เหมอนกบการสะทอนและการสองสวางอยางชดเจน

จากกระจกเงาฉะนน”87

ตวอยางชนสวนคมภรเปลอกไมเบรช มหาปรนรวาณสตร (Matsuda 1988: Plate XXII)



ตวอยางชนสวนคมภรเปลอกไมเบรช มหาปรนรวาณสตร(equals to Matsuda 1988: Plate III)

ตวอยางชนสวนคมภรเปลอกไมเบรช มหาปรนรวาณสตร(equals to Matsuda 1988: Plate III)


คมภรมหาปรนรวาณสตรยงขยายความเรองกายพระตถาคตเพมเตมอก

ดวยวา มไดประกอบดวยธาตตางๆ จากอาหารแตอยางใด ดงขอความทแปล

จากภาษาสนสกฤตดงน

“ (ขาแต พระผมพระภาค) กเพราะเหตใดเลา”

“ เพราะวา... กายของตถาคตมไดประกอบจากธาตตางๆ

ของอาหาร แตใครกตามทตรกระลกถงธรรมธาต ...กกอใหเกด

ความตงใจและเจรญดำาเนนตอไปไดเรอยๆ...”88

ดร.ชนดา จนทราศรไศล89ใหความเหนในชนสวนคมภรโบราณนวา

มหาปรนรวาณสตรเปนพระสตรมหายานสอนหลกการ

ตถาคตคพภะทวา ทกชวตมธาตแหงความเปนพทธะอย ชนสวน

ทพบเปนการเกรนนำากลาวถงความสำาคญของพระสตรน ใหแก

ผทตองการเขาใจและเขาถง “ตถาคตคพภะ” และกลาวถงการ

เผยแผมหาปรนรวาณมหาสตรโดยพระโพธสตวจากภมภาคตอน

ใต ซงเชอกนวาหมายถงตอนใตของอนเดย คอทแควนอานธระ

อนเปนศนยกลางของนกายมหาสางฆกะ ขอความในคมภรกลาว

วาพระสงฆนกายนจะนำาสอนคำาเผยแผไปไกล90 แลวพระสตร

หายไปซอนอยในแผนดนรวมกบพระสตรมหายานอนๆ ขอความ

ดงกลาวดจะบอกเปนนยวา ความเขาใจเกยวกบพทธภาวะ

ภายในซงมอยมากมายในพระสตรมหายานนน แมจะเผยแผมา

จากนกายมหาสางฆกะกจรง แตเปนคำาสอนเกาแกมาแตเดมท



ถกนำาเขามาสอานธระในเวลาทพระสทธรรมกำาลงจะเสอมไป ซง

มหาสางฆกะทำาไดแตเพยงรบไวและถายทอดตอออกไปเทานน

แมในชนสวนคมภรจะหลงเหลอเพยงขอความทบอกความเปนมาของ

พระสตร โดยไมมเนอหาคำาสอนตดมาดวยกตาม แตอยางนอยการคนพบ

ชนสวนนกบงบอกวา พระสตรและคำาสอนในสายตถาคตคพภะเคยแพรหลาย

อยในเอเชยกลางในชวงเวลานนๆ

เปนทนาเสยดายวาชนสวนคมภรเปลอกไมเบรชทกลาวถงธรรมกาย

ปจจบนศกษาไวเพยงเทาน แตเนองจากมหาปรนรวาณสตรนเปนคมภรขนาด

ใหญ คมภรฉบบแปลเปนภาษาจนทตกทอดมาถงปจจบนมความยาวถง 40

ผก91 เมอไดทราบวามขอความในชนสวนคมภรเปลอกไมเบรชทกลาวถง

ธรรมกายขางตนแลว จงไดตดตามศกษาเนอหาเพมเตมในฉบบแปลภาษาจน

ขยายผลตอไปอก และผลจากการคนควาพบคำาวาธรรมกายอย 41 คำา92 ซง

อธบายถงคณลกษณะของธรรมกายดงตวอยางสำาคญตอไปน

ดกอนกลบตร เราไดอธบายเนอความตามพระสตรวา

กายของตถาคตประกอบดวย 2 กาย หนงคอรปกายและสอง

คอธรรมกาย รปกายเปนชอของการแสดงออกของกายทเกด

จากกศโลบาย ดงนนคำาทจะใชไดกบคำานคอ การเกด การเจรญ

เตบโต ความเจบปวย ความตาย ยาว สน ดำา ขาว มนเปนเชน

นนเปนเชนน เปนความรเปนความไมร สาวกทงหลายของเราได

ฟงเนอหาคำาสอนและไมเขาใจประเดนทกลาววา “พระตถาคตได

ตรสวา(รป)กายของพระพทธเจาเปนสงขตธรรม” ธรรมกาย เปน


นจจง สขง อตตา และ ความบรสทธ ปราศจากการเกด การเจรญ

เตบโต ความเจบปวย ความตาย ยาว สน ดำา และ ขาวตลอด

กาล มนไมเปนเชนนนไมเปนเชนน ไมเปนความรไมเปนความ

ไมร ถงแมวาพระพทธเจาจะปรากฏและไมปรากฏเกดขนในโลก

น พระองคกเปนนจจงมความแนวแนและมนคง93

จากขอความขางตนพระพทธเจาม 2 กาย คอ รปกาย และ ธรรมกาย ใน

สวนของรปกายของพระพทธองคนนเปนสงขตธรรม94 และกลาววาธรรมกาย

มคณสมบต 4 ประการคอ นจจง สขง อตตา และความบรสทธ (วสทธ) สวน

คณสมบตทง 4 ประการนนคมภรกลาวชดเจนอกวา “อตตาคอพระพทธเจา

นจจงคอธรรมกาย ความสขคอพระนพพาน ความบรสทธคออตถธรรม”95

และยงอธบายถงเหตผลวากายของพระพทธเจาเปนนจจง ดงน

ดกอน กลบตร ทานไมควรกลาวเชนนน มนเปนการยาก

ทกลาววามนเปนเหมอนภาชนะธรรมดาอนหนง พระผมพระ

ภาคเจาคอตถาคตผเปรยบเหมอนภาชนะแหงธรรมอนสงสด

ภาชนะธรรมดานนเปนอนจจงไมเทยงแทแตไมใชของตถาคต

ในธรรมทงหลายพระนพพานเปนนจจง ดงนนกายของตถาคต

กเปนนจจง เชนกน96

นอกจากนคมภรไดอธบายถงลกษณะของธรรมกายเพม

เตมอกวา ธรรมกายเปนกายแกว (กายเพชร, วชระ) เปนกาย

ทเทยงแทและเปนกายทไรขอบเขต97 ธรรมกายนนสมบรณจะ

นบจะประมาณไมไดและเปนบญละเอยด98 ธรรมกายเปนกาย



หลดพนไมมโรคภยไขเจบเบยดเบยน99 ธรรมกายอยภายในกาย

เนอทเจรญเตบโตดวยอาหาร100 ผถงเบญจธรรมขนธไดคอพระ

อเสขะ101 ผดำาเนนตามคำาสอนและปฏบตไดยอมสามารถเหน

ธรรมกายของพระตถาคต102 ในทางตรงขามการคบคนพาล

เปนการทำาลายธรรมกาย103 นอกจากนคมภรมหาปรนรวาณ

สตรยงกลาวถงองคประกอบของมนษย วามรางกายประกอบ

ขนจากธาตธรรมของบดามารดา104 และยงไมสามารถเขาถง

ธรรมกายไดในเบองตน

ในการคนควาหารองรอยวชชาธรรมกาย พระธรรมเทศนาของพระเดช

พระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ทไดรบการบนทกเสยงไวเมอ พ.ศ.

2488-2498 ไดนำามาใชในการเปรยบเทยบเนอหา เพอศกษาความสมพนธ

และความแตกตางกบคมภรมหาปรนรวาณสตร และจากการเปรยบเทยบนน

พบวา แนวความคดและแนวทางปฏบตมสวนทสอดคลองกน ดงตวอยาง

คำาสอนของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนดงตอไปน

...อนจจงบอกนจจง ทกขงบอกสขง อนตตาบอกอตตา...

อะไรเลาเปนนจจง สขง อตตา? กคอธรรมกายนเองเปนตว

นจจง สขง อตตา105

คำาสอนอกตวอยางหนงทานกลาวไววา

อตตาสมมต ไดแก กายมนษย กายทพย กายรปพรหม

กายอรปพรหม เพราะกายเหลานยงมเกดมตายเปนกายสวน


โลกย ยงมกายอกกายหนงซงเปนกายโลกตระคอธรรมกาย

ธรรมกายนแหละเปนอตตาแทหรอตนแท 106

ขอความเหลานนยามไวชดเจนวาธรรมกายเปนนจจง เปนสขง และท

สำาคญธรรมกายเปนอตตา สำาหรบคำาสอนของพระเดชพระคณพระมงคลเทพ

มนทกลาววาธรรมกายบรสทธนน ทานไดอธบายไววาธรรมกายคอพทธรตนะ

และพทธรตนะคอผทบรสทธ ดงน

พทธรตนะนนแหละเปนพระตถาคตเจาละ ทเราได

ธรรมกายแลวกถงพทธรตนะ ธรรมกายคอพทธรตนะทเปน

โคตรภ ธรรมกายคอพทธรตนะคอพระโสดา ธรรมกายคอพทธ

รตนะทเปนพระสกทาคา ธรรมกายคอพทธรตนะทเปนพระ

อนาคา ธรรมกายทเปนพทธรตนะทเปนพระอรหนต ทงหยาบ

ทงละเอยดเปนพทธรตนะทงนน แกวคอพทธรตนะนนแหละ...

นนแหละ ตวพระตถาคตเจาทเดยว107

และในอกวาระทานกลาววา

พทธรตนะทานไมมกเลส กเลสไมมในทาน ทานเปนผ

บรสทธทกอยาง ความเหน ความจำา ความคด ความร ของทาน

บรสทธทกอยาง108

ดงนนจงสรปไดวาธรรมกายในวชชาธรรมกายเปนพทธรตนะ และ

ธรรมกายเปนนจจง สขง อตตาและบรสทธหรอวสทธ สอดคลองตองกนกบ

ขอความในคมภรโบราณ สำาหรบเนอหาทกลาวถงพระวรกายของพระพทธเจา



วาม 2 ประการคอรปกายและธรรมกายนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมน

แสดงพระธรรมเทศนาไววา

พระสทธตถราชกมาร กายมนษยเปนบตรของพระเจา

สทโธทนะ พระนางมายา รปพรรณสณฐานกเปนมนษย

ธรรมดาอยางเรานเอง...กายมนษยจะเปนพระพทธเจาไมได

จะเปนพระพทธเจาไดตองเปนธรรมกาย ธรรมกายเทานนเปน

พระพทธเจาได พระองคทรงรบสงดวยพระองคเองวา ธมมกาโย

อหำ อตป เราตถาคตคอธรรมกาย ธรรมกายนนเปนพระพทธเจา

เปนพระตถาคตแทๆ ไมใชอน109

ดวยนยในขอความนพระสมมาสมพทธเจาทรงมรปกายอนเปนกาย

มนษย ซงตองอาศยอาหารเปนเครองหลอเลยงชวตในธรรมชาต และทานเปน

พระพทธเจาไดกเพราะเปนธรรมกายตามทพระองคตรสแสดงไว ธรรมกายมได

หลอเลยงดวยอาหารใดๆ พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนอธบายถงสงทหลอ

เลยงธรรมกายไววา “ธรรมกายละเอยดรกษาดวงธรรมททำาใหเปนธรรมกายไว

นนแนกายธรรมละเอยดนนเปนสงฆรตนะ เปนพระสงฆแทๆ”110 และกลาวไว

อกดวยวา “กายธรรมละเอยดนนเองตวสงฆรตนะ”111

กลาวโดยสรปคอธรรมกายคอพทธรตนะทมธรรมรตนะเปน ดวงธรรม

ททำาใหเปนธรรมกาย และธรรมกายละเอยดทอยภายในคอสงฆรตนะ ซงเปน

ผทรกษาธรรมรตนะนนไว นอกจากนพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนยงได

อธบายถงความเปนอสงขตธรรมของธรรมกายไวอยางชดเจนวา


ธรรมกายหยาบธรรมกายละเอยดทเปนโคตรภ ธรรมกาย

หยาบธรรมกายละเอยดทเปนพระโสดา ธรรมกายหยาบ

ธรรมกายละเอยดทเปนพระสกทาคา ธรรมกายหยาบธรรมกาย

ละเอยดทเปนพระอนาคา ยกพระอรหตออกเสย ทง 8 กายน

เปนอสงขตธาต อสงขตธรรมทงนน ธาตเหลานปจจยปรงแตง

ไมได เปนเหมอนแกวใสสะอาดทเดยว นเปนอสงขตธาต อสงขต

ธรรม ทเดยว แตวายงไมใช “วราคธาต วราคธรรม” ถาจะเปน

วราคธาต วราคธรรมละ ตองกายพระอรหตทงหยาบ ทงละเอยด

เปนวราคธาต วราคธรรม112

คมภรมหาปรนรวาณสตรอนเกาแกกลาววาธรรมกายเปน อสงขตธรรม

ซงสอดคลองกบวชชาธรรมกายวาธรรมกายแปดกายแรกเปนอสงขตธรรม สวน

ธรรมกายอรหตทงหยาบและละเอยดนนพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน

กลาววาเปนวราคธาต วราคธรรม นอกจากนแลวทานไดขยายความตอไปอก

ถงธรรมขนธหรอธรรมธาตในนพพานวา

นพพานเขามธรรมขนธทง 5113 ซงขนธ 5 ของเขาม เรยก

วาธรรมขนธทเรยกวาธรรมธาต กายกเรยกวาธรรมกาย ไมเรยก

วารปกายเหมอนกายมนษยทงหลาย ในนพพานจะมรปธรรม

นามธรรม114

จงเขาใจไดวาธรรมกายทอยในนพพานมธรรมขนธ 5 ประการซง

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนเรยกวาธรรมธาต ทระบไวนกสอดคลองกบ

คมภรมหาปรนรวาณสตรอนเปนคมภรตนยคของพระพทธศาสนาทกลาววา



เมอบรรลอกฝงแลวผลของพระอรหนตคอการไดธรรมขนธ 115 อนไดแก ศล

สมาธ ปญญา วมต และวมตญาณทสนะ สำาหรบผลทางโลกยะจากการได

ธรรมกายนนพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดแสดงไววา

ถาไดเขาถงพระพทธรตนะ ธรรมรตนะ และสงฆรตนะ

แลว กแกไขโรคภยไขเจบตางๆ ใหหายไดบาง ทำาอะไรไดผล

อนศกดสทธบาง นนกเพราะคณของพระรตนตรย ทมอยในตว

ของเรา116

การไดเขาถงพระรตนตรยซงกคอการเขาถงธรรมกายสามารถแกไข

โรคภยไขเจบของผเขาถงได ทงนเพราะคณของธรรมกายอนเปนกายทไมเจบ

ปวยไขนนเอง

คมภรมหาปรนรวาณสตรมเนอหาแยกแยะรปกายและธรรมกายของ

พระพทธเจาออกจากกนอยางชดเจน โดยทธรรมกายไมใชกายทเตบโตขน

จากอาหาร แตเปนกายทประกอบดวยเบญจธรรมขนธ ม ศล สมาธ ปญญา

วมต และวมตญาณทสนะ เปนตน และมลกษณะเปน นจจง สขง อตตาและ

บรสทธ ทงหมดนสอดคลองกบคำาสอนในวชชาธรรมกายในสวนของลกษณะ

ธรรมกายเปนอยางยง เมอประกอบกบอายอนเกาแกของชนสวนคมภรเปลอก

ไมเบรชแลว ขอพสจนนยอมแสดงถงการมอยและการรจกธรรมกายของ

พทธศาสนกชน อยางนอยในยคตนๆ ของพระพทธศาสนาประมาณ 2,000

ปมาแลว


พระสตรไมปรากฏชอ117

คมภรภาษาสนสกฤตเขยนดวยอกษรคปตะตวตรง118 ไมปรากฏชอ

กลาวถงการปฏบตสมาธของพระโพธสตวดวยการตรกระลกถงพระพทธเจา

วามอานสงสทำาใหบารมเตมเปยม อนทรยแกรอบ กศลมลทงปวงเจรญงอกงาม

และอกศลมลทงปวงถงความขาดสญไมเหลอวบากอกตอไป การปฏบตสมาธ

ดงกลาวแบงเปน 3 ระยะ

ในระยะแรกผ ปฏบตมดวงจตบรสทธหมดจด ดำารงอย ในปานอม

ระลก119ถงพระพทธเจาทเกดขนเฉพาะหนา120เปนเวลา 6 สปดาห มผลใหเกด

ความเจรญงอกงามดวยทาน ทมะ สญญมะ บารมทง 6 และอนๆ ในขนธ ธาต

และอายตนะทงปวง ถงความเตมเปยมบรบรณดวยพระรศมของดวงตะวนคอ

พระพทธเจานน121

ระยะตอมาใชเวลา 3 สปดาห ผปฏบตเมอมจตดวงแรกเกดขนแลว122

นอมจตไปเพอการตรสรมดวงจตบรสทธหมดจด ดำารงอยดวยการตามเหน123

พระพทธเจาทปรากฏเฉพาะหนาในปจจบนทวทศทง 10 การปฏบตเชนน

ยอมยงผลใหเกดความตอเนองของสมาธ มอนทรยแกรอบดขนในภมแหงบารม

ทงปวง เปนทพงของสรรพสตวผกำาลงบมอนทรยใหแกรอบ เปนทรกเคารพ

และบชาของชนทกวรรณะตลอดจนสรรพสตวทงหลาย124

ระยะสดทายใชเวลา 3 สปดาห ผปฏบตผมจตดวงแรกเกดขนนอมจต

ไปเพอการตรสรสมมาสมโพธญาณอนสงสด125 ดำารงอยในเสนาสนะอนสงด...

ขอความในตวคมภรขาดหายไปเพยงเทาน



ดร.ชนดาไดใหความเหนในการเปรยบเทยบเนอหาของคมภร ไมปรากฏ

ชอนกบวชชาธรรมกายไววา ระยะแรกตรงกบการปฏบตพทธานสตดวยการ

ตรกระลกถงพระพทธเจา ระยะตอมาเมอเหนพระพทธเจาแลวกปฏบตสบเนอง

ดวยการ “ตามเหน” พระพทธเจาทงหลายเรอยๆ จะสอดคลองกบ “อนปสสนา”

ในมหาสตปฏฐานสตร ทพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร)

แปลไววา “เหนเนองๆ” อนจะนำาไปสสภาวธรรมทละเอยดออนยงๆ ขน

สวนระยะสดทายคาดวาอาจเปนระดบการเขาถง และเปนอนหนงอนเดยวกน

กบประสบการณภายใน เชนระดบโคตรภบคคล แตเปนทนาเสยดายทตวคมภร

ขาดหายไป จงไมมรายละเอยดของการปฏบตสมบรณกวาน

อนงเปนทนาสงเกตวา มพระสตรจำานวนมากซงกลาวถงการทำาสมาธของ

พระโพธสตวผปรารถนาพทธภมทนยมใหฝกสมาธแบบพทธานสต โดยอาจเรม

อธบายจากการนกภาพพระพทธรปหรอเพยงแคระลกถงพระพทธคณในขนตน

แลวนำาไปสประสบการณภายในแบบ “เหนพระ” ตอไป พระสตรดงกลาวอาจ

มการขยายความบางเชนทปรากฏในปรตยตปนนสมาธสตร หรอสมาธราชสตร

หรอเขยนไวยอๆ เชนในชนสวนพระสตรไมปรากฏชอทพบน

สวรรณประภาโสตตมสตร 126

นกวชาการพบชนสวนคมภรตนฉบบ 2 ชนอายประมาณกลางพทธ

ศตวรรษท 12-14 พบทเอเชยกลาง เขยนเปนภาษาสนสกฤตดวยอกษร

คปตะตวตรง127 ชนแรกกลาวถงความคดของมนษยทผกพนกบอายตนะ


ทง 6 ชนหลงเปนชนทมขอความเรองธรรมกาย และกลาวถงการ “เขาไปส

ธรรมธาต” ดงน

พระสตรนเราไดสดบและอนโมทนาแลว ดวยเหตนน เรา

จงไดบรรลพระโพธญาณพรอมดวยพระธรรมกาย128

อกขอความหนงมวา

อนงในการเขาไปสธรรมธาตตองเขาไปในภายใน อน

เปนตำาแหนงทพระสถปซงเปรยบดวยอตภาพแหงธรรมอนลกซง

ประดษฐานดแลว และ ณ ทนนจะพงเหนพระศากยมนชนเจา

ทรงประกาศพระสตรนอยดวยพระสรเสยงทไพเราะจบใจภายใน

กลางพระสถปนน129

การตรสรพระโพธญาณพรอมดวยพระธรรมกายนน บงบอกวาธรรมกาย

เปนองคประกอบหนงในการตรสรพระโพธญาณ ตรงกนกบหลกการของวชชา

ธรรมกายทวา ธรรมกายคอกายแหงการตรสรธรรม และการเขาถงธรรมกาย

มความจำาเปนตอการตรสรพระโพธญาณ สวนขอความอธบายการเขาถง

ธรรมธาตนน ดจะเปนการจำาลองประสบการณภายในออกมากลาว โดยการ

อปมาวาพระสถปเปรยบเสมอน “อตภาพแหงธรรมอนลกซง” และการเขาไป

ใน “ภายใน” คอการไปสจดทพระสถปนนตงอย ซงในทายทสดเมอเขาไป

ภายในจดทพระสถปตงอยแลว จะไดพบพระศากยมนพทธเจาทรงแสดงธรรม

อยภายในพระสถปนน



เมอเปรยบเทยบวธการ “เขาไปสธรรมธาต” กบวชชาธรรมกายแลว

หากการเขาไป “ภายใน” พระสถปหมายถงการหยดใจเขาไปในกลางกาย

และพบดวงธรรมไดเหนพระพทธเจาอยในดวงธรรมนน ขอความนกอาจนบได

วาเปน “รองรอยธรรมกาย” ชนหนง ทกลาวถงการเขาถงดวงธรรมและ

องคพระโดยการแสดงอปมาและใชศพทเรยกขานแตกตางกน

ดงกลาวไวขางตนแลววาคมภรนอธบายถงความผกพนกบอายตนะทง

6 ของมนษย 130 ขอความทยกมาซงกลาวถงการ “สดบพระสตรน” กอาจ

ตความไดวาการ “สดบพระสตร” เปนการอปมาถงการรเหนและเขาใจหลก

ของ ขนธ อายตนะ ธาต ฯลฯ อนเปนผลจากการเขาถง “ผรภายใน” ดงนน

การ “สดบพระสตร” ในความหมายนจงสมพนธกบการเขาถงธรรมกายและ

การตรสรพระโพธญาณโดยตรง

ธรรมศรรสตร131

เปนพระสตรมหายานขนาดสนรวบรวมหวขอธรรมะทนำาไปสการตรสร

และธรรมะทเขาถงจากการตรสร คมภรเขยนเปนภาษาสนสกฤต พบทงทาง

ตอนเหนอทะเลทรายทกลามากนแถบเมองกชา และ เทอรฟาน และพบทาง

ตอนใตของทะเลทรายเดยวกนแถบเมองโขตาน ประมาณอายคมภรอยในชวง

กลางพทธศตวรรษท 12-14 นอกจากนยงพบคมภรทเขยนเปนภาษาโขตาน

โบราณอายประมาณกลางพทธศตวรรษท 11-13 และพบวามคมภรฉบบท

เขยนเปนภาษาจนอกดวย เนอหาคมภรทใชในการศกษาเปนของฉบบภาษา


โขตานโบราณ132 ซงมเนอหาใกลเคยงกบฉบบภาษาสนสกฤตทอยในแหลง

เดยวกน 133 แตแตกตางจากฉบบสนสกฤตทพบจากเทอรฟานและคซล134

พระสตรนกลาวถงพระพทธเจาจำานวนมากมายเหมอนเมดทรายใน

แมนำาคงคา ฉบบโขตานหมายเอาพระพทธเจาในอดต สวนฉบบสนสกฤตจาก

เทอรฟานหมายถงพระพทธเจาในอนาคต นอกจากนในเนอหาตอนตนของ

คมภรฉบบโขตานยงกลาวถงหลกธรรมททำาใหตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจา

ได ซงเปนหวใจคำาสอนของมหายาน135 แตขอความดงกลาวไมปรากฏในฉบบ

ภาษาสนสกฤตจากเทอรฟานและคซล สรปแลวเนอหาจากคมภรสนสกฤตท

พบทเทอรฟานและคซลนน ไมมรองรอยของความเปนมหายานใดๆ ตงแตตน

จนลงทาย ลวนเปนแนวสราวกยานทงหมด สวนในฉบบภาษาโขตานนน แสดง

ความเปนมหายานอยางชดเจน แมจะรวมใชชอคมภรชอเดยวกน

ในสวนของความสอดคลองและแตกตางเมอเปรยบเทยบกบวชชา

ธรรมกายนน ดร.ชนดา ใหความคดเหนวา

ในเนอหาธรรมะซงกลาวถงคณธรรมทมสวนเกยวของ

กบการตรสร แลวสรปวาทงหมดนเปนธรรมศรระ (รางแหง

ธรรม) นน ดจะเขากนไดกบธมมกายานสตกถาหรอคาถาพระ

ธรรมกายทพบในเอเชยอาคเนย ซงกลาวถงอวยวะตางๆ ของ

พระธรรมกายวาหมายถงคณธรรมเหลาน แตวาจะตรงกนกบ

หลกการของวชชาธรรมกายหรอไมนนยงไมเหนชดเจน

และมความเหนเพมเตมในสวนของคำาสอนทเทยบไดกบหลกการของ

วชชาธรรมกายในดานการเขาถงประสบการณภายใน กลาวคอ 1) ตถาคต



ครรภะเปรยบไดกบการเขาถงปฐมมรรค 2) ทางเอกสายเดยว เปรยบไดกบ

ทางสายกลางโดยการดำาเนนเขาไปในกลางของกลาง 3) ธรรมกาย เปรยบได

กบการเขาถงพระธรรมกาย และ 4) อนตปาทนโรธ เปรยบไดกบการเขาถง

พระนพพาน136

ธรรมมกายสตร(?)137

นกวชาการเสนอวาพระสตรสนสกฤตพบทเทอรฟานบรเวณตอนเหนอ

ของทะเลทรายทกลามากนฉบบนอาจจะเปนคมภรธรรมกายสตร เนอหาใน

พระสตรกลาวถงธรรมะทเกยวของกบการตรสรธรรม คลายหวขอธรรมะใน

คมภรธรรมศรรสตร แตมการขยายความใหรายละเอยดมากกวา คมภรกลาว

ถงอนสตทง 3 คอ พทธานสต ธมมานสต และสงฆานสต การระลกถงพระคณ

ของพระพทธ พระธรรม พระสงฆ 138 มเนอหาคลายกบ อตปโส ภควา ฯลฯ

ในพระบาล และมการขยายความเพมขนมากเปนพเศษเมอกลาวถงพระสงฆคณ

พระสตรยอนกลาวถงความลกซงของธรรมทตรสร และกลาวโดยยอถง

พระพทธคณอกครงในตอนทายวา

พระสมมาสมพทธเจาทงหลายเปรยบดงเมดทรายในแมนำาคงคา ทรงม

พระลกษณะพเศษเฉพาะพระสมมาสมพทธเจาทเหมอนกนทกพระองค ทรง

ตรสรแลวและไดทรงบรรลพระสพพญตญาณ139


ดร.ชนดาใหความเหนวาความเขาใจทวาพระสมมาสมพทธเจาทงหลาย

มจำานวนมากดงเมดทรายในแมนำาคงคา และทวาทรงมลกษณะมหาบรษ

เหมอนกน ตรงกนกบความเขาใจในวชชาธรรมกาย

พทธสถานถ�าพระพทธรปพนองค เบเซกลก (Bezeklik Caves) เทอรฟาน



จตรกรรมฝาผนงพระพทธเจา จากวดท 9 (ถ�าท 20) เบเซกลก ศลปะเทอรฟาน


วมลเกยรตนทเทสสตร140

สำาหรบรองรอยธรรมกายในคมภรโบราณของโขตานนอกเหนอจาก

ทกลาวมาแลวนน ยงปรากฏคำาวาธรรมกายในคมภรมหายานชอวมลเกยรต

นทเทสสตร และเพอเปนการทำาความร จกคมภรวมลเกยรตนทเทสสตร

และพระพทธศาสนามหายาน จะขอนำาคำาอธบายจากนกปราชญไทยซงเปน

ทยอมรบในวงการพทธศาสนศกษามาชานาน คอทานเสถยร โพธนนทะ มา

ประกอบใหงายตอความเขาใจโดยยอเสยกอนดงน

ในพระสตตนตปฎกของพระพทธศาสนาฝายมหายาน

วมลเกยรตนทเทสสตร นบวาเปนพระสตรสำาคญยงสตรหนง

ทงนเนองดวยพระสตรนไดรวบรวมสารตถะของพระพทธศาสนา

ฝายมหายานไว ทงดานปรมตถธรรมและสมมตธรรม ทงยง

แสดงถายทอดออกมาดวยรปปคคลาธษฐาน มลลาชวนอาน

ใหเกดความเพลดเพลน พรอมทงไดรบธรรมรสซมซาบเขาไป

โดยมร ตว พระสตรนไมปรากฏมในพระไตรปฎกฉบบภาษา

บาล แตความขอนมไดเปนเหตใหเราผเปนนกศกษาพระพทธ

ศาสนาฝายเถรวาทปฏเสธคณคาของพระสตรนแตอยางไร ทงน

เนองจากหลกธรรมทประกาศในพระสตรน กคงดำาเนนไปตาม

แนวพระพทธมต คอในเรองของ อนจจง ทกขง อนตตา นนเอง

แมจะมขอแตกตางบางประการกเปนเรองปลกยอยและเปนสง

ธรรมดาทตองเปนไปเชนนน มฉะนนกคงไมเกดนกายมหายาน

ขน ถาทกสงทกอยางในนกายนนจะเหมอนกบฝายเถรวาท...

อดมคตของฝายมหายาน สอนใหทกคนบำาเพญตนเปนพระ



โพธสตว เพอทจะไดชวยปลดเปลองทกขของสตวโลกไดกวาง

ขวาง พระโพธสตวหมายถงผทจะไดตรสรเปนพระพทธเจา ซง

ในฝายเถรวาทกรบรอง แตฝายมหายานหยบยกเอาเรองพระ

โพธสตวขนมาเนนเปนพเศษ ฝายเถรวาทประกาศเรองหลก

อรยสจ 4 เปนสำาคญ แตฝายมหายานประกาศเรองทศบารมเปน

สำาคญ ทงนมไดหมายความวาฝายเถรวาทจะไมมเรองทศบารม

หรอฝายมหายานจะไมมหลกอรยสจกหาไม เปนเพยงแตวา ตาง

ฝายตางหยบเอาหลกธรรมทง 2 มายกขนเปนจดเดนสำาคญเหนอ

หลกธรรมขออนๆ ทมอยเทานน

อนงขอความในวมลเกยรตนทเทสสตรนเปนการบรรยายธรรมของ

ฆราวาสชอวมลเกยรต การบรรยายธรรมโดยฆราวาสเชนนปรากฏอยในพระ

บาลเชนกน ดงจะขอยกขอความของทานเสถยร โพธนนทะประกอบความ

เขาใจอกครงหนงดงน

ข อทควรสงเกตขอหนงเกยวกบบคลกลกษณะและ

ปฏปทาของทานวมลเกยรต มสวนคลายคลงกบทานจตต

คฤหบดในปกรณฝายบาลมาก ทานจตตคฤหบดเปนชาวมจฉ

กาสณฑนคร ไดบรรลอนาคามผลมปญญาปฏภาณแตกฉาน

ในอรรถธรรม ไดรบยกยองเปนอบาสกผเลศในทางแสดงธรรม

ทานชอบสนทนาปญหาธรรม ทสขมลมลกกบพระเถรานเถระ

เสมอ ในบาลสงยตตนกาย รวบรวมเรองราวขอสนทนาธรรม

ของทานไวหมวดหนง เรยกวาจตตคฤหบดปจฉาสงยต จะเปน


ไปไดหรอไมทวรรณกฝายมหายานไดความคดจากปฏปทาของ

ทานจตตคฤหบด ไปขยายเปนบคคลใหมขนอกทานหนงคอ

ทานวมลเกยรต

ตนฉบบคมภรวมลเกยรตนทเทสสตรภาษาสนสกฤตหายสาบสญไปนาน

แลว เหลอแตฉบบแปลภาษาจน สวนวมลเกยรตนทเทสสตรภาษาโขตานนน

ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกลไดศกษาและไดถายทอดไวในงานวจยของทาน พบ

วาคมภรไดกลาวถงธรรมกายไวในผลการบำาเพญบารมของพระโพธสตวในภม

ท 8 ชอ อจลาวา

“…อจลา141เปนทรจกในภมท 8 ทนนธรรมกายไมหวน

ไหวอนาโภคะ142 ในเวลานนรงสอนบรสทธทงหลายไดพงออก

มาจากตวเองในภมท 8 ทซงไดสองแสงออกมา…”143

แมวาพระโพธสตวของมหายานและเถรวาทจะมการแจกแจงภมภพ

และมคณสมบตแตกตางกนบาง แตโดยหลกการพระโพธสตวคอผททำาความ

เพยรอยางมหนตใหไดถงความเปนพระพทธเจา ประเดนทสำาคญคอธรรมกาย

นนเปนธรรมกายทประกอบดวยรงสสามารถสองแสงได นอกจากนในคมภร

โขตานเลมเดยวกนมขอความวา

บดนพระสภตเถระเหนธรรมกายไดอยางไร ดวยศรทธา

ของตนเองตอพระพทธเจา ในเวลานนทานไดเหนพระพทธเจา

ทงปวงแลวในทฏฐทสมบรณ144



ขอความขางตนอาจมความหมายวาธรรมกายไมสามารถเหนไดโดย

ทวไป ผเหนธรรมกายไดตองมคณสมบตพเศษ ในทนพระสภตเถระมศรทธา

ในพระพทธเจาจงเหนธรรมกายได

เมอเทยบกบวชชาธรรมกายตามทพระเดชพระคณพระมงคลเทพ

มน (สด จนทสโร) ไดเทศนไว พบวาทานไดเคยเทศนถงการเหนธรรมกายใน

ลกษณะดงกลาว แตกอนทจะไปถงพระธรรมเทศนานนขอทำาความเขาใจใน

เบองตนวา พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดใชคำาไทยวา “ความเชอ” ใน

ความหมายเดยวกนกบคำาบาลวา “สทธา” และคำาสนสกฤตวา “ศรทธา” โดย

เฉพาะอยางยงเมอทานกลาวถงความเชอทไมหวนไหว ดงขอความททานกลาว

เทยบบาลกบคำาไทยวา “ยสส สทธา ตถาคเต อจลา สปตฏฐตา ความเชอ

ไมหวนไหว ตงอยดวยดแลวในพระตถาคตเจา มอยแกบคคลใด”145 สวนผล

ของการมความเชอหรอมศรทธาอยางไมหวนไหวในพระสมมาสมพทธเจานน

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดมพระธรรมเทศนาไววา

ความเชออนนแหละใหรกษาไวใหมนในขนธสนดาน ชอ

“อจลา” ไมกลบกลอก ความเชอทไมกลบกลอกตงมนดวยดแลว

ในพระตถาคตเจามอยแกบคคลใด ความเชออนนควรสำาทบให

แนนอนไวในใจ ความเชอนเปนตวสำาคญในการปฏบตศาสนา ถา

ความเชอนไมแนนอน งอนแงนคลอนแคลนแลวจะเอาตวรอดไม

ได ถาความเชอไมงอนแงนไมคลอนแคลนแนนอนแลวจะเอาตว

รอด... นรกษาความจรงไวได ไดชอวาความเชออนนนไมงอนแงน

คลอนแคลนตงมนดวยดแลวในพระตถาคตเจา “ธมมกาโย อหำ


อตป เราผตถาคตคอธรรมกาย” พระตถาคตเจานะคอธรรมกาย

เชอธรรมกายนนเอง ไมใชเชอลอกแลกไปทางใดทางหนง ใหเชอ

ธรรมกาย ใหเหนธรรมกาย ใหเปนธรรมกาย146

กลาวไดวาศรทธาความเชอไมหวนไหวหรอ “อจลา” ในพระพทธเจา

เปนทางทจะไดเหนธรรมกายเปนธรรมกาย ในเรองของความสวางของ

ธรรมกายนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดแสดงพระธรรมเทศนาไว

วา

ศลอนดงาม ศลไมดงามไดหรอ ? ถาไมดงามกกระเทอน

ถงพระพทธเจา ถาศลไมดงามธรรมกายกเศราหมองไมผองใส ถา

ศลดงามธรรมกายมนกสวางแจมใสสะอาดสะอาน นนอดหนน

กนอยางน147

และกลาวไวอกวา

เขาถงธรรมกายอยในกลางดวงธรรมททำาใหเปนธรรมกาย

นน เรยกวากายธรรมละเอยด เกตดอกบวตมใสหนกขนไปอก

นธรรมกาย...148

พระธรรมเทศนาอกวาระหนงกลาววา

ดวงธรรมททำาใหเปนพระอรหตนนวดผาศนยกลาง 20

วากลมรอบตว ดวงนนยงกวาดวงจนทรดวงอาทตยไปอก ดวง

จนทรกดดวงอาทตยกดสองใหความสวางในททสองได ทลกลบ

ลงไปใตแผนดนสอง ไมไดถำาคหาสองไมถง ดวงธรรมของพระ



อรหตนนใตแผนดนกสวางหมด เหนอดวงจนทรดวงอาทตยก

สวางหมดเหนสวางตลอดหมด ในถำาในเหวในปลองในไสพงตบ

ไตเหนตลอดหมด149

พระธรรมเทศนาทงสามตวอยางทยกมาประกอบกนน สามารถประมวล

ไดวาธรรมกายสวางไสว ธรรมกายมดวงธรรมททำาใหเปนธรรมกาย และดวง

ธรรมนนโดยเฉพาะอยางยงดวงธรรมททำาใหเปนพระอรหตสองสวางไดเหนอ

กวาดวงจนทรดวงอาทตย เนอหานตรงกบคมภรโบราณจากอาณาจกรโขตาน

ความสอดคลองตองกนของคมภรโขตานและพระธรรมเทศนาของพระ

เดชพระคณพระมงคลเทพมนในเรองความสวางของธรรมกายกตาม ในเรอง

ความมศรทธาอนมนคงในพระสมมาสมพทธเจาทจะนำาไปสการเหนธรรมกาย

ไดเหนธรรมกายของพระพทธเจากตาม ยอมชใหเหนวาธรรมกายมตวตนม

ความสวางใสสองใหเหนไปไดทกท ความเขาใจและรเหนในเรองธรรมกายเชน

นเปนสากล แมจะอธบายดวยภาษาและอกษรทแตกตางกนแตยอมมสาระ

คลองจองตองตามกนเสมอ

บทสรปการประมวลขอมลจากคมภรทสำารวจและศกษาครงนพบวา ภาษาหลก

ทใชบนทกคำาสอนของพระพทธศาสนาในคนธาระและเอเชยกลางคอ ภาษา

คานธารและภาษาสนสกฤต150 กลมคมภรสวนใหญทพบในดนแดนคนธาระ

มความเกาแกกวากลมคมภรทพบในแถบเอเชยกลางราว 200 ถง 300 ป จง

มแนวโนมสนบสนนวา ดนแดนคนธาระเปนปากประตหรอเปนทางผานของ


พระพทธศาสนาจากอนเดยเขาสเอเชยกลางและประเทศอนๆ บนเสนทาง

สายไหม

เมอกลาวเฉพาะในดนแดนคนธาระพบวา กลมคมภรภาษาคานธารท

คาดวาไดจากฮดดา อฟกานสถาน151 มเนอความสวนใหญคลายคลงกบทพบ

ในพระสตร พระอภธรรม อรรถกถาบาลของเถรวาทและสนสกฤตของสรรวา

สตวาท แตไมพบรองรอยของคมภรมหายานเลย152 ในขณะเดยวกนกลมคมภร

คานธารแตไดจากอกแหลงคอบาจวร ปากสถาน153 กลบมเนอหาทหลากหลาย

และดจะเปนทรวมของคำาสอนจากตางนกายรวมทงพระสตรมหายาน คลาย

กนกบกลมคมภรจากบามยน154 สงนชใหเหนวาในชวงเวลาของการคดลอก

คมภรเหลาน นาจะมการเผยแผพระพทธศาสนาทงสองฝายคกนไปอยแลว

ในทางตรงกนขามภาพรวมของคมภรภาษาสนสกฤตในคนธาระเอง

และทพบในเอเชยกลางตอนบน ซงมคมภรมหายานอยไมตำากวาครงหนง กบ

คมภรทไดจากโขตานหรอพนทเอเชยกลางตอนลาง ซงเปนคมภรมหายานเกอบ

ทงหมดนนบงชวา ในภายหลงคมภรมหายานมการแพรหลายมากขน และนา

จะเปนทนยมมากกวา โดยเฉพาะอยางยงในพนทของเอเชยกลาง ซงเปนทาง

เผยแผพระพทธศาสนาเขาไปสประเทศจน อยางไรกดขอสงเกตและบทสรปใน

เบองตนทงหมดน ยอมเปลยนแปลงไดเสมอตราบเทาทการศกษาคมภรเปลอก

ไมเบรชในสวนทเหลอยงไมสนสด

ความสอดคลองกบวชชาธรรมกายในหลกธรรมนน ดงทกลาวไวแลว

วากลมคมภรภาษาคานธารมความคลายคลงกนกบพระสตรบาล รองรอย

ธรรมกายจงพบในระดบหลกธรรมทวไปและหลกปฏบตเชน



- นพพานธาตไมมความชรา

- การกำาจดกเลส ตองทงรทงเหนความเปนจรงของขนธ 5

- ทรงสอนใหหนายในขนธ 5 และปลอยวางขนธ 5 ซงไมใชตน

- ผไมยดตดในสงใดยอมมงตรงไปสนพพาน

- ความสขในนพพานเปนสขทเทยงแท ไมแปรผน

- การมกลยาณมตรและมศลบรสทธเปนพนฐานในการบม เจโตวมต

และปญญาวมตใหแกรอบ

- การเจรญเมตตามอานสงสมาก

การมคำาสอนสอดคลองกบพระบาลแสดงใหเหนวา คำาสอนลกษณะ

รวมกนนเคยมความรงเรองในดนแดนดงกลาวมาแตโบราณ และมการสบทอด

รกษาเนอหาคำาสอนดงเดมไวไดเปนอยางดในพระบาล แมจะคดลอกกนมา

หลายชวอายคนแลวกตาม

สำาหรบกลมคมภรภาษาสนสกฤตซงสวนใหญเปนคมภรมหายานนน พบ

ความสอดคลองในหลกธรรมดวยเชนกน ดงประเดนตวอยางตอไปน

- หลกการทวาในตวทกคนม “ธาตแหงความเปนพทธะ” อยนน เปน

หลกการสำาคญในคมภรศรมาลาเทว และคมภรมหาปรนรวาณสตร

- พระพทธองคมธรรมเปนกาย พงเหนพระองคโดยธรรม มใชโดย

รปกาย เปนขอความทแสดงไวชดเจนในคมภรวชรจเฉทกา และคมภรสมาธราช

สตร

- พระพทธองคทรงประกอบดวยพระรปกายและพระธรรมกาย แสดง

ไวในคมภรศตปญจศตกา


- พระพทธคณยงใหญกวาคณของพระอรหนตเขยนอธบายไวในคมภร

จตศตกา

- พระพทธองคทรงนำาสตวโลกออกจากวฏสงสารดวยพระธรรมกาย

เขาใจไดจากขอความพรรณนาในคมภรไมตรยวยากรณ

- พระพทธเจาทงหลายมจำานวนมากเหมอนเมดทรายในแมนำาคงคา

เปนขอความในคมภรธรรมศรระ และคมภรธรรมกายสตร

- พระธรรมกายเปนสวนหนงของการตรสรพระโพธญาณ เปนเนอหา

ทเขยนไวในคมภรสวรรณประภาโสตตมสตร

- และการเขาไปในกลาง “อตภาพแหงธรรม” แลวเหนพระพทธเจา

กปรากฏอยในคมภรสวรรณประภาโสตตมสตรเชนกน

อยางไรกตามรองรอยธรรมกายทพบในพระสตรมหายานมกเปนความ

สอดคลองเพยงบางสวนเทานน ในสวนทพบเดนชดวาสอดคลองกบหลกการ

วชชาธรรมกายมากทสด คอหลกการตถาคตครรภะทกลาววา ในตวมนษยทก

คนมพทธภาวะอยภายใน แตถกบดบงไวดวยกเลสเครองเศราหมองตางๆ จะ

เขาถงพทธภาวะไดดวยการฝกฝนชำาระจตใหบรสทธปลดเปลองกเลสเครอง

เศราหมองนน หลกการนบงบอกถงศกยภาพของมนษย วาสามารถฝกฝน

พฒนาตนเองใหถงจดแหงการรแจงเหนจรงเปนผรผตนผเบกบานได หลกการ

ดงกลาวพบในคมภร ศรมาลาเทวสงหนาทสตร และมหาปรนรวาณสตรตามท

กลาวไวขางตน

ความสอดคลองกบวชชาธรรมกายอกดานหนง ไดแกความสอดคลองใน

ระดบประสบการณภายใน ทปรากฏเดนชดทสดคอ “การเหนพระ” และการ

ปฏบตพทธานสต ซงมกลาวไวในคมอปฏบตธรรมของโยคาจาร สมาธราชสตร



ปรตยตปนนสมาธสตรหรอภทรปาลสตร และอกพระสตรหนงทไมปรากฏชอ

ในสมาธราชสตร ปรตยตปนนสมาธสตร กลาวถงการเหนพระควบคกนไปกบ

การอบรมสญญาวาเปนอภาวะและสญญตา แตในขณะเดยวกนกเนนความเปน

หนงกบสงทเหนคอพระพทธเจาดวย ซงจะทำาใหไดเขาถงพระพทธคณอนไมม

ประมาณ ในวชชาธรรมกายมคำาสอนวา “มอะไรใหดกดไป ดไปเรอยๆ อยาง

สบายๆ โดยไมตองคดอะไรทงสน” ดจะเปนการอบรมสญญาในอภาวะอยใน

ตว เพอใหใจปลอยวางจากสงทเหนแตยงคงนงเปนหนงอยในกลางนน ไมได

ปลอยใจใหหลดออกไปฟงซานในภายนอก จงอาจกลาวไดวาการปฏบตแบบ

“เหนพระ” สอดคลองกบหลกปฏบตของวชชาธรรมกาย

สวนในคมภรปฏบตธรรมของโยคาจารนน กลาวถงการวางใจทศรษะ

หรอกระหมอม มลกษณะการบรรยายเหมอนมองเหนภาพจากมมบน155 และ

ยงกลาวถงการรวมตวกนของกระแสแกวใสจากศรษะและจากสะดอ ชวนให

คดวาอาจเปนการบรรยายภาพทเหน แสดงความสมพนธระหวางศนยกลาง

กายโดยประมาณกบกระหมอม คลายการเขาไปถงกายภายในโดยการเหน

จากมมบน แตแทจรงแลวคอการเขาหรอการผดขนจากกลางของกลางนนเอง

ซงหากเปนดงกลาวเชนนนกนบไดวา ภาพประสบการณภายในทบรรยายไว

สอดคลองกบภาพเหนของวชชาธรรมกาย อยางไรกตามคมภรปฏบตธรรม

ของโยคาจารมกมการขยายความเพมเตมเชงปรชญาเขาไปดวย เชนการเหน

เปนรปนมตของคณธรรมตางๆ มความเปนไปไดทตอมาสงทขยายความ

เหลาน ไดกลายมาเปนทรรศนะหรอปรชญามหายานทมความซบซอนมาก

ขน รวมทงบางสวนของพธกรรมในทสด156 เนอหาในคมภรตางๆ ทกลาวมาน

นบเปนรองรอยทแสดงใหเหนวาเรองราวเกยวกบธรรมกายและการปฏบต


ธรรมแบบเหนพระนน ไดเคยเผยแผไปสชาวพทธในคนธาระและเอเชยกลาง

ตงแตพทธศตวรรษท 5-6 แลว



บรรณานกรม

Mahāparinirvāṇa sūtra T374 Vol. 12 pp. 365-603 translated by Dharmakṣema

Aṅgulimālīya sūtra T120 pp. 512-544 translated by Guṇabhadra

Tibetan tipitaka(1) Peking (tsu) 133b-215a(2) Narthang (ma) 207b-332a(3) Derge (tsha) 126a-206b(4) Lhasa (ma) 196a-315b

Taisho Daisokyo AgamaDīrgha Āgama vol. 1 No. 1 p. 13b10 (DA2),Dīrgha Āgama vol. 1 No. 13 p. 234b7 (DA10),Samyukta Āgama vol. 2 No. 99 p. 168b l.16 (SA604),Samyukta Āgama vol. 2 No. 100 p. 445c6 (SA2 196),Egottara Āgama vol. 2 No. 125 p. 549c14 (EA1),Egottara Āgama vol. 2 No. 125 p. 711c2 (EA37.1),Egottara Āgama vol. 2 No. 125 p. 712c2 (EA37.4),Egottara Āgama vol. 2 No. 125 p. 772c8 (EA45.4),Egottara Āgama vol. 2 No. 125 p. 787b28 (EA48.2),Egottara Āgama Vol. 2 No. 132 p. 855b18 (T132b)

Pali Text Society

พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร). (2545). มรดกธรรมของหลวงพอวดปากน�า.

วดปากนำาภาษเจรญและสมาคมศษยหลวงพอวดปากนำา, กรงเทพฯ : อมรนทร

พรนตงแอนดพบลชชง.

พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร). (2555). รวมพระธรรมเทศนา. คณะ

ศษยานศษยหลวงพอวดปากนำา โดยพระวชย วชโย และคณะ, กรงเทพฯ :

บ. เอกพมพไท จำากด.


Baums, Stefan. 2009. “A Gāndhārī Commentary on Early Buddhist Verses: British Library Kharoṣṭhī Fragments 7, 9, 13 and 18.” PhD Dissertation. Uni-versity of Washington.

Bongard-Levin, G. M., and E. N. Tyomkin. 1969. “Fragment of the Saka version of the Dharmaśarīra-sūtra from the N. E. Petrovsky collection.” Indo-Iranian Journal 11 (4): 269-280.

Bongard-Levin, G.M. 1986. New Sanskrit Fragments of the Mahāyāna Mahāparinirvāṇa sūtra (Central Asian Manuscript Collection at Leningard), Tokyo: The International Institute for Buddhist Studies.

Glass, Andrew, and Mark Allon. 2007. Four Gāndhārī Saṃyuktāgama sūtras : Senior Kharoṣṭhī fragment 5, Gandhāran Buddhist texts. Seattle: University of Washington Press.

Harrison, Paul M. 1990. The Samādhi of direct encounter with the Buddhas of the present: an annotated English translation of the Tibetan version of the Pratyutpanna-Buddha-saṃmukhāvasthita-samādhi-sūtra with several appendi-ces relating to the history of the text, Studia philologica Buddhica. Monograph series. Tokyo: International Institute for Buddhist Studies.

Harrison, Paul. 2006. “Vajracchedikā Prajñāpāramitā: A New English Transla-tion of the Sanskrit Text Based on Two Manuscripts from Greater Gandhāra.” In J. Braarvig, eds., Buddhist Manuscripts, pp. 133-160. Oslo Hermes Publ.

Hartmann, Jens-Uwe. 2002. “Buddhastotras by Mātṛceṭa.” In J. Braarvig, eds., Buddhist manuscripts vol. 2, pp. 303-312. Oslo: Hermes Pub. Original edition.

Hoernle, A. F. Rudolf. 1916a. “Śatapañcaśatikā Stotra.” In A. F. R. Hoernle, eds., Manuscript remains of Buddhist literature found in Eastern Turkestan, pp. 58-75. Oxford: Clarendon Press.

Hoernle, A. F. Rudolf. 1916b. “Catuḥśataka Stotra.” In A. F. R. Hoernle, eds., Manuscript remains of Buddhist literature found in Eastern Turkestan, pp. 75 -84. Oxford: Clarendon Press.



Karashima, Seishi and Wille, Klaus (TextsEditors-in-chief). 2009.Buddhist Manuscripts from Central Asia- The British Library Sanskrit Fragments, Volume II.1-2, Tokyo: The International Research Institute for Advanced Buddhology, Soka University Tokyo.

Konow, Sten. 1916. "The Vajracchedikā in the Old Khotanese Version of Eastern Turkestan." In A. F. R. Hoernle, eds., Manuscript remains of Buddhist literature found in Eastern Turkestan, pp. 214-288. Oxford: Clarendon Press.

Lokakṣema, and Paul M. Harrison. 1998. The Pratyutpanna samādhi sūtra, BDK English Tripiṭaka. Berkeley, CA: Numata Center for Buddhist Transla-tion and Research.

Matsuda, Kazunobu. 1988. Sanskrit Fragments of the Mahāyāna Mahāparinirvāṇasūtra: a Study of the Central Asian Documents in the Stein/ Hoernle Collection of the India Office Library, London, Tokyo: Toyo Bunko.

Matsuda, Kazunobu. 2000. "Śrīmālādevīsiṃhanādanirdeśa." In J. Braarvig, eds., Buddhist manuscripts vol 1, pp. 65-76. Oslo: Hermes Pub. Original edi-tion, 2000.

Nanjio, Bunjiu. 1883. A Catalogue of the Chinese Translation of the Buddhist Tripitaka. Oxford: Clarendon Press.

Puri, Baij Nath. 1987. Buddhism in central Asia. 1st ed, Buddhist traditions ; v. 4. Delhi: Motilal Banarsidass.

Rahder, Johannes. 1953. “The Śatapañcāśatka of Mātṛceṭa by D. R. Shackleton Bailey.” Journal of the American Oriental Society 73 (3): 172-3.

Röllicke, Hermann-Josef. 2006. “Vorwort.” In D. Schlingloff and J.-U. Hartmann, eds., Ein buddhistisches Yogalehrbuch: unveränderter Nachdruck der Ausgabe von 1964 unter Beigabe aller seither bekannt gewordenen Fragmente, pp. v-vii. Düsseldorf: Haus der Japanischen Kultur (EKO).

Ruegg, D. Seyfort. 1967. “On a Yoga Treatise in Sanskrit from Qïzïl.” Journal of the American Oriental Society 87 (2): 157-165.


Sander, Lore. 2000. “Appendix: A brief paleographical analysis of the Braāhmī manuscripts in volume I.” In J. Braarvig, eds., Buddhist manuscripts vol 1, pp. 285-300. Oslo: Hermes Pub. Original edition, 2000.

Schlingloff, Dieter. 1964. Ein Buddhistisches Yogalehrbuch. 2 vols, Sanskrittexte aus den Turfanfunden. Berlin: Akademie-Verlag.

Skilton, Andrew. 2002. “Samadhirajasutra.” In J. Braarvig, eds., Buddhist Manu-scripts vol II, pp. 97-178. Oslo: Hermes Pub.

Skjaervo, ProdsOktor. 2002.A complete Catalogue with Texts and Translations: With Contributions by Ursula Sims-Williams, The British Library.

Yamabe, Nobuyoshi. 2006. “Fragments of the”Yogalehrbuch” in the Pelliot Collection.” In D. Schlingloff and J.-U. Hartmann, eds., Ein buddhistisches Yogalehrbuch : unveränderter Nachdruck der Ausgabe von 1964 unter Beigabe aller seither bekannt gewordenen Fragmente, pp. 325-347. Düsseldorf: Haus der Japanischen Kultur (EKO).

Yuyama, Akira. 198. Sanskrit Fragments of the Mahāyāna Mahāparinirvāṇasūtra, 1. Koyasan Manuscript, Tokyo: The Reiyukai Library.

http://www.chinabuddhismencyclopedia.com/en/index.php?title= Agama



เชงอรรถทายบทท 1

1 เสนทางสายไหม (Silk Road 丝绸之路 sīchóu zhī lù रशम मारग)2 เรยบเรยงจากรายงานวจยของ ดร.ชนดา จนทราศรไศล “รองรอยวชชาธรรมกายในคมภรพระพทธ

ศาสนาจากคนธาระและเอเชยกลาง” พ.ศ. 25563 ค.ศ. 10-304 “อชโร ชอมเณน สโตร ตตร ณเทโศฯ อชโร อณอทเศษ ณวณธด ฯ ชอมโณ ปจ ออทณกธ ฯ เต โอ

สรท นวโณ ปเยษทโว อชรภเว ฯ” (Baums, Stefan. 2009. “A Gāndhārī Commentary on Early Buddhist Verses: British Library Kharoṣṭhī Fragments 7, 9, 13 and 18.” PhD Dissertation. University of Washington. P. 280) แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล

5 ค.ศ. 130-1406 ชณส ภกษเว ปศส อสวณ กษโอ วเทม ณ อชณท ณ อปศท กส ชณท กส ปศท อสวณ กษย วเท

ม สยสท อย รโอ อย รอส สมทอ อย รอส อสตคโม อย เวทโณ อย สเญ อย สขเร อย วญโณ อย วญณส สมทเอ อย วญณส อสตคโม เอว โอ ชณท เอว ปศท อสวณ กษย วเทม ฯ (Glass, Andrew, and Mark Allon. 2007. Four Gāndhārī Saṃyuktāgama sūtras: Senior Kharoṣṭhī fragment 5, Gandhāran Buddhist texts. Seattle: University of Washington Press. p.140) แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล

7 โพธสตตวปฎกสตร8 na ca dharmakāyabalāddhīyate na pa (rihīyate) ค�าในวงเลบไดจากโพธสตวปฎกภาษาจนและ

ทเบต “There is no loss or diminuation of the power of the Dharmakāya.”9 แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล10 โปรดอานรายละเอยดเพมเตมในบทท 2 หวขอ คมภรโพธสตวปฎกสตร11 ศตปญจศตกสโตตร (Hoernle, A. F. Rudolf. 1916a. “Śatapañcaśatikā Stotra.” In A. F. R. Hoernle,

eds., Manuscript remains of Buddhist literature found in Eastern Turkestan. Oxford: Clarendon Press. pp. 58 -75)

12 ผประพนธคอ มาตฤเจฏ (Hoernle, A. F. Rudolf. 1916b. “Catuḥśataka Stotra.” In A. F. R. Hoernle, eds., Manuscript remains of Buddhist literature found in Eastern Turkestan, Oxford: Clarendon Press. p. 75; Hartmann, Jens-Uwe. 2002. “Buddhastotras by Mātṛceṭa.” In J. Braarvig, eds., Buddhist manuscripts vol. 2, pp. 303-312. Oslo: Hermes Pub. Original edition: p. 305) ชาวอนเดยผมอายอยในราวกลางพทธศตวรรษท 7-8 (Rahder, Johannes. 1953. “The Śatapañcāśatka of Mātṛceṭa by D. R. Shackleton Bailey.” Journal of the American Oriental Society 73 (3): 172 -3. p. 172)

13 ระหวาง พ.ศ. 601-800


14 สมณะอจงบนทกวา ในสมยททานจารกไปยงอนเดย พบวาชาวพทธทกคนในอนเดยทงมหายานและหนยาน จะเรยนทองโศลกเหลานทนททสามารถจ�าศล 5 และศล 10 ได จงถอเปนโศลกทมความส�าคญอยางยง

15 อกษรคปตะตวเอยง (Slanting Gupta Script) เปนอกษรทพฒนามาใชในพนท Eastern Turke-stan ตอนเหนอ คอพนทแควนกชา (ปจจบนเปนสวนหนงของมณฑลซนเจยง) ในราวกลางพทธศตวรรษท 9 ถงกลางพทธศตวรรษท 11

16 คนพบโดย Sir Aurel Stein ท Khora17 ในคาถาท 146-15018 Hoernle แปลศพทไววา spiritual body19 แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล 145. ปรารถเมว เม ธรมรปกายาวต ตวยา ทสกหกาย โลกาย นรวาณมปทรศตม 146. ตถา ห สตส ส�คมย ธรมกายมเศษตะ ตลโศ รปกายญจ หตวาส ปรนรวฤตะ (Hoernle 1916a:

74)20 จตศตกาสโตตร (Hoernle, A. F. Rudolf. 1916b. “Catuḥśataka Stotra.” In A. F. R. Hoernle, eds.,

Manuscript remains of Buddhist literature found in Eastern Turkestan, Oxford: Clarendon Press. pp. 75-84)

21 เชอวาแตงโดยผประพนธทานเดยวกบศตปญจศตกสโตตระ ตวคมภรคนพบโดย Sir Aurel Stein ท Khora บนทกเปนภาษาสนสกฤต ดวยอกษรคปตะตวเอยง (Slanting Gupta Script)

22 lit. = ชองวางกวางใหญยงนก (antaraṃ sumahāmahaṃ)23 เอว�สรโวตตมา ธรมา พทธสย ส�ปรธารตา ภวนต ยาต เศษญจ วสตววสกรตาม(ว)น เต’สต สทฤศะ

กศจททธกสย กถาสต กา อลปมาเตรณ หโณ’ป ไนว กศจน วทยเตส เกโนยนยาม ตวานปเนโย’ส นายก หฤโตปมาวกาศาย นรปมาย เต นมะ นรวาณสามานยคไตสตโต’ นไยรป ปทคไล ตวาตไลรพทธธรไมรนตร� สมหามหม ศนยตามาตรสาทฤศยาทยท นาธกยตา ภเวต โรมากปาณกจฉเทรณากาศ� ปรตพมพเยต

24 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) 2555 : 7125 โคปกโมคคลลานสตร (ม.อ. 14/106/90)26 ศรมาลาเทวส�หนาทนรเทศ27 As Matsuda (2000: 65) notes, “This sūtra employs the narrative of Queen Śrīmālādevī to express

the Tathāgatagarbha theory that although all beings are enmired in afflictions (kleśa), in essence they are the same as the Buddha, that is, all living beings dwell within the womb (garbha) of the Tathāgata (i.e., Buddha).”

28 ปภสสรมท� ภกขเว จตต� ตญจ โข อาคนตเกห อปกกเลเสห อปกกลฏฐนต ฯ ปภสสรมท� ภกขเว จตต� ตญจ โข อาคนตเกห อปกกเลเสห วปปมตตนต ฯ (อง. เอก. 1/11)

29 โปรดศกษาประกอบหวขอ คมภรศรมาลาเทวสงหนาทสตร ในบทท 230 สมาธราชสตร



31 Gilgit-Bamiyan Type I32 Sander, Lore. 2000. “Appendix: A brief paleographical analysis of the Braāhmī manuscripts

in volume I.” In J. Braarvig, eds., Buddhist manuscripts vol 1, pp. 285 - 300. Oslo: Hermes Pub. Original edition, 97. Cf. Skilton, Andrew. 2002. “Samadhirajasutra.” In J. Braarvig, eds., Buddhist Manuscripts vol II,. Oslo: Hermes Pub. p. 295

33 St Petersburg Collection34 เนอหาธรรมะในบทนบรรยายความละเอยดลกซงของธรรมะ และมแนว argument แบบ dialectic

นกวชาการสวนใหญจงตดสนวาคมภรสมาธราชสตรเปนหลกปรชญาของนกายมาธยมกะ 35 วชรจเฉทกาปรชญาปารมตา36 Schøyen Collection37 ศ.แฮรสนบนทกไววา “There is sufficient overlap in the waist area to establish that the two manu-

scripts roughly represent the same recension of the text.” (Harrison, Paul. 2006. “Vajracchedikā Prajñāpāramitā: A New English Translation of the Sanskrit Text Based on Two Manuscripts from Greater Gandhāra.” In J. Braarvig, eds., Buddhist Manuscripts, Oslo Hermes Publ. p. 133)

38 ธรรมตา39 แปลภาษาไทยโดยอางองผลงานคนควาของ พระวระชย เตชงกโร และคณะ ye māṃ rūpeṇa adrākṣur ye māṃ ghoṣeṇa anvayuḥ mithyāprahāṇaprasṛtā na māṃ drakṣyanti

te janāḥ draṣṭavyo dharmato buddho dharmakāyas tathāgataḥ dharmatā cāpy avijñeyā na sāśakyaṃ vijānituṃ

แปลภาษาองกฤษโดย Harison (2006)

40 S.III.120.41 โปรดอานรายละเอยดเพมเตมในบทท 2 หวขอ คมภรวชรจเฉทกา42 เปนอกษรคปตะตวตงตรง (Upright Gupta) แบบทใชในอนเดยและน�ามาใชในตอนใตของเอเชยกลาง

อยระยะหนง43 ปจจบนอยในมณฑลซนเจยง สาธารณรฐประชาชนจน ตดพรมแดนทาจกสถาน (Tajikistan) และ

ครกซสถาน (Kyrgyzstan)


44 นกจารกวทยา philologists45 พทธศาสตร Buddhologists46 Saddharmapuṇḍarīka-sūtra, Saṅghāṭa-sūtra, Śūraṅgamasamādhi-sūtra, Suvarṇabhāsottama-

sūtra, Vimalakīrtinirdeśa-sūtra, Bhadrakalpika-sūtra, Bhaiṣajyaguruvaiḍūryaprabharājatathāgata-sūtra, Aśokavadāna, Nandāvadāna and Sudhanāvadāna

47 Book of Zambasta, Khotanese Mañjuśrīnairātmyāvatāra and Book of Vimalakīrti48 http://www.iranicaonline.org/articles/buddhism-iii 21 มกราคม 255749 Gilgit50 อางองผลงานคนควาของ พระวระชย เตชงกโร และคณะ51 ไมเตรยวยากรณ52 Puri, Baij Nath. 1987. Buddhism in central Asia. 1st ed, Buddhist traditions; v. 4. Delhi: Motilal

Banarsidass. pp. 102-353 ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi maitreyo dvipadottamaḥ deśayiṣyati saddharmaṃ śāstā lokānukampayā

śatāni ca sahasrāṇi prāṇinaṃ sa vināyakaḥ vinīya dharmakāyena tato nirvāṇam eṣyati แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล

54 ค�าวาโยคาจาร (yogācāra) นนมาจากสองค�าประกอบกนคอ โยคะ (yoga) กบ อาจาระ (ācāra) ซงแปลตรงตวคอ “การปฏบตแหงโยคะ (practice of yoga)” เชอกนวาโยคาจารนนมความสมพนธอยางใกลชดกบแนวคดตถาคตครรภะ ซงไมไดมวตถประสงคเพอแนวคดทฤษฎหรอมมมองทางวชาการ แตดเหมอนจะเปนไปเพอการน�าเสนอการปฏบต ค�าสอนในเชงกว รปแบบของภาพ รวมถงการอปมาเปรยบเทยบ ลวนมจดมงหมายเพอการสงเสรมการปฏบตธรรมทงสน (จากบทความ ดร.ชนดา จนทราศรไศล และงานวจยโดย พระวระชย เตชงกโร และคณะ)

55 Schlingloff, Dieter. 1964. Ein Buddhistisches Yogalehrbuch. 2 vols, Sanskrittexte aus den Tur-fanfunden. Berlin: Akademie-Verlag. p. 1967

56 คซล (Qïzïl) กชา (Kucha)57 Schlingloff นกวชาการชาวเยอรมนซงเปนผถอดความคมภรน 58 Esoteric practice59 รตนมย60 อาทตยมณฑล61 ธรมศรร พทธาศรย62 อธปตรป63 ดงท Ruegg เรยกวา embodiment64 โยคาจาร65 awakened66 รตนมย สถต



67 วยตถาน� หรอ awakening68 อาศรย69 มชฌมาปฏปทา70 Qïzïl หรอ Kizil 克孜尔乡71 Röllicke72 ภทรปาลสตร73 Khadalik74 Domoko Oasis75 เปนอกษรอนเดยทใชบนทกคมภรพทธศาสนาแถบตอนใตของเตอรกสถานตะวนออกในยคแรกๆ (Eastern

Turkestan ปจจบนเปนสวนหนงของจน) กอนจะพฒนาเปนอกษรทองถนในภายหลง76 Nanjio 1883:30-31; Lokakṣema, and Paul M. Harrison. 1998. The Pratyutpanna samādhi sūtra,

BDK English Tripiṭaka. Berkeley, CA: Numata Center for Buddhist Translation and Research, และ Harrison, Paul. 2006. “Vajracchedikā Prajñāpāramitā: A New English Translation of the Sanskrit Text Based on Two Manuscripts from Greater Gandhāra.” In J. Braarvig, eds., Buddhist Manuscripts, pp. 133 - 160. Oslo Hermes Publ.

77 ตรงกบบางสวนของบทท 14 ของฉบบทเบต และบทท 8 ของฉบบภาษาจน78 ภทรปาลสตร หรอ “ปรตยตปนน-พทธ-สมมขาวสถต-สมาธสตร” หรอเรยกสนๆ วา “ปรตยตปนน-

สมาธสตร”79 Harrison, Paul. 2006. “Vajracchedikā Prajñāpāramitā: A New English Translation of the San-

skrit Text Based on Two Manuscripts from Greater Gandhāra.” In J. Braarvig, eds., Buddhist Manuscripts, pp. 133 - 160. Oslo Hermes Publ. p.viii

80 ตถตวา81 ดร.ชนดา จนทราศรไศล 2556 “ภทรปาลสตร” รองรอยวชชาธรรมกายในคมภรพระพทธศาสนาจาก

คนธาระและเอเชยกลาง และโปรดอานเนอหาเพมเตมไดในบทท 3 สมาธภาวนาจากคมภรภาษาจน82 เรยบเรยงจากงานวจยของ ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล (อาจารยมหาวทยาลยโอทาโก นวซแลนด)

“ธรรมกายในคมภรมหาปรนรวาณสตร คมภรตนฉบบพระพทธศาสนายคตน” 255683 มหาปรนรวาณสตร หรอ มหายานมหาปรนรวาณสตร (Mahāyāna Maha parinivāna Sūtra महायान

महापररननरागण सतर )84 ทงหมด 36 ชน จดเรยงไดเปน 24 โฟลโอ ในจ�านวนน เปนตนฉบบของ Stein and Hoernle collections

แหงหองสมดบรตช 29 ชน เปนของ Petervsky collection แหง St. Petersburg (Bongard-Levin 1986) 6 ชน และเปนของ โคยาซน (Koyasan) (Yuyama 1981) 1 ชน ทงหมดยกเวนของ โคยาซน (Koyasan) ไดมาจาก ขทลก (Khadalik) มณฑลซนเจยง (Xinjinag) ตะวนตกของจน

85 เทยบกบคมภรแปลภาษาจนทงของทานธรรมเกษม (Dharmakṣema) และทานฝาเสยนหรอฟาเหยน (Faxian 法顯) และเทยบกบฉบบแปลภาษาทเบต


86 หมายถงพระธรรมกาย ในพระไตรปฎกทเบตแปล don dam pa’i sku วาเปนกายสงสด แตฉบบทานธรรมเกษม แปล 不可壞身 วากายทไมแตกสลาย สวนฉบบทานฝาเสยนหรอฟาเหยนแปล 無上法身 วาธรรมกายสงสด (ไมมสงใดเหนอกวา)

87 SF 11 Or. 15010/65 (Hoernle 143. SB.102): and Or. 15010/137 (Hoernle 142. SC.152) (in italic): SF

11 Matsuda A-3 (Hoernle 143. SB. 102) and A-4 (Hoernle 142. SC. 152) Folio No. 57 Tib. P50b1-51a5; C50b2-51a6; D50a4-50b7; N73b6-75a1; L104a2-106a1; T99b4-100a3;

S107a2-108a3 ChinD 384c3-23; ChinF 867b17-c10

ตนฉบบภาษาสนสกฤต อานจากชนสวนคมภรเปลอกไมเบรช (Habata:2009, 562.) verso 6 gavān etāt* avocat* [s]ādhu [s]ā[dhu m]ahākāśya[p]. + .o + + .[ā] + + + + + + + + + +

+ + + + [e]va[ṃ] samyagdarśanaśikṣā[k] . . [e] 7 na bhavitavyaṃ. vajrābhedyakāyas tathā[g]. + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +

+ + + .. .. [da]r[ś](a) .. + +

พระไตรปฎกทเบต (Habata:2009, 563.) ’od srung {S srungs} chen po dang rus gcig pa {T add. |} legs so legs so {L legs (s)o legs (s)o}

|| de bzhin gshegs pa ni rdo rje ltar mi shigs pa’i sku {L add. |} ’dzin pa la zhugs pa yin te | de ltar {S lta} yang dag pa’i lta ba dang | bslab pa la gus par bya’o || de bzhin gshegs {L gshye : abbreviation for gshegs} [L106a]87 pa rdo rje ltar mi shigs pa’i sku dang ldan [N75a] par {TS add. |} yang dag par lta ba’i byang chub sems dpa’ sems dpa’ chen pos ni {LTS add. |} ji ltar me long gi ngos la {LT add. |} rang bzhin gyi {DLT gyis; S gi} gzugs brnyan snang ba de bzhin du {LTS add. |} don dam pa’i sku gsal {S bsal} bar mthong ngo ||

พระไตรปฎกจน แปลโดยทานธรรมเกษม (ChinD T374 12:384c18) 爾時佛讃迦葉菩薩。善哉善哉。如來身者。即是金剛不可壞身。菩薩應當如是善學正見

正知。若能如是了了知見。即是見佛金剛之身不可壞身。如於鏡中見諸色像

พระไตรปฎกจน แปลโดยทานฝาเสยนหรอฟาเหยน (ChinF T376 12:867c6-11) 佛言。善哉善哉。迦葉。奉持金剛不壞法身。欲學等觀如來身者。當修金剛不壞法觀。

菩薩摩訶薩如是修者。便得等觀無上法身

88 SF15 London C7



ตนฉบบภาษาสนสกฤต อานจากชนสวนคมภรเปลอกไมเบรช C-7(a) (Matsuda:1988, 78) 1./// .yakāye ārca .. /// 2./// .ā dharmata[tva]ṃ sādh(u) /// 3./// khaloṇḍiṃm aca /// 4./// .. + .. .ā /// C-7(b) (Matsuda:1988, 78) 4./// (e)va[ṃ]. tm(a) /// 5./// ..lā : saddhar[m](a) /// 6./// .ir manuṣya [a]ya[m]. 7./// nna : ayam eva .. ///

พระไตรปฎกทเบต (P80b1-81a8, D78b5-79b3) (P80b1)(D78b5) de ci’i slad du zhen | bsags pa’i khams ma bshig pas na dngos po’i sgo nas

mtshams med pa bgyid pa ma lags so || de bzhin gshegs pa’i sku la ni bsags pa’i khams kyi bag (P80b2) kyang (D78b6) ma mchi sa te | chos kyi khams lags na ji ltar bgrongs su rung | de bas na sems pa skyed pa dang | btsal ba tsam las mtshams med pa bgyid pa zhes ba gyi ste |

พระไตรปฎกจน แปลโดยทานธรรมเกษม (ChinD T37412:396b15-21.)

何以故。如來身界不可壞故。所以者何。以無身聚唯有法性。法性之性理不可壞。是人云何能壞佛身。直以惡心故成無間。

พระไตรปฎกจน แปลโดยทานฝาเสยนหรอฟาเหยน (ChinF T376 12:875b29-876a3)

所以者何。於長養身不傷壞者無無間罪。如來無有長養之身。名自在法身。云何傷害。以彼發心惡方便故得無間罪。

89 นกวชาการประจ�าสถาบนวจยนานาชาตธรรมชย90 ไปถงแคชเมยรหรอกศมร91 ฉบบทแปลโดยทานฝาเสยนหรอฟาเหยน (Faxian) และทานพทธภทระ (Buddhabhadra) ในราวป

พ.ศ. 959-961 ม 6 ผก (T376 Vol.12 pp. 853-899) ฉบบทแปลโดยทานธรรมเกษม (Dharmakṣema) ในราวป พ.ศ. 964-973 ม 40 ผก (T374 Vol.12

pp. 365c-603c) ฉบบทแปลโดยทานหยหยาน (Huiyan) ในราวป พ.ศ. 996 ม 36 ผก (T375 Vol.12 pp. 605 - 852) สวนฉบบทแปลเปนภาษาทเบตโดยทานชนมตร(Jinamitra) ทานชญาณครรภ (Jñāṇagarbha) และ

ทานเทวจนทร(Devacandra) แปลขนในราวกลางพทธศตวรรษท 1592 จากรายงานของ ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล 2556 “ธรรมกายในคมภรมหาปรนรวาณสตร คมภร

ตนฉบบพระพทธศาสนายคตน”


93 善男子。我於經中説如來身凡有二種。一者生身。二者法身。言生身者。即是方便應化之身。如是身者。可得言是生老病死長短黒白。是此是彼是學無學。我諸弟子聞是説已不解我意。唱言如來。定説佛身是有爲法。法身即是常樂我淨。永離一切生老病死。非白非黒非長非短。非此非彼非學非無學。若佛出世及不出世。常住不動無有變易。善男子。我諸弟子聞是説已不解我意。唱言如來定説佛身是無爲法。(SAT Daizokyo, T374 12:567a3, 6 )

94 สงขตธรรม: สงทมปจจยปรงแตง เชนขนธ 5 ตรงขามกบอสงขตธรรม คอสงทไมมปจจยปรงแตง เชน นพพาน

95 我者即是佛義。常者是法身義。樂者是涅槃義。淨者是法義。(SAT Daizokyo, T374 12:377b21)

96 善男子。汝今不應作如是難如世間言器。如來世尊無上法器。而器無常非如來也。一切法中涅槃爲常。如來體之故名爲常。(SAT Daizokyo, T374 12: 390a24)

97 ทาน(ตถาคต)คอธรรมกาย มกายทไรขอบเขต เปนกายแกว 無後邊身常身法身金剛之身。(SAT Daizokyo, T374 12: 372a28)

98 如來法身皆悉成就如是無量微妙功徳。(SAT Daizokyo, T374 12: 383b6)99 無疾病者即眞解脱。眞解脱者即是如來。如來無病是故法身亦無有病。如是無病即是如

來。(SAT Daizokyo, T374 12: 392b8)100 若復有人不知如來甚深境界常住不變微密法身。謂是食身非是法身。不知如來道徳威

力。(SAT Daizokyo, T374 12: 406b15)101 善男子。阿羅漢人修是道者得沙門果。是故得名到於彼岸。阿羅漢果者即是無學。五

分法身戒定慧解脱解脱知見。因是五分得到彼岸。是故名爲到於彼岸。到彼岸故而自説言。我生已盡梵行已立。所作已辦更不受有。(SAT Daizokyo, T374 12: 580a13)

ปญจธรรมขนธ: ศล สมาธ ปญญา วมต วมตญาณทสนะ (D.III.279; A.III.134; A.II.140. ท.ปา.11/420/301; อง.ปญจก.22/108/152; อง.จตกก.21/150/189. )

102 樂法衆生隨教修行。如是等衆乃能得見如來法身。(SAT Daizokyo, T374 12: 387b1)103 是惡象等唯能破壞不淨臭身。惡知識者能壞淨身及以淨心。是惡象等能壞肉身。惡知識

者壞於法身。(SAT Daizokyo, T374 12: 497c26)104 復次善男子。言本有者。我本有父母和合之身。是故現在無有金剛微妙法身。(SAT

Daizokyo, T374 12:464c26)105 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า

โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ บ. เอกพมพไท จ�ากด หนา 27106 เรองเดยวกน หนา 53107 เรองเดยวกน หนา 370108 เรองเดยวกน หนา 400



109 เรองเดยวกน หนา 380110 เรองเดยวกน หนา 287111 เรองเดยวกน หนา 288112 เรองเดยวกน หนา 182113 ปญจธรรมขนธ: ศล สมาธ ปญญา วมต วมตญาณทสนะ114 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา หนา 796115 善男子。阿羅漢人修是道者得沙門果。是故得名到於彼岸。阿羅漢果者即是無學。五

分法身戒定慧解脱解脱知見。因是五分得到彼岸。是故名爲到於彼岸。到彼岸故而自説言。我生已盡梵行已立。所作已辦更不受有。(SAT Daizokyo, T374 12: 580a13)

116 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา หนา 393117 พระสตรไมปรากฏชอ (Hoernle MS., No. 144, SA, 5)118 Upright Gupta119 มนสการ120 พระพทธเจาทนกไดในขณะนน121 ระยะแรกน คมภร ศกษาสมจย เรยกวา ปรถมจตโตตปาทก หรอผซงความปรารถนาจะเปน

พระพทธเจาไดถกปลกใหตนขนเปนครงแรก122 จตทปรารถนาจะเปนพระพทธเจา ?123 อนเปรกษ คอ เหนเนองๆ124 คมภร ศกษาสมจจย เรยกพระโพธสตวในระยะท 2 นวา โพธจรยาปรตปนน ผด�าเนนไปในวถปฏบต

แหงพระโพธสตว125 พระโพธสตวในระยะท 3 น เรยกวา อนตปตตก-ธรม-กษานต-ปรตลพธหรอ ผเขาถงความมนคงใน

ธรรมอนไมมการเกด (นพพาน)126 สวรณปรภาโสตตมสตร (Hoernle Mss 143, SA. 16)127 Upright Gupta128 … me śrutaṃ sūtranumoditaṃ ca yathābhiprāyena mi bodhiprāptaṃ sa-dharmakāyaṃ hi mayā

ca labdhaṃ… แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล 129 dharmadhātupraveśe ca praveṣṭavyās tathāṃntare yatra dharmātmakaṃ stūpaṃ gaṃbhīraṃ su-

pratiṣṭhitaṃ. tatra ca stūpamaddhye’smin pa (śyet sākyamuniṃ jinam | idaṃ sūtraṃ prakāśantaṃ manojñena svareṇa ca แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล

130 อายตนะภายใน 6 ไดแก จกข โสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน (D.III.243; M.III.216; Vbh.70. ท.ปา.11/304/255; ม.อ.14/619/400; อภ.ว.35/99/85) อายตนะภายนอก 6 ไดแก รปะ สททะ คนธะ รสะ โผฏฐพพะ (สมผสทางกาย) ธรรมารมณ (อารมณทเกดกบใจ ) (D.III.243; M.III.216; Vbh.70. ท.ปา.11/305/255; ม.อ.14/620/400; อภ.ว.35/99/85.)

131 ธรมศรรสตร132 เกบรกษาไวใน N. E. Petrovsky Collection ท St Petersburg (Leningrad)


133 เกบรกษาไวใน N. E. Petrovsky Collection ท St Petersburg (Leningrad) (Bongard - Levin and Tyomkin 1969: 269-270)

134 อยในกลม German Collection135 ประกอบดวย 1) ตถาคตครรภะ 2) ทางเอกสายเดยว 3) ธรรมกาย 4) สงทไมมการเกดและการดบ

(อนปปาทนโรธ) 5) การด�ารงอยในโลกธาตโดยวเศษ 6) พระโพธสตว และ 7) ความยงใหญของพระตถาคต

136 โปรดอานรายละเอยดไดจากรายงานวจยฉบบสมบรณของ ดร.ชนดา จนทราศรไศล137 ธรมกายสตร(?) สนนษฐานโดย Klaus Wille138 ākārata samanusmarati139 nadīgaṅgāvālukopamā samyaksaṃbuddhā svalakṣaṇasāmānyalakṣaṇataś=c=āvabudhya

sārvajñaṃ jñānam=adhigatavaṃtaḥ (SHT 4, p. 257, nr. 623.)140 เรยบเรยงจากงานวจยของ ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล (อาจารยมหาวทยาลยโอทาโก นวซแลนด)

2556 “ธรรมกายในคมภรมหาปรนรวาณสตร คมภรตนฉบบพระพทธศาสนายคตน”141 อจลา (acalā अचला) ในพระพทธศาสนามหายาน ทศภมของพระโพธสตว คอภมจตของพระโพธสตว ม 10 ภมดงน 1 มทตาภม พระโพธสตวมความยนดในความไรทกขของสตว (ภมนบ�าเพญหนกในทานบารม) 2 วมลาภม (ปราศจากมลทน) พระโพธสตวละมจฉาจรยาไดเดดขาด ปฏบตแตในสมมาจรยา (ภมน

มศลบารมเปนใหญ) 3 ประภาการภม (มความสวาง) พระโพธสตวท�าลายอวชชาไดเดดขาด มความอดทนทกประการ (ภม

นมขนตบารมเปนใหญ) 4 อรรถจสมดภม (รงเรอง) พระโพธสตวมความเพยรในการบ�าเพญธรรม (ภมนมวรยะบารมเปนใหญ) 5 ทรชยาภม (ผอนชนะยาก) ละสภาวะสาวกญาณ กบปจเจกโพธญาณ ซงเปนเครองกนพทธภม (ภม

นมญาณบารมเปนใหญ) 6 อภมขภม (มงหนาตอทางนพพาน) บ�าเพญปญญาบารม ยงใหรแจงเหนชดในปฏจจสมปบาท (ภม

นมปญญาบารมเปนใหญ) 7 ทรงคมาภม (ไปไกล) มอบายอนฉลาดแมบ�าเพญกศลนอยแตไดผลแกสรรพสตวมาก (ภมนมอบาย

บารมเปนใหญ) 8 อจลาภม (ไมคลอนแคลน มนคง) พระโพธสตวบ�าเพญหนกในปณธานบารม 9 สาธบดภม พระโพธสตวแตกฉานในอภญญา และปฏสมภทาญาณ (ภมนบ�าเพญหนกในพลบารม) 10 ธรรมเมฆภม พระโพธสตวบ�าเพญหนกในญาณบารมมจตอสระ ไมตดในรปธรรม นามธรรม

(บ�าเพญหนกญาณบารม) เมอพระโพธสตวบ�าเพญทศภมเตมบรบรณแลว ยอมมพระคณเทยบเทาพระพทธเจา เหลออกชาต

เดยวกจกตรสรเปนพระพทธเจา เชนเดยวกบพระศรอรยเมตไตรยโพธสตว



142 อนาโภคะ (anābhoga अनाभोर) adj. having or offering no enjoyments143 4,5. IOL Khot S.10 Ch. 00266.224 - 386: KBT, p. 104 (28) Book of Vim. 226 duragama haudama būña ttye jsa himai satsāra hāysa acala ṣā haṣṭama būña vara dha- 227 rmakāya akhauṣṭa anābaugai ttaña beḍa haṣṭamya būma hamaye vasva nairvattīda bāya 228 tcana ttalaka harruñe maista ranīnai vaiysa bā’ yausta ttye baida naittapha ttāna beḍa tta แปลจาก Skjaervo, Prods Oktor. 2002:489, A new edition and translation of lines 224-232 in

Maggi, “Le bhūmi” (forthc.), lines 232 - 263 in “More Verses” (forthc.).144 Skjaervo, Prods Oktor. 2002:496.

352 ma daitta vainau dyāme khu ra dye dajagaiva sarvaña ba’ ysa khva ra vaña sthīra sūbvā- 353 va dharmakāyaṣadai jsa ba’ ysa pa uysaña ttaiña baiḍa ba’ ysa baiśa sūmvaha dya145 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า

โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ บ. เอกพมพไท จ�ากด หนา 283146 เรองเดยวกน หนา 284147 เรองเดยวกน หนา 705148 เรองเดยวกน หนา 397149 เรองเดยวกน หนา 301150 “สนสกฤต” ในทน หมายถงภาษาสนสกฤตแบบเกาหรอแบบผสม ซง Edgerton เรยกวา Buddhist

Hybrid Sanskrit ความจรงกเปนภาษาปรากฤตภาษาหนงนนเอง เปนภาษาทมรปศพทและการสะกดค�าคลายสนสกฤต แตไวยากรณเปนแบบปรากฤตหรอคอนไปทางบาล

151 British Library and Senior Collections152 ยกเวนเรองเลาประเภทอวทานซงคาดวานาจะเขยนขนในทองถนเทานน153 Split and Bajaur Collections เปนกลมคมภรซงมอายรนราวคราวเดยวกนหรอเกาแกกวากลม

คมภรจากฮดดา 154 Schøyen, Hirayama and Hayashidera Collections เปนกลมคมภรทนบวาอายนอยทสดในสามแหลง

คอ ฮดดา บาจวร และบามยน 155 มมบน top view156 ความเหน




บทท 2 คมภรภาษาสนสกฤตและปรากฤตจากแหลงขอมลอเลกทรอนกส1

ปจจบนวชาการพทธศาสนศกษาครอบคลมเนอหากวางและลก มความ

กาวหนาดวยวธการคนควาทนสมย ตนฉบบคมภรในพระพทธศาสนาทเขยน

ดวยภาษาสนสกฤตและปรากฤตสวนใหญไดสญไปกบหายนาการตางๆ เหลอ

ตกทอดมาเพยงสวนนอยไมรวมทปรากฏอยในบทแปลภาษาจนและทเบต

การรวบรวมเนอหาคมภรภาษาสนสกฤตและภาษาอนเดยอนๆ เทาทเหลออย

พรอมกบการช�าระและตพมพเผยแพร รวมถงการเกบขอมลอเลกทรอนกสจด

ท�าขนโดยมหาวทยาลยกอทงอน (Göttingen) เยอรมน ฐานขอมลดงกลาวเปน

ทรจกกนในนามฐานขอมล GRETIL2 ในการหารองรอยธรรมกายกไดอาศยฐาน

ขอมลอเลกทรอนกสน เพอคนหาค�าวา “ธรรมกาย” ทอาจปรากฏอยในคมภร

โบราณแตละคมภรวามอยหรอไมและมอยกต�าแหนง น�าสงทพบมาเทยบเคยง

กบหลกฐานทางวชาการอนๆ เพอตรวจสอบขอมลจ�าเพาะของค�าวาธรรมกาย

ทพบนน และคนหาขอมลทางประวตศาสตรและแนวคดในคมภรทพบค�าวา

ธรรมกาย3 แลวจงประมวลความหมายของค�าวาธรรมกาย ในทายทสดกจะ

ไดความหมายของธรรมกายทมมาแตเดมในสมยพระพทธศาสนายคตนๆ ซง

สามารถน�ามาเปรยบเทยบกบค�าสอนวชชาธรรมกายโดยพระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมน (สด จนทสโร) ได

งานดงกลาวส�าเรจลงโดยพระวระชย เตชงกโร4 ผลจากการด�าเนนงาน

พบวา จากฐานขอมล GRETIL ซงมขอมลจากพระสตรตางๆ 180 พระสตร

ปรากฏค�าวาธรรมกาย 33 พระสตร 194 ค�า ผนวกกบฐานขอมลอนพบค�าวา

ธรรมกายเพมอก 2 พระสตร 8 ค�า ในคมภรพระสตรดงกลาวนนคมภรทพบ

ธรรมกายหลายค�าไดแก วชรจเฉทกาฏกา: กมลศละ 40 ค�า สารตมา: รตนากร

ศานต 25 ค�า คณฑวยหสตร 17 ค�า สมาธราชสตร 16 ค�า มหายานสตราลงการะ

บทท 2 คมภรภาษาสนสกฤตและปรากฤตจากแหลงขอมลอเลกทรอนกส | 95

13 ค�า และสทธรรมลงกาวตารสตร (ลงกาวตารสตร) 9 ค�า นอกเหนอจากนพบ

ธรรมกายตงแต 1-7 ค�า การคนควาจงมงความสนใจไปยงกลมคมภรปรชญา

ปารมตา อนมคมภรวชรจเฉทกาเปนตน

กลมคมภรปรชญาปารมตากลมคมภรปรชญาปารมตามความเกาแกและมพฒนาการตอเนองมา

ตงแตประมาณ พ.ศ. 400 ถงประมาณ พ.ศ. 1700 5 นกวชาการบางสวนกลาว

วามตนก�าเนดจากนกายมหาสางฆกะแหงแควนอานธระภาคใตของอนเดย6

แตบางสวนเชอวานาจะมตนก�าเนดในแถบตะวนตกเฉยงเหนอของอนเดย

และแถบดนแดนโขตาน7 ตวอยางขอความเกยวกบธรรมกายตอไปน ปรากฏ

อยในคมภรตางๆ ของกลมปรชญาปารมตา ทมววฒนาการตอเนองมาตลอด

ชวงเวลากวา 1,200 ป ตวอยางแรกคดมาจากคมภรอษฏสาหสรกา ปรชญา

ปารมตา8 ซงเปนคมภรทเขยนขนคมภรแรกๆ ของสายคมภรกลมน ความวา

ตถาคตไมควรถกมองในฐานะแหงรปกาย [เพราะ] พระ

ตถาคตทงหลายคอธรรมกาย9

ตวอยางตอมาไดจากคมภรปญจวงศตสาหสรกา ปรชญาปารมตา 10 ซง

เขยนขนในราว พ.ศ. 600-800 อนเปนชวงเวลาทแงคดของปรชญาปารมตาได

รบการขยายความเพมเตมออกไป ดงมขอความเกยวกบธรรมกายบางตอนวา

ผปรารถนาจะเหนทงธรรมกายและรปกายควรไดสดบ

ตรบฟงและศกษาอยางถองแทซงปรชญาปารมตา น ...11



ถดมาเปนตวอยางขอความคดจากคมภรวชรจเฉทกา ปรชญาปารมตา12

ซงเปนพระสตรขนาดเลก เนองจากเขยนขนในชวงราว พ.ศ. 800 ถง

พ.ศ. 1000 อนเปนเวลาของการตอกย�าแนวคดของปรชญาปารมตา คมภร

จงมลกษณะรวบรดและกระชบเนอหาใหสนลง

ชนเหลาใดเหนเราโดยรปตดตามเราโดยเสยงประกอบ

ความเพยรในทางทผด ชนเหลานนไมชอวา เหนเรา ควรมอง

พทธะโดยธรรม ตถาคตคอธรรมกาย13

จากขอความตวอยางตางๆ ขางตนชใหเหนวาค�าวา “ธรรมกาย” นน

มความหมายแยกจากรปกาย และขอความยงมนยในเชงเปรยบเทยบ โดยท

ธรรมกายอยในสถานะทเหนอกวารปกาย

ในคมภรกลมปรชญาปารมตานมคมภรทนาสนใจอกเลมหนง ควรแก

การศกษาประกอบความเขาใจในธรรมกาย คอคมภรมหาปรชญาปารมโตปเทศ

หรอมหาปรชญาปารมตาศาสตรา14 ซงไดรบการแปลจากภาษาสนสกฤต

เปนภาษาจน นกวชาการสนนษฐานวาเขยนขนในชวง พ.ศ. 693-79315

หรออาจเปนไปไดทจะเขยนขนในชวง พ.ศ. 945-94916 คมภรดงกลาวไดรบ

ความสนใจจากนกวชาการตะวนตกและตะวนออกหลายทาน และไดแปลออก

เปนภาษาตางๆ มากมาย17 ในการคนควาขอความทปรากฏค�าวาธรรมตากายะ

ธรรมกาย และ ภตกายะ18 พบวาทงสามค�านนมความหมายสอใหเหนถง

การมรป ดงจะไดน�าตวอยางขอความทแสดงวาธรรมกายเปนกายทมรปตามท

ปรากฏในคมภรมหาปรชญาปารมโตปเทศ ดงน


ด�ารสตอบวา ดวยเหตทสรรพสตวมอาบตอยจงไมอาจ

เหนพระพทธเจาและพระโพธสตวเจาครนเสดจมาได และแมวา

ธรรมกายของพระพทธเจาจะฉายรศมตอเนองหรอทรงเทศนา

ธรรมตลอดเวลา แตสรรพสตวนนกไมอาจเหนและไดยนพระองค

เพราะมบาปของตนๆ อย เฉกเชนคนตาบอดไมอาจทศนาอาทตย

อทย คนหหนวกไมอาจไดยนกมปนาทแหงอสนบาต...เมอสอง

น�าใสกระจกกระจางเราจะมองเหนหนาชดด แตดวยน�าขน

กระจกฝามวเราไมอาจเหนอยางไรได เชนเดยวกนหมสตวทม

ใจบรสทธกยอมเหนพระพทธเจา แตหมสตวทใจไมบรสทธยอม

ไมเหนพระพทธเจาไดเลย แมพระพทธเจาและพระโพธสตวเจา

จะด�ารงในทศทศคอยพทกษสรรพสตวทงหลายอยน แตสรรพ

สตวกไมอาจเหนได19

คมภรนระบชดเจนวาพระพทธเจาม 2 กาย คอ ธรรมตากายะหรอ

กายแทของพระพทธเจา และกายทไดจากบดามารดาหรอรปกายอนเปนกาย

ทเปลยนแปรได20 และจากขอความทยกเปนตวอยางขางตน หากยกเอาเรอง

พระโพธสตวมหายานออกแลว สามารถกลาวไดวาธรรมกายของพระพทธเจา

จะเหนไดดวยใจทบรสทธเทานน ความหมายของธรรมกายในลกษณะดงกลาว

ไดรบการถายทอดรกษาไวมาตลอด 700 ปภายในกลมคมภรปรชญาปารมตา

หลงจากนนราว พ.ศ. 1100 แนวความคดปรชญาปารมตากไดรบอทธพลจาก

วชรยาน และในทสดไดสญหายไปจากอนเดยราว พ.ศ. 1700



คมภรโพธสตวปฏกสตรเมอไดนยของค�าวาธรรมกายจากฐานขอมล ซงถอวาเปนการคนควาทาง

วชาการในเชงกวางแลว พระวระชยไดคนควาเพมเตมในเชงลก โดยการน�านย

ดงกลาวตรวจสอบกบค�าวาธรรมกายทปรากฏในชนสวนคมภรโบราณ ทงนเพอ

พสจนความเกยวเนองของธรรมกายตามนยดงกลาวยอนไปในอดตตามอาย

ของวสดทใชสรางคมภรนน ในการตรวจสอบพบวาชนสวนคมภรโบราณทวจย

และพมพเผยแพรโดย สโคเยนคอลเลคชน21 ไดกลาวถงธรรมกายอยเพยงสอง

คมภร ทกลาวถงชนแรกเปนชนสวนของคมภรโพธสตวปฏกสตร22 เขยนบน

ใบลาน23ดวยอกษรคปตะตะวนตกเฉยงเหนอ เมอราวกลางพทธศตวรรษท 10

ถงกลางพทธศตวรรษท 11 ขอความทมธรรมกายอยนนเขยนไววา

...สารบตรกายของโพธสตวผมธรรมเปนกาย ไมจ�าตอง

ไดรบการหลอเลยงจากขาวและน�า เขาผนนไมจ�าตองบรโภค

ขาวแมเพยงเลกนอย แตเขาปรบตวกบการหลอเลยงดวยอาหาร

กเพราะอาศยมหากรณาตอสรรพสตวทงหลาย แตแมเขาจะ

บรโภคอาหารหยาบ เขากไมไดน�าออกหรอน�าเขาในรางกาย

ทงนเพราะไมมการสญหายหรอสญเสยไปซงก�าลง(พละ)ของ

ธรรมกายเลย...24

ขอความขางตนกลาวถงวรยบารม ซงกลาววาพระโพธสตวผประกอบ

ไปดวยธรรมกายเทานนจงจะสามารถชวยเหลอสรรพสตวได และกลาวอยาง

ชดเจนวาธรรมกายมไดหลอเลยงดวยอาหารหยาบเชนขาวและน�า25


คมภรวชรจเฉทกาปรชญาปารมตาชนสวนคมภรทปรากฏค�าวาธรรมกายอกชนหนงพบทกลกตภาคเหนอ

ของปากสถาน26 มอายราวพทธศตวรรษท 11-12 บนทกขอความสนสกฤตใน

คมภรวชรจเฉทกาปรชญาปารมตา27 พมพเผยแพรโดย สโคเยนคอลเลคชน

วา28

ชนเหลาใดมองเหนซงรปกายของเรา ตดตามฟงถอย

ส�าเนยงแหงเรา ประกอบตนพวพนในความเพยรอนผด ชนเหลา

นนไมไดชอวาเหนเราเลย พทธะนนจะพงเหนในฐานะทเปน

ธรรมะ (เพราะ) ตถาคตทงหลายเปนธรรมกาย แตสภาพแหง

ธรรม (ธรรมตา) นน ไมอาจรบรหรอหยงรไดดวยวญญาณ29

และเมอตรวจสอบเพมเตมกบคมภรวชรจเฉทกาฉบบตรวจช�าระใหม

เมอ พ.ศ. 2504 โดยไวทยะ30 กพบวามความแตกตางบางเลกนอย แตมไดมผล

ตอเนอความทเกบรกษาค�าสอนไว ขอความนกลาวอยางชดเจนวาพระพทธเจา

ทงหลายเปนธรรมกาย ดงนนจงเปนการพสจนอยางหนกแนนวา ธรรมกายอย

ในค�าสอนพระพทธศาสนามาแตพทธศตวรรษท 7 โดยมความหมายสอถงกาย

ของพระพทธเจาทมใชรปกาย ความเขาใจธรรมกายในลกษณะนสญหายไปจาก

อนเดยอยางสนเชงในพทธศตวรรษท 1831

คมภรสวรรณประภาสสตรเพอเปนการขยายผล พระวระชยไดตรวจสอบดวยการวจยวธเดยวกน

นกบอกคมภรหนงทคนจากฐานขอมลพบวามธรรมกายปรากฏอย คอคมภร



สวรรณประภาสสตร32 โดยการใชฉบบทช�าระและพมพเผยแพรโดยบคช33

ตรวจเทยบกบตนฉบบอกษรโขตาน34 ทคนพบในเตอรกสถานตะวนออก

ในมณฑลซนเจยงของจน กพบวาคมภรสวรรณประภาสสตรเกบเนอความ

ของธรรมกายไดเปนอยางด มความสอดคลองกนทง 2 ฉบบแมจะมความ

แตกตางกนในต�าแหนงและหนาทของค�าในขอความทใชศกษา ขอความ

ตวอยางดานลางนคดจากคมภรโขตานโบราณดงกลาว

พระสตรนเราไดยนมาและยนดดวย และดวยความ

มงมนนนเองปญญาตรสร (โพธ) กไดเกดขนกบเราพรอมกนกบ

ธรรมกายทเราไดแลว35

ขอความตวอยางแสดงวาการตรสรของพระพทธเจาเกดขนพรอมกบการได

ธรรมกาย36

ความหมายและลกษณะของธรรมกายทไดบนทกไวในคมภรตางๆ ท

กลาวมาแลวนน ไดรวบรวมเพอเปรยบเทยบกบค�าสอนวชชาธรรมกายของพระ

เดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ในล�าดบตอไป อยางไรกตามยงม

คมภรสนสกฤตอนๆ อกทใหนยของธรรมกายเพมเตมควรแกการศกษาดงน

คมภรลงกาวตารสตรคมภรลงกาวตารสตรซงเปนหนงในเกาคมภรหลกของพระพทธศาสนา

ในเนปาล37 มความส�าคญตอพฒนาการของพระพทธศาสนาในจน ทเบต และ

ญปน นกวชาการเชอวามความเกาแกยอนไปไดถงพทธศตวรรษท 8-938 คมภร

นจดอยในกลมคมภรตถาคตครรภะ ซงมพนฐานความคดวา “สรรพสตวม

ตถาคตอยในตว”39 เมอเปรยบสรรพสตวดงดอกบวแลว ยอมมพระผตรสร


ประทบสมาธอยใจกลางดอกบวนน40 พระผตรสรทกลาวถงกคอธรรมกาย

นนเอง41

คมภรเดยวกนนไดใหความหมายของธรรมกายไวในขอความทพระมหา

มตโพธสตวกลาวอาราธนาพระสมมาสมพทธเจาใหเทศนาค�าสอน

ขอพระผมพระภาคตรสสอนธรรมะอนประณตลกซง

อธบายเรองจต มนส มโนวญญาณ ขนธหา สวภาวะ และลกษณะ

ทถอปฏบตโดยพระพทธเจาและพระโพธสตวทงหลาย...ขอได

สอนดวยเรองธรรมกายทพระตถาคตทงหลายทรงสรรเสรญ

อนเปนภมแหงอาลยวญญาณเปรยบไดกบมหาสมทรและคลน

ฉะนน42

ขอความขางตนนแสดงใหเหนวาธรรมกายอยในภพภมของ อาลย

วญญาณ หรอกลาวอกนยหนงคอธรรมกายเปนภมแหงอาลยวญญาณซงม

มากมายเกนจะนบได เหมอนกบคลนทไมอาจนบไดในมหาสมทร ขอความจาก

คมภรลงกาวตรสตรนสอใหเหนวาธรรมกายไมไดมเพยงหนงเทานน

คมภรศรมาลาเทวสงหนาทสตรคมภรทกลาวถงทวกายของพระพทธเจาคอรปกายและธรรมกายท

ส�าคญอกเลมหนง คอศรมาลาเทวสงหนาทสตร43 กลาวกนวาเขยนขนโดย

นกายมหาสางฆกะแหงแควนอานธระของอนเดยในสมยราชวงศอกษวากราว

พทธศตวรรษท 844 ศรมาลาเทวสงหนาทสตรไดใหค�าเชอมโยงระหวางตถาคต

ครรภะและธรรมกายไวชดเจนวา



ธรรมกาย นน หาจดเรมตนมได ไมมการเกดไมมการตาย ยงยนแนนอน

สงบ ด�ารงอยนรนดร บรสทธ โดยสวนเดยวปราศจากกองกเลสทงหลาย กอปร

ดวยพทธภาวะมากกวาเมดทรายในแมน�าคงคาซงไมแยกจากกน รเหนถงความ

หลดพนแตลกซงเกนกวาจะคาดคะเนได ธรรมกายของตถาคตนเองเมอยงไม

หลดออกจากกองกเลสหมายเอาตถาคตครรภะ45

สรปไดวาธรรมกายทยงไมหลดจากกเลสไดรบการเรยกขานวาตถาคต

ครรภะ และจากคมภรลงกาวตรสตรขางตนเราทราบแลววา ตถาคตครรภะ

และอาลยวญญาณแยกจากกนไมได ธรรมกายเองกมสภาวะเปนอาลยวญญาณ

ทงหมดนเปนเครองชใหเหนวาธรรมกายเปนทเขาใจในสงคมพทธมาชานาน

แตกอาจสอดวยชอทเรยกแตกตางกนออกไปตามสงคมทตางกนดวยยคสมย

ภมศาสตรและวฒนธรรม เราอาจจะเคยไดยนหรอผานตาเรองของตถาคต

ครรภะหรอเรองของอาลยวญญาณ ศพทตางๆ นนหมายถงธรรมกายหรอ

ธรรมกายทมกเลสหอหมอยดวยแลวแตกรณ และนาจะเปนไปไดวาศพทอนๆ

ทใชเรยกธรรมกายในท�านองเดยวกนนคงมอยอกไมนอย

การเปรยบเทยบกบคำาสอนวชชาธรรมกายดงทกลาวไวแลววาเมอไดรถงความหมายของธรรมกายจากฐานขอมล

คมภรโบราณภาษาสนสกฤตและปรากฤต รวมถงการคนควาเพมเตมจาก

ขอความในคมภรทเกยวของซงไดรบการตรวจช�าระจากนกวชาการตางๆ

แลว จะไดเปรยบเทยบกบค�าสอนวชชาธรรมกายของพระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมน (สด จนทสโร) เปนล�าดบตอไป ในกรณทพระพทธเจาเปนผได

ปญญาตรสรและเปนผไดธรรมกายตามทปรากฏในคมภรสวรรณประภาสสตร


ตนฉบบอกษรโขตานนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดเคยแสดง

พระธรรมเทศนาในเรองนไววา

พระพทธเจา ทานไดส�าเรจเปนพระพทธเจาแลว ได

บรรลธรรมกายเขาถงโคตรภทงหยาบทงละเอยด โสดาทงหยาบ

ทงละเอยด สกทาคาทงหยาบทงละเอยด อนาคาทงหยาบทง

ละเอยด อรหตตทงหยาบทงละเอยด46

ขอความขางตนแสดงวาพระพทธเจาเปนผไดธรรมกาย ซงวญญาณ47

โดยทวไปไมอาจเหนได พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนเคยเทศนไววา ตา

ธรรมกายทมญาณเทานน จงจะเหนสงทวญญาณไมอาจเหนได เชน เบญจขนธ

ดงขอความตอไปน

เมอทานเปนมนษย สวนดวงวญญาณของทานกเลกเทา

ดวงตาด�าขางในของทาน เมอทานขนไปเปนพระพทธเจาแลว

ตาของทานกมเหมอนเราเชนน ตาธรรมกายมญาณของธรรมกาย

มดวงวญญาณนนแหละกลบเปนดวงญาณใหญโตมโหฬาร ใหญ

โตขนดวงใสเทาดวงตาด�าขางในแหละ ทมความรอยในใจนแหละ

เขาเรยกวาดวงวญญาณ พอไปเปนธรรมกายเขาแลวกลบเปน

ดวงญาณทเดยว วดผาเสนศนยกลางเทาหนาตกธรรมกาย ดวง

ญาณเทาหนาตกธรรมกาย นนแหละเรยกวา จกขกรณ เหน

เปนปกต เหนดวยตาธรรมกายเหนอะไรเหนเบญจขนธทง 5 ใน

มนษยโลกน 48



ส�าหรบการเหนธรรมกายนนพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนได

อธบายอยางชดเจนวาเปนการเหนพระพทธเจา ทานไดยกกรณพระวกกลใน

พระบาลเปนอทาหรณ พรอมกบกลาวถงเหตผลสนบสนนจากอคคญญสตร

ดงน

เรองพระวกกล ดงทยกขนมากลาวขางตนนน เมอระลก

ถงความในอคคญญสตรนประกอบแลวยอมสองความใหเหนวา

ทพระองคตรสวาผใดเหนธรรมผนนเหนเรานน หมายความวา

ผใดเหนดวงธรรมทท�าใหเปนธรรมกายผนนไดชอวาเหนเราคอ

ตถาคตนนเอง มใชอนไกลหรอพดใหเขาใจงายกวานกวา ผใด

เหนดวงธรรมทวานผนนเหนพระพทธเจา หรออกอยางหนงวา

ผใดเหนธรรมกายผนนเหนพระพทธเจา ท�าไมจงหมายความ

เชนนน กเพราะวาขณะนนพระวกกลกอยใกลๆ กบพระองค

หากจะแลดดวยลกตาธรรมท�าไมจะไมเหนพระองค เพราะไม

ปรากฏวาพระวกกลนนตาพการ เมอเชนนไฉนพระองคจะตรส

เชนนนเลา ทตรสเชนนนจงตความหมายไดวา ทแลเหนดวยตา

ธรรมดานน เปนแตเปลอกของพระองคคอกายพระสทธตถะท

ออกบวช ซงมไดอยในความหมายแหงค�าวาเรา และยงตรสวา

เปนกายทเปอยเนาดวยนน คอกายพระสทธตถะทออกบวชซง

เปนกายภายนอกนนเอง ค�าวาเราในทนจงสนนษฐานไดวาหมาย

ถงกายภายในซงไมใชกายเปอยเนา กายภายในคออะไรเลา กคอ

ธรรมกายนนเอง49


เมอศกษาในรายละเอยดจะพบวาพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนเอย

ถง “ตาธรรมดา” ซงกคอจกขวญญาณ หนงในหกวญญาณ ทไมอาจเหนในสง

ทญาณเหนได ตาธรรมดาไมอาจเหนพระพทธเจาได ซงตรงกบแนวค�าสอนท

ปรากฏในกลมคมภรปรชญาปารมตา นอกจากนในพระธรรมเทศนาขางตน

ยงแสดงใหเหนวา พระพทธเจามรปกายท “เนาเปอย” ไดและมธรรมกายอย

ภายในอกกายหนงตางหากแยกจากกน แตทส�าคญทสดจะพบวาขอความใน

คมภรวชรจเฉทกาและอคคญญสตรทพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนอาง

ถงนน มความเหมอนกนจนแทบจะกลาวไดวาลอกเลยนกน ตางกนตรงทใน

อคคญญสตรพระพทธองคตรสกบสามเณรวาเสฏฐะ และสามเณรภารทวาชะ

แตในวชรจเฉทกานนพระพทธเจาตรสกบพระโพธสตว ส�าหรบลกษณะของ

ธรรมกายนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดแสดงในพระธรรมเทศนา

ของทานถงกายในกาย และรปรางลกษณะของกายตางๆ จนถงธรรมกาย ซง

มลกษณะเหมอนพระปฏมาใสประทบสมาธมเกตรปดอกบวตมดงน

ยงมค�าวา “กาเย กายานปสส” ในมหาสตปฏฐานสตร

เปนหลกฐานสนบสนนอก กายานปสส แปลวาเหนตามหรอ

ตามเหนซงกาย กาเย แปลวาในกาย รปศพทมวภตตรงอยชด

เชนนน แปลตรงตามศพทและยนค�าใหสนกวาตามเหนกายใน

กาย คอตามเหนเรอยเขาไปเปนชนๆ เหนกายมนษย แลวตาม

เขาไปเหนกายทพย ตามเขาเหนกายรปพรหม ตามเขาไปเหน

กายอรปพรหม ตามเขาไปเหนกายธรรม ดงนเปนหลกฐานรบ

สมกนอย กายมนษยรปรางหนาตาอยางไร กายมนษยรปราง

หนาตากเปนมนษยใชอนไกล คอกายเรานเอง กายทพยกเปนรป



เปนรางเชนกนแตสวยกวา กายรปพรหมสวยกวางามกวานนอก

กายอรปพรหมสวยงามยงกวารปพรหมขนไปอก ธรรมกายนนม

สใสเหมอนแกว สณฐานดงรปพระพทธปฏมากรนงสมาธเกตเปน

ดอกบวตมดงไดกลาวมาแลว50

พระธรรมกายทมสณฐานอยางพระพทธปฏมากรสถตอยภายในตวนน

เปนลกษณะซงสอดคลองกบค�าสอนพนฐานในคมภรกลมตถาคตครรภะเปน

อยางมาก ตามขอความวา “สรรพสตวมตถาคตอยในตว เมอเปรยบสรรพสตว

ดงดอกบวแลว ยอมมพระผตรสรประทบสมาธอยใจกลางดอกบวนน”

สวนการใหไดซงธรรมกายอนบรสทธภายในนน กเลสทปนเปอนอยจะ

ตองถกขจดออกเปนชนๆ ดงพระธรรมเทศนาน

การละกเลสของพระองคหลดไปเปนชนๆ ตงแตกเลสใน

กายมนษย กายทพย กายรปพรหม กายอรปพรหมเปนล�าดบไป

กเลสในกายมนษย คอ อภชฌา พยาบาท มจฉาทฏฐ กเลสใน

กายทพย คอ โลภะ โทสะ โมหะ กเลสในกายรปพรหม คอ ราคะ

โทสะ โมหะ กเลสในกายอรปพรหม คอ กามราคานสย ปฏฆานสย

อวชชานสย ตอแตนไปจงชกเขาถงกายหนง คอกายธรรมหรอ

เรยกวา ธรรมกาย เขาชนโคตรภจตเรยกวาโคตรภบคคล โคตรภ

บคคลนเดนสมาบตเพงอรยสจจสเปนอนโลมปฏโลม จนหลดพน

จากกเลสพวกสกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาสแลว ตก

ศนยวบกลบเปนพระโสดาบนเปนอนวาพระโสดาบนละกเลสได

3 คอ สกกายทฏฐ วกจฉา สลพพตปรามาส แลวกายโสดาบนน


เดนสมาบตตอเพงอรยสจจสเปนอนโลมปฏโลมตอไป ถงขดสด

ละกเลสไดอก 2 คอ กามราคะ พยาบาทชนหยาบ จงเลอนชน

ขนเปนสกทาคาม กายพระสกทาคามเดนสมาบตเพงอรยสจจ

ส ท�านองเดยวกนนนตอไป ถงขดสดละกเลสไดอก 2 คอ กาม

ราคะ พยาบาทขนละเอยด จงเลอนชนเปนพระอนาคาม แลว

กายพระอนาคามเดนสมาบตเพงอรยสจจสท�านองเดยวกนนน

ตอไป ถงขดสดละกเลสไดอก 5 คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ

อทธจจะ อวชชา จงเลอนขนจากพระอนาคามเปนพระอรหนต

จตของพระองคบรสทธผดผองปราศจากกเลสทงมวล จงไดพระ

เนมตกนามวา อรห�51

ค�าสอนในวชชาธรรมกายนมหลกการของความบรสทธทมมาแตดงเดม

แตพวพนกบกเลสตางๆ จนมวหมองตองวนเวยนอยในวฏสงสาร เมอไรท

ขจดกเลสเหลานนออกไปได ความบรสทธภายในซงกคอกายธรรมหรอกาย

แทในกรณของทวกายกจะปรากฏขน จงเปนทชดเจนวาอาจมการเรยกขาน

ธรรมกายดวยค�าอนๆ เชน ตถาคตครรภะ อาลยวญญาน กายแท ซงขนอย

กบวฒนธรรมและสงคมในแตละดนแดนและยคสมย แตหลกการอนแทจรง

ของพระพทธศาสนา ยอมสอดคลองและเปนหลกการรวมกนปรากฏใหเหน

อยางชดเจน




พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร). (2545). มรดกธรรมของหลวงพอวดปากน�า.

วดปากน�าภาษเจรญและสมาคมศษยหลวงพอวดปากน�า กรงเทพฯ อมรนทร

พรนตงแอนดพบลชชง.

พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร). (2555). รวมพระธรรมเทศนา คณะ

ศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย และคณะ. กรงเทพฯ :

บ. เอกพมพไท จ�ากด.Bagchi, Sitansusekhar. 1967. Suvarnaprabhasasutram. Buddhist Sanskrit Text 8.

Darbhanga: The Mithila Institute.

Braarvig, Jens, and Ulrich Pagel. 2006. ‘Fragments of the Bodhisattvapiṭakasūtra’. In Buddhist Manuscripts, edited by Jens Braarvig. Vol. III. Oslo: Hermes.

Brown, Brian Edward. The Buddha Nature 2010. A Study of the Tathāgatagarbha and Ālayavijñāna.

Conze, Edward. 1978. The Prajñāpāramitā Literature. Tokyo: Reiyukai.

Gómez, Luis O., and Jonathan A. Silk. 1989. Studies in the Literature of the Great Vehicle :Three Mahāyāna Buddhist Texts. Ann Arbor, Mich.: Collegiate Institute for the Study of Buddhist Literature and Center for South and Southeast Asian Studies, University of Michigan.

Harrison, Paul. 2006. “Vajracchedikā Prajñāpāramitā: A New English Transla-tion of the Sanskrit Text Based on Two Manuscripts from Greater Gandhāra.” In J. Braarvig, eds., Buddhist Manuscripts, pp. 133-160. Oslo Hermes Publ.


Hoernle, A.F.R., F.E Pargiter, and Sten Konow. 1916. Manuscript Re-mains of Buddhist Literature Found in Eastern Turkestan: Facsimiles with Transcripts,Translations and Notes, Vol. 1, P.1/2, Manuscripts in Sanskrit, Khotanese, Kuchean, Tibetan and Chinese. Oxford.

Suzuki, Daisetz Teitaro. 1930. Studies in the Lankavatara Sutra. London: Routledge.

———. 1932 The Lankavatara Sutra. London: Routledge & Kegan Paul.

———. 1968. The Essence of Buddhism. Kyoto: Hozokan.

Vaidya, P.L. 1960 ‘Aṣṭasahasrika Prajnāpāramita’. In Buddhist Sanskrit Texts-No.4.

Darbhanga: The Mithila Institute,.

———. 1961 ‘Mahāyāna-sūtra-saṃgraha Part I’. In Buddhist Sanskrit Texts-No.17.

Darbhanga: The Mithila Institute.

Wayman, Alex, and Hideko Wayman. 1974. The Lion’s Roar of Queen Srīmālā: a Buddhist Scripture on the Tathāgatagarbha Theory. New York: Columbia University Press.

Williams, Paul. 1989 Mahāyāna Buddhism. London: Routledge.

———. 2009. Mahāyāna Buddhism. 2nd edition. London: Routledge.




1 เรยบเรยงจาก “รายงานการวจยการคนพบค�าวาธรรมกายในคมภรสนสกฤต” โดยพระวระชย เตชงกโร 2556

2 Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages and Related Indological materials from Central and Southeast Asia

3 Historical & Doctrinal Approach4 ปจจบนปฏบตศาสนกจอยทกรงออสโล นอรเวย5 Conze, Edward. 1978. The Prajñāpāramitā Literature. Tokyo: Reiyukai. p.16 มหาสางฆกะ (Mahāsāṅghika) อานธระ(Āndhra)7 โขตานเปนอาณาจกรชาวพทธโบราณ ปจจบนคอดนแดนทางตอนใตมณฑลซนเจยงของจน8 อษฏสาหสรกา ปรชญาปารมตา (Aṣṭasāhasrikā Prajñāpāramitā ฉบบ 8,000 โศลก)9 na hi tathāgato rūpakāyato draṣṭavyaḥ | dharmakāyāstathāgatāḥ | Vaidya, P.L. 1960

‘Aṣṭasahasrika Prajnāpāramita’. In Buddhist Sanskrit Texts-No.4.Darbhanga: The Mithila Institute. p.253

10 ปญจวงศตสาหสรกา ปรชญาปารมตา (Pañcaviṃśatisāhasrikā Prajñāpāramitā ฉบบ 25,000 โศลก)11 tāṃś ca dharmakāyena ca rūpakāyena ca draṣṭukāmena iyam eva prajñāpāramitā

śrotavyodgrahītavyā... (Kimura 1986, cited in Gretil, 96)12 วชรจเฉทกาปรชญาปารมตา (Vajracchedikā Prajñāpāramitā ฉบบ 300 โศลก)13 ye māṃ rūpeṇa adrākṣur ye māṃ ghoṣeṇa anvayuḥ mithyāprahāṇaprasṛtā na māṃ drakṣyanti

te janāḥ draṣṭavyo dharmato buddho dharmakāyas tathāgataḥ...(Gómez and Silk 1989, 105)14 มหาปรชญาปารมโตปเทศ หรอมหาปรชญาปารมตาศาสตรา (Mahāprajñāpāramitopadeśa,

Mahāprajñāpāramita-śāstra 大智度論)15 เขยนโดยทานนาคารชน (Nāgārjuna नागारजन 龍樹龍猛) สนนษฐานวามชวตอยระหวาง พ.ศ.

693-793 (ค.ศ. 150-250)16 อาจเขยนโดยทานกมารชพ (Kumārajīva कमाररीव 鳩摩羅什) มชวตอยระหวาง พ.ศ. 877-956

(ค.ศ. 334-413) และเขยนในเวลาระหวาง พ.ศ. 945-949 (ค.ศ. 402-406)17 โปรดอานรายละเอยดจาก “รายงานการวจยการคนพบค�าวาธรรมกายในคมภรสนสกฤต” โดย

พระวระชย เตชงกโร 2556 เรอง Pitakteeradham’s portion หนา 30-3818 dharmatākāya, dharmakāya และ bhūtakāya19 แปลจากภาษาองกฤษของ Lamotte 546 Tentative translation:


Answer: Because the beings have āpatti, [from that they] cannot see even though Buddha-s and Bodhisattva-s come. In addition, Buddha’s dharmakāya emits continually their rays, and preaches dharma all of the time. But it is on account of their sins that those beings are not capable to see and hear. As if even though the sun rises, the blind is not able to see; the thunder shakes the earth, the deaf is not able to hear… If the mirror is clear and the water is limpid, [we can] see, but [this mirror are] dirty, cloudy and [the water] is muddy, [we] see nothing. Thus, the beings, whose mind is pure, see Buddha, whereas [the beings,] whose mind is impure could not see Buddha. As a result, now there are Buddhas and Bodhisattvas in ten regions, however, who come to save the beings, but these beings [whose mind is impure] are capable to see.

答曰。衆生罪重故。諸佛菩薩雖來不見。又法身佛常放光明。常説法。而以罪故不見不聞。譬如日出盲者不見。雷霆振地聾者不聞。如是法身常放光明常説法。衆生有無量劫罪垢厚重不見不聞。如明鏡淨水照面則見。垢翳不淨則無所見。如是衆生心清淨則見佛。若心不淨則不見佛。今雖實有十方佛及諸菩薩來度衆生。而不得見。(T25 No.1509, 126b16-24)

20 復次佛有二種身。一者法性身。二者父母生身。(T 25, No.1509,121c26-122a4) 而佛身有二種。一者眞身二者化身。衆生見佛眞身 (T25, No.1509,278a18-b2)21 สโคเยนคอลเลคชน (Schøyen Collection) เปนองคกรทรวบรวมคมภรตนฉบบตางๆ ทใหญทสดในโลก

สวนใหญรกษาไวทออสโลและลอนดอน กอตงโดยมารตน สโคเยนในศตวรรษทแลว มคมภรตางๆ กวา 13,000 เรอง 120 ภาษาจาก 134 ประเทศทวโลก ครอบคลมชวงประวตศาสตรถง 5,000 ป ทเกาแกทสดอาย 5,300 ป

22 โพธสตวปฏกสตร (Bodhisattvapiṭakasūtra)23 palm leaf fragments24 Braarvig, Jens, and Ulrich Pagel. 2006. ‘Fragments of the Bodhisattvapiṭakasūtra’. In Buddhist

Manuscripts, edited by Jens Braarvig. Vol. III. Oslo: Hermes.p. 82 แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล โปรดศกษาประกอบหวขอ โพธสตวปฎก ในบทท 1

25 โปรดอานรายละเอยดเพมเตมจาก บทท 1 รองรอยธรรมกายจากคมภรภาษาคานธารฯ26 กลกต (Gilgit)27 Vajracchedikā Prajñāpāramitā28 Harrison, Paul. 2006. “Vajracchedikā Prajñāpāramitā: A New English Translation of the San-

skrit Text Based on Two Manuscripts from Greater Gandhāra.” In J. Braarvig, eds., Buddhist Manuscripts, pp. 133-160. Oslo Hermes Publ. p.133

29 ye māṃ rūpeṇa adrākṣur ye māṃ ghoṣeṇa anvayuḥ mithyāprahāṇaprasṛtā na māṃ drakṣyanti te janāḥ draṣṭavyo dharmato buddho dharmakāyas tathāgataḥ dharmatā cāpy avijñeyā na sā śakyaṃ vijānituṃ || Gómez, Luis O., and Jonathan A. Silk. 1989. Studies in the Literature of



the Great Vehicle :Three Mahāyāna Buddhist Texts. Ann Arbor, Mich.: Collegiate Institute for the Study of Buddhist Literature and Center for South and Southeast Asian Studies, University of Michigan. p. 105

Whoever saw me through my physical form, Whoever followed me through the sound of my voice, Engaged in the wrong endeavours, Those people will not see me. A Buddha is visible through the dharma, A Realized One has the dharma for a body, But the nature of dharma being unknowable by sensory consciousness, It cannot be known by sensory consciousness. (Harrison 2006, 156) แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล

30 (ค.ศ . 1961) วชรจเฉทกา นามะ ไตรศตกา ปรชญาปารมตา (Vajracchedikā nāma triśatikā prajñāpāramitā) ye māṃ rūpeṇa cādrākṣurye māṃ ghoṣeṇa cānvaguḥ | mithyāprahāṇaprasṛtā na māṃ drakṣyanti

te janāḥ || dharmato buddho draṣṭavyo dharmakāyā hi nāyakāḥ | dharmatā ca na vijñeyā na sā śakyā vijānitum || Vaidya 1961 ‘Mahāyāna-sūtra-saṃgraha Part I’. In Buddhist Sanskrit Texts-No.17.Darbhanga: The Mithila Institute. p.87

31 พ.ศ. 1701-1800 โปรดอานรายละเอยดเพมเตมหวขอ วชรจเฉทกาปรชญาปารมตา ในบทท 132 สวรรณประภาสสตร (Suvarṇaprabhāsasūtra)33 [tathā pramāṇaṃ bahu puṇyaskandhaṃ yan]me śrutaṃ sūtranumoditaṃ ca | yathābhiprāyeṇa

mi bodhi prāptā saddharmakāyaśca mayā hi labdha || Bagchi, Sitansusekhar. 1967. Suvarn-aprabhasasutram. Buddhist Sanskrit Text 8. Darbhanga: The Mithila Institute. p.82

34 [...] me śrutaṃ sūtranumoditaṃ ca |yathābhiprāyeṇa mi bodhi prāptaṃ sadharmakāyaṃ hi mayā ca labdhaṃ || Hoernle, A.F.R., F.E Pargiter, and Sten Konow. 1916. Manuscript Remains of Buddhist Literature Found in Eastern Turkestan: Facsimiles with Transcripts,Translations and Notes, Vol. 1, P.1/2, Manuscripts in Sanskrit, Khotanese, Kuchean, Tibetan and Chinese. Oxford. p.113

35 แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล36 โปรดอานประกอบหวขอ สวรรณประภาโสตตมสตร ในบทท 137 ลงกาวตารสตร (Saddharmalaṅkāvatārasūtra, Laṅkāvatārasūtra लकावतारसतर)38 Williams, Paul. 2009. Mahāyāna Buddhism. 2ndedition. London: Routledge. p.10439 สรวสตตวาส ตถาคตครภาะ40 Ibid.,p.10341 “รายงานการวจยการคนพบค�าวาธรรมกายในคมภรสนสกฤต” โดยพระวระชย เตชงกโร 2556

หนา 39


42 Teach me, Blessed One, concerning that most subtle doctrine which explains the Citta, Manas, Manovijñāna, the five Dharmas, the Svabhāvas, and the Lakṣanas; which is put in practice by the Buddhas and Bodhisattvas ... teach them regarding the Dharmakāya which is praised by the Tathāgatas and which is the realm of Ālayavijñāna which resembles the ocean with its waves. Suzuki 1932 The Lankavatara Sutra. London: Routledge & Kegan Paul. pp. 39-40

43 ศรมาลาเทวสงหนาทสตร (Śrīmālādevī Siṃhanāda Sūtra 勝鬘師子吼一乘大方便方廣經)44 Brown, Brian Edward. The Buddha Nature 2010. A Study of the Tathāgatagarbha and

Ālayavijñāna. p.345 Wayman, Alex, and Hideko Wayman. 1974. The Lion’s Roar of Queen Srīmālā: a Buddhist Scripture

on the Tathāgatagarbha Theory. New York: Columbia University Press. p.98 แปลภาษาไทยโดย ดร.ชนดา จนทราศรไศล

โปรดศกษาประกอบหวขอ ศรมาลาเทวสงหนาทนรเทศ ในบทท 146 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) “รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร).”

คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ บ. เอกพมพไท จ�ากด หนา 588

47 วญญาณ 6 คอความรแจงอารมณ 6 ประการ 1.) จกขวญญาณ ไดแก ความรอารมณทางตา คอ รรปดวยตา, เหน 2.) โสตวญญาณ ไดแก ความรอารมณทางห คอ รเสยงดวยห, ไดยน 3.) ฆานวญญาณ ไดแก ความรอารมณทางจมก คอ รกลนดวยจมก, ไดกลน 4.) ชวหาวญญาณ ไดแก ความรอารมณทางลน คอ รรสดวยลน, รรส 5.) กายวญญาณ ไดแก ความรอารมณทางกาย คอ รโผฏฐพพะดวยกาย, รสกกายสมผส 6.) มโนวญญาณ ไดแก ความรอารมณทางใจ คอ รธรรมารมณดวยใจ, รความนกคด D.III.243; Vbh.180. ท.ปา.11/306/255; อภ.ว.35/120/105.

48 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) “รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร)” หนา 754

49 เรองเดยวกน หนา 5150 เรองเดยวกน หนา 5351 เรองเดยวกน หนา 17



บทท 3 สมาธภาวนาและธรรมกายในคมภรภาษาจน | 115

บทท 3 สมาธภาวนาและธรรมกายในคมภรภาษาจน

สมาธภาวนาในคมภรภาษาจน1

พระพทธศาสนาเรมเปนทรจกของชาวจนในรชสมยจกรพรรดจนซ

ฮองเต2 คณะพระศรพนธ3ไดเดนทางมาสราชส�านกจนพรอมกบเชญพระ

คมภรมาดวยจ�านวนหนง4 แตองคจกรพรรดทรงวตกวาเปนศาสนาตางชาต

จงปฏเสธทจะรบพระพทธศาสนา ซ�ายงจ�าขงพระศรพนธและคณะ แตคนนน

คกถกเปดและคณะพระศรพนธไดรบการปลอยตวโดยบรษรางสทองสงราว

5 เมตร เหตการณอศจรรยนท�าใหจกรพรรดทรงเลอมใสถงกบคกพระชงฆ

(คกเขา) กมพระเศยรลงกบพนถวายความเคารพ ขอขมาโทษตอสงทพระองค

กระท�าลงไป5

ประมาณ 200 ปตอมาในสมยจกรพรรดฮนหมงต6 หนงสอโฮวฮนซ7

บนทกวาพระจกรพรรดทรงพระสบนถงบรษรางสทองมรศมออกจากกาย

และศรษะ8 ไดเหาะเขามาในพระต�าหนกทพระองคประทบอย วนรงขน

จกรพรรดทรงเรยกเหลาโหราจารยเขามาท�านายฝนนน มโหราจารยผคงแก

เรยนชอ ฟอ9 กราบทลถงบรษผมชอเสยงในประเทศอนเดย ซงมชวตในสมย

ราชวงศโจว ผคนตางเรยกขานทานวา “พทธะ”10 ไดตงศาสนาใหมทาง

ดนแดนตะวนตก พระจกรพรรดทรงพอพระทยค�าท�านายนมาก11 ถงกบทรงสง

คณะทตน�าโดยขนพล ไฉอน12พรอมคณะอก 20 คน เดนทางไปอนเดยเพอ

เสาะหาพทธธรรม13 เมอคณะทตเดนทางไปถงเมองเยวจอ14หรอเตอรกสถาน

(ปจจบนคอซนเจยง) กไดพบกบพระภกษเชอสายอนโดซเธยน15 สองรปนาม

วาพระกศยปมาตงคะและพระธรรมรตนะ16 จงไดอาราธนาทงสองรปเดนทาง

กลบจน พรอมกบบรรทกพระคมภรมาจ�านวนหนงบนหลงมาขาว ถงมหานคร

ลวหยางเมองหลวงแหงอาณาจกรฮนในป พ.ศ. 61017 เมอพระภกษทงสอง



รปเขาเฝาและสนทนาธรรมกบจกรพรรดฮนหมงต พระองคทรงบงเกดความ

เลอมใสประกาศตนเปนพทธมามกะ อกทงยงไดพระราชทานพระบรมราชา

นญาตใหสรางวดมาขาวถวายพระเถระทงสองรป และทรงอปถมภพระเถระ

ในการแปลพระคมภรทางพระพทธศาสนาเปนภาษาจนอกดวย18

เมอพระพทธศาสนาไดรบการประดษฐานลงสประเทศจนในยคโฮวฮน

แลว ศาสนกจส�าคญอยางยงของพระธรรมทตในสมยนน คอการแปลพระสตร

ตางๆ จากตนฉบบภาษาดงเดม19เปนภาษาจน ซงงานแปลเหลานไดรบการสาน

ตอเรอยมา พระสตรทส�าคญๆ ทงหมดไดรบการแปลออกมาจนครบถวนและ

สนสดลงในยคราชวงศถง แมวาในยคตอมาจะมการแปลพระสตรตางๆ ออกมา

บาง แตกเปนพระสตรทหลงเหลออยประปราย20 การแปลพระสตรตางๆ เปน

ภาษาจนนนมความยากล�าบาก ไมสามารถท�าไดครบถวนภายในชวอายคน ตอง

ใชเวลาทยาวนานหลายรอยป ประวตศาสตรจนไดแบงยคงานแปลออกเปนสาม

ชวง21 ชวงแรกคอยคโฮวฮนหรอฮนตะวนออก (พ.ศ. 568-763) ซงผแปลหลก

คอพระธรรมทตชาวตางชาต ชวงทสองอยในยคราชวงศถง (พ.ศ. 1161-1450)

เปนความรวมมอท�าการแปลของพระธรรมทต ชาวตางชาตกบชาวจน และชวง

สดทายอยในยคราชวงศซง (พ.ศ. 1530-1822) นกแปลชาวจนด�าเนนการเอง

ทงหมด เนองจากมทกษะความช�านาญการแปลมากแลว ในชวงแรกของการ

แปลพระคมภรนน มหานครลวหยางเปนศนยกลางการแปล มคณะพระธรรม

ทตชาวตางชาตเปนหลกการท�างาน พระธรรมทตเหลานเปนชาวพารเธย22

ชาวกษาณะ23 ชาวซอกเดยน24 และกลมเชอสายชาวอนเดย หนงในนกแปล

ส�าคญชาวพารเธยในยคแรกนคอพระอนซอกาว25 ผกอตงส�านกปฏบตธรรม

ทมรากฐานค�าสอนของหนยาน โดยมศษยผใกลชดคอพระคงเซงหย 26 และ


อบาสกเฉนหย27 สวนพระชาวกษาณะไดแกพระโลกเกษม28 ไดเนนการแปลไปท

คมภรมหายาน งานของทานเปนแหลงคมภรมหายานทส�าคญของจนตอมาอก

ยาวนาน ส�าหรบพระชาวซอกเดยนไดแก พระคงจว29และคงเมงเสยง30 ผแปล

พทธประวตเปนทานแรก31 นอกจากนยงมกลมคณะศษยของพระโลกเกษม

เชนจอเลยง32 และทานธรรมปาละ33ชาวแควนกปลวสต34ของอนเดยเปนตน

ผลงานของทานเหลานลวนเปนหลกฐานคมภรชนตนของจน35 นบตงแตสมย

ทพระพทธศาสนาเรมเผยแผและหยงรากฐานมนคงในประเทศจน

ดงกลาวไวแลววาพระอนซอกาวไดกอตงส�านกภาวนาทมฐานค�าสอน

ของหนยานตงแตตนประวตศาสตรพทธศาสนาในจน พระอนซอกาวถอก�าเนด

ในฐานะมกฎราชกมารแหงแควนพารเธย36 ตอมาทานบวชในนกายสรรวาสตวาท

และได เดนทางมาเผยแผ พระ

ศาสนายงมหานครลวหยางเมอง

หลวงแหงราชวงศฮนตะวนออก

ทานไดพ�านกอยในเมองนเปนเวลา

หลายป37 มต�าแหนงเปนเหอซาง

หรออปชฌาย 38 กลาวกนวาผลงาน

แปลของทานรวมแลวมจ�านวน 34

คมภร (ปกรณ) จ�านวน 40 ผก39

บางกวา 176 ผก40

ภาพวาดพระอนซอกาว



ส�าหรบรปแบบของสมาธทสอนในส�านกพระอนซอกาวนน จากการ

วเคราะหขอมลโดยพระเกยรตศกด กตตปญโญ พบวา เปนหนงในเทคนคการ

ท�าสมาธของอนเดยโบราณทเรยกวา “อานาปานสมฤต” ในสมยนนพระนก

เผยแผตองประสบกบปญหาในการเลอกใชค�าศพททเหมาะสม จงหยบยม

ศพทเฉพาะทาง41ของเตามาใชในการแปลและอธบายความหมายแนวคดของ

พระพทธศาสนา ศพทเฉพาะทางเหลาน พบไดทวไปในงานแปลของพระอนซอ

กาว42 ดงเชนในคมภรชอ “ตาอนปนโสวอจง”43 หรอ “มหาอานาปานสมฤต

สตร” ซงเปนคมภรหลกคมภรหนงทใชในการคนควาการปฏบตสมาธภาวนา

แบบดงเดม และเพราะการทพระอนซอกาวไดผสมผสานดงเอาค�าศพทของ

เตามาใชกบพระพทธศาสนานเอง ท�าใหชาวจนทยงไมคนเคยกบพระพทธ

ศาสนา สามารถเขาใจพระพทธศาสนาไดงายขน ทงเรมรจกวธการท�าสมาธ

ในพระพทธศาสนาอกดวย

ผลงานอกชนของพระอนซอกาวคอคมภรโยคาจารภม44 ซงเปนคมภรท

ทานแปลอยางยอ45 โดยตองการใหเปนคมภรอานประกอบส�าหรบคมภรอานา

ปานสมฤตสตร ซงเนนไปทการปฏบตสมาธโดยก�าหนดสตเนองกบลมหายใจ

นอกจากงานแปลตางๆ แลวพระอนซอกาวยงไดเรยบเรยงอรรถกถาของ

“อานาปานสมฤต”46 ขนโดยตวทานเองอกดวย47

ดงกลาวไวแลวขางตนวา คมภรหลกทใชในการคนควาการปฏบตสมาธ

ภาวนาดงเดมนนชอคมภร “ตาอนปนโสวอจง” หรอ “มหาอานาปานสมฤต

สตร” คมภรน48สนนฐานวาแตเดมเขยนดวยภาษาคานธารในราวพทธศตวรรษ

ท 649 เปนคมอการปฏบตธรรมฉบบยอ เรยบเรยงโดยพระโยคาจารแหงนกาย

สรรวาสตวาท 50 ซงเปนหนยานทมค�าสอนเปนภาษาสนสกฤต51 อยางไรกตาม


คมภรนรจกกนโดยทวไปในชอภาษาจนวา “โฝซวตาอนปนโสวอจง”52 และใน

คมภรนเองทพบวลทใหความส�าคญตอศนยกลางกายวา “ความสามารถใน

การเฝารกษาสตไวภายในกลางกาย เรยกวาสตทตามเหนกาย แทจรงแลวนน

คอสตทอยตรงกลางกาย”53 เนอหาส�าคญในอานาปานสมฤตสตร เนนอบาย

การประคองรกษาสตไวภายในกลางกายผานลมหายใจ54 ส�าหรบต�าแหนงการ

ประคองรกษาสตไวภายในกลางกายนน อบาสกเฉนหย55ศษยของพระอนซอ

กาวไดเรยบเรยงเพมเตมไวในคมภรชอ“อนฉอรจงจ”56 ซงในสวนทกลาวถง

“อรรถาแหงอานาปานสมฤต” มขอความวา57 “ในขณะทหายใจออกมาจาก

ภายในทประกอบดวยมหาภตรปส ใจ [ตองวาง] อยภายในนน”58 ค�าวามหาภต

รปสนนคอ ธาตดน น�า ลม ไฟ ขอความดงกลาวจงหมายถงการก�าหนดใจขณะ

ปฏบตธรรมไวกลางธาตทงส จากขอมลในคมภรจนท�าใหไดหลกฐานวา อยาง

นอยในชวงกลางพทธศตวรรษท 859 มเทคนคการปฏบตสมาธของหนยาน

แบบลมหายใจ (อานาปานสต) และขณะท�าสมาธอยนนผปฏบตพงวางใจไวท

กลางมหาภตรปส

เมอเปรยบเทยบกบหลกการสอนสมาธของพระเดชพระคณพระมงคล

เทพมน (สด จนทสโร) ทกลาวถงการประคองรกษาสต พระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมนกลาววาใหรวมใจไวตรงต�าแหนงทสดของลมหายใจเขาออก อน

เปนต�าแหนงศนยกลางกายฐานทเจดซงเปนฐานทตงของใจ60 และในสวนของ

มหาภตรปทงสนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดแสดงไวในผงทางเดน

ของใจและต�าแหนงทตงของจต วาขณะปฏบตสมาธภาวนา ใจจะตองวางอย

ตรงความวางหรออากาศธาตซงตงอยระหวางกลาง ธาตดน น�า ลม ไฟภายใน

กายของผปฏบต



ขอมลขางตนแสดงความสอดคลองของต�าแหนงทตงของใจขณะปฏบต

สมาธภาวนา ตามทปรากฏในคมภรปฏบตของหนยานแปลโดยพระอนซอกาว

และค�าสอนของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน วาอยกลางกายผปฏบตและ

ตงอยระหวางธาตทงส

ในชวงเวลาไลเลยกบทพระอนซอกาวก�าลงเผยแผอานาปานสมฤตอย

นน พระโลกเกษม61ไดสงสอนรปแบบสมาธแบบพทธานสต ดงปรากฏในคมภร

จนททานแปลจากพระสตรมหายานชอ ปรตยตปนนสมาธสตร62 พระโลกเกษม

เปนชาวกษาณเกดในคนธาระเมอ พ.ศ. 690 อนเปนชวงทพระเจากนษกะแหง

กษาณทรงท�านบ�ารงและสงเสรมพระพทธศาสนาเปนอยางยง พระโลกเกษม

มาถงราชส�านกฮนตะวนออกมหานครลวหยางในสมยพระเจาหวนต (ครอง

ราชย พ.ศ. 689-710)63 และท�างานแปลระหวางป พ.ศ. 718-741 งานแปล

ของทานเปนรากฐานส�าคญของพระพทธศาสนาในจนตอมาอกยาวนาน64


ภาพวาดพระโลกเกษม

พระสตรปรตยตปนนสมาธสตรททานแปลไวนน จดเปนพระสตร

เกยวกบสมาธเกาแกทสดของมหายาน เขยนขนกอนการแปลของทานคอใน

ราว พ.ศ. 500 หรออาจเกาแกกวานน65 คมภรนกลาวถงการท�าสมาธแบบ

ก�าหนดนมตเปนองคพทธเจาไวในใจ เมอผปฏบตใจหยดนงจะสามารถเขาถง

ประสบการณ เหนพระพทธเจาจ�านวนมากมายดจทะเลองคพระได ในการ

ประมวลเนอหาจากฉบบภาษาจนและทเบตคมภรระบไววา ใหท�าสมาธบน

พนฐานของศลทบรสทธ คณธรรมทบรบรณ และความไมยดตดในสงใดๆ ดง

ขอความตอไปน



พระโพธสตวจะเปนบรรพชตหรอคฤหสถกตาม (ช�าระ

ศลใหบรสทธแลวใหอยในทสงด) นอมระลกถงพระพทธเจา

พระองคหนง66 เหมอนระลกถงสงนาปลมใจทเหนในฝนดวย

ใจทแนวแนไมวอกแวก เขาไมพงท�าความรสกเหมอนก�าลง

รบรสงทมตวตน แตใหท�าความรสกเสมอนก�าลงรบรอากาศ

ทวางเปลา (ท�าใจใหวางจากความคดทงปวง) เมอใจตงมนใน

การรบรอากาศทวางเปลาแลวมใจจดจออยเฉพาะพระพทธ

องค กจะเหนพระองคเสมอนมาปรากฏอยเฉพาะหนา งดงาม

ดงพทธปฏมาทเปนรตนะใสแจม67 และเมอมใจตงมนในสมาธน

แลวพระโพธสตวนอมใจจดจอในทศใด กจะมองเหนพระพทธเจา

ทงหลายผด�ารงอยในทศนน นคอผลตามธรรมชาตของสมาธน

ซงเกดจากเหต 3 ประการคอ 1) อานภาพของพระพทธเจา 2)

อานภาพของสมาธ และ 3) ก�าลงบญทสงสมมาของพระโพธสตว

เอง เปรยบเหมอนคนสองดเงาของตนในถาดน�ามนทใสและนง

หรอในกระจกทเรยบและใสสะอาด ยอมมองเหนเงาตนเองได

ชดเจนฉนใด พระโพธสตวกยอมเหนพระพทธเจาทงหลายได

ไมยากดวยใจทนงและใสเปนสมาธฉนนน และเมอเหนพระพทธ

องคแลวกกราบทลสอบถามปญหาได และยนดกบค�าตอบท

ไดรบจากพระองค

อานสงสของสมาธในการเหนองคพระคอท�าใหมบารมเตมเปยม ท�าให

เรยนรไดทกสง และตรสรไดรวดเรวประดจดงพระพทธองค ผสพพญญ68


เมอเปรยบเทยบกบพระธรรมเทศนาของพระเดชพระคณพระมงคล

เทพมน (สด จนทสโร) ซงใหไวในยคสมยวนเวลาทตางกน จะสามารถเหน

ความสมพนธบางประการ ตามทไดคดลอกมาเปนตวอยางดงน ในกรณการ

ท�าใจใหวาง

...เมอไมตดแลว ใจไมเกาะอะไรเลย ใจมนกวางจากสงขาร

เหลานน ไมเกยวเกาะในสงขารเหลานน ใจกวาง ใจวางนนแหละ

เปนหนทางหมดจด ไมมสงหนงสงใด ใจทวางนนแหละ เปน

หนทางหมดจด วางจากสงขารเหลานน ไมเกยวเกาะดวยสงขาร

เหลานน ไมตดในสงขารเหลานนเรยกวา ใจหมดจด เปนหนทาง

บรสทธ นแหละทางบรสทธเปนทางไปของพระอรยบคคล ตงตน

แตโสดา สกทาคา อนาคา อรหนต ไปทางน ไปทางหมดจดน69

ในกรณเหนพระปฏมากรแกวใสเมอปฏบตไดถกสวน

...ถกสวนเขากเขาถงกายธรรม รปเหมอนพระปฏมากร

เกตดอกบวตม ใสเปนกระจกคนฉองสองเงาหนา นแหละ

ธรรมกายโคตรภละ...70

ในกรณไดเหนพระพทธเจา

...ถาท�าเปนอยางเขาแลวละก กเขาถงพทธรตนะ ธรรม

รตนะ สงฆรตนะ ถกสวนเขาดงนละก พระพทธเจาอยทไหนกพด

ไดนะ อยนพพานกไปได พระพทธเจาอยทไหนไปไดหมด หรอจะ



อาราธนามาทนกได เดยวนกไดทเดยว นเปนหลกจรง เปนหลก

จรงอยาทอดทง ใหเอาใจใสทกถวนหนา71

และในกรณไดพดหรอถามค�าถามกบพระพทธเจา

...ไปพดกนได ถามอะไรกนได ไปท�าอะไรกนได รเรอง

หมด ตลอดจนกระทงไปถง รปพรหม 16 ชน อรปพรหม 4 ชน

ไปตลอด นพพานไปตลอด พระพทธเจาไปอยในนพพานทไหน

ไปพบกนหมด ไปพดกนได ถามกนไดทงนน72

จากขอมลการเปรยบเทยบขางตน จะพบวาผลส�าเรจจากการปฏบตธรรม

ท�าใหผปฏบตสามารถเหนพระปฏมากรแกวใส ผปฏบตสามารถพดหรอถาม

ค�าถามตางๆ ได จะตางกนตรงทในวชชาธรรมกายพระปฏมากรแกวใสนน

คอพระธรรมกายหนาตกขนาดตางๆ ซงแตกตางกนตามผลการปฏบตแตละ

ขน ในขณะทคมภรปรตยตปนนสมาธสตรภาษาจนไมปรากฏรายละเอยดวา

พระพทธเจาทเหนและพดหรอถามค�าถามไดนนมขนาดเทาไร อยางไรกตาม

จดรวมอกจดหนงคอผปฏบตตองท�าใจใหวางเปลาหมดจดใหไดเสยกอน จง

จะประสบความส�าเรจในการปฏบตธรรม

ดร.ชนดา ไดใหความเหนเพมเตมเกยวกบการปฏบตธรรมวา73 พระ

สตรนแมจะกลาวถงการเหนพระ แตกเนนการปลอยวางและใหเหนทกสงวาง

เปลารวมทงองคพระทเหนดวย กลาวคอในเวลาทระลกถงพระพทธองคหรอใน

เวลาทเหนพระ กใหเหนโดยปราศจากสญญาวาเปนสงทมอยจรง (ภาวสญญา)

และวางเปลาจากความคดดวย และในการพฒนาสมาธนใหกาวหนา กสอนให

ปฏบตสตปฏฐาน 4 โดยมไดใชความคดพจารณา กลาวคอ “ตามเหนกายใน


กายโดยไมมจตคดไปในแงมมตางๆ เกยวกบกาย” “ตามเหนเวทนาในเวทนา

โดยไมมจตคดไปในแงมมตางๆ เกยวกบเวทนา” เปนตน ซงตรงกนกบค�าสอน

ในวชชาธรรมกายทอาศยการหยดนงและเหนเขาไปตามล�าดบ หาไดเปนการ

ใชความคดพจารณาแตอยางใดไม ดงทพระเดชพระคณพระเทพญาณมหา

มนกลาวสอนอยเสมอๆ วา “ใหเปนผดมไดเปนผก�ากบหรอผแสดง” และดงท

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนแปลค�าวา “อนปสส” อยางตรงตววา “เหน

เนองๆ” ดงขอความทคดมาน

อธ ภกขเว ภกข กาเย กายานปสส วหรต ดกอนภกษทง

หลายทศกษาพระธรรมวนยของพระตถาคตเจา เหนกายในกาย

เนองๆ นนเปนไฉนเลา........ เหนกายในกายเนองๆ อย ถาเหน

เขาแลวท�าใหอาตาป เพยรเทยว เพยรใหเหนอยเสมอนน ไมเผลอ

ทเดยว อาตาป สมป ชาโน รรอบคอบอยเพยรแลวกรรอบคอบ

สตมา มสตดวยไมเผลอรรอบคอบไมเผลอ วเนยย โลเก อภชฌา

โทมนสส� คอยก�าจดอภชฌา ความเพงเฉพาะอยากได และความ

โทมนสเสยใจ ........ ไอดใจเสยใจนแหละอยาใหเลดลอดเขาไป

ไดทเดยว...ขอทสองคอ เวทนาส เวทนา นปสส วหรต อาตาป

สมปชาโน สตมา วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส� เหนเวทนาใน

เวทนาเนองๆ อย มความเพยรเปนเครองเผายงกเลสใหเรารอน

มความรอบคอบ มสตมนไมฟนเฟอน น�าอภชฌาโทมนสในโลก

ออกเสย ไมใหลอดเลดเขาไปได นสวนเวทนา ฯลฯ74



ดร.ชนดา ไดทงทายไววา พระสตรเกาแกทเนนวธปฏบตเชน ปรตยต

ปนนสมาธสตรน ควรคาแกความสนใจศกษาประวตความเปนมา ซงอาจยอน

รอยกลบไปไดกอนจะมาเปนมหายาน75

อกประมาณสองรอยปตอมาตรงกบยคราชวงศฉนสมยหลง (พ.ศ. 927-

960)76 มคมภรปฏบตธรรมทเกยวเนองกบพทธานสตเกดขนหลายเลม77 พระ

กมารชพ78หรอพระกมารชวะไดแปลคมภรเปนภาษาจนชอ “ซอเหวยเลยหยาว

ฝา”79ซงเปนคมภรการปฏบตแบบพทธานสต เกาแกเปนทรจกกวางขวาง

อนสาวรยพระกมารชพหนาถ�าคซล เมองกชา มณฑลซนเกยง80

พระกมารชพมบดาเปนชาวกษมรชอกมารายนะ81 มารดาคอเจาหญง

ชวกะ82ราชกนษฐาของพระราชาแหงกชา เจาหญงทรงพ�านกในอารามภกษณ


ตงแตพระกมารชพอายได 7 ขวบ สองปตอมาทรงน�าพระกมารชพเขารบการ

ศกษาในส�านกพระพทธทตต83 ทแควนกษมร พระกมารชพใชเวลา 3 ปในการ

เรยน ทรฆอาคมะ มธยอาคมะ และกษทรกะ84 เมอเดนทางกลบไดพ�านกท

กชคาร85 เพอบวชพระกมารชพเปนสามเณรศกษาพระอภธรรมและอาคมะอนๆ

จากพระพทธยศ86แหงนกายสรรวาสตวาทเปนเวลา 1 ป เมออายได 12 ปยาย

ไปพ�านกทเมองเทอรฟาน87 ไดเรยนคมภรนกายมาธยมกะของทานนาคารชน88

กตตศพทของทานเรมตนจากการททานชนะการแสดงวาทะทางธรรม และได

กลบไปเปนอาจารยสอนธรรมะแกพระราชธดาแหงกชา เวลานนชอเสยงของ

ทานเลาลอไปถงประเทศจน ตอมา พระเจาฝเจยน89 กษตรยฉนราชวงศแรก

ไดสงขนพลหลกวง90ออกมาปราบแควนกชาและชงตวพระกมารชพ ขนพลผน

ไดรบชยชนะและควบคมพระกมารชพกลบไปดวย แตระหวางทางทราบวา

พระเจาฝเจยนเสยเมอง จงตงตวเปนเอกราชทเมองเหลยวโจวเมอ พ.ศ. 929

พระกมารชพถกจ�าขง เวลานนทานอายมากแลว เขาใจวาทานคงใชเวลาในท

จ�าขงศกษาภาษาจน จวบจนกระทงพระเจาเหยาซง91แหงฉนราชวงศหลง กรธา

ทพมาปราบขนพลผนส�าเรจ พระกมารชพจงไดรบการนมนตไปอยนครหลวง

ฉางอน ทนครฉางอนทานไดเปนพระราชครและเปนทเคารพของพระเจาเหยาซง

เปนอยางมาก ชาวจนทกเพศทกวยไดรบการสงสอนจากทาน ทงจากการ

แสดงธรรมเทศนาและจากบทแปลพระสตรตางๆ เปนภาษาจน กลาวกนวา

กวาเกาในสบของประชากรชาวจนสมยนน ใฝธรรมะยอมรบนบถอพระพทธ

ศาสนา แมพระเจาเหยาซงเองกหลกเลยงการฆาฟนและโทษประหาร กลบมา

ใชนโยบายผอนปรนอะลมอลวยแทน พระกมารชพไดแปลพระไตรปฎกและ



คมภรมหายานเปนภาษาจนหลายเลม92 ซงถอเปนฐานการเผยแผพระพทธ

ศาสนาทงในประเทศจนและอนๆ สบทอดตอมากวาพนป

เนอหาของคมภร “ซอเหวยเลยหยาวฝา” ของพระกมารชพ ในสวนของ

การท�าสมาธดวยการระลกเหนพระพทธเจาเขยนไววา

...ผปฏบตพบกบกายแกว... แลวเหนดวงสวางผดออกมา

จากกลางกายนน... เมอดวงสวางผดออกมาจากกลางกายนน

แลว ใหผปฏบตนกเหนพระอามตาย93ในกลางดวงสวางกลาง

กายนน94

ชอพระอมตายเปนพระนามของพระอมตาพทธะ ซงเปนพระพทธเจา

พระองคหนงของมหายาน ขอความขางตนจงหมายถงการไดเหนพระพทธเจา

ในกลางดวงสวาง ทผดออกจากกลางกายแกว นอกจากนยงปรากฏขอความท

ใหความชดเจนในการปฏบตเพมขน ซงแสดงถงการตรกพระธรรมกายหรอการ

เหนพระธรรมกายวา “พระธรรมกายซอนอยภายในกายเนอของผปฏบต”95

และอปมาไวดวยวา “ดจบรษผนกถงคนโทกอน แลวตอมาจงนกถงมกมณ

ทอยในคนโทนน”96 พระกมารชพยงไดสรปรปแบบการปฏบตสมาธแบบพทธานสต

ไวในคมภร “ซอเหวยเลยหยาวฝา” อกวามทงหมดสประเภทดงน97

1. นกนมตพระพทธรป98 ประกอบดวยมหาปรสลกษณะ 32 และอน

พยญชนะ 80 ประการ

2. นกนมตพระรปกาย99 ประกอบดวยขนธ 5 (เบญจขนธ) ของพระพทธ

องค


3. นกนมตพระธรรมกาย100 ประกอบดวยทศพลญาณและ 5 ธรรมขนธ คอ

ศลขนธ สมาธขนธ ปญญาขนธ วมตขนธ วมต

ญาณทสนขนธ

4. พระพทธเจาในทศทศ101 รปแบบเดยวกบทปรากฏในคมภรปรตยตปนน

สมาธสตรขางตน102

ซงสามารถสรปเปนขนตอนไดวาการท�าสมาธแบบพทธานสตนนมส

ระดบ ดงผงจ�าลองดานลางน

นมตพระพทธรป → นมตพระรปกาย → นมตพระธรรมกาย →

พระพทธเจาในทศทศ103

เบองตนผปฏบตนกถงพระพทธรปเปนนมต เมอใจสงบระงบแลวใหนก

นมตพระรปกายของพระพทธองค หลงจากนนกนกถงพระธรรมกายภายใน

พระรปกาย และสดทายประสบการณจะท�าใหเกดญาณทสนะ สามารถเหน

และสอบถามปญหากบพระพทธเจามากมายในทศทศได ทงหมดนสอดคลอง

กบขอความในคมภรทศภมวภาษาศาสตร104 ซงแปลไวเปนภาษาจนโดยพระ

กมารชพเชนกน

เมอศกษาพระธรรมเทศนาของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน

(สด จนทสโร) พบวาทานไดกลาวถงการปฏบตทไดผลเหนกายแกว และจาก

กายแกวกไดเหนดวงสวาง และจากดวงสวางกไดเหนธรรมกายคอกายของ

พระพทธเจา ซงพบเหนไดทกลางกายผปฏบต ดงขอความตวอยางตอไปน



...หยดอยกลางดวงธรรมทท�าใหเปนกายอรปพรหม ก

เหนกายอรปพรหมละเอยด หยดอยกลางดวงธรรมทท�าใหเปน

กายอรปพรหมละเอยด กเหนกายธรรม รปพระปฏมากรเกต

ดอกบวตม ใสเหมอนกระจกคนฉองสองเงาหนา งามนก105...ใจ

กายอรปพรหมละเอยด หยดนงอยศนยกลางดวงธรรมทท�าให

เปนกายอรปพรหมละเอยดอก พอถกสวนเขา เขาถงดวงธม

มานปสสนา สตปฏฐาน ดวงศล สมาธ ปญญา วมต วมตญาณ

ทสนะ เขาถงกายธรรม พอเขาถงกายธรรมเทานนแหละ รป

ของพระพทธปฏมากรเกตดอกบวตมใสเปนกระจกคนฉองสอง

เงาหนางดงามนก จะปนท�าใหเหมอนทเขาปนไวในโบสถ ใน

วหารการเปรยญ นกเพราะธรรมกายนแหละ รปธรรมกายรป

พทธรตนะนแหละ106

การปฏบตในตวอยางทแสดงไวขางตน เปนการปฏบตจากขนกายอรป

พรหมละเอยดไปสขนกายธรรมโคตรภ พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนกลาว

ไววาทกลางกายอรปพรหมละเอยดนน เปนทตงของดวงธรรมทท�าใหเปนกาย

อรปพรหมละเอยด ซงมลกษณะ “ใสเปนแกว”107 เมอหยดนงอยทกลางดวง

ธรรมนนจนถกสวน จะเขาถงกายธรรมซงมลกษณะเหมอนพระพทธปฏมาท

สวยงาม จากการเปรยบเทยบจะเหนไดวา ขอความในคมภร “ซอเหวยเลย

หยาวฝา” ของพระกมารชพ และค�าสอนน�าการปฏบตของพระเดชพระคณ

พระมงคลเทพมนวชชาธรรมกาย บรรยายประสบการณภายในอนเปนผลจาก

การปฏบตไปในทศทางเดยวกนหรอแทบจะเหมอนกน เรมตงแตนกนมต เขาถง


ธรรมกาย จนกระทงเหนพระธรรมกายนบไมถวน เพยงแตวาคมภร “ซอเหวย

เลยหยาวฝา”กลาวถงกายแกวและดวงสวางกลางกายแกวเพยงกายเดยวขน

ตอนเดยว และกลาวถงขนตอนกอนและหลงการไดเหนพระพทธเจาโดยกวาง

แตค�าสอนของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดกลาวถงกายแกวและดวง

สวางกลางกายแกวหลายกาย ตงแตกายมนษยไปจนถงกายธรรมพระอรหตต

รวม 18 กาย โดยทกายอรปพรหมละเอยดรวมถงกายธรรมโคตรภ เปนผลการ

ปฏบตในชวงกลางของกายทง 18 นน

ในประเทศจนชวงเวลาเดยวกบพระกมารชพ มพระภกษตางชาตอก

ทานหนงเปนวปสสนาจารยสงสอนการภาวนา และแปลคมภรการปฏบตธรรม

เปนภาษาจนหลายเลม ทานผนคอพระธรรมมตร คมภรฉบบแปลของทานสอน

ใหผปฏบตตองก�าหนดสตไวตรงบรเวณสะดอ และจากการท�าสมาธเชนน

ผปฏบตจะไดประสบการณมองเหนดวงธรรมและองคพระได

พระธรรมมตรฉายาฝาซว108เปนชาวกษมร เมออาย 7 ขวบไดฉายแวว

ความเฉลยวฉลาด มความสนใจในกจกรรมพทธศาสนาเปนอยางมาก ทางบาน

เหนวามใจฝกใฝในพระศาสนาจงใหบวชตงแตยงเปนเดกชาย พระธรรมมตร

จงมโอกาสไดรบฟงค�าเทศนาสงสอนจากพระอรยสงฆทพ�านกในแควนกษมร

มากมายหลายรปอยเนองๆ ทานไดศกษาคมภรตางๆ ทางพระพทธศาสนาจน

รอบร และมความช�านาญอยางยงในทางปฏบต พระธรรมมตรมความคดอาน

ล�าลกรจกใชปฏภาณแกไขปญหาธรรมไดอยางละเอยดถถวน เมอเขามาเผยแผ

พระศาสนาในประเทศจน กไดสรางวดในพระศาสนาหลายวด และแปลคมภร

เปนภาษาจนไวเปนจ�านวนมาก109 ทานรกการเดนธดงคและไดจารกไปในบญ



สถานตางๆ ทวอาณาจกร กลาวกนวาทานมควยาวจรดกน ท�าใหไดรบสมญา

วาภาวนาจารยควตอ พระธรรมมตรมรณภาพเมอ อาย 87 ป

ส�าหรบคมภรของพระธรรมมตรทกลาวถงก�าหนดสตไวตรงบรเวณ

สะดอในการท�าสมาธชอ “ปญจทวารธยานสตรมหรถธรรม” ซงมชอภาษาจน

วา “อเหมนฉนจงหยาวยงฝา” ทานเขยนไววา

...ใหอาจารยแนะน�าตอไปและกลาววา “จากวนนไปกให

ละการปฏบตสองวธแรกทผานมา, แลวใหรวมใจไวตรงสะดอ”

หลงจากไดรบค�าแนะน�าจากอาจารย (ผปฏบต) กนกรวมใจไป

ตงบรเวณสะดอ จากนนไมนานรสกวา (ภายในทอง) ชวงสะดอ

มลกษณะการเคลอนไหว (ภายใน) เมอดไปนงๆ พบวามบาง

อยางสขาวคลายไขนกกระสา (ผปฏบต) กเรยนใหอาจารยทราบ

อาจารยกลาววา “ใหดตรงนนตอไป” เมอผปฏบตท�าอยางท

รบค�าแนะน�ากเหนวา (กลางทอง) มดอกบวกานใสเปนแกว ตรง

กลางดอกเปนฝกบวสเหลองทอง บนฝกบวมพระพทธเจาประทบ

ขดสมาธอย และในกลางสะดอของพระพทธเจาองคแรกมดอก

บวผดขน กลางดอกบวนนมพระพทธเจาองคทสองประทบนง

สมาธอย ปรากฏเปนเชนนไปเรอยๆ ผดตอๆ กนขยายออกไป

เปนมหาสมทร110 เมอสดขอบสมทรแลวพระพทธเจาองคแรก

ทปลายขอบสมทรจะคนกลบเขาไปกลางสะดอพระพทธเจาองคท

สองถดเขามา องคทสองคนกลบเขากลางสะดอองคทสาม เปน


เชนนไปเรอยๆ จนถงพระพทธเจาองคเดมทออกจากสะดอ

ผปฏบต111

เนอหาในลกษณะใหเอาใจวางไวททองบรเวณสะดอน112 จะมความ

คลายคลงกบคมภรการท�าสมาธแบบพทธานสตอนๆ ทเขยนขนในสมยเดยวกน

ทงสน113

เมอศกษาค�าสอนของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร)

จะพบเนอหาการวางใจไวบรเวณสะดอเชนกน ดงตวอยางทคดลอกไวดงน

ทเกดของใจนนอยศนยกลางดวงธรรม ทท�าใหเปนกาย

มนษย ใสบรสทธเทาฟองไขแดงของไก ทตงอยกลางใจมนษยน

สะดอทะลหลง ขงดายกลมเสนตงขวาทะลซาย ขงดายกลมเสน

ตงกลางสะดอเชยวนะ เจาะใหทะลตรงกนไมใหคอนลางคอนบน

ละ ไมใหคอนหนาคอนปลายนะ ขวากเจาะขวาทะลซายไมคอน

หนาคอนปลายนะตรงดงเชยว เอาดายรอยเขาเสนหนง ขางหนา

ขางหลงรอยเขา เสนขงตงตรงกลางเสนดายจรดกน ตรงนนเรยก

วากลางกก ...เมอใจไปหยดนงอยศนยกลางดวงธรรมทท�าใหเปน

กายมนษยนนใหถกสวนเขา พอถกสวนเขาเทานน เหนดวงใสเทา

ดวงจนทรดวงอาทตยผดขนมา114

และเมอท�าใจนงทบรเวณสะดอไดแลวจะเกดนมตดวงสวางกลางกาย ซงม

ความส�าคญตอการปฏบตสมาธภาวนาในล�าดบตอไป พระเดชพระคณ

พระมงคลเทพมนไดเทศนาไววา



...ท�าใจใหหยดนงอยศนยกลางดวงธรรมทท�าใหเปนกาย

มนษย ใสบรสทธเทาฟองไขแดงของไก ใจหยดนงอยกลางดวง

นน พอหยดนงอยกลางดวงนนไดแลว นนแหละเปาหมายใจด�า

พทธศาสนา115

ทงคมภร“ปญจทวารธยานสตรมหรถธรรม” หรอ “อเหมนฉนจงหยาว

ยงฝา” และค�าสอนของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนลวนแตกลาวถง

บรเวณสะดอกลางตวผปฏบตวาเปนบรเวณส�าคญในการท�าสมาธภาวนา ใน

กรณวชชาธรรมกายจดทเหนอสะดอ 2 นวเปนทตงของจตและเปนจดเรม

ตนของผลในการปฏบตนน กลาวคอเมอหยดใจไดถกสวนทกลางทองบรเวณ

สะดอกจะเกดความสวางกระจางขาวใสเปนดวงกลม และจากดวงกลมนน

เมอหยดใจตอไปกจะไดผลในระดบสงขนไป เชนไดเหนพระพทธเจา การได

เหนพระพทธเจาหรอกายธรรมในระดบตางๆ จะเกดขนบรเวณสะดอกลาง

ตวผปฏบตทวานเชนกน

ในสวนของนมตทเหนพระพทธรปผดซอนๆ กนนน ขอน�าโอวาทพระ

เดชพระคณพระเทพญาณมหามน (ธมมชโย) มาเปนตวอยาง ถงประสบการณ

ภายในดงกลาวซงมลกษณะใกลเคยงกนดงน

...พอหยดนงกจะเขาถงพระภายใน องคพระกจะผดเกด

ขนมากมายทเดยว พอยงปฏเสธโดยการท�าใจนงเฉยไมสนใจ ยง

ไมสนใจยงมากนใหญ องคพระผดผานขนมาทละองค 2 องค 3

องค จนกระทงมากนเปนสายทเดยว...116


ลกษณะการผดขนซอนๆ กนขององคพระนน เปนประสบการณภายใน

เมอหยดใจไดถกสวน จ�านวนองคพระนนมากมายจนกลาวไดวาเปนมหาสมทร

แตการมนมตองคพระกลบเขาไปยงองคพระองคตนๆ จนกลบเขาไปยงสะดอ

ของผปฏบตตามทปรากฏในคมภร “ปญจทวารธยานสตรมหรถธรรม” นน

อาจเปนความแตกตางทขนกบปจจยของผปฏบตแตละบคคล

ประตมากรรมพระโพธสตวแสดงพระพทธเจากลางพระนาภพทธศตวรรษท 8-11117 ขดพบทอฟกานสถาน



ประตมากรรมพระโพธสตวนอาจแสดงถงเทคนคหรอประสบการณการ

ท�าสมาธเหนองคพระบรเวณสะดอ ซงบงชวาในยคนนแถบเอเชยกลางนาจะม

การท�าสมาธทเกยวกบองคพระทกลางทอง แลวถายทอดมายงประเทศจน

ธรรมกายในคมภรภาษาจน118

องคลมาลยสตรพระสตรทกลาวถงธรรมกายซงเหลอเพยงบทแปลในภาษาจนพระสตร

หนงชอวา องคลมาลยสตร พระสตรนเปนคนละพระสตรกบองคลมาลสตร

ในพระบาล119 เนอหาขององคลมาลยสตรกลาวสอนวาพระพทธเจาเปนนจจง

และมค�าสอนเรองอนตตาและศนยตาวาเปนสภาวะเฉพาะของโลกยะมใช

สภาวะของนพพาน และอธบายวาในใจของสรรพสตวนนลวนด�ารงอยซงพทธ

ธาต หรอธรรมชาตความเปนพทธะทเรยกขานกนวาตถาคตครรภะ เนอหาใน

องคลมาลยสตรจงสอดคลองเปนอยางยงกบมหาปรนรวาณสตรภาษาสนสกฤต

ซงมขนาดยาวกวามาก คมภรองคลมาลยสตรนถกแปลเปนภาษาจนโดย

พระคณภทระ120 ในชวงประมาณ พ.ศ. 988-996121

พระคณภทระเปนพระภกษมหายานชาวมคธ เกดในวรรณะพราหมณ

ภายหลงเปลยนมานบถอพระพทธศาสนา ไดเขามาเผยแผพระพทธศาสนา

ในประเทศจนทางเรอพรอมกบพระคณวรมนเมอ พ.ศ. 978122 ราชส�านกจน

ไดถวายเกยรตแดทานทงสองเปนอยางมาก ทานไดอทศชวตทมเทใหกบการ

แปลคมภรพระพทธศาสนาจากภาษาสนสกฤตเปนภาษาจน ทานมรณภาพ

เมอ พ.ศ. 1011123 สรอาย 75 ป ผลงานแปลของทานมมากมายถง 52 คมภร


นบรวมเปน 134 ผก งานการแปลทโดดเดนของพระคณภทระ ไดแก ลงกาวตาร

สตร124 ศรมาลาสตร และคมภรในกลมอาคมะตางๆ

รปวาดของพระคณภทระ

ส�าหรบองคลมาลยสตรนไดกลาวถงธรรมกายอยทงสน 17 แหง125

ขอยกตวอยางสาระในคมภรและความหมายของค�าวาธรรมกายซง ดร.ชยสทธ

สวรรณวรางกล ไดแปลไวดงน126

ตถาคตเปนนจจง (nitya) มนคง (dhruva) ไม

เปลยนแปลง (śāśvata) และเปนความสงบอยางสงสด

พระพทธเจาเปนความสข พระตถาคตคอธรรมกาย ตถาคตครรภะ

ยอมไมสญสลาย127



นอกจากจะกลาวไววาพระตถาคตคอธรรมกาย และพระตถาคตเปน

นจจงและสขงแลว ในคมภรองคลมาลยสตรยงกลาวเพมเตมอกวาพระตถาคต

คอกายแหงปญญาทยงใหญ128 ธรรมกายคอกายทไรทกขหางทกข129 และ

ธรรมกายเปนกายสงสด (ไรสงทเหนอกวา)130

ในการเปรยบเทยบกบค�าสอนวชชาธรรมกายของพระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมน (สด จนทสโร) วดปากน�าภาษเจรญ พบวาทานไดเทศนอางอง

แนวพระโอวาทของพระพทธเจาวาดวยเรอง อนจจง ทกขง อนตตา แลวจง

กลาวถงสงตรงกนขามคอ นจจง สขง อตตาของธรรมกายไวดงน

เหตใดพระองคจงเนนสอนหนกไปในทาง อนจจง ทกขง

อนตตา? เมอใครครวญโดยสขมแลวจะมองเหนวา พระองค

สอนดงนนเพอตะลอมใหคนทมความคดใชวจารณปญญาสอด

สองเหนไดเอง เชนพระองคตรสถง “อนจจง” กเพอใหคนคด

หา “นจจง” ตรสถง “ทกขง” กเพอใหคนคดหา “สขง” ตรสถง

“อนตตา” กเพอใหคดหา “อตตา” คนทมปญญาเฉลยวฉลาด

ประกอบดวยความเพยรพนจพจารณายอมจะมองเหนแนวพระ

โอวาทของพระองค...อนจจงบอกนจจง ทกขงบอกสขง อนตตา

บอกอตตา...อะไรเลาเปนนจจง สขง อตตา? กคอธรรมกายนเอง

เปนตวนจจง สขง อตตา131

กลาวคอธรรมกายมคณสมบตตรงขามกบอนจจงหรอความไมเทยง

แทมนคง อกทงตรงขามกบความทกขและอนตตา จากขอความนธรรมกายม

คณสมบตมนคงไมเปลยนแปรสญสลาย และเปนสขไมเปนทกข ซงสอดคลอง


กบทกลาวไวในคมภรองคลมาลยสตร ในสวนของความเปนกายแหงปญญาท

ยงใหญนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดกลาวถง “ปญญาทเหนไมใช

ปญญาทร”132 วาเปนอธปญญา และเปรยบเทยบปญญาในลกษณะของ “ดวง

ปญญา” วากายมนษยมดวงปญญาขนาดดวงจนทร ดวงอาทตย สามารถเหน

ไดอยางมวๆ

ดวงปญญาของมนษยกขนาดดวงจนทร ดวงอาทตย ของ

มนษยละเอยด ทพย-ทพยละเอยด รปพรหม-รปพรหมละเอยด

โตเปนล�าดบขนไป ของอรปพรหม-อรปพรหมละเอยด โตหนก

ขนไป แตวาถงเปนล�าดบขนไปเทาไร กยงไมถงเทากายธรรม

กายธรรมใหญมาก ดวงปญญานนขนาดไหน ปญญานะออกจาก

ดวงนน ธรรมดวงนนของปถชน ปญญาของปถชนมว ความเหน

มวไมชดนก คลายๆ เปลอกๆ ปญญา ไมไดใชก�าเนดของปญญา

ไมไดใชปญญาทเปนแกน ใชปญญาทเปนเปลอกๆ เทานน ปถชน

ใชปญญาผวๆ เผนๆ ตวเองกไมเหนปญญาไมรจกวามนอยทไหน

และกไมรจกวารปพรรณสณฐานมนเปนอยางไร เพราะไมเหน

เพราะท�าไมเปน พอท�าเปนแลวจงเหนท�าเปนนะเหนปญญา

ทเดยว133

ในวชชาธรรมกายนนธรรมกายอรหตมดวงธรรมขนาดใหญทสด 20

วา ดวงปญญาของธรรมกายอรหตกมขนาดเทากน ดวงปญญานนเปนโลกตร

ปญญายงใหถงซงความหลดพน อนเปนโลกตระอยางสง ดงพระธรรมเทศนาของ

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนตอไปน



...สมาธกดวงวดผาเสนศนยกลาง 20 วา ศลกเทากน

สมาธกเทากน ปญญากเทากน นนแหละของพระอรหตทาน

เรยกวาโลกตรปญญา เรยกศลสมาธปญญาขนนนเปนโลกตระ

อยางสง เปนวราคธาตวราคธรรม ทเดยว พนจากสราคธาต

สราคธรรมไป134

ในสวนทกลาววาธรรมกายเปนกายสงสดไมมสงใดเหนอกวานน พระเดช

พระคณพระมงคลเทพมนไดเคยเทศนไวอยางปราศจากขอสงสยวา

...นเปนทพงของเราจรง สงอนไมม ใหแนนอนลงไปเสย

อยางน เมอแนนอนลงไปเชนนแลว กเหนธรรมกายนนเองเปน

ใหญ สงอนเปนใหญกวานไมม หมดทงสากลโลก หมดในธาตใน

ธรรม ทจะเปนใหญกวาธรรมกายนไมม135

การทคมภรองคลมาลยสตรและวชชาธรรมกายมความสอดคลองกน

อยางมากในเรองคณสมบตของธรรมกายวาเปนนจจง สขง อตตา และทส�าคญ

ธรรมกายเปนกายแหงปญญาทยงใหญ ไมมสงใดเหนอกวาธรรมกายนน ยอม

เปนขอพสจนวาการรจกธรรมกายในลกษณะดงกลาวมมานานแลวในดนแดน

ทนบถอพระพทธศาสนาไมต�ากวา 1,500 ป

ในการจดหมวดหม คมภร พระพทธศาสนามหายานนน136 ค�าวา

“อาคม”137หรอ อาคมะ มนยสอถงค�าสอนและกลมคมภรทรวบรวมจากหนยาน

มทงหมด 4-5 อาคมะ ในสวนของเถรวาทเองไดจดหมวดหมค�าสอนสวนนไว

ใน “นกาย” หรอ นกายะ ซงเปนททราบกนดวาประกอบกนเขาเปนพระสต

ตนตปฎกนนเอง บางสวนของอาคมะไดแปลรกษาไวเปนภาษาจนทเบตและ


คานธาร นกวชาการจดใหอาคมะเปนค�าสอนดงเดมทยงเหลออยของพระพทธ

ศาสนาสาขานกายตางๆ ในยคตนๆ ม สรรวาสตวาท มหาสางฆกะ และธรรม

คปตกะ เปนตน อาคมะจงเปนกลมคมภรหรอพระสตรทสมควรแกการคนควา

รองรอยธรรมกายอกกลมหนง

ในการคนหารองรอยธรรมกายจากคมภรอาคมะตางๆ ไดใชตนฉบบ

ภาษาจนคอพระไตรปฎกฉบบไทโช (Taisho) ของมหาวทยาลยโตเกยวเปนหลก

จากการศกษาของ ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล พบวาคมภรอาคมะไดกลาวถง

ค�าวาธรรมกายอยทงสน 11 ท คอพบใน ทรฆาคมะ 2 ท, สงยกตาคมะ 2 ท,

เอโกตตราคมะ 7 ท138 ซงอาจยกตวอยางความหมายของค�าวาธรรมกายจาก

พระสตรในกลมคมภรอาคมะไดดงน

ทรฆาคมะ มหาปรนพพานสตร No. 2139

มหาปรนพพานสตรเปนพระสตรทจบความเมอพระพทธองคใกลเสดจ

ดบขนธปรนพพาน ขอความทยกมาเปนขอความทตรสแกพระอานนทพทธ

อนชา วาดวยคณสมบตของพระอรยสาวก

พระสงฆสาวกเปนผปฏบตด เปนผมความเปนอยอยาง

สงบสขปราศจากค�าเยนยอ ไดบรรลผลของการปฏบตสการหลด

พน และถงพรอมดวยธรรมกายซงเปนทนบถอ ทงพระเถระ และ

พระนวกะ ไดแก โสดาปตตมรรค โสดาปตตผล สกทาคามมรรค

สกทาคามผล อนาคามมรรค อนาคามผล อรหตมรรค อรหตผล

เปนบรษสค แปดบคคล เปนพระสงฆสาวกของพระผมพระภาค



เจา เปนผควรแกการค�านบ เปนผควรแกทกษณาทาน เปนเนอ

นาบญของโลกไมมนาบญอนยงกวา140

ขอความนแสดงใหเหนวาพระอรยสาวกของพระพทธองค อนไดแก

บคคล 4 ค 8 ประเภทซงเปนเนอนาบญอยางยงนน เปนผถงพรอมดวย

ธรรมกาย และใหขอมลอกดวยวาธรรมกายมไดจ�ากดเฉพาะพระพทธเจา แต

พระอรยสาวกทกชนถงพรอมดวยธรรมกาย

สงยกตาคมะ ทวยาวทานะ141

เนอหาในพระสตรนกลาวถงพระราชาผก�าลงจะน�าสมบตนบโกฏกระท�า

ทานบชาพระสถป ในเวลานนหมอ�ามาตยของพระราชาไดถามถงเหตทท�าให

พระองคถวายทานเปนจ�านวนมาก พระราชาตรสตอบถงเหตททานเหลาน

เหนอกวาทานอนๆ ดงน

พระราชาตรสวา “ดงนนจงฟงวาเราคดอยางไร กายของ

พระตถาคตคอธรรมกายเปนภาวะอนบรสทธ สงเหลานเกดขน

ในใจดวยความเคารพ ดงนนทานนยอมประเสรฐ...”142

ขอความจากคมภรในพระสตรกลาวอยางชดเจนวา

ธรรมกายมสภาวะทบรสทธ นอกจากนในอาคมะเดยวกนยงม

พระสตรอนทกลาวถงธรรมกาย วาจะคงอยเปนนจจงแมกาย

หยาบจะสญสลายไป ดงขอความทยกมาแสดงตอไปน


สงยกตาคมะ อคควจฉโคตตสตร143

เรองราวในพระสตรกลาวถงวทสปตรยะพราหมณ144 ไดเขาเฝาพระผม

พระภาคเจายงทประทบ ณ เวฬวนกลนทกนวาปสถานเมองราชคฤห พราหมณ

ไดถามขอธรรมะและไดรบค�าตอบอนประเสรฐจากพระพทธองค ในทายทสด

พราหมณไดกลาวสรรเสรญพระพทธเจาวา

...ทานพระโคดมกเปนเหมอนเชนน กเลสทรอยรดใหเกด

ความหวงและความล�าบาก145ไดถกขจดไปแลว ความคดทสบสน

4 อยาง146กไดขจดไปแลวเชนกน เหลอเพยงธรรมกายทมนคง

และแทจรงยงคงอย147

เอโกตตราคมะ มฆเทวะสตร148

เนอเรองในพระสตรกลาวถงมหาสมาคมหนาพระพกตรพระผมพระภาค

เจาอนประกอบดวย พระศรอรยเมตไตรย พระโพธสตวเปนจ�านวนโกฏ พระ

พรหม ทาวสกกะ และทาวจตโลกบาล เหลาเทวดาในมหาสมาคมนนไดกลาว

อาราธนาพระอานนท ใหเมตตาน�าเอาธรรมของพระตถาคตมาแสดงตออยาง

สมบรณเพอไมใหสญหายจากโลกน กอนหนาการอาราธนานนพระพทธองค

กลาวเปรยบเทยบพระวรกายและพระธรรมกายของพระองคไววา

แมพระศากยมนทรงมพระชนมายไมยาวนาน แมรางกาย

เลอดและเนอจะสลายไป แตธรรมกายกยงคงอย149



ในล�าดบนนเอง พระอานนทผเปยมดวยมหากรณาอนเปนคณธรรมใน

พรหมวหาร 4 กรบอาราธนาทจะบนลอสหนาทถายทอดพระธรรมค�าสอน150

และกลาวถงธรรมกายวา

พระอานนทไดกลาวเชนน “ธรรมกายของพระตถาคตไม

สญสลาย และจะอยในโลกนตลอดกาล ไมแตกสลายไป เทวดา

และมนษยทงหลายสามารถไดยนและไดรบผลของเสนทางเดน

นน”151

เอโกตตราคมะ อโปสถสตร (อมตะกรรม)152

ความในพระสตรนพระอานนทพทธอนชานอมถามพระผมพระภาคเจา

ขณะประทบอย ณ เชตวนอนาถปณฑกอารามในเมองสาวตถ ถงอายของพระ

ศาสนา ซงพระพทธองคประทานค�าตอบวา

เพราะฉะนน อานนท เธอควรจ�าไวในใจวา เราศากยพทธมชวงชวตท

ยาวนาน ท�าไมจงเปนเชนนนเลา เพราะถงแมวากายเราจะสลายไปแลว

กตาม แตธรรมกายยงคงอย153

ทงสพระสตรขางตนลวนแสดงถงธรรมกายวา ธรรมกายเปนกายบรสทธ

เปนกายทยงยนไมสญสลายเชนกายเนอ กรณเชนน ค�าวาธรรมกายอาจหมาย

ถง หมวดหมพระธรรมค�าสอนและกอาจหมายถงกายแหงพระญาณรแจงกได

แตหากน�านยวาธรรมกายหมายถงกายแหงการรแจงมาศกษาเปรยบเทยบ

กบพระธรรมเทศนาของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน กจะพบความ


สอดคลองตองกน อนจะไดเปรยบเทยบใหเหนในล�าดบถดไป และทจะน�าเสนอ

เปนล�าดบสดทายในกลมคมภรอาคมะคอ

เอโกตตราคมะ โภชนะสตร154

พระสตรนเปนพระธรรมเทศนากลาวถงอานสงส 5 ประการของการ

บรจาคทาน อนไดแก อาย วรรณะ สขะ พละ และปฏภาณ155 นอกจากอานสงส

แลวพระสตรยงไดกลาวขยายความออกไปอกวา

หาสงนคอผลแหงการใหทาน ถาหากทานนนเปนไปเพอ

หวงพระนพพาน ดงนนกไดรบผลบญอยางเตมท บคคลใดกตาม

ทเกดมา ไมวาทใดกตามยอมจะเหนพระพทธเจาในปจจบน และ

ไดรบฟงธรรมนน เชน พรหมวหาร 4 กตญญ 4 บารม 6 โพธปกขย

ธรรม 37 จะสามารถบรรลธรรมกายจะมอายขยยาวนานไมสนสด

จะไดลกษณะมหาบรษและอนพยญชนะอยางเดนชด156

กลาวโดยยอคอผใหทานทหวงในนพพานอนมใชผลในทางโลกยะ ยอมไดรบ

ผลตางๆ อนเปนปจจยใหไดธรรมกายนนเอง

ในการศกษาเพอหารองรอยธรรมกายนน เมอยกขอความในพระธรรม

เทศนาของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ทแสดงไวมา

เปรยบเทยบ จะพบวามเนอหาทเขากนไดดกบคมภรในกลมอาคมะ ดงตวอยาง

ทจะไดยกมาแสดงตอไปน ในเรองของพระอรยสาวก 8 ประเภท พระเดช

พระคณพระมงคลเทพมนไดเคยแสดงไววา



ยกพระสาวกของพระตถาคตเจาตงแต โสดาปตตมรรค-

โสดาปตตผล, สกทาคามมรรค-สกทาคามผล, นาคามมรรค-

อนาคามผล, อรหตตมรรค-อรหตตผล 8 จ�าพวกนเปนอรยสาวก

ไมใชเปนปถชนสาวก ถาต�ากวานนลงมามธรรมกายแตวาไมได

พระโสดา สกทาคา อนาคา อรหต อะไร นนสาวกชนโคตรภ

พวกไมมธรรมกายมมากนอยเทาใดเปนสาวกชนปถชนเรยกวา

ปถชนสาวก สาวกทยงหนาอยดวยกเลส157

และเทศนในอกวาระวา

อคเค พทเธ ปสนนาน� ทกขเณยเย อนตตเร เลอมใส

ในพระพทธเจาผ เลศคอธรรมกายทเดยว ธรรมกายโคตรภ

ธรรมกายโคตรภละเอยด ธรรมกายโสดา โสดาละเอยด ธรรมกาย

สกทาคา สกทาคาละเอยด ธรรมกายอนาคา อนาคาละเอยด

ธรรมกายอรหต อรหตละเอยด นนแหละ ธรรมกาย158

จากตวอยางขางตนสองขอความท�าใหทราบไดอยางชดเจนวา พระอรย

สาวกทง 8 ประเภทมธรรมกายตามระดบมรรคและผลของแตละประเภทไป

แมกระทงผทไดโคตรภกมธรรมกายเชนกน และทส�าคญอกประการหนงคอ

ธรรมกายไมไดจ�ากดเฉพาะพระพทธเจาเทานน

ในสวนทกลาวถงกายของพระสทธตถะหรอรปกายวาเปนของเนาเปอย

ได และธรรมกายของพระพทธเจาจะยงคงอยแมรปกายจะสญสลายไปนน

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดเคยกลาวถงเรองนอยางชดเจนวา


ทแลเหนดวยตาธรรมดานน เปนแตเปลอกของพระองค

คอกายพระสทธตถะทออกบวช ซงมไดอยในความหมายแหง

ค�าวาเรา และยงตรสวาเปนกายทเปอยเนาดวยนนคอกายพระ

สทธตถะทออกบวช ซงเปนกายภายนอกนนเอง ค�าวาเราในทน

จงสนนษฐานไดวาหมายถงกายภายในซงไมใชกายเปอยเนา

กายภายในคออะไรเลา กคอธรรมกายนนเอง159

กลาวไดวาสงทพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนเทศนไว มสาระใน

เรองธรรมกายและรปกายของพระพทธเจา สอดคลองตองกบกลมคมภร

อาคมะภาษาจนเปนอยางยง นอกจากเรองของธรรมกายแลว คมภรอาคมะยงได

กลาวถงเรองการใหทานและอานสงสของการใหทานนน พระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมนไดอธบายถงการใหทาน พรอมกบอานสงสทจะบงเกดแกผใหทาน

ทเหมอนกน อนไดแก อาย วรรณะ สขะ พละ และปฏภาณ

คนทได พทธรตนะ ธรรมรตนะ สงฆรตนะ อยในตว แจม

เสมอนนเรยกวา บคคลผตงอยในไตรสรณคมน บคคลชนดนน

ยอมไมกระท�าบาปกรรม เพราะกลวบาปกรรมเปนทสด บคคล

ผตงอยในไตรสรณคมนเชนน เราใหอาหารอมเดยวเทานน บญ

อานสงสคอ อาย วรรณะ สขะ พละ ปฏภาณะ ยอมตามสนอง

มากยงขนไปเปนทวคณตลอดทกภพทกชาตเทยว160

และเปนทนาประหลาดใจยงขนเมอทานขยายความออกไปอกวา ทาน

ทเกดจากการสละขาดออกจากใจเปนทานในทางปรมตถ เปนทางแหงมรรค

และผลเปนปจจยแหงพระนพพานดงน



ทสละทรพยสมบตของหวงแหนรกษายนดปรดา มเงน

ทอง ขาวของเหลานน สละความรกใคร ความหวงแหน ความ

รกษา อตสาหเกบหอมรอมรบ ความเหนยวแนนในทรพยสมบต

นน สละออกมาเปนกอนใหญหานอยไม ไดสละออกมาใหขาด

ออกไปจากใจ นแหละเปนทานในพระปรมตถแทๆ ไมใชทานใน

พระสตร หรอพระวนย ความสละขาดออกไปจากใจเชนนนเรยก

วา จาคเจตนามย เปนทางไปแหงมรรคผล และพระนพพาน ม

บาลเปนหลกฐานวา จาโค ปฏนสสคโค วมตต อนาลโย จาโค

แปลวา ความสละทรพยสมบต และไมคอยระวงรกษา หรอรก

ใครอกตอไป ละขาดออกใหแกพระภกษ สามเณร นเปนปรมตถ

ทานโดยแท พงจ�าไววาใหตดใจ จะไดเปนอปนสยปจจยแหงพระ

นพพาน ในภพนและภพตอไปภายหนา161

การถงพระนพพานในวชชาธรรมกายคอการไดธรรมกาย โดยถอตาม

ขอความทพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนกลาวไววา

พอถงกายธรรมเทานนรปพระพทธปฏมากรเกตดอกบว

ตมบรสทธใสเปนกระจกคนฉองสองเงาหนากายท 9 ของตวเอง

... เหนนพพานไดทเดยว ไมใชกายเดยวนะ กายธรรม กายธรรม

ละเอยด กายธรรมโสดา กายธรรมโสดาละเอยด กายสกทาคา

สกทาคาละเอยด กายธรรมอนาคา อนาคาละเอยด กายธรรม

อรหต กายธรรมอรหตละเอยด ไปนพพานไดเหมอนกนทกกาย

นไปนพพานไดอยางน162


ปจจยแหงนพพานจงหมายถงปจจยทท�าใหไดธรรมกาย ดงนนสงททาน

แสดงไวจงสอดคลองอยางยงกบคมภรในอาคมะวา ทานทใหไปเพอหวงผล

นพพานยอมอ�านวยปจจยตางๆ ใหไดธรรมกาย

การทธรรมเทศนาของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนแสดงสาระ

ของธรรมกายตรงกบเนอหาทปรากฏในคมภรกลมอาคมะทถายทอดเปนอกษร

จน ซงเปนกลมคมภรททางพระพทธศาสนามหายานบนทกและสบทอดจาก

พระพทธศาสนาหนยานแตโบราณ โดยไมปรากฏวาพระเดชพระคณพระมงคล

เทพมนไดเคยร�าเรยนภาษาจนจากทไหนนน ความตองตรงกนนไมนาเปนเหต

บงเอญ แตนาจะมาจากผลการปฏบตทไดใหความรจรงทไมขนกบกาลเวลา

ขนบประเพณ และเชอชาตภาษาใด อนเปนเอกายนมรรคทางสายเดยว

สายอนไมม ผไดรไดเหนยอมอธบายออกมาเปนอยางหนงอยางเดยวกนเสมอ

ยคตนประวตศาสตรพระพทธศาสนาในประเทศจนเรมตงแตพทธ

ศตวรรษท 6 จนถงปลายพทธศตวรรษท 10163 คมภรทบนทกค�าสงสอนตางๆ

จากอนเดยและเอเชยกลางไดรบการแปลเปนภาษาจนโดยพระภกษตางชาต

เพอความเขาใจของผคนในทองถน คมภรสายปฏบตทงหนยานและมหายาน

ตางกไดรบการถายทอดเปนภาษาจน เนอหาทไดรบการถายทอดมาน ยอม

รวบรวมมาจากพระธรรมค�าสอนตงแตยคพทธกาล164หรอหลงจากนนราว

500 ป ความสอดคลองตองกนในแนวการปฏบตและผลจากการปฏบตสมาธ

ภาวนา ระหวางคมภรภาษาจนดวยกนเองและทพองกบค�าสอนวชชาธรรมกาย

เชนเรองการวางใจทศนยกลางกาย นมตดวงใสสวาง นมตองคพระ ธรรมกาย

ปรากฏเปนพระมหาบรษ และการไดเหนพระพทธเจาหรอพระธรรมกายนน

แสดงถงความเปนสากลของการปฏบตสมาธภาวนาของพระพทธศาสนา และ



แมดนแดนทงสองจะหางไกลกนตามสภาพภมศาสตร หางไกลกนดวยยคสมย

แรกรบพระพทธศาสนา หางไกลกนดวยภาษาวฒนธรรมและการสอสาร อก

ทงหางไกลกนดวยกาลเวลา แตความเปนสากลหนงเดยวในการปฏบตสมาธ

ภาวนาอยางถกตองเพอความหลดพนน ยอมปรากฏเปนประสบการณภายใน

ทเหมอนกนไมมประเดนตองถกเถยง และเปนอยางอนไปไมไดเลย



ฉตรสมาลย กบลสงห. (2525). ประเทศจนกบพระพทธศาสนา (ฝายมหายาน).

มหามกฏราชวทยาลย.

ชนดา จนทราศรไศล. รายงานประจ�าเดอนมถนายน. (2556). ซแอตเตล 6

มถนายน 2556.

พระมหาดาวสยาม วชรปญโญ. (2009). พระพทธศาสนาในจน. โรงพมพ

เมดทราย พรนตง กรงเทพฯ.

พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร). (2555). “รวมพระธรรมเทศนา พระมงคล

เทพมน (สด จนทสโร).” คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย

วชโย และคณะ. กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จ�ากด.

พระเมธวราภรณ (วเชยร อโนมคโณ) ป.ธ. 9 . (2525). โครงการปฏบตธรรม

เพอประชาชน วดปากน�าภาษเจรญ “ล�าดบท 7 ธรรมบรรยาย หลกอานา

ปานสต” ทางมรรค ผล นพพาน ธรรมปฏบตตามแนววชชาธรรมกาย, 723.

อภชย โพธประสทธศาสต (2539) พระพทธศาสนามหายาน พมพครงท 4

กทม. มหามกฏราชวทยาลย.An Shigao 安世高, trans., “Foshuo Da Anban Shouyi Jīng Juan Shang 佛説大安般守意經卷上 T602,” Tripitaka (Tokyo, November 28, 2011), Tokyo, The SAT Daizōkyō Text Database.

Bumbacher, Stephan Peter. 2007. “Early Buddhism in China: Daoist Reac-tions.” In The Spread of Buddhism, edited by Ann Heirman and Stephan Peter Bumbacher. Leiden: Brill.



Chen Hui Zhuan 陳慧撰, and The SAT Daizōkyō Text Database. “Yin Chi Ru Jing Zhu 陰持入經註 T1694.” Tripitaka. Tokyo, November 28, 2011. The SAT Daizōkyō Text Database.

Deleanu, Florin. 1997. “A Preliminary Study of An Shigao’s Translation of the Yogācārabhūmi.” Kansai Medical University 17: 33–52.

Emmerick, R. E. 1969 “Notes on ‘The Book of Zambasta’.” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland no. 1 January 1, (1969): 59–74.

———. 1992. “Mindfulness of Breathing in the Dhyana Sutras.” In Transactions of the International Conference of Orientalists in Japan, 37: 42–57.

Fotuo mi duo 佛陀蜜多. “Wu Men Chan Jing Yao Yongfa 五門禪經要用法 T619.” Tokyo, n.d. The SAT Daizōkyō Text Database. Accessed November 20, 2012.

Huang Wuda 黃武達, “Foshuo Da Anban Shouyi Jing Chanxiu Liyao Zhi Yanjiu《佛說大安般守意經》禪修理要之研究”, Taiwan, March 2009. http://blog.sina.com.cn/s/blog_9dc86fef010113ws.html.

Hung, Hung-lung. 2004. “Meditation in the Oldest Chinese Concept-Matching (geyi) Buddhism The Term Yi 意 in the Foshuo Da Anban Shouyi Jing,” Journal of Indian and Buddhist Studies 53, no. 1 (December 2004): 320–316.

Kumar, Yukteshwar. 2005. A History of Sino-Indian Relations: 1st Century A.D.to 7th Century A.D. : Movement of Peoples and Ideas Between India and China from Kasyapa Matanga to Yi Jing. Aph Publishing.

Liang Qichao 梁启超, Zhang Pinxing 張品興, Yang Gang 楊鋼, and Wang Xiangyi 王相宜. 1999. Liangqichao Quanji 梁启超全集. Beijing 北京: Beijing chuban she 北京出版社.

Luo, Xuanmin, and Hong Lei. 2004. “Translation Theory and Practice in China.” Perspectives: Studies in Translatology 12, no. 1: 20.

Martini, Giuliana. 2011 “Mahāmaitrī in a Mahāyāna Sūtra in Khotanese―Conti-nuity and Innovation in Buddhist Meditation.” Chung-Hwa Institute of Buddhist Studies 24 (2011): 121–194.


Muller, A. Charles, ed. “Digital Dictionary of Buddhism.” Digital Dictionary of Buddhism 電子佛教辭典, n.d. Accessed December 4, 2012.

———. “Yi 意, Mentation.” Digital Dictionary of Buddhism, Nattier, Jan. 2008. A Guide to the Earliest Chinese Buddhist Translations: Texts from the Eastern Han “Dong Han” and Three Kingdoms “San Guo” Periods. International Research Institute for Advanced Buddhology, Soka University. n.d. Accessed August 26, 2013.

Nogami Toshi Shizuka 野上俊靜 and Sheng Yan 聖嚴, 1993. Zhongguo Fojiao Shi Gai Shuo 中國佛教史概說 .Taiwan shangwu yin shuguan 臺灣商務印書館.

Oldmeadow, Harry. 2007. Light From the East: Eastern Wisdom for the Modern West. World Wisdom, Inc.

Rhie, Marylin M. 1999. Early Buddhist Art of China and Central Asia: Later Han,Three Kingdoms and Western Chin in China and Bactria to Shanshan in Central Asia. Leiden: Brill.

Shi Guohua 釋果化. “Nianfo Sanmei Xing Fa Chutan 「念佛三昧」行法初探.” Fuyan Foxueyuan Di Ba Jie Chuji Bu Xuesheng Lunwen Ji 福嚴佛學院第八屆初級部學生論文集 (June 1999): 651–682.

Yamabe, Nobuyoshi. 1999. “The Sutra on the Ocean-like Samadhi of the Vi-sualization of the Buddha: The Interfusion of the Chinese and Indian Cultures in Central Asia as Reflected in a Fifth Century Apocryphal Sutra.” Ph.D. diss., Yale University.

———. 2002. “Practice of Visualization and the Visualization Sutra: An Ex-amination of Mural Paintings at Toyok, Turfan.” Pacific World: Journal of the Institute of Buddhist Studies (2002): 123–152.

———. 2010. “Two Chinese Meditation Manuals in Conjunction with Pozd-neyev’s Mongolian Manual.” In From Turfan to Ajanta:Festschrift for Dieter Schlingloff on the Occasion of His Eighteeth Birthday, edited by Eli Franco and Monika Zin, 2:1045–1058.Rupandehi: Lumbini International Research Institute.



Zacchetti, Stefano. 2008 “A ‘New’ Early Chinese Buddhist Commentary: The Nature of the Da Anban Shouyi Jing (T 602) Reconsidered.” Journal of the International Association of Buddhist Studies 31: 421- 484.

Zürcher, Erik. 2007.The Buddhist Conquest of China: The Spread and Adapta-tion of Buddhism in Early Medieval China. Leiden: Brill.



1 เรยบเรยงจากงานวจยของพระเกยรตศกด กตตปญโญ (2557) “สมาธกบศนยกลางกายในพระพทธศาสนาจนยคตงฮนและยคโฮวฉน” สถาบนธรรมชยวจยนานาชาตแหงออสเตรเลยและนวซแลนด (DIRI)

2 จกรพรรดจนซฮองเต (ฉนสอหวาง Qin ShiHuang秦始皇) ครองราชย พ.ศ. 284-3333 พระศรพนธ (Shi Lifang)4 Kumar, Yukteshwar. 2005. A History of Sino-Indian Relations: 1st Century A.D.to 7th Century

A.D. : Movement of Peoples and Ideas Between India and China from Kasyapa Matanga to Yi Jing. Aph Publishing.

5 Zürcher, Erik. 2007.The Buddhist Conquest of China: The Spread and Adaptation of Buddhism in Early Medieval China. Leiden: Brill. p. 20

6 จกรพรรดฮนหมงต (ฮนหมงต Han Ming Di 漢明帝) ครองราชย พ.ศ. 571-6187 โฮวฮนซ ( Hou Hanshu 後漢書)8 Nogami Toshi Shizuka (野上俊靜) and Sheng Yan (聖嚴) 1993: 109 ฟอ (Fu Yi 傅毅) มชวตระหวาง พ.ศ. 590-63510 Zürcher, op.cit. p.32011 พระมหาดาวสยาม วชรปญโญ (2009) พระพทธศาสนาในจน โรงพมพเมดทราย พรนตง กรงเทพฯ

หนา 4212 ไฉอน Cai Yin 蔡愔13 Liang Qichao 梁启超, Zhang Pinxing 張品興, Yang Gang 楊鋼, and Wang Xiangyi 王相宜.

1999. Liangqichao Quanji 梁启超全集. Beijing 北京: Beijing chuban she 北京出版社. p.372714 พวกเยวจอ คอเผาเรรอนเชอสายมองโกล ทอพยพหลบหนการรกรานของพวกซงหน (Xiongnu)15 อนโดซเธยน (Indo Scythian)16 พระกศยปมาตงคะ (Kasyapa Matanga 迦葉摩騰) พระธรรมรตนะ (Dharmaratna หรอ

พระโคภรณะ Gobharana 竺法蘭)17 (Kumar 2005: 39)18 เชอวาพระคมภรทพระเถระไดแปลออกมาไดแก ซอสอเออจง (Si shi er jing 四十二經) สอตตวน

เจ (Shi di duan jie 十地斷結) โฝวเปนเซง (Fo ben sheng 佛本生) ฝาหายจง (Fa hai zang 法海

藏) และโฝวเปนสง (Fo ben xing 佛本行)19 สวนใหญเปนภาษาสนสกฤต ภาษาคานธาร และภาษาอนๆ ทใชในเอเชยกลาง20 ฉตรสมาลย กบลสงห (2525) ประเทศจนกบพระพทธศาสนา (ฝายมหายาน) มหามกฏราชวทยาลย

หนา 37



21 Luo, Xuanmin, and Hong Lei. 2004. “Translation Theory and Practice in China.” Perspectives: Studies in Translatology 12, no. 1. p. 20.

22 พารเธย (Parthia 安思國) ปจจบนอยในประเทศอหราน23 กษาณะ (Kushan ) หรอชาวเยวจอ (Yuezhi 月支) หรอชาวอนโดซเธยน (Indo-Scythian)24 ซอกเดยน (Sogdian)25 พระอนซอกาว (An Shigao 安世高) พ.ศ. 690-71226 พระคงเซงหย (Kang Senghui 康僧會), Sanghapala27 เฉนหย (Chen Hui 陳慧)28 พระโลกเกษม (Zhi Loujiachen 支婁迦讖 ชอยอ Zhi Chen 支讖)29 คงจว (Kang Ju 康巨)30 คงเมงเสยง (Kang Meng Xiang 康孟祥)31 Rhie, Marylin M. 1999. Early Buddhist Art of China and Central Asia: Later Han,Three Kingdoms

and Western Chin in China and Bactria to Shanshan in Central Asia. Leiden: Brill. p.23–2432 จอเลยง (Zhi Liang 支亮)33 ธรรมปาละ (Dhammapala, Tan Guo 曇果)34 กปลวสต (Kapilavastu) หรอกบลพสด35 คมภรตนฉบบทแปลเปนภาษาจนซงไดรบการคดลอกหรอประยกตในสมยตอๆ มา36 Rhie, op.cit. p.3237 ชวประวตของทานถกเรยบเรยงไวหลายฉบบ ตวอยางเชน “สารานกรมบนทกประวตการแปล

พระไตรปฎกเปนภาษาจน”(出三藏記集 T.2145) รจนาโดยพระเซงโยว38 เหอซาง (heshang 和尚) ซงนาเธยร (Nattier) ใหค�าแปลวา พระอปชฌาย (upādhayāya) (Nattier

2008: 39)39 “รวมดรรชนคมภรธรรม” (จงหลจงจงมล 綜理衆經目錄) แตงโดยพระตาวอน (Daoan’s ZLZJML)

พ.ศ. 91740 “ลไตซนเปาจ”(歴代三寶紀 T.2034, 49) แตงโดยเฟยฉางฝง (費長房) ราวป พ.ศ. 114041 เทคนคการยมศพทเฉพาะทาง “เกออ” (geyi 格義 method of analogy)42 จากขอมลของบมบาคฮะร พระอนซอกาวไดหยบยมเอาค�าศพทตางๆ ของเตามาใชเชนค�าวา โซว

(shou 守) ซงหมายถง “การเฝารกษาไว” หรอ “การเฝาสงเกต” (guarding or observing) Bum-bacher, Stephan Peter. 2007. “Early Buddhism in China: Daoist Reactions.” In The Spread of Buddhism, edited by Ann Heirman and Stephan Peter Bumbacher. Leiden: Brill. p.219

43 An Shigao 安世高, trans., “Foshuo Da Anban Shouyi Jing Juan Shang 佛説大安般守意經卷上 T602,” Tripitaka (Tokyo, November 28, 2011), Tokyo, The SAT Daizōkyō Text Database.


44 โยคาจารภม (Yogācārabhūmi) Daodi jing道地經 (T607)45 Deleanu, Florin. 1997. “A Preliminary Study of An Shigao’s Translation of the Yogācārabhūmi.”

Kansai Medical University 17: 33–52. pp. 33–5246 อรรถาธบายแหงคมภรอานาปานสมฤต (Anban jie 安般解) Zacchetti, Stefano. 2008 “A ‘New’

Early Chinese Buddhist Commentary: The Nature of the Da Anban Shouyi Jing (T 602) Recon-sidered.” Journal of the International Association of Buddhist Studies 31: 421- 484. pp.473–475

47 ในชวงนพระพทธศาสนาและลทธเตาตางมอทธพลตอกนและกน พระอนซอกาวไดน�าค�าศพทของเตามาใชในงานแปล เชนค�าวา เฝาสงเกต ประคองรกษา (โสว shou 守 to keep watch; to observe) คดพจารณา (ซอ si 思to think; to consider) ความคด (ซอเสยง sixiang 思想 thought; thinking) สวนลทธเตาเองในตนพทธศตวรรษท 8 กไดใชเทคนคการสอนสมาธในพระพทธศาสนา เชนเทคนคแบบอานาปานสมฤต ซงแนะน�าใหผท�าสมาธหายใจเขาออกผานจดตนเถยน (呼吸盧間入丹田) และเทคนคการนกนมตองคเทพ (ซอเสน si shen 思神) ไวตรงจดตนเถยน (思想丹田) น ลวนเปนผลจากอทธพลพระสตรท�าสมาธในศาสนาพทธทแพรหลายในยคนน ซงไดแปลออกมาเปนภาษาจน (Bumbacher 2007: 203–228) อยางไรกตามเปนทนาสงเกตวาจดตนเถยนดงกลาวเปนจดทต�ากวาสะดอลงมาประมาณสองนวมอ

48 ดวยชอ “อานาปานสวต ” (Ānāpānasvadi)49 พ.ศ. 501-60050 Deleanu, Florin. 1997. “A Preliminary Study of An Shigao’s Translation of the Yogācārabhūmi.”

Kansai Medical University. pp. 44-4751 อภชย โพธประสทธศาสต (2539) พระพทธศาสนามหายาน พมพครงท 4 กทม. มหามกฏราชวทยาลย

หนา 6152 โฝวซวตาอนปนโสวอจง (Foshuo da anban shouyi jing 佛說大安般守意經) (T602) สามารถ

แบงออกไดเปนสองภาค ภาคแรกกลาวถงค�าอธบายของศพท 4 ค�า(四法義) คออน ปน โสว อ (an, ban, shou, yi, 安般守意) เทคนค 6 แบบ (the six steps 六門) และโสฬสวตถกะ (the sixteen bases, soḷasavatthuka, 十六勝) (ibid. 51–52) ภาคสองกลาวถงโพธปกขยธรรม 37 ประการ (the 37 bodhipakṣiyadharma 三十七品法義) (Huang Wuda 2009: 6) ส�าหรบเทคนค 6 ขนหมายถงขนตอนทางเทคนคทเกยวกบลมหายใจ (the breath technique) คอ 1. การนบลมหายใจ (counting the breath, gaṇanā 數, 數息) 2. การตามลมหายใจ (pursuing the breath, anugama 隨, 相隨) 3. ลมหยด (“concentration” or “stillness”, sthāpanā 止) 4. การมองนงๆ เฉยๆ (observation, upalakṣanā 觀) 5. การตกศนย (the turning away, vivarta 還) 6. ความบรสทธ (purification, pariśuddhi 淨)



53 『可守身中意者。謂意在身觀。是為身中意』(T-ABSYJ T602, 15:169c22-c23) As for the ability to guard mindfulness [smṛti] at the centre of the body, it is known as the mindfulness dwells contemplating [in] the body;’ [in truth] this is the mindfulness within the centre of the body..” โดยท Michael Radich เสนอวา 身觀 มความหมายเชนเดยวกบ ค�าบาลวา กาเย กายานปสส วหรต Kāye kāyānupassī viharati.

54 ส�าหรบเนอหาในสวนนมสงทนาสนใจคอค�าวา อ (yi 意) ค�านมความหมายไดสองนย คอ 1. ใจ (mana) 2. สต (smṛti) โดยทวไปศพทเฉพาะทางพระพทธศาสนา ในภาษาจนค�านจะใชในความหมายวาใจเปนสวนใหญ เชนค�าวา กาย (shen 身) วาจา (kou 口), ใจ (yi 意) นอกจากนค�าวาอ 意ในบางบรบทยงสอความหมายถง สต (smṛti, mindfulness) ไดเชนกน (Muller, A. Charles, ed. “Yi 意, Menta-tion.” Digital Dictionary of Buddhism, n.d. Accessed August 26, 2013.) ยกตวอยางเชนศพทค�าวา “สตปฏฐานส” ในภาษาจนสามารถใชค�าวา “ซอ อ จอ” (si yi zhi 四意止) (Hung, Hung-lung 2004: 320–316) และจากการทพระเกยรตศกด กตตปญโญ สอบถามศาสตราจารยการาชมา (Seishi Karashima 辛嶋静志) ไดรบการยนยนวา ในวล 可守身中意者 หรอ “การรกษาสตภายในกลางกาย” นน ค�าวา “อ” (yi 意) หมายถง “สต”

55 เฉนหย (Chen Hui 陳慧)56 อนฉอรจงจ (Yin chi ru jing zhu 陰持入經註) (T 1694). 125 เปนคมภรอรรถาธบายแหงพระสตร

อนฉอรจง 陰持入經 อธบายเรองราวของ ขนธ 5 อายตนะ 12 ธาต 18 เรยบเรยงในราวกลางพทธศตวรรษท 8 โดยเฉนหย

57 อรรถาธบายแหงคมภรอานาปานสมฤต (Anban jie 安般解)58 安般解曰: 『息從内出。息中具有四大。而心在中。謂之内身也。息由外來。四大亦

爾。』 (Chen Hui zhuan 陳慧撰, and The SAT Daizōkyō Text Database. “Yin Chi Ru Jing Zhu 陰持入經註 T1694.” Tripitaka. Tokyo, November 28, 2011. The SAT Daizōkyō Text Database.) “Breathing comes out from within. In it are contained the four mahā-bhūta and the mind is located therein: this is called “internal [body].’ Breathing comes from without, and the same happens with the four mahā-bhūta.” (Zacchetti 2008: 474 - 475)

59 ชวงกลางระหวาง พ.ศ. 701-80060 พระเมธวราภรณ (วเชยร อโนมคโณ) ป.ธ. 9 (2525) โครงการปฏบตธรรมเพอประชาชน วดปากน�า

ภาษเจรญ. “ล�าดบท 7 ธรรมบรรยาย หลกอานาปานสต.” ทางมรรค ผล นพพาน ธรรมปฏบตตามแนววชชาธรรมกาย พ.ศ. 2525, หนา 723

61 พระโลกเกษม (Lokakṣema, Zhi Loujiachen 支婁迦讖 ชอยอ Zhi Chen 支讖)


62 ปรตยตปนนสมาธสตร (Pratyutpanna Samādhi-sūtra, Foshuo banzhou sanmei jing 佛說般舟三昧經 หรอ “The Samādhi of Being in the presence of all the Buddhas”) หรอ “ภทรปาลสตร” สนนษฐานวาพระโลกเกษม ท�าการแปลในชวง พ.ศ. 707-729 Oldmeadow, Harry. 2007. Light From the East: Eastern Wisdom for the Modern West. World Wisdom, Inc. p.140

63 汉桓帝 huán dì (ค.ศ. 146-67)64 งานแปลของพระโลกเกษมทส�าคญ ไดแก : ศรงคมสมาธสตร (Śūraṃgama-samādhi Sūtra, Shou

lengyan sanmei jing, 首楞嚴三昧經) ซงเปนพระสตรทกลาวถงทศภมสมาธแหงพระโพธสตว ตนฉบบหายสาบสญไปแลว, ปรชญาปรมตาสตร (Prajñāpāramitā Sūtra, Dao xing banruo jing, 道行般若經) หรอ “The Practice of the Path”, ปรตยตปนนสตร (Pratyutpanna Sūtra, Ban zhou sanmei jing 般舟三昧經), อชาตศตรราชสตร (Adushi wang jing 阿闍世王經), จาพอวจง (Za biyu jing 雜譬喻經), อเลยงชงจงผงเตงเจวจง (Wuliang qingjing pingdeng jue jing 無量淸淨

平等覺經), และ เปาจจง (Baoji jing 寶積經)65 ชนดา จนทราศรไศล รายงานประจ�าเดอนมถนายน 2556 ซแอตเตล 6 มถนายน 2556 หนา 2–566 ในทศนะของมหายาน พระพทธเจามนบพระองคไมถวน ทรงสถตอยในพทธเกษตรมากมายทวทงสบ

ทศ ในทนใหระลกถงพระพทธเจาพระองคใดพระองคหนงกไดดวยใจทแนวแน67 ภาษาจนบางฉบบวา เหนพระพทธองคนบพระองคไมถวน68 ชนดา จนทราศรไศล รายงานประจ�าเดอนมถนายน 255669 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) “รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร).”


70 เรองเดยวกน หนา 41971 เรองเดยวกน หนา 49872 เรองเดยวกน หนา 50873 ดร.ชนดา จนทราศรไศล นกวชาการประจ�าสถาบนวจยนานาชาตธรรมชยแหงออสเตรเลยและ

นวซแลนด74 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร), รวมพระธรรมเทศนา หนา 57575 กอน พ.ศ. 500 โดยประมาณ76 ราชวงศฉนสมยหลง หรอ โฮวฉน (houqin 後秦)77 คมภรปฏบตสมาธภาวนาทกลาวถงพทธานสตในยคนไดแก “ต�าราจาก ซมบสตา”(Book of Zambasta)

( Martini 2011: 121–194 และ Emmerick 1969: 59–74) “คมภรโยควธ” (Yogalehrbuch)(Yamabe 1999: 60-71), “คมอสมาธแหงมองโกเลย” (The Mongolian manual) (Yamabe 2010: 1045), อเหมนฉนจงหยาวยงฝา (The Essence of the Meditation Manual Consisting of Five Gates 五門禪經

要用法) T619, และ ซอเหวยเลวหยาวฝา (The Abridged Essentials of Meditation 思惟畧要法) T617



78 พระกมารชพ (Kumārajīva 鸠摩罗什)79 ซอเหวยเลวหยาวฝา (Abridged Essentials 思惟畧要法) T61780 ถ�าคซล (Kizil Caves) มณฑลซนเกยง (ซนเจยง Xinjiang) สาธารณรฐประชาชนจน81 กษมร (Kashmiri) กมารายนะ (Kumārāyana)82 ชวกะ (Jīvaka)83 พระพทธทตต (Bandhudatta)84 ทรฆอาคมะ (Dīrgha Āgama) มธยอาคมะ (Madhyama Āgama) กษทรกะ (Kṣudraka)85 กชคาร (Kashgar) ปจจบนเปนสวนหนงของมณฑลซนเจยงทางตะวนตกของจน86 พระพทธยศ (Buddhayaśa)87 เทอรฟาน (Turpan หรอ Turfan) ปจจบนเปนสวนหนงของมณฑลซนเจยงทางตะวนตกของจน88 มาธยมกะ (Madhyamaka) นาคารชน (Nagarjuna)89 พระเจาฝเจยน (Fu Jian 苻堅)90 หลกวง หรอ หลวกวง (Lu Guang呂光)91 พระเจาเหยาซง (Yao Xing 姚興)92 คมภรภาษาจนทส�าคญซงพระกมารชพแปลไวไดแก Diamond Sūtra, Amitabha Sūtra, Lotus Sūtra,

the Vimalakirti Nirdesa Sūtra, Mūlamadhyamakakārikā, Aṣṭasāhasrikā Prajñāpāramitā Sūtra, Mahāprajñāpāramitā Upadeśa

93 พระอมตาย อมตาภะ (Amitābha 阿彌陀佛) : พระธยานพทธะ 1 ใน 5 องค ประทบในแดนสขาวดทางตะวนตก พระองคมหลายพระนาม เชน อมตาย แปลวา พระผมอายกาลไมมประมาณ และ อมตาภะ แปลวา พระผมแสงสองสวางไมมประมาณ พระองคมรปกายเปนสแดง นบถอกนมาก ในนกายสขาวด

94 清淨視表徹裏。既得如是見者。當復教令從此琉璃身中放白光明。自近及遠遍滿閻浮。唯見光明不見諸物。還攝光明入於身中。既入之後復放如初。凡此諸觀從易及難。其白亦應初少後多。既能如是。當從身中放此白光。乃於光中觀無量壽佛。無量壽佛其身姝

大光明亦妙。(T617, 15:299c27-300a04)95 พระธรรมกายซอนอยภายในกายเนอของผปฏบต (當因生身觀內法身 T161, 15:7299b11)96 ดจบรษผนกถงคนโทกอน แลวตอมาจงนกถงมกมณทอยในคนโทนน (如人先念金瓶後觀瓶內摩

尼寶珠 T617, 15:299b1)97 (Shi Guohua 釋果化 1999: 10–11)98 นกนมตพระพทธรป (觀佛三昧法 (佛像觀)99 นกนมตพระรปกาย (生身觀法)100 นกนมตพระธรรมกาย (法身觀法)


101 พระพทธเจาในทศทศ (十方諸佛觀法)102 คมภรปรตยตปนนสมาธสตร (Pratyutpanna Samādhi-sūtra 般舟三昧經)103 「佛像觀」→「生身觀」→「法身觀」→「十方諸佛觀」104 คมภรทศภมวภาษาศาสตร (Daśabhūmivibhāsāśāstra 十住毘婆沙論) เปนคมภรอรรถกถาซงแตง

โดยนาคารชน105 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) “รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร).”


106 เรองเดยวกน หนา 627107 “กายอรปพรหมละเอยด ธรรมทท�าใหเปนกายอรปพรหมละเอยด แปดเทาฟองไขแดงของไก ใจอรป

พรหมละเอยดตดอยทศนยกลางดวงธรรมทท�าใหเปนกายอรปพรหมละเอยด เหนใสชดปรากฏแปดเทาฟองไขแดงของไก” เรองเดยวกน หนา 295

“..ดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษย กใสเปนแกว หาหลกอนไมได ดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษยละเอยด ดวงธรรมทท�าใหเปนกายทพย กายทพยละเอยด กายรปพรหม รปพรหมละเอยด กายอรปพรหม อรปพรหมละเอยด ใสหนกขนไป สวางหนกขนไป” เรองเดยวกน หนา 322

108 พระธรรมมตร (Dharmamitra Tanmomiduo 曇摩蜜多) ฝาซว (法秀)109 ผลงานแปลทส�าคญไดแก ปญจทวารธยานสตรมหรถธรรม (Pancadvara-dhyāna-sūtra-mahartha-

dharma 五門禪經要用法) กวนผเสยนผซาสงฝาจง (Samantabhadra bodhisattva Sūtra 觀普賢

菩薩行法經) กวนซวคงจงผซาจง (Ākāśagarbha bodhisattva sūtra 觀虛空藏菩薩經) และคมภรฉานมหยาวจง (禪祕要經)

110 師復更教言。汝從今捨前二觀。係心在齊。即受師教一心觀齊。觀齊不久覺齊有動相諦視不亂。見齊有物猶如鴈卵其色鮮白。

即往白師。師言。汝更視在處。如師所教。觀已有蓮花。琉璃爲莖。黄金爲臺。臺上有佛結跏趺坐。第一佛齊中復有蓮花出上復有佛結跏趺坐。如是展轉相出乃至大海。海邊末後第一佛。還入第二佛齊。第二佛還入第三佛齊。如是展轉還入乃至人齊佛 (Fotuo mi duo T619, 15:326a20–a23) The master must further instruct him, saying: “From now on abandon the previous two contemplations. Concentrate your mind on your navel.” Having received the master’s instructions, [the practitioner] single-mindedly contemplates his navel. Having contemplated his navel for ashot time, he feels something moving inside his navel, like a heron’s egg, white in color. He goes and tells the master.The master says: “Look further at this place.” [The ractitioner] does as the master instructs. Having contemplated it [further], [he sees that] there is a lotus flower, with a beryl stem, and a golden centre platform-bud. On the platform is a Buddha, seated in the cross-legged posture.From within this Buddha’s navel another lotus flower emerges, atop which there is another Buddha sitting in the cross-legged



posture. This continues,[Buddha emerging from the navels of other buddhas,] until [the world is filled] up to the [edge of the] ocean. Then, at the edge of the ocean, the last Buddha reenters the previous Buddha’s navel, and so forth back to the [original] Buddha [that had emerged from] the practitioner’s navel. (Translated by Eric Matthew Greene)

111 ส�านวนแปลภาษาองกฤษอกส�านวนหนง The last Buddha by the ocean returns into the navel of the next Buddha, and this Buddha returns into the navel of the third Buddha. Thus [the Bud-dhas] disappear one after another, until [the final one] enters the practioner’s navel. When the [practioner] has made each Buddha enter the practioner’s navel. (Translated by Yamabe 2010:1052) หลงจากพนขอบทะเล องคพระ (พทธเจา) พระองคแรกจะกลบเขามาสกลางนาภของพระองคทสอง, พระองคทสองจะเขาสกลางนาภองคทสาม, จากนนองคพระแตละองคจะคอยๆ หายเขาไปในองคทถดเขามา องคแลวองคเลาจนกระทง[องคสดทาย]กลบเขากลางนาภของผปฏบต

112 วางใจไวกลางตวบรเวณสะดอ (The practioner observes the inside of the navel)113 คมภรคมอนกนมต (Visualization Manual 觀經) T85 (“Foshuo guan jing 佛説觀經” T2914, Tripi-

taka (Tokyo, n.d.), The SAT DaizōkyōText Database, accessed November 20, 2012.) คมอสมาธ (Chan Manual 坐禪儀) โดย ฉางหลจงอ (Changlu Zongyi 長蘆宗頤) กลางพทธศตวรรษท 17 – กลางพทธศตวรรษท 12 (Yamabe 2010:1055) และคมภรเคลดลบสมาธ (Secret Essentials of Meditation) T613 (Yamabe 2010:1050)

114 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) “รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร).” คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ บ. เอกพมพไท จ�ากด หนา 622

115 เรองเดยวกน หนา 472116 โอวาทพระราชภาวนาวสทธ (หลวงพอธมมชโย) วนอาทตยท 6, 13 มถนายน พ.ศ. 2542117 ชวงเวลาระหวาง พ.ศ. 701-1100118 เรยบเรยงจากงานวจยของ ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล (2556) “ธรรมกายในคมภรมหาปรนรวาณ

สตร คมภรตนฉบบพระพทธศาสนายคตน”119 องคลมาลสตร มชฌมนกาย สตตนตปฎก (บาล)120 พระคณภทระ (Gunabhadra 求那跋陀羅) มชวตระหวาง พ.ศ. 937-1011 (ค.ศ. 394-468)121 ค.ศ. 435-443 อางองจาก The Korean Buddhist Canon: A Description Catalogue, accessed on

2nd May 2013. http://www.acmuller.net/descriptive_catalogue/files/k0410.html122 ค.ศ. 435123 ค.ศ. 468124 ลงกาวตารสตร 楞伽阿跋多羅寶經 หรอ 楞伽經


125 พบค�าวาธรรมกายในพระไตรปฎกทเบต 17 ท แตพบในพระไตรปฎกจน 12 ท เทานน แปลจากพระไตรปฎกทเบต โดยเทยบเคยงกบภาษาจน ผรวมแปลคอคณสมตรา วฑรชาตร

126 สนบสนนขอมลจาก คณสมตรา วฑรชาตร ในเนอหาขององคลมาลยสตรนนมอยในทเบตดงนคอ (1) P tsu 133b-215a (2) N ma 207b-332a (3) Dtsha 126a-206b (4) Lma 196a-315b ไดพบวามค�าวา ธรรมกาย อยประมาณ 17 ทและรายงานนใช 2 ฉบบในพระไตรปฎกทเบต คอ

Peking and Derge ในการเปรยบเทยบและการแปลความหมาย ในเนอหาองคลมาลยสตรในภาษาทเบตนมทงหมด 7 บท

127 [P176a4][D169a3]de bzhin gshegs pa'i rtag pa ther zug g.yung drung gi mchog bsil bar gyur pa | [P176a5] shis pa ni sangs rgyas te | de bzhin gshegs pa ni chos kyi sku'o || de bzhin gshegs pa'i snying po rgaba med pa'o zhes bya ba 'di ni [D169a4] 'phags pa'i lam yan lag brgyad pa yin par rig par bya'o ||

如來常及恒第一不變易清淨極寂靜正覺妙法身甚深如來藏畢竟無衰老是則摩訶衍具

足八聖道 (T120 2: 532a20-29)128 [P167a2] [D159b4] || de bzhin gshegs pa chos kyi sku || ... || de bzhin gshegs pa ye shes sku || 諸佛如虚空虚空無生相諸佛如虚空虚空無色相法猶如虚空如來妙法身智慧如虚空如

來大智身 (T120 2: 527b08-13)129 [D185a2] nga tshe rabs mang bo gang gā’i klung gi bye ma snyed du bskal pa bye ba mang po

grangs med [D185a3] par lha dang mir bcas pa’i sems can bye ba mang po ‘dod pa’i dbang du gyur pa rnams nyon mongs pa med pa la bkod pas na | nga’i lus gtse ba dang bral zhing gtse ba med pa’i chos kyi skur gyur to ||

我於無量阿僧祇劫恒河沙生。拂除無量衆生諸天及人一切煩惱。如除蛇毒故。生此無患

離患法身。(T120 2: 536b6-8)130 [P193a3][D185b2]ngas tshe rabs mang po gang gā’i klung gi bye ma snyed du bskal pa bye

ba mang po grangs med par lha dang mir bcas [D185b3] pa’i sems can bye ba mang po rnams ‘jigs pa thams cad las bsgral te | byang chub pa la bkod pas na | nga’i lus bla na med pa’i chos kyi skur gyur to ||

我於無量阿僧。祇劫恒河沙生。現隨世間支節不具。令無量衆生安立菩提故。生無上法身。

131 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) “รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร).” คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ บ. เอกพมพไท จ�ากด หนา 27

132 เรองเดยวกน หนา 259133 เรองเดยวกน หนา 261



134 เรองเดยวกน หนา 264135 เรองเดยวกน หนา 284136 เรยบเรยงจากงานวจยของ ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล (2556) “ธรรมกายในคมภรมหาปรนรวาณ

สตร คมภรตนฉบบพระพทธศาสนายคตน”137 อาคม (āgama: 阿含經) เถรวาทใชค�าวา “นกาย” หรอ นกายะ138 ไมพบธรรมกายใน มธยมาคมะ (Madhyamaāgama 中阿含經) และกษทรกาคมะ (Kṣudrakāgama)139 ทรฆาคมะ (Dīrghāgama- DA2 長阿含經) สวนทยกมานแปลจากอาคมะของธรรมคปตกะโดยทาน

พทธยศ (Buddhayaśa 佛陀耶舍) และทานจฝอเนยน (Zhu Fonian 竺佛念) ในสมยโฮวฉน ( 後秦) พ.ศ. 956 (ค.ศ. 413) (二) 第一分遊行經第二初

140 道果成就上下和順法身具足。向須陀洹得須陀洹。向斯陀含得斯陀含。向阿那含得阿那

含。向阿羅漢得阿羅漢四雙八輩。是謂如来賢聖之衆。甚可恭敬世之福田。141 สงยกตาคมะ (Samyuktāgama- SA604 雜阿含經) สวนทยกมานแปลจากอาคมะของสรรวาสตวาท

โดยทานคณภทร (Guṇabhadra 求那跋陀羅) ในแผนดนซงหลอซอง ราว พ.ศ. 978–986 (ค.ศ. 435–443) 宋天竺三藏求那跋陀羅譯 ทวยาวทานะ (Divyāvadāna) T099 2:168b15-23

142 王曰。聽吾所説心中所以。如來之體身法身性清淨彼悉能奉持是故供養勝...143 สงยกตาคมะ (Samyuktāgama- SA2 196 雜阿含經) อคควจฉโคตตสตร (Aggivacchagotta Sutta)

T100 2:445c 2-8144 ในพระบาล เปน วจฉโคตตปรพาชก145 四煩惱 The four delusions in reference to the ego: 我痴 ignorance in regard to the ego; 我見

holding to the ego idea; 我慢 self-esteem, egotism, pride; 我愛 self-seeking, or desire, both the latter arising from belief in the ego. Also 四惑.

146 四倒 อนจจง ทกขง อนตตา อวสทธ (The four viparyaya i. e. inverted or false beliefs in regard to 常樂我淨 that is to say impermanent, suffering, impersonal, and impure) 邪惑 โลภะ โทสะ โมหะ และ อวชชา

147 汝今瞿曇。亦復如是。已斷一切煩惱結縛。四倒邪惑。皆悉滅盡。唯有堅固眞法身在。148 เอโกตตราคมะ (Egottarāgama-EA1 增壹阿含經) มความเปนไปไดวาแปลจากอาคมะของ

สรรวาสตวาทหรออาจแปลจากอาคมะของธรรมคปตกะ ซงแปลโดยทานธรรมนนท (Dharmanandi 曇摩難提) แหงรฐฝฉน (Fu Qin State 苻秦) และตรวจทานโดยทาน โคตมสงฆเทวะ (Saṃghadeva 僧伽提婆) แหงราชวงศจนตะวนออก (Eastern Jin Dynasty 東晉) ในชวง พ.ศ. 940-941 (ค.ศ. 397–398) มฆเทวะสตร (Maghadeva Sutta) T125 2:549c14-550a1

149 釋師出世壽極短　肉體雖逝法身在150 阿難仁和四等具　意轉入微師子吼151 尊者阿難作是念　如來法身不敗壞　永存於世不斷絶　天人得聞成道果


152 เอโกตตราคมะ (Egottarāgama- EA48.2 增壹阿含經) อโปสถสตร (อมตะกรรม 十不善品第四

十八) T125 2:787b20-29153 是故阿難。當建此意。我釋迦文佛壽命極長。所以然者。肉身雖取滅度法身存在。154 เอโกตตราคมะ (Egottarāgama 增壹阿含經) โภชนะสตร (佛説食施獲五福報經) T132

2:855b10-b19155 何謂爲五。一曰施命。二曰施色。三曰施力。四曰施安。五曰施辯156 是五福徳施。若發道意施於一切。所生之處常見現在佛諮受深法。四等四恩六度無極三

十七品。法身現相壽命無窮相好分明。157 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) “รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร).”


158 เรองเดยวกน หนา 170159 เรองเดยวกน หนา 51 160 เรองเดยวกน หนา 386 161 เรองเดยวกน หนา 389 162 เรองเดยวกน หนา 669 163 ชวงเวลาตงแต พ.ศ. 501-1000164 ชวงเวลาทพระพทธองคด�ารงพระชนมอยยงไมเขาปรนพพาน



บทท 4 รองรอยธรรมกายในคมภรอกษรขอมไทย | 167

บทท 4 รองรอยธรรมกายในคมภรอกษรขอมไทย1

จากการศกษาประวตของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร)

กอนการคนพบธรรมกายนน พบวาทานไดร�าเรยนและปฏบตกมมฏฐานกบ

ครบาอาจารยหลายทานมาแลว จงเปนเรองนาสนใจทจะตดตามศกษา วธ

ปฏบตธรรมทมอยในทองถนกอนหนาททานจะไดคนพบวชชาธรรมกายนน

เปนอยางไร และค�าวาธรรมกายเคยปรากฏมากอนหรอไม หากมเคยเปนท

รจกและเขาใจกนวาอยางไร

แผนทแสดงทมาของคมภรในการคนหารองรอยวชชาธรรมกายในเอเชยอาคเนย



คมภรพระธมมกายาท 2

ส�าหรบความหมายและความร เกยวกบธรรมกายในภาคกลางของ

ประเทศไทยนน พระครวเทศสธรรมญาณ ว. (สธรรม สธมโม) และคณะได

ศกษาหาค�าตอบจากคมภรพระธมมกายาท ทางดานวชาการของไทยคมภรน

ไดถกอางองเปนครงแรกในโดย ศ.ฉ�า ทองค�าวรรณ ในบทความ “จารกพระ

ธรรมกาย” วารสารศลปากร พ.ศ. 2504 และในประชมศลาจารกภาคท 3

พ.ศ. 25083 อยางไรกตาม “หนงสอพระธรรมกายาท” ท ศ.ฉ�า ใชอางองใน

บทความนน ไมมรายละเอยดเพอการคนควาทางวชาการใดๆ ประกอบไวตงแต

บทความดงกลาวไดรบการเผยแพร4 จนกระทงในเดอนมนาคม 2556 ทมงาน

สถาบนวจยนานาชาตธรรมชย (ออสเตรเลยและนวซแลนด) จงไดคนพบคมภร

พระธมมกายาท ขณะปฏบตงานภาคสนามทวดพระเชตพนฯ กรงเทพมหานคร

คมภรดงกลาวเปนคมภรใบลานฉบบเทพชมนมทพระบาทสมเดจพระนงเกลา

เจาอยหวไดพระราชทานไวส�าหรบวดพระเชตพนฯ เปนการเฉพาะ เพอการ

ศกษาของพระภกษสามเณร เขยนเปนคาถาบาล 16 หนาลานดวยอกษรขอม

ไทย ไมปรากฏวนทจาร ตอนตนเปนคาถาพระธรรมกายภาษาบาลทพรรณนา

ถงสวนตางๆ ของพระวรกายในพระพทธองควาเปนพระญาณหรอพระคณตางๆ

ตงแต สพพญญตญาณปวรสส� จนถง อม� ธมมกายพทธลกขณ� โยคาวจรกลปต

เตน ตกขญาเณน สพพญญพทธภาว� ปตเถนเตน ปนปปน� อนสสรตพพ� ฯ และ

กลาววาพทธลกษณะเชนนคอธรรมกาย สวนนมความยาวประมาณ 2 หนา

ลาน ทเหลออก 14 หนาลานเปนการอธบายถงพระญาณและพระคณตางๆ

ทกลาวไวกอนขางตนในลกษณะคลายอรรถกถา อนเปนการใหรายละเอยด

เพมเตม ในทายคมภรไดผนวกคาถาบาลชออณหสสวชยไว จากนนคมภรม


ค�าแนะน�าใหสวดคาถา สกกตวา พทธรตน� โอสถ� อตตม�...3 จบ ในทายคมภร

ธมมกายาทฉบบเทพชมนมเปนคาถาบาลทใชค�าสงขยาบอกถงการสรางบารม

ของพระพทธเจาประเภทปญญาธกะ สทธาธกะและวรยธกะ คมภรพระธมมกา

ยาทจงจดเปนคมภรโบราณทแสดงรายละเอยดและขยายความหมายของ

พระญาณแลธรรมะตางๆ ของธรรมกาย

คาถาพระธรรมกายทจารไวในตอนตนของคมภร ไดกลาวถงพระพทธ

วรกายอนประกอบดวยพระญาณรแจงตางๆ ซงสรปจากการถอดความได

ดงน

คมภรพระธมมกายาท และหนาประกบคมภร (ปก) ฉบบเทพชมนม วดพระเชตพนฯ



ญาณ/ธรรม สวนของพระวรกาย

สพพญญตญาณ พระเศยร

อารมณในพระนพพาน พระเกสา

จตตถฌาน พระนลาฏ

วชรสมาปตตญาณ พระอณาโลม

นลกสณญาณ พระขนง

ทพพจกษ ปญญาจกษ สมนตจกษ }

พทธจกษ และธรรมจกษ

ทพยโสตญาณ พระโสต

โคตรภญาณ พระนาสก

มรรคผลญาณ (วมตญาณ) พระปราง

โพธปกขยญาณ พระทนต

โลกยโลกตรญาณ รมพระโอษฐ

จตมรรคญาณ พระทาฒา

จตสจจญาณ พระชวหา

อปฏหตญาณ พระหน

อนตตรวโมกขาธคมญาณ พระศอ

ตลกขณญาณ ปลองพระศอ

จตเวสารชชญาณ พระพาหา

ทสานสสตญาณ นวพระหตถ

พระเนตร


โพชฌงค 7 พระอระ

อาสยานสยญาณ พระถน

ทศพลญาณ กลางพระวรกาย

ปฏจจสมปปาทญาณ พระนาภ

อนทรย 5 (และ) พละ 5 บนพระองค

สมมปปธาน 4 พระอร

กศลกรรมบถ 10 พระชงฆ

อทธบาท 4 พระบาท

ศล สมาธ ปญญา สงฆาฏ

หรโอตตปปะ จวร

อฏฐงคกมรรคญาณ อนตรวาสก

สตปฏฐาน 4 รดประคด

รายการดานบนแสดงสวนพระวรกายกบญาณรแจงและธรรมะตางๆ 26

รายการพรอมกบผาครอง 3 ผนและรดประคด5

ในการคนควาทมาของคาถาบาลทกลาวถงน พบวามอยในคมภรมโนรถ

ปรณ อนเปนอรรถกถาขององคตรนกาย โดยปรากฏอยในสวนเอกนบาต

เอตทคคะวรรคท 4 พระสตรท 10 ประวตพระสาคตเถระผเปนเอตทคคะทาง

เตโชธาตกสณ เปนคาถาทพระสาคตเถระกลาวใหพญานาคดรายผอาศยอย

ใกลทาขามเรอเมองโกสมพฟง หลงจากพระสาคตเถระทรมานใหละพยศดวย

เตโชธาตกสณไดแลว คาถาเรมตงแต สพพญญตญาณปวรสส จนถง สตปฏาน



ปวรกายพนธน ครอบคลมเนอหาการเทยบสวนพระวรกายตางๆ กบพระญาณ

และพระคณ อยางไรกตามคาถานปรากฏเฉพาะในอรรถกถาฉบบสยามและ

พมา แตไมพบในฉบบสงหล เนอความทปรากฏในอรรถกถาดงกลาวและใน

คมภรพระธมมกายาทเหมอนกนทกประการเวนแตรายละเอยดเลกๆ นอยๆ

ในคมภรธมมกายาทเมอจบคาถาบาลแจกแจงสวนพระวรกายตางๆ ของ

พระพทธเจาแลว คมภรไดกลาววาพระพทธเจาทรงรงเรองกวาความรงเรอง

ของเทวดาและมนษยใดๆ เพราะทรงญาณอนสงสดทรงเปนผน�าโลก และ

ธรรมกายคอลกษณะของพระพทธเจา ควรทพระโยคาวจรผมญาณแกกลา

หากปรารถนาความเปนสพพญญพทธเจาจะพงระลกถงพระธรรมกายเนองๆ

เนอหาในสวนน มใน “ศลาจารกธรรมกาย” ของ ศ.ฉ�า6 และมในจารก

ลานเงนประกบทองทบรรจอยในพระเจดยศรสรรเพชดาญาณ วดพระเชตพนฯ

นอกจากนยงพบขอความดงกลาวในคมภรใบลานอกษรเขมรของกมพชา และ

คมภรอกษรธรรมลานนาอกดวย


จารกลานเงนประกบทองคาถาธรรมกายทบรรจอยในพระเจดยศรสรรเพชดาญาณมลกษณะคลายกบทแสดงไวในรป



คาถาบาลในอรรถกถา

มโนรถปรณ 7

สพพญญตญณปวรสส� จนถง สตปฏาน

ปวรกายพนธน�

คาถาธรรมกาย8 สพพญญตญณปวรสส� จนถง สตปฏาน

ปวรกายพนธน� + อม� ธมมกายพทธลกขณ�

โยคาวจรกลปตเตน ตกขญเณน สพพญญ

พทธภาว� ปตเถนเตน ปนปปน� อนสสร

ตพพ� ฯ

คมภรธมมกาย

(คมภรธรรมกาย)9คาถาธรรมกาย + บทขยายความเปน

ภาษาไทยยวน

คมภรธมมกายาท ฉบบเทพชมนม

(หนงสอธรรมกายาท)10

คาถาธรรมกาย + คาถาขยายความเปน

ภาษาบาล11

จารกพระธรรมกาย12 บรรจคาถาธรรมกายไวเพยง 5 บรรทด

เทานน

ตารางแสดงปรมาณเนอความในคมภรตางๆ เกยวกบธรรมกายเพอความเขาใจขอบเขตเนอหาแตละคมภร

หลงจากจบคาถาพระธรรมกายแลว คมภรธมมกายาทยงมคาถาอธบาย

พระญาณตางๆ ทประกอบขนเปนพระธรรมกายดวยภาษาบาลเพมเตมเปน

พเศษ ท�าใหเขาใจถงธรรมกายและพระญาณตางๆ ไดมากขน การอธบายถง

พระญาณและพระคณตางๆ ของพระธรรมกายนนมความสอดคลองกบเนอหา

ในพระบาลเปนสวนมาก จงบอกถงความเปนเถรวาทของคมภรพระธมมกายาท


ได อยางไรกตามมพระญาณในคาถาพระธรรมกายบางประการทนาสนใจเชน

วชรสมาบตญาณ และอปปฏหตญาณ ผประพนธคมภรพระธมมกายาทไดให

ความหมายของพระญาณดงกลาวนนไวในคาถาบาลขยายความ จงไดน�ามา

เสนอดงตอไปน

พระญาณของพระธรรมกายประการหนงทควรแกการศกษาคอวชร

สมาบตญาณ โดยเฉพาะค�าวา “วชร” การใหความหมายของพระญาณนใน

คาถาขยายความเรมตนดวยการกลาวถงชาง 10 ตระกลไดแก กาฬาวะ คงเคย

ยะ จนถง อโปสถะ และฉททนต13 โดยทฉททนตจะเปนชางทมก�าลงมากทสด

คอมก�าลงเปน 10 เทาของชางอโปสถะ การบรรยายถงก�าลงของชางเปนการ

บอกนยวา รศมของพระพทธเจามก�าลงมากเทากบชางฉททนต 10 เชอก สวน

ค�าวา “วชร”นน ในคมภรธมมกายาทฉบบเทพชมนมใหความหมายวาเปนพลง

ของ “นารายน” หรอ “นารายนพลง” ซงกไดใหค�าจ�ากดความเพมเตมไววา

เปนรศมทโชตชวง ดงนน “วชร” ในทนจงหมายถงก�าลงของรศมทโชตชวง

ศพทค�าวา นารายน ใชในลกษณะคณศพททวๆ ไป มไดสอถงเทพเจาองคใด

สวนค�าวาสมาบตญาณคมภรอธบายวา เปนญาณทเกดขนจากฌาน

สมาบต ผลสมาบต และนโรธสมาบต และกลาวตอไปวาสมาบตญาณกคอ

สพพญญตญาณ ทงนเพราะฌานสมาบต ผลสมาบต และนโรธสมาบตไดรวมอย

ในสพพญญตญาณ เมอกลาวโดยรวม วชรสมาบตญาณจงเปนญาณแหงความ

รแจง ทเกดขนจากฌานสมาบต ผลสมาบต และนโรธสมาบต มรศมโชตชวง

เปนอยางยง และเปนพระอณาโลมของพระธรรมกาย



ในคมภรธมมกายาท จกขของพระธรรมกายประกอบดวยทพพจกข

ปญญาจกข สมนตจกข พทธจกข และธรรมจกข แตในพระบาลขททกนกาย

กลาวถงพระจกข 5 ประการของพระพทธเจาไววาไดแก มงสจกข ทพพจกข

ปญญาจกข พทธจกข สมนตจกข14 การทมงสจกขไมปรากฏในธรรมกาย

แสดงใหเหนวา ธรรมกายซงเปนคณสมบตประการหนงของพระพทธเจา

แตกตางจากรปกายของพระพทธเจา และการมธรรมจกขแสดงความเปนกาย

แหงธรรมอยางมนยส�าคญ กลาวคอพระบาลแจกแจงคณสมบตเฉพาะในรป

กายพระพทธเจา แตคมภรพระธมมกายาทซงเปนคมภรสายปฏบต15แสดง

คณสมบตธรรมกายของพระพทธเจา อนงการแจกแจงธรรมกายดวยจกข 5

ประการน ยงเปนการปฏเสธการตความหมายของธรรมกายวาเปนหมวดหม

แหงธรรมะอยางชดเจน

สวนอปปฏหตญาณหรอญาณทไมมสงใดขดขวางนน พบในอรรถกถา

มโนรถปรณดงทกลาวไวแลว และปรากฏพรอมนยอธบายในคาถาบาลชอ

ธารณปรต ซงแตงเปนคาถา 12 บท16 กลาวถงอปปฏหตญาณหรอพระญาณร

แจงในอดต อนาคต และปจจบน ดวยพระญาณนพระพทธเจาไมทรงเสอมถอย

ในความมงมน (ฉนท) การแสดงธรรม (ธมมเทสนา) วรยะ วปสสนา สมาธ และ

ความหลดพน (วมตต) พระพทธองคทรงมพระญาณนเปนเครองน�าในกายกรรม

วจกรรม และมโนกรรมทงปวงของพระองค

อนงการทพบคาถาบรรยายพทธลกษณะกบพระญาณตางๆ เฉพาะ

ในคมภรมโนรถปรณฉบบสยามและพมานน อาจเปนรองรอยการหายไปหรอไม

เปนทรจกในธรรมกายหรอกายธรรมของพระพทธเจา โดยทฉบบสยามและ

พมายงคงรกษาไวไดเพยงฝายดยวและหายไปจากอรรถกถาสงหล หรอใน


ทางตรงขามทางฉบบสยามและพมาไดคาถาสวนนเขามาเตมเสยเอง โดยททาง

สงหลไมไดรบรดวย ซงเปนประเดนทจะตองคนควาศกษาตอไป

ในการเปรยบเทยบความหมายของธรรมกายในคมภรพระธมมกายาท

กบความหมายของธรรมกายในวชชาธรรมกาย พบวาในสวนของหลกการม

ความคลายคลงกนมาก ดงน

การรแจงของพระธรรมกายในคมภรพระธมมกายาทไดกลาวถงจกขทง 5 ของพระธรรมกาย

พระพทธเจาคอ ทพพจกข ปญญาจกข สมนตจกข พทธจกข และธรรมจกข

ในสวนคาถาขยายความไดอธบายถงพทธจกขไววาประกอบดวย อาสยานสย

ญาณหรอญาณทรในนสยและอนสยของสตวทงหลายและอนทรยปโรปเรญาณ

หรอญาณทรในอนทรยอนหยอนอนยงของสตวทงปวง อยางไรกตามยงมญาณ

อนกท�าหนาทรแจงในเรองราวนอกเหนอจากนอกเชน

- สจจญาณ หรอญาณทรเหนในอรยสจจ 4 คอทกข สมทย นโรธ มรรค

เปนพระชวหา

- ตลกขณญาณ หรอญาณรแจงใน อนจจ� ทกข� อนตตา เปนปลอง

พระศอ

- จตปปาตญาณ (ญาณท 9 ในทศพลญาณ) ซงเปนญาณรแจงในการ

เกดการดบของสรรพสตว เปนชวงกลางพระวรกาย

- ปฏจจสมปปาทญาณ หรอญาณทรแจงการเกดขนของธรรมทงหลาย

เพราะอาศยกน เปนพระนาภ



ญาณทงสขางตนเปนพระญาณทรแจงในความเปนไปของธรรมะตางๆ

ในสตวโลกทงปวง กลาวไดวาธรรมกายในคมภรพระธมมกายาทไมไดทรงร

แจงเฉพาะญาณทางพระเนตรเทานน แตทรงมพระญาณอนๆ ทประกอบเปน

พระองค และทรงรแจงในสรรพสงหรอทรงมสพพญญตญาณ

ในวชชาธรรมกาย การรแจงของพระธรรมกายไดแสดงไวในธรรมเทศนา

ของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ในวาระตางๆ ในสวน

ของการรแจงอนทรยนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนกลาวถงอนทรย 22

วาเปนวปสสนาภม และธรรมกายมองเหนอนทรยเหลาน “เมอวาอนทรย 22

เปนภมของวปสสนาแทๆ ถาไมมตาธรรมกายมองไมเหน มตาธรรมกายมอง

เหน” 17 คณสมบตของธรรมกายในดานนจงเทยบกบ อนทรยปโรปเรญาณใน

คมภรพระธมมกายาทไดเปนอยางด

ในสวนของการรแจงอรยสจจ 4 นนพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน

ไดเทศนถงการรของธรรมกายไวในบทเดยวกนวา

…กามตณหา ภวตณหา วภวตณหานแหละเปนเหตให

เกดชาต ตองดบดวยศล สมาธ ปญญา วมต วมตญาณทสนะ

ดงกลาวแลว ถอดกนไปเปนชนๆ จนกระทงพระอรหตดบหมด

ดบนนแหละเปนตวนโรธ ทเขาถงซงความดบนนเปนมรรค สจจ

ธรรมทง 4 นตองมตาธรรมกายจงจะมองเหน ไมมตาธรรมกาย

มองไมเหน18


การรแจงอรยสจจ 4 ตรงกบสจจญาณของธรรมกายในคมภรพระธมมกายาท

ส�าหรบการรแจงในไตรลกษณนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดแสดง

ไวเชนกนวา

…รวาเปนธาต ลวนแตเปนอนจจง ทกขง อนตตาทงนน

เมอรชดวาเปนอนจจง ทกขง อนตตา ดงนละ กรชดๆ เชนนเหน

ชดๆ เชนน นกดวยตาธรรมกาย ตากายมนษย กายทพย กาย

รปพรหม อรปพรหม ทงหยาบทงละเอยดเหนไมได เหนไดแต

ตาธรรมกาย ธาต 18 นกเหนไดชดๆ19

การรแจงใน อนจจ� ทกข� อนตตา นเทยบไดกบ ตลกขณญาณในคมภรพระธม

มกายาท อยางตรงไปตรงมา ในสวนญาณรการเกดการดบ พระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมนกลาวในธรรมเทศนา โดยยกเหตการณปฐมเทศนาทพระพทธเจา

ทรงแสดงแกปญจวคคยไววา

…เมอจบพระธรรมเทศนาของพระจอมไตรแลว พระ

ปญจวคคยเปลงวาจาวา อายสมโต โกณฑญญสส วรช วตมล

ธมมจกข อทปาท ความเหนธรรมปราศจากธลและมลทนไดเกด

ขนแกผมอายชอวา อญญาโกณฑญญะ ยงกญจ สมทยธมม

สพพนต นโรธธมม สงใดสงหนงทมความเกดขนสงนนยอมม

ความดบไปเปนธรรมดา มเกดมดบอยเทานหมดทงสากลโลก

เกดดบทงนน ขนชอวาสงขารเกดดบทงนน … ทงสากลโลกม

เกดดบเทานน เหนความเกดดบตามความเปนจรงของเรองท

จรงพระปญจวคคยทง 5 เมอเหนจรงเชนนกไดบรรลมรรคผลได



บรรลถงธรรมกาย พระอญญาโกณฑญญะไดเหนธรรมกายกอน

มตาเหนธรรมแลวเหนดวยตาธรรมกาย ธรรมจกข เหนดวยตา

ธรรมกายทปราศจากมลทนเหนชดทเดยว20

การรแจงในการเกดดบดงกลาวเทยบไดกบญาณท 9 ในทศพลญาณ

(จตปปาตญาณ) ทไดบรรยายไวในคมภรพระธมมกายาท จากขอความตวอยาง

ตางๆ ขางตนพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดกลาวถงการรแจงธรรมะ

หลายประการดวยตาธรรมกายซงหมายถงธรรมจกข ความสมพนธระหวาง

ตาธรรมกายและญาณรแจงนน ปรากฏอยในบทธรรมเทศนาของทานวา

เมอทานขนไปเปนพระพทธเจาแลว ตาของทานกม

เหมอนเราเชนน ตาธรรมกาย มญาณของธรรมกาย…พอถงกาย

ธรรมมนขนวปสสนา ตาพระพทธเจาทานกเหนเบญจขนธทง

5 เปน อนจจง ทกขง อนตตา แทๆ เหนจรงๆ จงๆ อยางนนละ

เหนแททเดยวเหนชดๆ ไมไดเหนดวยตากายในภพ เหนดวยตา

ธรรมกาย รดวยญาณธรรมกาย เหนดวยตาพระพทธเจา รดวย

ญาณพระพทธเจา เหนอยางนแหละเหนดวยตาของพระตถาคต

เจา รดวยญาณของพระตถาคตเจา ธรรมกายนนเปนตวของพระ

ตถาคตเจาทเดยว ไมใชอน เหนชดอยางน 21

สรปไดวาธรรมกายเปนกายรแจงซงเหนโดยตาธรรมกายหรอธรรมจกข

และรดวยญาณ วชชาธรรมกายและคมภรพระธมมกายาทมหลกการเชนน

ตรงกน22


ธรรมกายคอกายแหงมรรค ผลและวมตคมภรพระธมมกายาทบอกถงโคตรภญาณ มรรคญาณ และผลญาณ

วาเปนสวนประกอบพระวรกายของพระธรรมกาย จงแสดงถงความเปนกาย

แหง อรยมรรค อรยผลและวมต รวมถงกายทเปนรอยตอระหวางปถชนกบ

อรยบคคลคอโคตรภ ตวอยางขอความในธรรมเทศนาของพระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมนดานลางบอกถงกายธรรมโคตรภ และพระโสดาปตตมรรค พระ

โสดาปตตผล พระสกทาคามมรรค พระสกทาคามผล พระอนาคามมรรค พระ

อนาคามผล พระอรหตมรรค พระอรหตผล ซงลวนแตเปนธรรมกายทงสน

นตอจากธรรมกายโคตรภขนมาอก 4 ค รวมเปนพระ

อรยบคคล 8 พระองค นยกเปนวาระพระบาลวา อฏปรส

ปคคลา จดเปนปรสบคคล 8 จดเปนบคคล 8 หรอจดเปน 4 ค คอ

พระโสดาปตตมรรค พระโสดาปตตผล พระสกทาคามมรรค พระ

สกทาคามผล หยาบนนเปนมรรค สวนละเอยดนนเปนผล พระ

อนาคามมรรค พระอนาคามผล พระอรหตมรรค พระอรหตผล

รวมเปนพระอรยบคคล 8 จ�าพวก หยาบเปนมรรค ละเอยด

เปนผล23

อกขอความหนงทแสดงความเปนธรรมกายของอรยบคคลทบรรลอรยมรรค

และอรยผล

โสดาปตตมรรค-โสดาปตตผล, สกทาคามมรรค-สกทา

คามผล, อนาคามมรรค-อนาคามผล, อรหตตมรรค-อรหตตผล

8 จ�าพวกน เปนอรยสาวก ไมใชเปนปถชนสาวก ถาต�ากวานน



ลงมามธรรมกาย แตวาไมไดพระโสดา สกทาคา อนาคา อรหต

อะไร นนสาวกชนโคตรภ 24

ส�าหรบวมตทตดสงโยชนทงเบองต�าและสงโยชนเบองสงไดนน พระเดชพระคณ

พระมงคลเทพมนไดแสดงไวชดเจนวาอยในธรรมกายอรหต

สวนตนและธรรมทเปนธรรมกายโสดาทงหยาบทง

ละเอยด สกทาคาทงหยาบทงละเอยด อนาคาทงหยาบทง

ละเอยด นแหละเปนพวกวมตทงนน แตไมใชวมตขาดเดดลง

ไป วมตขาดเดดกไดแกพระอรหต ตนกเปนวมตขาดเดดทเดยว

สวนธรรมกวมตขาดเดดทเดยว หมดจากสงโยชนเบองต�าเบอง

สงหมด หลดไปหมดทเดยว25

ธรรมกายทแสดงในคมภร พระธมมกายาทเป นธรรมกายของ

พระพทธเจา ซงทรงเปนพระอรหนตสมมาสมพทธะ โดยมโคตรภญาณ มรรค

ญาณ ผลญาณ และวมตในธรรมกายดงกลาว สวนวชชาธรรมกายมธรรมกาย

หลายระดบตงแตโคตรภขนไปจนถงอรหตตผล ในแตละธรรมกายจะละ

สงโยชนออกเปนสวนๆ ไปตามระดบมรรคและผลตางๆ และไดรบการระบ

วาเปน “พวกวมต” ทงสน ธรรมกายจงเปนกายแหงมรรค ผล และวมต ซง

สอดคลองกบคมภรพระธมมกายาท ตางกนแตวาธรรมกายในคมภรพระธมม

กายาทกลาวถงธรรมกายเพยงกายเดยว แตในวชชาธรรมกายมธรรมกาย

หลายกายหลายระดบ


การเขาถงธรรมกายอยางไรกตามแมวาคมภรพระธมมกายาทจะกลาวถงธรรมกายของ

พระพทธเจาเพยงกายเดยว แตมไดปฏเสธโอกาสการเขาถง “สพพญญพทธ

ภาวะ” ของบคคลหนงบคคลใด แตกลบสงเสรมให “โยคาวจรบตร” หรอผใฝใน

การปฏบตธรรมไดระลกถงพระธรรมกายเนองๆ เพอการเขาถง “สพพญญพทธ

ภาวะ” นน ในเมอธรรมกายเปน “ลกขณะ” หรอคณสมบตของพระพทธเจา

ดงนนใน “สพพญญพทธภาวะ” จงมธรรมกาย จงสรปไดวาบคคลผมความ

เพยรยอมมโอกาสเขาถงธรรมกาย

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดกลาวไวเชนกนวาพระพทธเจา

คอธรรมกาย โดยอางขอความพระพทธวจนะซงตรสกบวาเสฏฐะ26 พรอมกบ

กลาวสอนใหบคคลเชอในธรรมกาย ปฏบตใหเหนธรรมกาย ใหเปนธรรมกาย

ใหอยกบธรรมกายในทกเวลาทกอรยาบถค�ามดดกดนเทยงคน ลมตาหลบตา

แมกระทงหลบกใหอยกบธรรมกาย ตนขนกใหตดอยกบดวงธรรม

ธมมกาโย อห อตป เราผตถาคต คอ ธรรมกาย พระตถาคต

เจานะคอธรรมกาย เชอธรรมกายนนเอง ไมใชเชอลอกแลกไป

ทางใดทางหนง เชอธรรมกาย ใหเหนธรรมกาย ใหเปนธรรมกาย

ถาเหนธรรมกายเปนธรรมกายแลว แกไขธรรมกายนนใหสะอาด

ใหผองใสหนกขน อยาใหยง อยาใหมวหมอง ถาเหนบางไมเหน

บาง อยางนนยงงอนแงน ยงใชไมได ถาเหนเสยแจมใสบรสทธ

ไมมราคเหมอนกระจกสองเงาหนา เจาของเหนเวลาไรแลวยมจา

เวลานน ไมไดซบซดเศราหมองเลย ผองใสอยางน … ใจตองนง

อยศนยกลางดวงธรรมทท�าใหเปนธรรมกายทเดยว ค�ามดดกดน



เทยงคนไมลกลมตากแจมอยกบธรรมกายนน เมอนอนหลบเขา

กแลวไป เขาทไปจนกระทงหลบอยกบธรรมกาย ตนขนกตดอย

กบดวงธรรมทท�าใหเปนธรรมกายนนแจมจาอยเสมอ27

กลาวไดวาการระลกถงธรรมกายอยเสมอๆ เปนนน เปนแนวทางปฏบต

ทตรงกนของทงวชชาธรรมกายและขอความค�าสอนในคมภรพระธมมกายาท

ส�าหรบการเขาถงธรรมกายนนในวชชาธรรมกายมหนทางเดยวคอการท�าใจ

หยดใจนง ซงคอการปฏบตสมาธภาวนานนเอง

… ตองเอาใจของตนไปจรดอยทศนยกลางกายของตน

นน แลวท�าใจใหหยด หยดในหยด หนกเขาไปทกทไมใหคลาย

ออก ท�าไปจนใจไมคลายออก ใจนนหยดหนกเขาไปทกท น

เปนทางไปของพระพทธเจาพระอรหนตไมใชทางไปของปถชน

ทางไปของปถชนไมหยด ออกนอกจากหยดนอกจากทางไปของ

พระพทธเจาพระอรหนตอยเสมอ 28

ในคมภรพระธมมกายาท มขอความวา “อนพระโยคาวจรกลบตรผม

ญาณอนแขงกลา ซงปรารถนาความเปนสพพญญพทธภาวะพงระลกถงเนองๆ”

ค�าวาโยคาวจรหมายถงผมความเพยรในการปฏบตโดยเฉพาะอยางยงสมาธ

ภาวนา แมวาคมภรจะไมไดระบชดเจนวาการปฏบตสมาธภาวนาจะเปนหนทาง

เดยวสสพพญญพทธภาวะ แตเมอกลาวถงโยคาวจรกอาจประมาณไดวา การ

ปฏบตสมาธภาวนาเปนหนทางหลกหรอหนทางส�าคญเชนเดยวกน


การสอนใหเชอและปฏบตสมาธภาวนาใหเหนและใหเปนธรรมกาย และ

ใหอยกบธรรมกายตลอดเวลาของวชชาธรรมกาย ยอมแสดงความสอดคลอง

เหมอนกนในหลกการกบคมภรพระธมมกายาท ทสงเสรมใหผมความเพยรใน

การปฏบตระลกถงธรรมกายเพอความเขาถงสพพญญพทธภาวะ และโดยท

คมภรใบลานทใชศกษานเปนคมภรฉบบเทพชมนม ทพระบาทสมเดจพระนง

เกลาเจาอยหวทรงมพระราชศรทธาพระราชทานไวส�าหรบวดพระเชตพนฯ แด

พระภกษสามเณรไดศกษา จงกลาวไดวาไมเฉพาะแตพระไตรปฎกเทานน แต

คมภรธมมกายาทกไดรบพระบรมราชานเคราะหจดสรางอยางเปนทางการดวย

คมภรธมมกายาทไมไดเปนสงเคลอบแคลงนาสงสย แตเปนคมภรทกลาวถง

ธรรมกายวาเปนกายแหงญาณรแจงตางๆ และเนนการตรกระลกถงธรรมกาย

เพอการปฏบตสมาธภาวนาใหได “สพพญญพทธภาวะ”

คาถาธรรมกายในอรรถกถาตามทไดกลาวไวแลววาไดพบคาถาทอนหลกของคาถาธรรมกายปรากฏ

อยในอรรถกถามโนรถปรณ อนเปนอรรถกถาขององคตตรนกาย ในสวน

เอกนบาต เอตทคคะวรรคท 4 พระสตรท 10 ประวตพระสาคตเถระผเปน

เอตทคคะทางเตโชธาตกสณ และมอยเฉพาะในฉบบสยามและพมาเทานน

เนอหาในขอความบาลแสดงแนวคดทวาพระธรรมกายประกอบดวยพระญาณ

รแจงและ มรรคญาณ ผลญาณ และวมตญาณ ดงกลาวแลวนน ในการศกษา

เพมเตมหาหลกฐานการมอยของธรรมกายในคมภรชนอรรถกถาอนๆ พบวา

มค�าวาธรรมกายในคมภรชนอรรถกถาอยางนอย 43 แหง29 ซงมไดปรากฏแต

เพยงในฉบบสยามเทานนในจ�านวนนขอยกตวอยางเพอการศกษา 2 ตวอยาง



ตวอยางท 1 เปนขอความจากพระคมภร อรรถกถาขททกนกาย รชชมาลา

วมานวตถ ชอ ปรมตถทปน เลมท 30 ขอ 839 (มจร.)

ปาสาทกนต ปสาทาวห, ทวตตสมหาปรสลกขณอสตยา

นพยญชนพยามปปภาเกตมาลาลงกตาย สมนตปาสาทกาย อตต

โน สรรโสภาสมปตตยา รปกายทสสนพยาวฏสส ชนสส สาธภาว

โต ปสาทสวฑฒนนต อตโถ. ปสาทนยนต ทสพลจตเวสารชช

ฉอสาธารณญาณอฏารสาเวณกพทธธมมปภตอปรมาณคณสมน

นาคตาย ธมมกายสมปตตยา สรกขกชนสส ปสทตพพยตต,

ปาสาทกนต อตโถ.

ค�าแปล : บทวา ปาสาทก แปลวา น�ามาซงความเลอมใส อธบายวาเปน

ผท�าความเลอมใสใหเจรญยงขน เพราะความถงพรอมดวยความงามแหงพระ

สรระของพระองค อนประดบประดาดวยพระมหาปรสลกษณะ 32 พระอน

พยญชนะ 80 พระรศมขางละวาและพระเกตมาลาทกอใหเกดความเลอมใส

ทวไป เปนของใหส�าเรจประโยชนส�าหรบชนผขวนขวายจะดรปกาย บทวา

ปสาทนย คอ ทรงประกอบดวยพระธรรมกายสมบต อนพรงพรอมดวยพระคณ

อนหาประมาณมได คอ ทศพลญาณ 10 จตเวสารชชญาณ 4 อสาธารณญาณ

6 และเปนแดนเกดแหงพระพทธธรรมอนประเสรฐ 18 ประการทชนผเหน

สมณะจะพงเลอมใส อธบายวา เปนทตงแหงความเลอมใส

ตวอยางท 2 เปนขอความจาก เถร.อ.ปรมตถทปน สรภงคเถรคาถาวณณนา

(ทตโย ภาโค) (มมร.)


ธมมภเตหต ธมมกายตาย ธมมสภาเวห นวโลกตตร

ธมมโต วา ภเตห ชาเตห ธมม วา ปตเตห.

ค�าแปล: บทวา ธมมภเตห ไดแก มธรรมเปนสภาวะ เพราะมธรรมเปนกาย คอ

เกดจากโลกตรธรรม 9 หรอบรรลธรรม

ขอมลขางตนโดยเฉพาะตวอยางท 1 แสดงการเปรยบเทยบระหวาง

รปกายและธรรมกายของพระพทธเจา รปกายประกอบดวยมหาปรสลกษณะ

32 และอนพยญชนะ 80 สวนธรรมกายเปนกายทประกอบขนดวยญาณรแจง

ตางๆ เชน ทศพลญาณ เวสารชชญาณ อสาธารณญาณ 6 ประการ30 และ

อาเวณกพทธธรรม หรอธรรมเฉพาะพระพทธเจาอก 18 ประการ ในอสาธารณ

ญาณนนม อนทรยปโร ปรยตตญาณ อาสยานสยญาณ สพพญญตญาณ และ

อนาวรณญาณ รวมอยดวย ซงเปนกลมญาณทระบไวในคมภรธมมกายาทเชน

กน สวนในตวอยางท 2 กลาวชดเจนวาธรรมกายเกดขนดวยนวโลกตรธรรม

9 ประการคอ โสดาปตตมรรค โสดาปตตผล จนถงอรหตมรรค อรหตผล และ

นพพาน หลกการเชนนสอดคลองกบคมภรพระธมมกายาทเปนอยางยง ดงนน

ในกรณทอนตนของคมภรพระธมมกายาทซงปรากฏเฉพาะในอรรถกถามโนรถ

ปรณฉบบสยามและพมา ไมวาจะเปนการทสยามและพมาเตมเขาไปเอง หรอ

จะเปนการทสยามและพมาถนอมรกษาขอความไวไดกตาม ในเมอสาระและ

หลกการเหมอนกบอรรถกถาตางๆ ทไมไดปรากฏเฉพาะในฉบบสยามและพมา

ดงยกตวอยางแสดงไวขางตน จงกลาวไดวาธรรมกายของพระพทธเจาอนเปน

กายทประกอบดวยญาณรแจง มรรคญาณ ผลญาณ และวมตญาณ เปนหลก

ธรรมของเถรวาทอยางแทจรง



รองรอยธรรมกายในคมภรจตรารกขา 31

ค�าวาจตรารกขาแปลวาการคมครองปกปอง เปนชอคมภรทแสดงวธการ

ปฏบตธรรม 4 ประการ ไดแก พทธานสสต เมตตานสสต อสภานสสต และ

มรณานสสต คมภรจตรารกขาเปนฉนทบาลความยาว 32 คาถา นยมสวดเพอ

เจรญภาวนาในหมพระภกษศรลงกาและชาวไทยในภาคเหนอ ดงไดพบวาพมพ

รวมไวกบบทสวดมนตอนๆ ในหนงสอสวดพระปรตฉบบทเปนทนยมมากทสด

ของศรลงกา และในหนงสอสวดมนตฉบบเหนอของไทย

คมภรจตรารกขา อกษรขอมไทย หอสมดแหงชาต32

สวนแรกของคมภรไดถกรอยเรยงขนดวยคาถาบาลสนๆ จ�านวน 29

คาถา33 ทงหมดแตงเปนกลอนปฏฐยาวตรผสมกบวปลาซงบรรยายวธการ

ปฏบตธรรม 4 วธดงกลาวไวขางตนคอ พทธานสสต เมตตานสสต อสภา

นสสต และมรณานสสต สวนตอจากนผแตงไดเพมกลอนอก 3 คาถา แตงเปน

ปฏฐยาวตร 1 คาถา อปชาต 1 คาถา และวสนตดลก 1 คาถา ทง 3 คาถานกลาว

ถงสงทเปนทตงแหงความสงเวช 8 ประการ คอ การเกด แก เจบ ตาย อบาย

วฏฏะทกขในอดต วฏฏะทกขในอนาคต และทกขในการแสวงหาอาหาร34 จด

ประสงคในการแตงคมภรนคาดวาแตงขนเพอเปนคมอแนะน�าการปฏบตธรรม


ของพระภกษ โดยน�าเอาการปฏบตธรรมทง 4 วธและสงทเปนทตงแหงความ

สงเวชมารวมไวในคมภร การทไดชอวาจตรารกขาคงจะเปนเพราะวธฏบตธรรม

ดงกลาว เปนวธการฝกจตและรกษาใจของผปฏบตไมใหมวหมองจากขาศกคอ

กเลส เมอภกษหมนฝกตามหลกการปฏบตน จะท�าใหมจตผองใสดวยความ

เลอมใสในพระสมมาสมพทธเจา มจตใจออนโยนปรารถนาใหผอนเปนสขเนอง

นตยเพราะมเมตตา สามารถส�ารวมอนทรยคลายก�าหนดตดขาดจากความยนด

ยนรายในสงทนาชอบใจและไมนาชอบใจ อนมมลฐานจากการหมนพจารณาสง

ทไมงามเสมอ และเกดความสงเวชหมนตกเตอนตนเองใหรบเรงท�าความเพยร

ไมประมาทในชวตเพราะความตายยอมไมมนมตหมาย คาถาสรปจบทายวาวธ

ปฏบตทงหมดนมงหมายการบรรลมรรคผลนพพานเปนส�าคญ

คมภรจตรารกขา อกษรธรรมลานนา หอสมดแหงชาต

แมวาคมภรมรปแบบการประพนธเปนบทปฏฐยาวตรสนๆ แตกใหเนอ

ความทกระชบครบถวน เชนแสดงคณพระสมมาสมพทธเจาไดครบตามขอมล

ทมมาในพระไตรปฎกบาล ทงแสดงอปมาอปไมยประกอบไวในการปฏบตทก

วธ เชนเปรยบเทยบรปกายกบธรรมกายของพระสมมาสมพทธเจาวาเปนเรอง

อจนไตยเหมอนกน35 เปรยบเทยบตวผปฏบตเองกบเหลาสตวทมความตองการ



สขเหมอนกน36 เปรยบเทยบรางกายวาเกดขนในททไมสะอาด เหมอนหนอน

เกดทคถและสวมทเตมแลว37 และเปรยบเทยบตวผปฏบตเองวาจะตองตาย

เหมอนสตวทงหลาย38 การเปรยบเทยบดงกลาวเปนสงสะทอนใหเหนวา วธการ

ปฏบตมหลายวธดวยกน ยากทจะจดจ�าและเรยนรไดหมดอยางมประสทธภาพ

ผแตงคมภรจงพยายามน�าเนอหาวธการปฏบตหลกๆ มายนยอลง และประกอบ

เขากบค�าอธบายสนๆ ใหงายตอการสวด ทองจ�า และเรยนรท�าความเขาใจของ

พระภกษเพอการปฏบตตอไป

ส�าหรบเนอหาทมความเกยวของกบวชชาธรรมกายนนปรากฏอยใน

คาถาท 11 ของคมภรจตรารกขาดงนคอ

ทสสมาโนป ตาวสส รปกาโย อจนตโย

อสาธารณญาณฑเฒ39 ธมมกาเย กถา ว กาต ฯ

แปลความไดวา รปกายแมทปรากฏอยของพระองคนนเปนเรองอจนไตยจง

ยกไวกอน ไมจ�าตองพดถงธรรมกาย (ของพระองคนน) ซงมงคงไปดวยญาณ

คอความรทไมทวไป (วาจะเปนเรองอจนไตยเชนเดยวกน) ดงน 40

จากเนอความในคาถาสามารถวเคราะหเนอหาส�าคญไดเปน 2 ประเดน

หลกดวยกนคอ

1. ผแตงคมภรตองการจะชใหเหนอยางชดเจนวา พระสมมาสมพทธเจา

ทรงมธรรมกาย ซงแยกออกจากรปกายอยางชดเจน

2. ลกษณะทส�าคญของธรรมกายของพระองคนนคอ มงคงไปดวยญาณ

และลกษณะของญาณคอความรเฉพาะทไมทวไปทนบวาเปนเรองอจนไตย


รองรอยวชชาธรรมกายในคมภรจตรารกขากบคำาสอนของพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร)

พระเดชพระคณทานไดกลาวไววา พระสมมาสมพทธเจาพระองคทรงม

ธรรมกาย พระองคทรงเหนสจจธรรมทง 4 ดวยตาธรรมกาย รดวยญาณของ

ธรรมกาย หาไดเหนหรอรดวยกายอนไม เพราะกายอนทนอกจากกายธรรมไป

แลวมแตดวงวญญาณไมมญาณ ดงพระธรรมเทศนาตอไปน

พระพทธเจานะคอใครทไปเหนสจธรรมทง 4 นะ เหน

ดวยพระสทธตถราชกมารหรอดวยตาของพระสทธตถราชกมาร

ความเหน ความรของพระสทธตถราชกมารหรอ ไมใช หรอเหน

ดวยกายละเอยดของพระสทธตถราชกมาร กายทนอนฝนออก

ไปนะ ไมใช... ทานเหนดวยตาธรรมกาย ธรรมกายทเปนโคตรภ

นะ ยงหาไดเปนพระโสดา สกทาคาไม ยงหาไดเปนโสดามรรคผล

สกทาคามรรคผล อนาคามรรคผล อรหตมรรคผลไม เหนดวย

ตากายธรรม รดวยญาณของกายธรรม ไมใชรดวยดวงวญญาณ

เพราะกายมนษยมดวงวญญาณ ญาณไมม กายมนษย กายมนษย

ละเอยด กายทพย กายทพยละเอยด มดวงวญญาณทงนนดวง

ญาณไมม กายรปพรหม รปพรหมละเอยด มแตดวงวญญาณ ดวง

ญาณไมม กายอรปพรหม อรปพรหมละเอยด มแตดวงวญญาณ

ดวงญาณไมม พอถงกายธรรมเขามญาณทเดยว41

ขอความนแสดงใหเหนวาพระสมมาสมพทธเจาทรงมพระธรรมกาย

และเมอเขาถงพระธรรมกายแลวเทานนถงจะมญาณร ซงกตรงกบเนอความ



ทปรากฏอยในคมภรจตรารกขาทวา พระองคมกายธรรม และกายธรรมของ

พระองคนนมญาณ

รองรอยวชชาธรรมกายในคมภรจตรารกขากบพระไตรปฎกบาล

จากการศกษาพบวารองรอยวชชาธรรมกายทปรากฏอยในคมภร

จตรารกขา ไมมความคลาดเคลอนจากค�าสอนในพระไตรปฎกบาลแตอยางใด

ในมหาปชาปตโคตมอปทานไดระบถงการมอยของรปกายของพระ

สมมาสมพทธเจาทพระนางปชาปตโคตมเลยงดมา และธรรมกายทพระนาง

เขาถงเพราะไดพระศาสดาเปนครผสอน ดงน42

ดกอนพระสคต หมอมฉนเปนพระมารดาของพระองค

และพระผทรงปราชญ พระองคทรงเปนพระบดาของหมอมฉน

ดกอนพระโคดม ขอพระองคทรงเปนทพง ใหความสขใน

พระสทธรรม หมอมฉนเปนผอนพระองคใหเกดแลว ดกอนพระ

สคต รปกายของพระองคนอนหมอมฉนใหเตบโตแลว ธรรมกาย

อนหาทตเตยนมไดของหมอมฉนอนพระองคทรงใหเตบโตแลว

หมอมฉนใหพระองคดมน�านมเพอบรรเทาความกระหายเพยง

ชวขณะ [สวนวา] พระองคทรงใหหมอมฉนดมน�านมคอธรรม

อนสงบนรนดร 43

เนอความในทนตรงกบทปรากฏอยในคมภรจตรารกขาทวา กายทง

สองคอรปกายกบธรรมกายมลกษณะแยกกนอยางชดเจน รปกายกคอกาย


เนอของคนตามปกต สวนธรรมกายนน เมอไดธรรมกายแลวจะพบกบธรรม

อนสงบนรนดร

สวนพระบาลในอตถสนทสสกเถรอปทานระบไววา พระปทมตร สมมา

สมพทธเจาทรงมธรรมกายอนเปนบอเกดแหงรตนะโดยสวนเดยวทใครๆ ไม

อาจท�าใหหวนไหวได และลกษณะหนงของพระผมพระธรรมกายคอมญาณร

ทไมมทสนสดดงน 44

[พระภกษ] เปนเรอนแสน ผมวชชา 3 อภญญา 6 ผม

ฤทธมากแวดลอมพระสมพทธเจาอย ใครเหนแลวจะไมเลอมใส

เลา ทามกลาง[มนษย]และเทวดาไมมใครเปรยบกบพระสมมา

สมพทธเจาไดในเรองการตดแนนในญาณคอความร พระองค

เปนผมญาณไมมทสนสด ใครเหนแลวจะไมเลอมใสเลา ใครๆ

ไมอาจท�าใหพระผมพระภาคเจาผทรงแสดงพระธรรมกายอน

เปนบอเกดแหงรตนะทงสนใหหวนไหวได ใครเหนแลวจะไม

เลอมใสเลา 45

จากบทแปลพระบาลนจะเหนไดวา พระสมมาสมพทธเจาทรงมพระ

ธรรมกาย และความทมธรรมนท�าใหพระองคมคณสมบตหลายประการทเปน

อจนไตย โดยเฉพาะอยางยงพระองคทรงมญาณรทไมมทสนสดไมมใครเทยบ

ไดทงในมนษยและเทวโลก ทงยงมพระภกษผบรรลวชชา 3 อภญญา 6 ลวนม

ฤทธมากเปนจ�านวนเรอนแสนหอมลอม เนอความตรงกบในคมภรจตรารกขา

ทวา ธรรมกายของพระองคมงคงหรอมากไปดวยญาณ คอความรเฉพาะทไม

ทวไป ซงเปนสงอศจรรยทใครๆ ไมพงคด



ยงไปกวานนในพระวนยปฎกยงมพระบาลแสดงลกษณะของธรรม

ทพระสมมาสมพทธเจาเขาถงเมอพระองคทรงตรสร ครงแรก ใตควงไม

ศรมหาโพธรมฝงแมน�าเนรญชราวาคอธรรมกายดงน46

ในกาลใดแลธรรมทงหลายปรากฏแกพราหมณผมความ

เพยรเพงอย เมอนนความสงสยทงปวงของพราหมณนนยอมสน

ไป แตนนเขายอมรธรรมพรอมทงเหต

ในกาลใดแลธรรมทงหลายปรากฏแกพราหมณผมความ

เพยรเพงอย เมอนนความสงสยทงปวงของพราหมณนนยอมสน

ไป แตนนเขาไดรความสนไปแหงปจจยทงหลายแลว47

คาถาตางๆ ขางตนแสดงวาธรรมเหลานเกดขนแกพราหมณผมความ

เพยรเจรญสมาธอยเปนปกต พราหมณในทนพระอรรถกถาจารย กลาวอธบาย

ไววา “พาหตปาปสส ขณาสวสส”แปลวาผหางไกลจากบาปผหมดกเลส

อาสวะ48 หรอพราหมณนกคอพระสมมาสมพทธเจาผตรสรแลวนนเอง แสดง

ใหเหนวาธรรมเหลานเกดขนแกผทมสมาธและมจตหลดพนแลวเทานน เมอ

ธรรมเหลานปรากฏแลวความสงสยของพราหมณผมธรรมยอมหมดสนไป ใน

ทน อสส พระอรรถกถาจารย แกวา “อสส เอว ปาตภตธมมสส” แปลวาแหง

พราหมณนนผมธรรมปรากฏแลวอยางน 49 แสดงใหเหนวาธรรมนไมใชค�าสอน

พระพทธเจาทอยในหนงสอหรอบทเรยนศาสนาทวไป แตเปนธรรมทไดมาจาก

การประพฤตปฏบตธรรมจนกระทงเปนพระอรหนตหมดกเลสแลวเทานน


พทธานสสตในคมภรจตรารกขากบ

พระไตรปฎกและอรรถกถาบาลการปฏบตธรรมแบบพทธานสสตปรากฏอยหลายแหงในพระไตรปฎก

บาล โดยเฉพาะอยางยงในบรรดาอนสสต 6 ประการ50 การปฏบตธรรมแบบ

พทธานสสตถกจดวางไวเปนอนดบแรกสด51 ซงเหมอนกบทปรากฏในคมภร

จตรารกขาน ซงผแตงกไดวางพทธานสสตไวเปนอนดบแรกเชนกน นบไดวา

ผแตงไดยกยองและใหความส�าคญกบการปฏบตธรรมแบบพทธานสสตเปน

อยางมาก

จากเนอหาและการใชค�าของพทธานสสตในคมภรจตรารกขาท�าให

ทราบวา ผแตงคมภรจตรารกขาไดใชขอมลจากพระไตรปฎกและอรรถกถา

บาล คอน�าแบบอยางมาตรฐานในการกลาวสรรเสรญและอธบายคณของพระ

สมมาสมพทธเจา มาเปนขอมลในการแตงบทพทธานสสตไดอยางกระชบและ

ถกตองชดเจน แบบอยางมาตรฐานของคณของพระสมมาสมพทธเจาในพระ

ไตรปฎกไดแก

อตป โส ภควา อรห สมมาสมพทโธ วชชาจรณสมปนโน สคโต โลกวท

อนตตโร ปรสทมมสารถ สตถา เทวมนสสาน พทโธ ภควาต ฯ52

โส อม โลก สเทวก สมารก สพรหมก สสสมณพราหมณ ปช สเทวมนสส

สย อภญญา สจฉกตวา ปเวเทส ฯ โส ธมม เทเสต อาทกลยาณ มชเฌกลยาณ

ปรโยสานกลยาณ สาตถ สพยญชน เกวลปรปณณ ปรสทธพรหมจรย ปกาเส

ต ฯ



ซงสามารถเทยบเคยงกบคาถาทมปรากฏในคมภรจตรารกขาดงน

อรห สวาสเน กเลเส โส เอโก สพเพ นฆาตย

อห สสทธสนตาโน ปชานญจ สทารโหฯ

หางไกลจากกเลส พระผมพระภาคเจาพระองคนนทรงเปนพระองค

เดยวททรงก�าจดเสยซงกเสสพรอมดวยวาสนา

ทงปวง และไดเปนผมอปนสยทนอนเนองบรสทธ

ดวยด ควรแกการบชา ในกาลทกเมอ

สมมาสมพทโธ สพพกาลคเต ธมเม สพเพ สมมา สย มน

สพพากาเรน พชฌตวา เอโก สพพญญต คโตฯ

ตรสรชอบโดยพระองคเอง พระองคผเปนจอมมนทรงตรสรแลวเอง โดยชอบ

ซงธรรมทงปวงทถงตามกาล ทงหมดโดยอาการ

ทงปวง เปนพระองคเดยว ทบรรลแลวซงพระสพพญ

ญตญาณ

วชชาจรณสมปนโน วปสสนาทวชชาห สลาทจรเณห จ

ถงพรอมแลวดวยวชชา ทรงถงพรอมดวยวชชามวปสสนาเปนตน และ

จรณะ และจรณะมศล เปนตน

สคโต สมมา คโต สภ ฐาน อโมฆวจโน จ โส

เสดจไปดแลว พระองคนน ทรงเสดจไปสทอนงามโดยชอบ

และเปนผไมกลาวค�าทไรประโยชน


โลกวท ตวธสสาป โลกสส ญาตา นรวเสสโต

รแจงโลก ทรงรจกโลกแมทงสามโดยไมมสวนเหลอ

อนตตโร อเนเกห คโณเฆหสพพสตตตตโม อห

ไมมผอนยงกวา ไดทรงเปนผสงสดกวาสตวทงปวงดวยกอง คณเปน

อเนกประการ

ปรสทมมสารถ อเนเกห อปาเยหนรทมเม ทเมส จ

ฝกบรษทควรฝก และทรงฝกคนทควรฝกไดดวยอบายทหลากหลาย

สตถา เทวมนสสาน เอโก สพพสส โลกสสสพพอตถานสาสโก

เปนครสอนเทวดาและ เปนพระองคเดยวททรงตามพร�าสอนประโยชน มนษย

ทงหลาย ทงปวงแกมวลสรรพสตว

พทโธ ทยาย ปารม จตวา ปญญาย อตตานมทธร

อทธร สพพธมเม จ ทยายญเญ จ อทธร ฯ

ผร และสอนผอนใหร ทรงสงสมพระบารมดวยความเอนดยก พระองค

ขนดวยพระปญญา ยกพระองคไว ในธรรมทงปวง

และยกผอนไวดวยพระกรณา

ภควา ภาคยอสสรยาทน คณาน ปรโม นธ

เปนผมอสรยยศ มโชค ทรงเปนผมขมทรพยอนยอดเยยมดวยคณทงหลาย

มลาภและความเปนใหญ เปนตน



และแบบอยางมาตรฐานของคณของพระสมมาสมพทธเจาในพระไตรปฎกม

อกบทหนงวา

โส อม โลก สเทวก สมารก สพรหมก สสสมณพราหมณ

ปช สเทวมนสส สย อภญญา สจฉกตวา ปเวเทส ฯ โส ธมม

เทเสต อาทกลยาณ มชเฌกลยาณ ปรโยสานกลยาณ สาตถ

สพยญชน เกวลปรปณณ ปรสทธ พรหมจรยปกาเสต ฯ53

แปลไดวา[พระผมพระภาคเจา] พระองคนนทรงท�าโลกน พรอมทงเทวโลก มาร

โลก พรหมโลกใหแจงชดดวยพระปญญาอนยงของพระองคเอง แลวทรงสอน

หมสตว พรอมทงสมณะ พราหมณ เทพ และมนษยใหรทว พระองคนน ทรง

แสดงธรรมพรอมทงอรรถและพยญชนะ อนงามในเบองตน งามในทามกลาง

งามในทสด ทรงประกาศพรหมจรรยอนบรสทธบรบรณครบถวน

สวนในจตรารกขาประพนธไววา

ปญญาสส สพพธมเมส กรณา สพพชนเตส

อตตตถาน ปรตถาน สาธโก คณเชฏโก ฯ

แปลไดวาพระองคนนทรงมพระปญญาในธรรมทงปวง มพระกรณาตอสรรพ

สตวเปนผประเสรฐดวยคณ ทรงท�าประโยชนตนและประโยชนผอนใหส�าเรจ

นอกจากนยงมขอสงเกตทนาสนใจอกอยางหนงคอ การใชส�านวนการ

แตงในคมภรจตรารกขามลกษณะการใหค�าจ�ากดความค�าบาลทปรากฏใน

พระไตรปฎก คลายคลงกบค�าและเนอหารวมถงส�านวนทพระพทธโฆสาจารย

ใชอธบายความหมายค�าบาลในสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนยปฎก54


ความเหมอนกนของการใชค�าและเนอความในคมภรจตรารกขากบพระ

ไตรปฎกและอรรถกถาบาลดงแสดงไวขางตน แสดงใหเหนวาคมภรจตรารกขา

เปนคมภรทเกบรกษาค�าสอนดงเดมมความเกาแกและนาเชอถอ

คมภรจตรารกขาแมจะแตงดวยบทกลอนสนๆ เพยง 32 บท แตกสามารถ

สรปเนอหาทเปนหวใจการปฏบตธรรมทส�าคญคอ พทธานสสต เมตตานสสต

อสภานสสต และมรณานสสต ไวดวยกนอยางครบถวนชดเจน คมภรจตรารกขา

แสดงประเดนส�าคญทคนพบคอพระสมมาสมพทธเจาทรงมธรรมกายแยกออก

จากรปกายอยางชดเจน และลกษณะธรรมกายของพระองคนน มงคงหรอมาก

ไปดวยญาณรเฉพาะทไมทวไป เปนเรองอจนไตยทใครๆ ไมควรคด

รองรอยทคนพบน ตรงกบค�าสอนวชชาธรรมกายทพระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมน (สด จนทสโร) เทศนสอนทกประการ แตทานไดกลาวอธบาย

ขยายความจากคมภรตามผลการปฏบตททานเขาถงวา ธรรมกายเทานนทม

ญาณ กายอนทนอกไปจากกายธรรมไปแลวไมมญาณ มแตดวงวญญาณ55 ญาณ

ของธรรมกายเปนดวงมขนาดเทากบหนาตกธรรมกาย ดวงญาณมไวส�าหรบ

รเหน เมอเขาถงธรรมกายจะไปเหนอรยสจ 456 ญาณของธรรมกายเทานนร

เหนตรงกนทกอยาง รตามถก เหนตามถก รพรอมทกสรรพสงไมมสงใดทจะ

ไมร และรชดแจงกวากายอนๆ57 เมอเขาถงธรรมกายแลวสามารถเหนดวย

ตาธรรมกาย รดวยญาณธรรมกายวาขนธ 5 เปน อนจจ ทกข อนตตา58 และร

การเกดดบของสงทงปวงทวทงสากลโลก59



นอกจากน รองรอยวชชาธรรมกายทปรากฏอยในคมภรยงตรงกบค�า

สอนทถกบนทกไวในพระไตรปฎกบาล ในมหาปชาปตโคตมอปทาน แสดง

การมอยของรปกายและธรรมกายของพระองค ทแยกออกจากกนอยางชดเจน 60 ในอตถสนทสสกเถรอปทานระบไววา พระปทมตรสมมาสมพทธเจาทรงม

ธรรมกาย และลกษณะของพระองคผมธรรมกายคอมญาณรทไมมทสนสด61

ไมมใครเทยบพระองคไดทงในมนษยโลกและเทวโลก มพระภกษผไดวชชา

3 อภญญา 6 ประมาณแสนรปเปนบรวาร62 นอกจากสวนของรองรอยวชชา

ธรรมกายแลว ยงพบวาเนอหาทงหมดของพทธานสสตไดถกน�ามาจากพระ

ไตรปฎกและอรรถกถาบาล โดยเฉพาะอยางยง คมภรจตรารกขาใชค�า และ

ส�านวนอธบายคณของพระสมมาสมพทธเจาเหมอนกบทพระพทธโฆสาจารย

ใชอธบายความหมายคณของพระสมมาสมพทธเจาในสมนตปาสาทกา อรรถ

กถาพระวนย

ดงนน คมภรจตรารกขาจงนบวาเปนคมภรทมความเกาแก มการใชงาน

และถกเกบรกษาสบทอดกนมาเปนอยางด ทงมความนาเชอถอเปนอยางยง

เปนคมภรทยนยนถงการมอยแตดงเดมของการปฏบตธรรมวชชาธรรมกายท

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดคนพบ และยนยนวา ธรรมกายเปนสงท

อยเหนอปรากฏการณธรรมชาต เปนคณวเศษทเมอเขาถงแลว จะเปนผมาก

ไปดวยญาณ นบวาสงทไดคนพบในคมภรน ใหค�าจ�ากดความค�าวาธรรมกาย

แตกตางจากความเหนของนกวชาการบางสวน63 ทเขาใจกนวาธรรมกายคอ

หมวดหมแหงธรรม


นอกเหนอจากคมภรจาตรารกขาแลว เชอวาอาจมคมภรทบนทกรอง

รอยของการมอยของการปฏบตธรรมแบบวชชาธรรมกายอกเปนจ�านวนไมนอย

ทถกแตงขนโดยพระภกษทองถนภายในบรเวณเอเชยใตและเอเชยอาคเนย การ

สบคนศกษาคมภรทมลกษณะเชนนเปนสงจ�าเปนและจะกอใหเกดประโยชน

ตอวงวชาการและชาวพทธทวไป ในการท�าความเขาใจทถกตองมากขนเกยวกบ

การปฏบตธรรมแบบวชชาธรรมกาย อนจะน�ามาซงสนตสขภายในสบตอไป



บรรณานกรม “คมภรพระธมมกายาท”

พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555 ) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพ

มน (สด จนทสโร). คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย

และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จ�ากด

จ�านงค ทองประเสรฐ (2540) บอเกดลทธประเพณอนเดย เลม 1 ภาค 1-4,

กรงเทพฯ : ราชบณฑตยสถาน

ฉ�า ทองค�าวรรณ ( 2508) “หลกท 54 ศลาจารกพระธรรมกาย” ใน ประชม

ศลาจารก ภาคท 3 : ประมวลจารกทพบในภาคเหนอ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ภาคตะวนออก และภาคกลางของประเทศไทย อนจารกดวยอกษรและภาษา

ไทย, ขอม มอญ, บาลสนสกฤต. พระนคร : คณะกรรมการจดพมพเอกสารทาง

ประวตศาสตร วฒนธรรม และโบราณคด ส�านกนายกรฐมนตร

ธดา สาระยา, แสงอรณ กนกพงศชย, และ ปราณ กล�าสม. (2533) สมบต

วดโพธ กรงเทพฯ: ส�านกพมพเมองโบราณ

บณย นลเกษ. (2541) พระพทธศาสนามหายานเขาสประเทศไทย เลม 1. หจก.

เชยงใหม บ.เอส. การพมพ เชยงใหม

ประโยชน สงกลน (2540) “พระสมมาสมพทธเจา: ศกษาเปรยบเทยบแนว

ความคดในพระพทธศาสนาเถรวาท และ มหายาน.” วทยานพนธ อกษรศาสตร

มหาบณฑต (ศาสนาเปรยบเทยบ). ภาควชามนษยศาสตร. คณะสงคมศาสตร

และมนษยศาสตร. มหาวทยาลยมหดล


พระครปลดประจาก สรวณโณ (2551) พระคาถาธารณปรตร. ส�านกปฏบต

ธรรม “ตาณง เลณง” ดอยสะเกด เชยงใหม 18 เมษายน 2551.

พระธรรมกตตวงศ. (2548) พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชด ค�าวด.

กรงเทพฯ: วดราชโอรสาราม

พระธรรมปฎก (2546) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. พมพครง

ท 12. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พระสงฆปาละ ( 2553) มญชศรปรชญาปารมตาสตร, แปลจากภาษาสนสกฤต

สภาษาจน, พระวศวภทร เซยเกยก (釋聖傑) แปลไทย

พระอดรคณาธการ, และ จ�าลอง สารพดนก. (2548) พจนานกรม บาล-ไทย

ฉบบ นสต-นกศกษา. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: รานเรองปญญา ทาพระจนทร

สภาพรรณ ณ บางชาง. (2526) ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา.

กรงเทพฯ: ส�านกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย

-------. (2529) ววฒนาการงานเขยนภาษาบาลในประเทศไทย, รายงานการ

วจย. กรงเทพฯ: มลนธมหามกฏราชวทยาลย

-------. (2533) ววฒนาการวรรณคดบาลสายพระสตตนตปฎกทแตงใน

ประเทศไทย. กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย

เสถยร โพธนนทะ (2548) ปรชญามหายาน. กรงเทพฯ: มหามกฏราช

วทยาลย



อภชย โพธประสทธศาสต. (2539) พระพทธศาสนามหายาน. พมพครงท

4. กรงเทพฯ: สภาการศกษามหามกฏราชวทยาลย มหาวทยาลยพระพทธ

ศาสนา

Bizot, François. 1976. Le Figuier à Cinq Branches, Recherches Sur Le Boud-dhisme Khmer. Paris: Ecole française d’Extrême-Orient.

Coedès, George. 1956. “Dhammakāya”. in The Adyar Library Bulletin. vol XX, Madras: 254ff.

Crosby , Kate. 2000. “Tantric Theravāda: A Bibliographic Essay on the Writings of François Bizot and Others on the Yogāvacara Tradition,” in Contemporary Buddhism 1.2, 141-198.

Jantrasrisalai, Chanida. 2008. Early Buddhist Dhammakaya: Its Philosophical and Soteriological Significance. PhD Thesis, The University of Sydney.

Skilling, Peter, and Pakdeekham, Santi. 2002. Materials for the Study of the Tripitaka Volume 1 Pāli Literature Transmited in Central Siam. Bangkok: Fragile Palm Leaves Foun-dation. Lumbini International Research Institute.

Snellgrove. 2004. David L. Ankor-Before and After: A Culture History of the Khmers. Bangkok: Orchid Press.

Snodgrass. 1988. Adrian. The Matrix and Diamond World mandalas in Shingon Buddhism. New Delhi: Aditya Prakashan.

-------. 2004. Materials for the Study of the Tripitaka Volume 2 Pāli and Ver-nacular Literature Transmited in Central and Northern Siam. Bangkok: Fragile Palm Leaves Founda-tion. Lumbini International Research Institute.

Snellgrove, David. 2004. Indo-Tibetan Buddhism : Indian buddhists and their Tibetan succes-sors. Bangkok: Orchid Press.

The 60th Dhammachai Education Foundation. 2006. Visudhivācā Translation of Morradok Dhamma of Luang Phaw Wat Pak Nam Phra Mongkolthepmuni. Berrilee: The 60th Dhammachai Education Foundation.


The 60th Dhammachai Education Foundation. 2008. Visudhivācā Translation of Morradok Dhamma of Luang Phaw Wat Pak Nam Phra Mongkolthepmuni (Volume II). Berrilee: The 60th Dhammachai Education Foundation.

Urkasame, Kitchai. 2013. “A Study of Elements in Yogāvacara Tradition from Tham Scripts Palm-leaf Manuscripts.” PhD Thesis, The University of Sydney.

บรรณานกรม “รองรอยธรรมกายในคมภรจตรารกขา”หลกฐานชนปฐมภม (เรยงตามชอเรอง)

จตรารกขาใบลานอกษรขอม(6863/2/1)หอสมดแหงชาต

จตรารกขาใบลานอกษรธรรมลานนา(1298/1)หอสมดแหงชาต

Aṅguttaranikāya. 6 Vols., eds. Richard Morris, Edmund Hardy, Mabel Hunt, and Caroline A.F. Rhys Davids. Oxford: The Pali Text Society, 1885-1910.

Apadāna. 2 Vols., ed. Mary E. Lilly. Lancaster: The Pali Text Society, 1925; Vol. 2, 1927 reprinted as one, 2000.

Dīghanikāya. 3 Vols., eds. T.W. Rhys Davids and J. E. Carpenter. London: The Pali text Society, 1889-1910.

Itivuttaka. ed. Ernst Windisch. London: The Pali Text Society, 1889-2010.

Kathāvatthu. 3 Vols., ed. Arnold C. Taylor., Index volume, Satoshi Nonome et al.,1982. Oxford: The Pali Text Society, 1894-1982.

Khuddakapāṭha Together with Its Commentary Paramatthajotikā I. ed. Helmer Smith. Oxford: The Pali Text Society, 1915-1978.

Khuddhasikkhā-Mūlasikkhā. ed. Müller, Edward. “ Journal of the Pali Text Society 1. 1883: 86-132.

Majjhimanikāya. 4 Vols., eds. V. Trenckner and Robert Chalmers. Oxford: The Pali Text Society, 1888-2006. Vol. 4 index by M. Yamazaki, Y. Ousaka, 2006.

Manorathapūraṇī: Buddhaghosa’s Commentary on the Aṅguttaranikāya. 5 Vols.,



Vols.1-2, eds. Max Walleser and Hermann Kopp. London: Luzac&Company, Ltd, 1924-1930; Vols. 3-5, ed. Hermann Kopp. Oxford: The Pali Text Society, 1936-1957.

Nettipakaraṇa with Extracts from Dhammapāla’s Commentary. ed. Hardy, E. London: The Pali Text Society, 1902.

Pirūvānā Pot Vahansē Nam Yut Maha Pirit Pota. ed. Devundara, Śrī Vācissara. Colombo: Guṇasēna, 1983.

Saddanīti. ed. Smith, Helmer. Vol. 1-5, Oxford: The Pali Text Society, 1928-2001.

Samantapāsādikā: Buddhaghosa’s Commentary on the Vinaya-pițaka. 8 Vols., eds. J. Takakusu and M. Nagai. London: The Pali Text Society, 1924-1947; Vol. 8, Indexes by H. Kopp, 1977.

Saṃyuttanikāya. 7 Vols., ed. M. Lèon Feer. Oxford: The Pali Text Society, 1884-2010; Vol. 6, Indexes by Mrs C.A.F. Rhys Davids, 1904; Index to the Saṃyuttanikāya by M. Yamazaki, Y. Ousaka, 2010.

Suttanipāta (New Edition). eds. Dines Andersen and Helmer Smith. Oxford: The Pali Text Society, 1913-1990.

Udāna. ed. Paul Steinthal. Oxford: The Pali Text Society, 1885-1982.

Vibhaṅga. ed. Mrs C.A.F. Rhys Davids. Oxford: The Pali Text Society, 1904-1978.

Vinayapiṭakaṃ. 5 Vols., ed. Hermann Oldenberg. Oxford: The Pali Text Society, 1879-1883.

Visuddhimagga. ed. Caroline A.F, Rhys Davids. London: Pali Text Society, 1975.


หลกฐานชนทตยภม

ทว เขอนแกว (2524) สวดมนตฉบบเหนอ เชยงใหม รงเรองการพมพ

พระมงคลเทพมน (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร)

พมพในโอกาสสมโภชพระมหาเจดยมหารชมงคล กรงเทพฯ เอกพมพไท

Adikaram, E.W. 1946. Early History of Buddhism in Ceylon. Dehiwala: The Buddhist Cultural Centre.

Ānandajoti, Bhikkhu. 2000. Pāḷi Prosody: Texts and Studies. Torino: Indologica Taurinensia.

Bode, M.H. 1966. The Pali Literature of Burma. London: The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland.

Cone, Margaret. 2001. A Dictionary of Pāli (a-kh ). Vol. 1: Vol. 2 (g-n). 2010. Oxford: The Pali Text Society.

Dutt, Nalinaksha. 1978. Mahayana Buddhism. Delhi: Motilal Banarsidass.

Geiger, Wilhelm. 1916. A Pāli Grammar. Oxford: The Pali Text Society.

———. 1943. Pāli Literature and Language. New Delhi: Munshiram Mano-harlal.

Gombrich, Richard. 1992. “The Buddha’s Book of Genesis.” Indo-Iranian Journal 35: 159-78.

Gray, James. 1892. Buddhaghosuppatti or the Historical Romance of the Rise and Career of Buddhaghosa. Oxford: The Pali Text Society.

Hinüber, O. von. 1996. A Handbook of Pāli Literature. Berlin: Walter de Gruyter.

Hudak, T. J. 1986. “The Thai Corpus of Chăn Meters.” Journal of the American Oriental Society 106, no. 4: 707-23.



Jayawardhana, Somapala. 1994. Handbook of Pali Literature. Colombo: Ka-runaratne and Sons Ltd.

Macdonell, Arthur. 1974. A Sanskrit Grammar for Students. Delhi: Motilal Banarsidass.

Malalasekera, G.P. 1994. The Pāli Literature of Ceylon. Kandy: Buddhist Publication Society.

Masefield, Peter. “Indo-Chinese Pali.” Mahachulalongkorn Journal of Buddhist Studies 1. 2008: 1-9.

Norman, K.R. 1993. “External Sandhi in Pāli with Special Reference to the Suttanipāta.” Journal of the Pali Text Society 19: 203-13.

———. 1983. Pāli Literature: Including the Canonical Literature in Prakrit and Sanskrit of All the Hīnayāna Schools of Buddhism. Wiesbaden: Otto Harras-sowitz.

Reynolds, Frank E. 1976. “The Several Bodies of the Buddha: Reflection on a Neglected Aspect of Theravada Tradition.” History of Religion 16: 374-89.

Rhys Davids, T.W, Stede, W. 1921-25. The Pali Text Society’s Pali-English Dictionary. Oxford: The Pali Text Society.

Saddhātissa, H. 1990. Pāli Literature of South-East Asia. Singapore: Singapore Buddhist Meditation Centre.

Skilling, Peter. 2009.”Language and Writing in South-East Asia and in Sukho-thai.” in Buddhism and Buddhist Literature of South-East Asia: Selected Papers, edited by Claudio Cicuzza. Bangkok: Fragile Palm Leaves Foundation.

Skilling Peter and Santi Pakdeekham. 2002. Pāli Literature Transmitted in Central Siam, Materials for the Study of the Tripiṭaka. Vol. 1: Bangkok.

Warder, A.K. 1967. Pali Metre: A Contribution to the History of Indian Litera-ture. London: Messrs. Luzac and Company.


เชงอรรถทายบทท 41 อกษรขอมไทย: อกษรขอมทใชเขยนภาษาไทยและภาษาบาลในประเทศไทย มลกษณะตางจากอกษร

ของกมพชา2 เรยบเรยงจากรายงานวจย คมภรพระธมมกายาท ฉบบเทพชมนม โดยพระครวเทศสธรรมญาณ ว.

(สธรรม สธมโม) และคณะ 25563 ประชมศลาจารก ภาคท 3 พระนคร: สานกนายกรฐมนตร 2508 หนา 99-1034 ยอรจ เซเดส (Geores Coedes) ผเชยวชาญวทยาการแขนงตางๆทางภาคพนเอเชยอาคเนยและเอเชย

ใต ไดเผยแพรคาถาบาลบทเดยวกบทปรากฏในคมภรพระธมมกายาทไวตงแต พ.ศ. 2499 แตใชชอทแตกตางออกไปวา “ธมมกายสส อตถวณณนา” อนเปนคาทปรากฏอยทายทสดของคาถาดงกลาวไวในบทความ “ธมมกาย” (Dhammakāya) วารสาร แอดยาร ไลบราร บเลทน (Adyar Library Bulletin) อนเดย

5 โปรดศกษาบทถายถอดจากอกษรขอมเปนอกษรไทย และบทแปลเปนภาษาไทยไดจากรายงานวจยฉบบสมบรณ “คมภรพระธมมกายาท” โดยพระครวเทศสธรรมญาณ ว. (สธรรม สธมโม) และคณะ 2556

6 พบในคมภรอกษรเขมร ในชอ“ธมมกายสส อตถวณณนา” โดย ยอรจ เซเดส และพบในคมภรเขมร (Bizot, François. 1976. Le Figuier à Cinq Branches, Recherches Sur Le Bouddhisme Khmer. Paris: Ecole française d’Extrême-Orient. Appendix) และพบในคมภรอกษรธรรมลานนาชอ ธมมกาย (Urkasame, Kitchai. 2013. “A Study of Elements in Yogāvacara Tradition from Tham Scripts Palm-leaf Manuscripts.” PhD Thesis, The University of Sydney. p.245)

7 เอกนบาต เอตทคคะ วรรคท 4 พระสตรท 10 ประวตพระสาคตเถระ ปรากฏในฉบบสยามและพมา แตไมปรากฏในฉบบสงหล

8 คาถาอกษรเขมรท Bizot อางองเมอ 1992 ใชคาวา le mot dhammakāya9 สมดไทยกระดาษสา อกษรธรรมลานนา10 อกษรขอมไทย11 ลกษณะการประพนธคลายอรรถกถา12 หลกท 54 วดเสอ พษณโลก มเพยง 9 บรรทด13 ชาง 10 ตระกลไดแก กาฬาวะ คงเคยยะ ปณฑระ ตมพะ ปงคละ คนธะ มงคละ เหมะ อโปสถะ

และ ฉททนต14 Nd2235. ข.ม.29/51/515 ความเปนคมภรสายปฏบตของคมภรพระธมมกายาทอาจระบไดจากขอความในคมภรทแสดงความ

เจาะจงแนะนาให “โยคาวจร” หรอผปฏบตสมาธภาวนาตรกระลกถงธรรมกายเนองๆ อนเปนหนงในวธปฏบตใหไดถง “ความเปนสพพญญพทธเจา”

16 บณย นลเกษ (2541) พระพทธศาสนามหายานเขาสประเทศไทย เลม 1. หจก.เชยงใหม บ.เอส. การพมพ เชยงใหม หนา 209



17 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากนา โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จากด หนา 325

18 เรองเดยวกน, หนา 32619 เรองเดยวกน, หนา 32520 เรองเดยวกน หนา 72721 เรองเดยวกน หนา 75522 concept23 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา หนา 62924 เรองเดยวกน หนา 25625 เรองเดยวกน หนา 53426 ท.ปา.11/55/9227 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา หนา 28528 เรองเดยวกน, หนา 7229 http://dhammakaya.exteen.com/20050418/entry-18: วนท 24 มถนายน 255630 อสาธารณญาณ 6 ประการทมเฉพาะแกพระอรหนตสมมาสมพทธเจา ไมมแก พระปจเจกพทธเจา

พระสาวกทงหลาย และสรรพสตวทงหลาย ไดแก 1. อนทรยปโรปรยตตญาณ ญาณรแจงอนทรยอนยงหยอนของสตว 2. อาสยานสยญาณ ญาณรแจงอนสยคอความนอมใจไปทงทางดทางชว และอนสยคอกเลสทนอนเนองในสนดานมกามราคะ เปนตน มอวชชาเปนทสด 3. ยมกปาฏหรญาณ ญาณอนทาใหสามารถแสดงปาฏหารยได คอปาฏหารยเนองดวยธาตนาและธาตไฟ แสดงออกพรอมกน 4. มหากรณาสมาบตตญาณ ญาณในการเขาสมาบต มมหากรณาเปนอารมณ 5. สพพญญตญาณ ญาณคอความเปนผรสงทงปวง 6. อนาวรณญาณ ญาณอนไมมความของขดไมมเครองกน (อภ. ก. 4/1/587)

31 เรยบเรยงจาก รายงานวจย “รองรอยธรรมกายในคมภรจตรารกขา” ของ สปราณ พณชยพงศ32 อกษรขอมไทย: อกษรทประยกตจากอกษรขอมเพอใชเขยนภาษาไทยและภาษาบาล มลกษณะตาง

จากอกษรกมพชา33 อางอง (1) หนงสอสวดมนต Maha Pirit Pota (Guṇasena 1983) ซงใชกนแพรหลายในศรลงกา

(2) หนงสอสวดมนตฉบบเหนอ โดย ทว เขอนแกว 2524 (3) ใบลานอกษรขอม (6863/2/1) หอสมดแหงชาต และ (4) ใบลานอกษรธรรมลานนา (1298/1) หอสมดแหงชาต

34 เนอหาคมภรโปรดศกษาจากรายงานวจยฉบบสมบรณ “รองรอยธรรมกายในคมภรจตรารกขา” โดย สปราณ พณชยพงศ

35 คาถาท 11 ของพทธานสสต36 คาถาท 12 ของเมตตานสสต37 คาถาท 20 ของอสภานสสต38 คาถาท 24 ของมรณานสสต


39 คาวา อฑฒ ในคาวา อสาธารณญาณฑเฒ แปลวา มงคง รารวย สวนสททนตปกรณ คมภรบาลไวยากรณของพระอครวงศาจารยพระอาจารยชาวพมา บนทกวาเปน อสาธารณญญาณฏเฐ (Sadd.I.77) ในทน –เฐ มาจาก ฐา ธาต แปลวา ดารง หรอตงอย บทสวดทชออารกขกมมฏฐาน จดทาโดยสานกบาลใหญวดทามะโอ ลาปาง ใชคาวา อสาธารณญาณญเญ -ญเญ มาจาก อญญ แปลวา อน ซงตรงกบคาอานของหนงสอสวดมนตฉบบเหนอ แมวาฉบบหลงนคาโดยรวมจะสะกดผดเปน อสารณญาณญเญ งานวจยชนนเลอกใชอยางแรก คอ -อฑฒ ซงเปนคาอานทปรากฏในฉบบศรลงกา เพราะเปนคาทสะกดถกตองและเหมาะสมกบเนอความ รวมทงเปนคาทมปรากฏอยในใบลาน และเอกสารตพมพทใชเปนฐานขอมลในการผลตฉบบตพมพใหมน

40 แปลภาษาไทยโดย สปราณ พณชยพงศ41 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากนา

โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จากด หนา 194-19542 อห สคต เต มาตา ตว จ ธรา ปตา มม สทธมมสขโท นาถ ตยา ชาตมห โคตมฯ สวทธโตย สคต รปกาโย มยา ตว อนนทโย ธมมกาโย มม สวทธโต ตยาฯ มหตต ตณหาสมน ขร ตว ปายโต มยา ตยาห สนตมจจนต ธมมขรมห ปายตา ฯ (Ap.II.532)43 แปลภาษาไทยโดย สปราณ พณชยพงศ44 สตสหสสเตวชชา ฉฬภญญา มหทธกา ปรวาเรนต สมพทธ โก ทสวา นปปสทตฯ ญาเณ อปนธา ยสส น วชชต สเทวเก อนนตญาณ สมพทธ โก ทสวา นปปสทตฯ ธมมกายญจ ทเปนต เกวล รตนากร วโกเปต น สกโกนต โก ทสวา นปปสทต ฯ (Ap.I.168)45 แปลภาษาไทยโดย สปราณ พณชยพงศ46 ยทา หเว ปาตภวนต ธมมา อาตาปโน ฌายโต พราหมณสส อถสส กงขา วปยนต สพพายโต ปชานาต สเหตธมมนต ฯ ยทา หเว ปาตภวนต ธมมา อาตาปโน ชายโต พราหมณสส อถสส กงขา วปยนต สพพา ยโต ขย ปจจยาน อเวทต ฯ (Vin.I.2; Ud.1; Kv.186)47 แปลภาษาไทยโดย สปราณ พณชยพงศ48 VinA.V.95449 VinA.V.95450 พทธานสสต ธมมานสสต สงฆานสสต สลานสสต จาคานสสต เทวตานสสต51 (D.III.250; A.III.284)52 (D.I.49;D.II.93; D.III.5; M.I.37; S.II.69; S.IV.271; S.V.197; A.III.285)



53 (Vin.I.1; Sn.103)54 โปรดศกษารายละเอยดจากรายงานวจยฉบบสมบรณ “รองรอยธรรมกายในคมภรจตรารกขา” โดย

สปราณ พณชยพงศ55 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555 ) รวมพระธรรมเทศนา คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากนา

โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จากด หนา 194-19556 เรองเดยวกน, หนา 19557 เรองเดยวกน, หนา 60-6158 เรองเดยวกน, หนา 75559 เรองเดยวกน, หนา 75660 Ap.II.53261 อนนตญาณ62 Ap.I.16863 ตวอยางความเหนน เชน Dutt 1978: 139; Gombrich 1992: 165; Reynolds 1976: 376-377




บทท 5 สมาธภาวนาและธรรมกายในคมภรอกษรธรรม

บนทกของสมณะอจงในพทธศตวรรษท 12 กลาวไววา2 ดนแดนทาง

ฝงตะวนออกของอาวเบงกอลมอาณาจกรตางๆ หลายอาณาจกร ทกอาณาจกร

มนคงในพระรตนตรย โดยมชออาณาจกรทวารวดรวมอยในบนทกนนดวย การ

จ�าแนกโบราณวตถตางๆ ในประเทศไทยตงแตยคทวารวดนน3 ท�าใหทราบ

ไดวาดนแดนตางๆ ในประเทศไทย เคยไดรบนบถอศาสนาพทธนกายตางๆ

หลายนกาย เชน นกายสรรวาสตวาท นกายสขาวดมหายาน วชรยาน และ

เถรวาทเปนตน นกายตางๆทเคยรงเรองและเสอมลงนน ไดทงรองรอยของ

แนวความคด4 และหลกปฏบต5ตางๆ ไว หลกฐานทางเอกสารประเภทหนง

ทชวยในการหารองรอยเหลานน คอคมภรพระพทธศาสนาทจารกบนใบลาน

และกระดาษสาในทองถนตางๆ แมวาจะมการคดลอกขนใหมทดแทนคมภร

ใบลานเกาทเสอมสภาพไป แตทวาเนอหาสาระทคดลอกไวนนยอมด�ารงอย

และสบทอดตอกนมา

“อกษรธรรม” เปนอกษรทแพรหลายอยในกลมอารยธรรมไทย-ลาว มา

แตเดม นยมใชเขยนในพนทตงแตเชยงรงสบสองปนนาของจน เชยงตงในพมา

ดนแดนลานนา ลานชาง และภาคอสานของไทย สวนใหญใชเขยนหนงสอทาง

ศาสนาจงเรยกกนวาอกษรธรรม อกษรธรรมทใชในลานนาเรยกกนทางวชาการ

วาอกษรธรรมลานนา ทใชเขยนกนในลาวเรยกวาอกษรธรรมลาวหรออกษร

ธรรมลานชาง สวนทพบในภาคอสานของไทยเรยกวาอกษรธรรมอสาน และ

ยงมอกษรธรรมไทยเขนในแถบเชยงตง อกษรธรรมไทยลอของสบสองปนนา

อกดวย อกษรธรรมของแตละพนทจะมลกษณะแตกตางกนเลกนอย ปจจบน

ในประเทศไทยมผอานเขยนอกษรธรรมไดไมมาก

บทท 5 สมาธภาวนาและธรรมกายในคมภรอกษรธรรม | 215

กลมคมภรทจะกลาวถงนเปนคมภรทมเนอหาแสดงการปฏบตสมาธ

ภาวนาหรอเกยวของกบการปฏบตสมาธภาวนาซงอาจเรยกไดวาคมภรสาย

ปฏบต ไดแก คมภรพทธนรกน คมภรพระญาณกสณ คมภรบวระพนธะ คมภร

ธรรมกาย คมภรอปปาตสนต และคมภรมลลกมมฏฐาน ซงรกษาไวในอาราม

ตางๆ ทางภาคเหนอ ภาคอสาน และลาว ดงจะไดน�าเสนอรองรอยธรรมกาย

และการปฏบตทสอดคลองกบวชชาธรรมกายตอไป6 ในกลมคมภรทศกษา

สวนใหญจะกลาวถงสมาธภาวนาในระดบโลกตระ มเพยงคมภรมลลกมมฏฐาน

ทกลาวถงสมาธภาวนาในระดบตน ดงทจะไดน�าเสนอเปนล�าดบแรก จากนน

จงจะน�าเสนอสมาธภาวนาในระดบโลกตระตอไป

วดโพธารามมหาวหาร (วดเจดยอด) เชยงใหมสถานทสงคายนาพระไตรปฎก สมยพระเจาตโลกราช อาณาจกรลานนา พ.ศ. 2020



สมาธภาวนาในคมภรมลลกมมฏฐานคมภรมลลกมมฏฐานฉบบทใชศกษาเปนคมภรพบสาขนาดเลมเดยวจบ

เขยนดวยอกษรธรรมลานนา เกบรกษาไวทวดปาเหมอด อ�าเภอปว จงหวดนาน

ขอความในคมภรเปนการแนะน�าการปฏบตสมาธภาวนาและกลาวถงผลจาก

การปฏบตเปนขนตอนโดยละเอยด ในทนจะแสดงไวพอสงเขปเทานน คมภร

มลลกมมฏฐานกลาวถงการเจรญภาวนาวาเปนหนทางเดยวทจะไปส “ธรรมะ

วเศษ” ส�าหรบการปฏบตนนพระภกษควรเรมจากการรกษาจตปารสทธศล

ใหถงศลวสทธ พรอมกบปฏบตธดงควตรประการใดประการหนง และปฏบต

คนถธระคอการเลาเรยน ส�าหรบวปสสนาธระคอการปฏบตธรรมนน ทาน

แบงเปน 2 ประการคอ ศรทธาธระและปญญาธระ คมภรกลาวไววาศรทธา

ธระคอการเจรญภาวนาสมถกรรมฐานอยางใดอยางหนงหรอทง 50 ทส7 จน

ศรทธาบงเกดแกกลา แลวจงปฏบตปญญาธระคอการเจรญภาวนาวปสสนา

ตอไป โดยเรมตงแตทฏฐวสทธกรรมฐานและกงขาวสทธกรรมฐาน แลวภาวนา

ตลกขณวปสสนาทง 3 ดวง ภาวนา อนปสสนา 7 ดวง มหาภาวนาวปสสนา

11 ราศ ภาวนามหาวชชรวปสสนา 18 ดวงเปนตนดวงใดดวงหนง แมภาวนา

ทงหมดยงเปนการด8

พบสาคมภรมลลกมมฏฐาน อกษรธรรมลานนา ภาษาไทยยวนและภาษาบาลวดปาเหมอด อ�าเภอปว จงหวดนาน(ส�านกสงเสรมศลปวฒนธรรม มหาวทยาลยเชยงใหม)


คมภรกลาวถงผลจากการปฏบตปญญาธระวา เมอท�าใหทฏฐกงขา

วปสสนาปญญา9 บงเกดจะไดชอวาเปนปญญาธระ ซงจะท�าใหปญญาวปสสนา

ญาณเกดพรอมกบมสมมสนญาณเปนตนจนถงอนโลมญาณเปนทสด แลวจงเขา

ถงโคตรภญาณถงมรรค ผล อรหนตจนไดเขาถง “เวยงแกวคอ อมตมหานคร

นรพาน”10 ทงหมดนนเปนภาพกวางๆ ส�าหรบการปฏบตสมาธภาวนา

นอกจากนนคมภรยงกลาวถงประสบการณภายในอนๆ ในระหวางการ

ปฏบต คอจะไดรไดเหนปตธรรม 5 ประการ ไดเหนอคคหนมต ปฏภาคนมต

เกดอปจารสมาธ อปปนาสมาธและฌานทง 4 อภญญาทง 5 สมาบตทง 8

ประการ11 ดงนนในบทสวดอธษฐานกอนการเจรญภาวนา จงมค�ากลาวขอให

ไดถงปต อคคหนมต ปฏภาคนมต สมาธ ฌาน อภญญา อรยมรรค อรยผล

และนพพาน12 หรออยางนอยใหไดปตและอปจารสมาธ13

คมภรมลลกมมฏฐานกลาววาผปฏบตนอกจากจะตองรกษาศล 8 ศล 10

หรอจตปารสทธศลตามเพศภาวะของแตละบคคลแลว ยงตองน�าเครองบชาอน

ไดแกดอกไมและเทยนไปบชาพระบาท พระธาต พระธรรม ตนโพธและเจดย

เพอขอขมา “แกว 5 โกฐาก” คอ พระพทธ พระธรรม พระสงฆ พระกรรมฐาน

และ อาจารยผสอนกรรมฐาน14 จากนนใหหาทสงดเพอเรมการนงปฏบต ซง

คมภรไดระบทานงทเหมาะสมส�าหรบชายหญงและนกบวชไว15 ใหตงสตตรง

ตอกรรมฐาน และใหพนมมอตงสตพจารณาถงทกขในวฏสงสาร16 พจารณา

มหาสงเวควตถ17 และเทวทตกมมฐาน18 เสรจแลวเปนการบชาพระรตนตรย19

และสรรเสรญพระพทธคณทอยเหนอหมมารทงหา20 จากนนคมภรไดเปรยบ

บทอปมาผกลกววเพอใหฟงการฝกสอน เชนเดยวกบใจของบคคลทตองผก

ใหมนไมให “จร” ไปทใด21 ตอดวยการอธษฐานขอพระพทธ พระธรรม พระ



สงฆ กรรมฐาน และอาจารยผสอนกรรมฐานใหไดเปนทพง22 โดยใชบทบาล

พรอมค�าแปลในการอธษฐาน ทายทสดเปนบทบาลขอใหไดส�าเรจใน “พทธ

กมมฐาน” ประการใดประการหนง ไดแก พทธานสต เปนตน23

จากจดนคมภรไดกลาวถงสมถกรรมฐาน 40 ประการ ในการภาวนาจะ

มบทบรกรรมภาวนาภาษาบาลเฉพาะส�าหรบแตละกรรมฐานไวให การภาวนา

ใหปฏบตไปพรอมกบนบลกประค�า โดยภาวนาครงหนงนบลกประค�าลกหนง

เชนนเรอยไป เมอครบหาสบครงใหคนดวยบทร�าพงภาษาบาลส�าหรบ

กรรมฐานนนๆ แลวกลบมาบรกรรมภาวนาดวยบทบาลเดมตอไป ใหปฏบตเชนน

หลายๆ รอบตลอดการภาวนา ยงไดหลายรอบยงเปนการด เมอตองการหยด

ภาวนาใหลมตาหยดการปดปาก และยกมอพนมระหวางควอธษฐานขอหยด

การภาวนาไว มสงทนาสงเกตคอในการบรกรรมภาวนานนคมภรไดใหหลกไว

วา จะตองใหค�าภาวนา “รอนลงไปตองฝกหวใจใหเสยงอนเสยงรอนลงไป...”24

และตองตงใจมนตอการปฏบตถงระดบทวา “แมนขาศกคนโจรจกฆาฟน ขนาบ

วาใหไดละเสยยงกรรมฐานและแกวทง 3 เปนทพงกบละเสยไดแล ตายกแลว

ใหปลงใจตาย เปนฉนนแทกจงไดเหนธรรมวเศษพายต�าม ปต สมาธ...”25

ดงไดกลาวไวแลววาผลของการปฏบตคอประสบการณภายในอนไดแก

ปต 5 ประการ คมภรไดบรรยายลกษณะอาการของปตตางๆนนไวอยางชดเจน 26

เมอไดปตแลวผปฏบตจะไดถงอปจารสมาธ ในขนนสมาธของผปฏบตจะ

มนคงแจมใสไมหวนไหวไมฟงไปกบอารมณราย ถงขนาดท “แมนทานผอนเอา

หลาวเลมใหญมาทมมาคาวตนแล ใจคอบเฟองบไหวกด ดธรรมะและกรรมฐาน

กดแจงใส”27


คมภรกลาวตอไปถงอปปนาสมาธ ซงเปนประสบการณภายในจากการ

ปฏบตสมาธภาวนาบางประเภท เชน พรหมวหาร กายคตาสต อาหาเรปฏกล

สญญา จตธาตววตถาน และมรณานสต โดยบรรยายไววา “เยนออน ยอบ

หายใจบร ชะแล”28 ท�าใหทราบไดวาในชนอปปนาสมาธนน ผปฏบตจะไมร

สกถงการหายใจ

จากอปปนาสมาธผปฏบตอาจอธษฐานเขาฌาน 4 อภญญา 5 หรอ

สมาบต 8 ตอไปได หรอจะเลอกภาวนา “ทฏฐกงขาวปสสนา” คอปฏบต

วปสสนากรรมฐานตอเลยกไดเชนกน โดยคมภรไดแสดงตวอยาง วธเขาฌาน

4 ดวยการภาวนา “เกสา” ในกายคตาสตไวโดยละเอยด

สมาธภาวนาทกลาวไวในคมภรมลลกมมฏฐานน ลวนเปนสมถกรรมฐาน

ทงสน การปฏบตถอเปนจตตวสทธ 29 อกทงเปนอธจตตสกขา เพอใหได ตทง

คปหาน วกขมภนปหาน30 กรรมฐานทงหมดสามารถก�าจด “บพพปาป เวรอน

เกา” และทจะเกดใหมได คมภรแจงอานสงสการภาวนาสมถกรรมฐานไววา

มมากกวาการบรจาคทานดวยของมคาอยางละแสนชน31 การทคมภร

มลลกมมฏฐานแสดงรายละเอยดเฉพาะสมถกรรมฐาน ซงใหผลแกผปฏบต

ตงแตอคหนมต ปฏภาคนมต อปจารสมาธ อปปนาสมาธ รปฌานทงสไปถงขน

อรปฌานทงส แตไมไดแสดงรายละเอยดของโลกตรธรรมคอมรรคผลนพพาน

อาจเปนทมาของชอคมภรทสอความวาเปนกรรมฐานชนตนชนมลเทานน



การบชาขาวพระคมภรมลลกมมฏฐานไดกลาวถงการบชาขาวพระไวในทอนทายหรอภาค

ผนวก โดยเรยกการบชาขาวพระวา “บชาขาวชวต” 32 การบชาเกดจากความ

ศรทธาในพระรตนตรย และเพอใหไดพระรตนตรยเปนทพงอนประเสรฐในชาต

นและชาตหนา

คมภรแนะน�าใหเตรยมขาวบชา โดยใชขาวในปรมาณเทากบทผบชารบ

ประทานไดอมหนง แบงเปนสสวนเพอบชาพระพทธเจา พระบรมสารรกธาต

พระโลกตรธรรมเกา และพระอรยสงฆแปดบคคล จากนนใหผบชาถอศลหรอ

ปลงอาบตตามเพศภาวะของตน แลวน�าขาวสวนทบชาพระธาตมาตากแหงต�า

ใหฟละเอยด ผสมกบเกสรดอกไมและดอกจนทนตากแหงทต�าละเอยดเชนกน

สมกบรกแลวใชสรางพระพทธรป 33 ซงระบไวในคมภรวาเปน “พระเจาชวต

เกสรดอกไม” ผลจากการกระท�าน “แมปรารถนาเปนพระเจา34กสมดงความ

ตองการ” 35 โดยผสรางตอง “วางอารมณ” ไปยงพระพทธรป กจะไดเหน

“พระเจาชวต” นนมาปรากฏตอหนาเพอพาไปสภพทด

สามารถเขาใจไดวาในทายทสดการบชาขาวพระเปนประโยชนเกอกล

ตอการภาวนาประเภทพทธานสต เพอใหไดพระพทธเจาหรอพระพทธรป คอ

“พระเจาชวต” เปนอารมณ แลวน�าไปสการปฏบตภาวนาในขนตอไป เปนท

นาสงเกตวาการบชาขาวพระนไดรวมเอาค�ากลาวถวายชวตแดพระผมพระภาค

เจาไวดวย ซงในคมภรเองกลาววาเปนการกระท�าในระดบครกาภาวะ36หรอการ

เนนความตงใจใหความส�าคญตอการปฏบตอยางยงยวด


ธรรมกายในคมภรมลลกมมฏฐานคมภรมลลกมมฏฐานฉบบนกลาวถงธรรมกายสองครง ครงแรกกลาวไว

ในเนอหาการปฏบตสมาธภาวนาโดยการระลกถงพระพทธคณ37 และครงทสอง

กลาวไวใน“คาถาธรรมกาย” ในภาคผนวกทายคมภร38 เนอหาในทอนทกลาว

ถงการปฏบตสมาธภาวนาโดยระลกถงพระพทธคณนน ทานแสดงพระพทธ

คณดวยบทบาล อตปโส... แลวแปลและขยายความพระพทธคณบาลแตละ

ประการเปนภาษาไทยยวน ซงทงบทบาลและค�าแปลนผปฏบตจะตองสวดเพอ

เปนอนสตกอนการภาวนา ค�าวา “ธรรมกาย” พบในสวนค�าแปลขยายความ

บทพระพทธคณบาลวา “ภควา” ดงน

...ภควาผไดหกเสยยงราคะ โทสะ โมหะ ตณหา มานะ

ทฏฐ อวชา แล มศรโสภาคยอนงามบารมธรรมกายบญคณ

ตงอยในตน หาทเสยงทสดบได 39

ค�าแปลภาษาไทยยวนขยายความหมายพระพทธคณในสวนน กลาว

ถงการทพระพทธเจาทรงตดเสยซง ราคะ โทสะ โมหะ ตณหา มานะ ทฏฐ

อวชชา ทรงมศรโสภาคยอนงามดวยบารม ทรงมธรรมกายซงเปนคณแหงบญ

อนหาทสดมไดซงอยในตวตนของพระองค กลาวคอธรรมกายนเปนธรรมกาย

ของพระพทธเจาซงสถตอยในพระองคเอง เปนผลจากบญอนหาทสดมไดของ

พระองค กลาวอกนยหนงคอบญไมไดอยทใดนอกจากตดอยภายในผกระท�าบญ

นน อนงค�าวา “บญคณ” ไมปรากฏในพจนานกรมภาษาถนในความหมาย

“มบญคณ” หรอ “ทวงบญคณ” ตามทนยมใชกนในภาษาไทยภาคกลาง



ดงนนค�าวาบญคณในคมภรนจงหมายถงคณแหงบญ หรอความดทมประจ�า

อยในบญ

ในสวนตอมาของเนอหาการภาวนาพทธคณ คมภรไดระบใหผปฏบต

ก�าหนดกรรมฐานเปนพระพทธเจา หรอ “ตนพระเจา” คอพระพทธรปนงหรอ

ในอรยาบถอนๆ เพอใหเหนรปนนปรากฏเปนนมตเฉพาะหนาหรอปรากฏนง

บนศรษะ นมตดงกลาวไมใชธรรมกาย ขอความในคมภรระบไววาเปนนมต

พระพทธรปซงภาษาไทยยวนเรยกวาพระเจา แตผปฏบตตองระลกถงธรรมกาย

ขณะภาวนาพทธคณน ลกษณะของธรรมกายปรากฏอยใน “คาถาธรรมกาย”

ทายคมภร ดงจะไดกลาวในล�าดบตอไป

คาถาธรรมกายในคมภรมลลกมมฏฐานคาถาธรรมกายทเขยนไวในทายพบสาคมภรมลลกมมฏฐานน เปนคาถา

บทเดยวกบคาถาธรรมกายทปรากฏในศลาจารกหลกท 54 วดเสอ จงหวด

พษณโลก40 และตรงกบคาถาธรรมกายในจารกลานเงนทบรรจอยในพระเจดย

ศรสรรเพชดาญาณวดพระเชตพนฯ อกทงตรงกบคมภรธมมกายใบลานทเกบ

รกษาไวทวดปาสกนอย อ.สนก�าแพง จ.เชยงใหม การพบคาถาธรรมกายใน

หลายทตางสมยตางรปแบบการจารก ยอมแสดงถงความรจกแพรหลายและ

การนบถอพระธรรมกายในหลายกลมชนชน หลายสงคม หลายอาณาจกรใน

สวนตางๆ ของประเทศไทยตลอดถงพมาและกมพชา41 และเปนทรจกในสงคม

ชนสงของสยามมาตงแตสมยอยธยาถงรตนโกสนทรตอนตน สบเนองเปนเวลา

ชานานกวาสศตวรรษครง


จารกพระธรรมกาย (หลกท 54) วดเสอ จงหวดพษณโลก 42

ในคมภรมลลกมมฏฐานเขยนคาถาธรรมกายภาษาบาลไวเทานน ไม

ปรากฏค�าแปลหรอบทขยายทเปนภาษาไทย แตคมภรมลลกมมฏฐานไดเขยน

เพมเตมถงการใชประโยชนจากคาถาน43 วาใชแกอาการตางๆ ทท�าใหปฏบต

ภาวนาไมได โดยตองกระท�าพธขอขมา “แกว 5 โกฐาก” เสยกอน แลวจง

ใชคาถานเสกน�ามาอาบกน ซงจะท�าใหหายจากอาการตางๆ ทท�าใหปฏบต

ภาวนาไมไดดวยคณแหงพระพทธเจาทงมวล เวนแตวาอาการนนเปนผลจาก

กรรมวบากในอดตชาต

คาถาธรรมกายกลาวถงสรระของพระพทธเจาวาเปนญาณรแจงตางๆ44

เชนพระสพพญญตญาณคอพระเศยร ทพพโสตญาณคอพระโสต โคตรภญาณ

คอพระนาสก ทศพลญาณคอสวนกลางพระวรกาย อทธบาทญาณคอพระบาท

เปนตน ซงธรรมกายในคาถาเปนธรรมกายของพระพทธเจา คมภรอปปาต



สนต45 ซงเปนหนงในคมภรทศกษาน กระบไวดวยวาพระธรรมกายสามารถ

เหนไดดวยปญญามใชดวยตาสามญทวไป และในทายคาถาไดกลาวไววา

พระพทธเจาอยเหนอเทวดาและมนษยทงปวงดวยธรรมกาย

มขอสงเกตประการหนงซงเปนสาระในประโยคทจารไวในคมภรมลล

กมมฏฐานวา “ใหไหวพระเจาในตนเสยกอน”46 รวมทงทจารไวบรเวณขอบ

ใบลานวา “ขอขมาโทษจมพระเจาในตน”47 ซงแสดงการบชาและขอขมา

โทษตอพระพทธเจาทมในรางกายของบคคล และสาระทไดจากประโยคใน

ทายคมภรวา

ไฟทง 4 อนมในรปรางแหงขาพเจารเลงเหนตางๆ ขอ

ถวายไวกบพระพทธเจาตราบตอเทาถงนพพาน ขออยาใหมมาร

ประจญ ดวยเดชกสลบญอนน ขอจงใหผขาไดไปเกดในดวงแกว

ทขามานนเถด48

ไฟในทนหมายถงไฟทสองใหเหนทางไปสเมองนพพาน หรอคอโลกตร

มรรคทงสไดแก49 โสดาปตตมรรค สกทาคามมรรค อนาคามมรรค และอรหต

มรรค ขอความนยนยนหลกการ50 ของคมภรทวา หนทางไปสนพพานอยใน

ตวของแตละบคคล และเมอประกอบกบประโยคในตอนทายวา “ขอจงให

ผขาไดไปเกดในดวงแกวทขามานนเถด” ยอมหมายถงแนวคดในการกลบเขาไป

สภาวะบรสทธทมมาแตเดมในตว แนวความคดนปรากฏทวไปในคมภรสาย

ปฏบต โดยเฉพาะอยางยงคมภรอกษรธรรม


นาภในคมภรมลลกมมฏฐานทายคมภรมลลกมมฏฐานมเรองราวนอกเหนอไปจากสมาธภาวนา เปน

เรองยอยๆ หลายเรอง ซงเปนเครองพสจนถงความตอเนองของแนวคดสาย

ปฏบต ทหลงเหลอจากพระพทธศาสนาในอดตของดนแดนทใชอกษรธรรม

มาถงปจจบน

คมภรสายปฏบตมความนยมใชค�ากลาวบาลประกอบการปฏบต ซงอาจ

อยในรปบรกรรมภาวนา อยในรปมนตหรอคาถา หนงในค�ากลาวบาลนนคอ

นโมพทธาย ซงเปนทรจกแพรหลายดในดนแดนแถบน คมภรมลลกมมฏฐาน

ขยายความค�ากลาวบาลน51 ในท�านองเชญพยางคทงหาในค�ากลาวอนไดแก

“น-โม-พ-ทธา-ย ” มาประดษฐานตามสวนส�าคญของรางกาย ซงเปนสวนท

สมผสกบสงกระทบภายนอกและอยบนใบหนายกเวนจดเดยวคอ “นาภ” ซง

คมภรกลาวไววา “ทธา รปดงแสงพระอาทตยอยนาภแหงขาพระบาท” สงน

แสดงถงแนวความคดเนนบรเวณ “นาภ” เปนจดส�าคญจดหนงในการปฏบต

แตเนองจากคมภรนมเนอหาการปฏบตไปถงฌานส จงไมปรากฏการย�าความ

ส�าคญของ “นาภ” ตามทจะเหนไดในคมภรพระญาณกสณ และคมภรบวระ

พนธะ ซงกลาวถงการปฏบตในชนอรยมรรคผลและไดกลาวถง “นาภ” ไว


เมอไดน�าเสนอสมาธภาวนาเบองตนตามทปรากฏในคมภรมลลกมมฏ

ฐานแลว ตอไปจะไดน�าเสนอสมาธภาวนาในระดบโลกตรธรรม



การปฏบตสมาธภาวนาขนโลกตรธรรมการปฏบตสมาธภาวนาทกลาวไวในคมภรพทธนรกน คมภรพระญาณ

กสณ และ คมภรบวระพนธะ สวนใหญเปนการปฏบตในขนโลกตรธรรม กลาว

คอเปนการเรมบรรยายจากการเขานโรธสมาบตเปนตนไป

คมภรพทธนรกน อกษรธรรมอสานวดโพธศร อ�าเภอเมองมหาสารคาม จงหวดมหาสารคาม52

คมภรพทธนรกนฉบบทใชศกษาคดลอกไวในใบลานเมอ พ.ศ. 2466 เกบ

รกษาไวทวดโพธศร อ�าเภอเมองมหาสารคาม จงหวดมหาสารคาม เขยนดวย

อกษรธรรมอสาน เปนภาษาไทยอสานและภาษาบาลความยาว 1 ผก คมภร

เรองนคนหาไมพบในแถบลานนา เขาใจวาสญหายไปจากบรเวณดงกลาวนาน

แลว หรออาจจะใชชออนตางออกไป


คมภรพระญาณกสณทใชในงานวจยม 2 ฉบบ ฉบบแรกระบเวลาทคด

ลอกตรงกบ พ.ศ. 244253 เกบรกษาไวทวดปาบงหลวง อ�าเภอพาน จงหวด

เชยงราย เปนคมภรใบลานความยาว 1 ผก เขยนดวยอกษรธรรมลานนาภาษา

ไทยยวนและภาษาบาล54 ฉบบทสองระบเวลาทคดลอกตรงกบ พ.ศ. 2417 55

เปนคมภรของวดขวงสงห อ�าเภอเมองเชยงใหม จงหวดเชยงใหม ความยาว 1

ผก อกษรธรรมลานนาและเขยนบนใบลานเปนภาษาไทยยวนและภาษาบาล

เชนกน 56 คมภรนไมพบในบรเวณอนทใชอกษรธรรมนอกจากลานนา และเทา

ทโอกาสอ�านวยพบเพยงสองฉบบเทานน ทงสองฉบบมเนอหาเขากนไดแมวา

ความยาวของเนอหาจะไมเทากน

คมภรบวรพนธะฉบบทศกษาระบเวลาคดลอกตรงกบ พ.ศ. 237957 โดย

จารกไวทหนาลานวา “นไสบวรพนธะ” เปนคมภรใบลานใหญขนาด 3 ผก

คมภรฉบบทใชวจยเขยนดวยอกษรธรรมลาว เปนภาษาไทย-ลาวและภาษา

บาล58 สรางโดย “สมเดจพระราชภยเจาแผนดนเมองหลวงพระบาง ลานชางรม

ขาว” เพอถวายแด “พระอนตาเถรเจาตนชอกาญจนะ อรญญวาสเมองแพร”

ปจจบนเกบรกษาไวทวดสงเมน อ�าเภอสงเมน จงหวดแพร คมภรบวระพนธะ

เปนทรจกในหมนกวชาการตะวนตกวาเปนคมภรสายปฏบตหรอเปนคมภรของ

“โยคาวจร” เทาทพบเหนคมภรนนอกจากจะเขยนไวดวยอกษรธรรมตางๆ แลว

ยงพบวาเขยนดวยภาษาเขมรในชอมลพระกมมฐานอกดวย59 จากการศกษาพบ

วาคมภรบวระพนธะไดอางองขอความและชอคมภรอนอยางนอย 2 คมภร คอ

คมภร “พทธนรกน” หรอ “พทธนรพน” และอกคมภรหนงมชอตามทเขยน

ไววา “พระนากสน” หรอ “พระยานาคสน” ซงไมปรากฏวามคมภรใดใชชอ

ดงกลาว แตเมอประสมอกษรใหมตามหลกการเขยนอกษรธรรม สามารถอานได



วา “พระญาณกสณ” จงคนหาคมภรอางองคมภรทสองดวยชอทประสมขน

ใหม และไดพบคมภรซงไดน�ามาใชในการวจยน นบไดวาคมภรสายปฏบตทง

สามเลมมความเกยวของกนอยางใกลชด ตามทไดอางองถงกนไว และสามารถ

พสจนไดจากเนอหาทจะไดน�าเสนอตอไป

ครบาเจากญจนอรญญะวาสมหาเถระ วดปาสงเมน เมองแพร


ในคมภรสายปฏบตทศกษานบางครงใชศพทเรยกอรยมรรคอรยผลวา

“อภธรรม” และโดยท “อภธรรม” คอหนงในพระไตรปฎก คมภรสายปฏบตน

จงใชพระปฎกทงสามพรอมกบผาไตรสามผนและภาวะลมหายใจสามประเภท

คอ อสสาสวาต ปสสาสวาตและนสสาสวาตเปนแกนเดนเรอง60ในการสอนการ

ปฏบตสมาธภาวนา โดยใหชอแกนเดนเรองนวา “พระธมมสามไตร”61 แกนเดน

เรองดงกลาวเปนททราบในวงนกวชาการตะวนตก62 พระธมมสามไตรสามารถ

สรปไดตามตารางดานลางน

อสสาสวาต

ลมพระสงฆ

พระสตร 8 คมภร สบง แรกเกดขนเมอคลอดจากทอง

มารดาพรอมกบอายตนะทง

หก ซงเรมลกโชนพรอมจะรบ

“ลม”จากภายนอก

ปสสาสวาต

ลมพระพทธ

พระวนย 5 คมภร จวร ลมทเดนอย ระหวางทองถง

จมก เกดขนระหวางทอยใน

ครรภมารดา

นสสาสวาต

ลมพระธรรม

พระอภธรรม

7 คมภร

สงฆาฏ ลมห อไฟให น งท แต งแปง

(สราง) รางกาย

ลมนสสาสวาต เปนลมแหงอภธรรม แสดงนยของโลกตรธรรม มภาวะ

นงเหมอนพบผาสงฆาฏ ในขณะทลม อสสาสวาต และลม ปสสาสวาต เปน

ลมของสตตนตธรรมและวนยธรรมตามล�าดบ ผทถอนสสาสวาตจะปดการรบ

รจากภายนอก และเขาส “อภธรรมสญาณสขมาล”63



ผลจากการปฏบตหากผปฏบตก�าหนดใจไวทสะดอกจะไดโสดาปตตผล

เมอเคลอนใจไปทหวใจจะไดสกทาคามผล หากเคลอนไปทคอจะไดอนาคามผล

และสดทายหากไปอยทกระหมอมกจะไดอรหตผล64 การปฏบตเชนนนบวาเปน

อานาปานสต โดยรวมแลวการปฏบตมฐานทตงของใจหลายแหง คอ สะดอ

หวใจ อก คอโคนลน ปลายจมก และ กระหมอม โดยทสะดอถกระบวาเปน

จดทส�าคญ เพราะเปนทอยของไฟทรกษาชวตซงถกหอไวดวยลมและรองรบไว

ดวยน�าอกชนหนงและสดทายคออากาศ การแตกของน�าทรองรบอยหรอทเรยก

วา “น�าพระธรรม” หรอ “น�าดวงจต” นน�ามาซงการตายของบคคล65 หากน�า

พระธรรมหรอน�าดวงจตยงดอยกจะเปนสงบงคบใหบคคลมการกระท�ามค�าพด

และมความคดตางๆ และทส�าคญสะดอเปนจดทโลกตรธรรมเรมปรากฏขน66

คมภรกลาววาผทก�าลงจะสนชวตจะหมดการรบรจากสมผสภายนอก

ซงเปนลกษณะใกลเคยงกบผทเขานโรธ ในขณะจตจะดบนนคมภรเนนวาเปน

ชวงเวลาทส�าคญ หากบคคลผนนไมรจกหาทพงกลาวคอบญกตองมนรกเปนท

ไป แตหากรจกหาทพงคอบญหรอแสงสวางภายในหรอศลภายในหรอไฟภายใน

ทงสกองกจะ“เสวยพระธรรม” เชนเดยวกบพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา

และพระอรหนตทงหลายและจะพนจากอบาย อยางไรกตามบคคลจะหาทพง

เมอก�าลงจะสนชวตไดส�าเรจกตอเมอ ในขณะมชวตสบายไดฝก “บงสกลตว

เอง” อยเนองๆ การบงสกลตวเองกคอการท�านสสาสวาตเขานโรธหยดกระแส

ลมหายใจ และนงเหมอนผาสงฆาฏทพบไวซงเทยบไดกบศพนนเอง ตางแตวา

ผปฏบตยงมชวตอย คมภรใหขอสรปวาพระสงฆทรบนมนตไปบงสกลผตายยอม

ไมส�าเรจผลหากไมสามารถบงสกลตนเองไดเสยกอน67


ในแงของการปฏบต อนโลม ปฏโลม คมภรกลาวไววา “เมอนกสญญา

สมาธจากจมกถงนาภกมใหมนชอวาโสดา(ปตต)ผละ”68 หลงจากนนกกลาว

เปนขนตอนตงแตการเคลอนใจไปไวตงทหวใจไดชอวาสกทาคามผล เมอไป

ตงไวทคอกเปนอนาคามผล เมอไปถงกระหมอมจะเปนอรหตผล ในทางยอน

กลบคมภรบรรยายไวทละต�าแหนงวาเปน อรหตมรรค อนาคามมรรค สกทา

คามมรรค และ โสดา(ปตต)มรรค เปนล�าดบไป ลกษณะทบทวนไปมาหรอ

อนโลม ปฏโลม เชนน เปนสงทคมภรกลาววาโยคาวจรจารยเจาควรปฏบต

อยเสมอ พระโยคาวจรจารยเจาทสามารถปฏบตไดเปนพระสงฆท “ทรงไตร

สรณคมน”

แตกอนทจะปฏบตถงขนเขานโรธได ผปฏบตตองภาวนาดวยการระลก

ถง ทกข� อนจจ� อนตตา70 โดยผานอทาหรณทเปนรปธรรมตางๆ รอบตวทคนเคย

เชนสวนประกอบของรางกายตางๆ 32 ประการหรอทวตตงสาการ ซงนบเปน

กายคตาสตรปแบบหนง จากนนคมภรกลาวไววา “...ปญญามาพจารณาเหน

ทกขสจจะแลว...กระท�านโรธใหแจงปลงสญญาลงสไตรลกษณสญญานนแล”71

ซงอาจสรปไดวาผจะปฏบตใหไดโลกตรธรรมจะตองท�านโรธ คอสภาวะขาด

จากการสมผสภายนอกไดอยางสนเชง จงจะกาวตอไปยงอรยมรรคอรยผล

ดงบรรยายไวขางตนได

นอกเหนอจากกายคตาสตแลวคมภรบวระพนธะยงบรรยายถงกรรม

ฐานอนๆ อก เชน มรณสต อปสมานสต จตธาตววฏฐาน อาหาเรปฏกลสญญา

จนแทบจะครบทง 40 กรรมฐานแตเปนการกลาวโดยยอ ประสงคจะใหครอบคลม

ประเภทของกรรมฐานใหมากทสด ซงทงหมดใหพจารณาดวยไตรลกษณสญญา

ผลจากการปฏบตจะไดอคคหนมตและปฏภาคนมต จากนนกเขาสนโรธและ



โลกตรธรรมตอไป ส�าหรบคาถาทใชในการบรกรรมใหถงสมาธ ใชค�าวา “อรห�”

เปนสวนใหญ แตไมมรายละเอยดพอแกการน�าเสนอในทนได

ธรรมกายในคมภรอกษรธรรมคมภรทชอวาธมมกายเขยนดวยอกษรธรรมลานนาเกบรกษาไวทวด

ปาสกนอย เชยงใหม ไดบนทกคาถาธรรมกายภาษาบาลไวพรอมกบค�าแปลภาษา

ไทยยวน คาถานเปนคาถาธรรมกายบทเดยวกบจารกหลกท 54 วดเสอ จงหวด

พษณโลก และตรงกบคาถาธรรมกายในจารกลานเงนทบรรจอยในพระเจดยศร

สรรเพชดาญาณวดพระเชตพนฯ และคาถาธรรมกายในคมภรมลลกมมฏฐาน

ทกลาวแลวขางตน ขอความภาษาไทยยวนทอธบายศพทบาลดงกลาวมเนอหา

ทกลาวถงความส�าคญของธรรมกายไววา

อม� ธมมกาย� ยงธรรมกายอนน พทธลกขณ� เปนลกขณะ

แหงพระพทธเจา โยคาวจจรปตเตน อนกลบตรตนประกอบ

ดวยเพยร ตกขญาเณน ดวยอนมปญญาอนกลาคม ปเถนเต อน

ปรารถนามก สพพญพทธภาว� ยงภาวะอนเปนสพพญญพทธ

ภาวะนน อนสรตพพ� พงนกถงตามคณแหงพระพทธเจา ปน

ปน� ไจๆ คอวาขนใจไดแลวพงจ�าเรญสวาธยายไหวพระเจาชวน

อยาขาด อาจเปนปจจยรกษาตวในภาวะอนนอนหนากนไดถง

มรรค ผล นพพาน อต ดวยนยประการดงนแล72


และในตอนทายของคาถาธรรมกายนนมขอความระบชอของคาถาไวอยาง

ชดเจนวา “คาถาบทนชอ ธมมกาย ขนใจไวจ�าเรญดนกแล”73 ในสวนทแนะน�า

ใหทองคาถาธรรมกายจนขนใจนน จะใหผลดแกผทองโดยเฉพาะในดานปฏบต

สมาธภาวนา

คมภรธมมกาย อกษรธรรมลานนา ใบลาน วดปาสกนอย จงหวดเชยงใหม(สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม)

อกคมภรหนงทใหขอมลธรรมกายคอคมภรอปปาตสนต ซงประกอบ

ดวยคาถาภาษาบาล 272 บทและภาคภาษาไทยยวนทใชชอวามงคลสนตงหรอ

มหาสนตงหลวง74 คมภรนพบฉบบทเขยนดวยอกษรธรรมลาวซงใชชอแตกตาง

ไปเลกนอยคอ “อปาตขนต” คมภรอปปาตสนตมประวตในหลกฐานทางพมา

วาประพนธขนโดยพระภกษลานนา อาจมอายยอนหลงไปถงสมยสงครามลานนา

กบจนฮอทเชยงแสนเมอ พ.ศ. 1950 สมยพระเจาสามฝงแกน ราชวงศมงราย

ครองราชย พ.ศ. 1944-1989 คาถาอปปาตสนตเปนทนยมไปถงพมาใน



ความศกดสทธตกทอดกนมาถงศตวรรษท 2075 หากคาถาอปปาตสนตแตงขน

ใน พ.ศ. 1950 จรงตามทสนนษฐานไว ธรรมกายตองเปนทรจกในลานนาอยาง

นอย 6 ศตวรรษมาแลว ประโยคหรอคาถาบทในคาถาอปปาตสนตทพบค�าวา

ธรรมกายเขยนไววา

นานาคณวจตตสส รปกายสส สตถโน

สพพเทวมนสสาน� ภวพนธวทธารโน76

เมตตาพเลน มหตา สทา มงคลมตถ เตฯ

สพพญญตาทกายสสะ ธมมกายสส สตถโน

จกขาทยโคจรสสาป โคจรสเสว ภรยา

เตชมหตา ตสส 77 สพพมงคลมตถ โนฯ

แปลวา ดวยเมตตานภาพอนยงใหญของพระศาสดาผมรปกายอนงาม

วจตรดวยคณนานาประการ78 ผทรงปลดเปลองเวไนยชนจากบวงมาร ขอมงคล

จงมแกขาพเจาทงหลายตลอดไป ดวยเดชานภาพอนยงใหญแหงธรรมกายม

พระสพพญญตญาณเปนตนของพระศาสดา อนมใชอารมณของจกษเปนตน

แตเปนอารมณของปญญาเทานน ขอสรรพมงคลจงมแกขาพเจาทงหลาย


คมภรอปปาตสนต อกษรธรรมลาวพ.ศ. 2388 วดใหมสวนนะพมาราม บานปาขาม เมองหลวงพระบาง ลาวโคงกานปกปกรกสาหนงสใบลานลาว (โคงกานรวมม ลาว-เอยยระมน)

เปนทสงเกตไดวาคมภรหรอคาถาอปปาตสนตแยกพระวรกายและพระ

ธรรมกายของพระพทธเจาออกจากกนอยางชดเจน โดยระบวาธรรมกายของ

พระพทธเจาประกอบดวยพระสพพญญตญาณเปนตน และกลาวอกวาพระ

ธรรมกายสามารถเหนไดดวยปญญามใชดวยตาสามญทวไป

คมภรสายปฏบตเขยนดวยอกษรธรรมลานนาอกคมภรหนงคอ คมภร

พระญาณกสณ ถงแมจะไมไดเอยถงค�าวาธรรมกายตรงๆ แตคมภรพระญาณ

กสณกระบถง “ตวธรรมภายใน” ของพระพทธเจาและพระอรหนต วาจะ

หมนหมองหากเกดความโกรธในใจของพระพทธองคหรอพระอรหนต

ทงหลาย79



และทไดกลาวไวแลวขางตนในคมภรมลลกมมฏฐานวาดวยการภาวนา

แบบพทธคณ ซงขอทบทวนขอความทวา…ภควา ผไดหกเสยยงราคะ โทสะ

โมหะ ตณหา มานะ ทฏฐ อวชา แล มศรโสภาคยอนงาม บารมธรรมกาย

บญคณตงอยในตนหาทเสยง ทสดบได80

เนอหาตางๆ เกยวกบธรรมกายในคมภรอกษรธรรมทกลาวไวแลวน เมอ

น�าไปเปรยบเทยบกบวชชาธรรมตามทปรากฏในพระธรรมเทศนาของพระเดช

พระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) จะพบความสอดคลองตองกน ของ

ความหมายและความส�าคญของธรรมกายในการปฏบตสมาธภาวนา พระเดช

พระคณพระมงคลเทพมนไดเคยกลาวถงธรรมกายโดยอางองขอความในพระ

บาลประกอบไววา

ธมมกาโย อห� อตป เราผตถาคตคอธรรมกาย พระ

ตถาคตเจานะคอธรรมกาย เชอธรรมกายนนเอง ไมใชเชอลอก

แลกไปทางใดทางหนง เชอธรรมกาย ใหเหนธรรมกาย ใหเปน


ขอความดงกลาวแสดงถงความเปนธรรมกายทพระพทธเจาทรงชแจง

ดวยพระองคเอง ในทางปฏบตนนธรรมกายในวชชาธรรมกายเปนผลจากการ

ปฏบตสมาธภาวนาเพอการหลดพน82 นอกจากการปฏบตสมาธภาวนาใหถง

ธรรมกายแลว ไมมวธอนทจะไปสการหลดพนนนได การเรมตนจากบรกรรม

นมตเชนลกแกวใสไปสอคคหนมตและปฏภาคนมต ซงเปนเครองแสดงอปจาร

สมาธจนส�าเรจเปนอปปนาสมาธนน วชชาธรรมกายมหลกปฏบตในลกษณะ

ทปรากฏใหเหนในสมาธเปนบคคล ซงจะมความสวางความใสและขนาด


หนาตกมากขนเรอยๆ เมอพฒนาไปสระดบสมาธทสงขนไป รวมไดถง 18 ระดบ

หรอ 18 กาย ไดแกกายมนษยหยาบ กายมนษยละเอยด ไปจนถงกายอนาคาม

หยาบ กายอนาคามละเอยด กายอรหตหยาบ กายอรหตละเอยด โดยมหลก

การพนฐานวาสตวโลกทงหลายมธรรมกายอยทศนยกลางกายของตน ผเขา

ถงธรรมกายยอมเขาถงความหลดพน พระพทธเจาทรงสอนใหรจกธรรมกาย

พระองคเขาถงธรรมกายและเปนธรรมกาย

แมวาพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนจะมชวตในพทธศตวรรษท 25

ตอกบตนพทธศตวรรษท 26 แตทานไดกลาวถงอายของวชชาธรรมกายวา “ท

เราไดธรรมกาย แลวกถงพทธรตนะ...เพราะฉะนนผทไดพทธรตนะ ทไดแลว

อยาดเบาหนา ดบมาเกอบ 2,000 ป หนา มาโผลขนในครงนนะเปนอศจรรยท

เดยว”83 ขอความนแสดงวาวชชาธรรมกายเปนสงทมอยมากอนเกอบ 2,000 ป

และไดถกลมเลอนหรอสญหายไป จนกระทงไดมาฟนฟใหมในชวงเวลาปจจบน

ค�าวาธรรมกายพบในหลกฐานหลายแหง ดงกลาวไวแตตนแลววาหลกฐาน

โบราณคดเกาแกทสดในประเทศไทยไดแกจารกพระธรรมกายหลกท 54 ระบ

พ.ศ. 2092 ตรงกบสมยสมเดจพระมหาจกรพรรด ซงเปนชวงปลายอยธยา

ตอนตน หลกฐานทางคมภรใบลานกพบคมภรใบลานอกษรลานนาของวดปา

สกนอย จงหวดเชยงใหม ทจารคาถาธรรมกายไวและบนทกเปนไมโครฟลม

โดยสถาบนวจยสงคมมหาวทยาลยเชยงใหม เมอ พ.ศ. 2525 สงนยอมแสดง

ความตอเนองการรจกและนบถอธรรมกายมาถงยคสมยใกลๆ น คมภรสาย

ปฏบตกลาววาธรรมกายเปน “ลกขณะ” ของพระพทธเจาซงไมใชรปกาย แต

เปนกายทประกอบดวยญาณตางๆ มสพพญญตญาณเปนตน ไมสามารถรบรได

ดวยนยนตาแตสามารถรบรไดดวยปญญา84 และดวยเหตทธรรมกายดงกลาว



เปนลกขณะของพระพทธเจา บคคลผปรารถนาสพพญญพทธภาวะพงระลกถง

โดยสม�าเสมอเพอใหไดดงปรารถนานน โดยนยนธรรมกายในคมภรสายปฏบต

จงเปนทงกรรมฐานในการปฏบตภาวนาสมาธประเภทพทธานสต และเปนทง

ผลส�าเรจของการปฏบตสมาธภาวนา แตเนองจากพบในกลมคมภรทศกษาอย

เพยงกายเดยวคอธรรมกายของพระพทธเจา ไมมธรรมกายของโสดาบน สกทา

คาม หรออนาคาม จงไมอาจกลาวไดวาธรรมกายเปนทางผานจากระดบหนง

ไปสธรรมกายทสงกวาละเอยดกวาดงเชนระบไวในวชชาธรรมกาย

อยางไรกตามพบวาในคมภรบวระพนธะมการบรรยายถงสงทอาจนบได

วาเปนคณสมบตประการหนงของพระพทธเจา สงนนมศพทบญญตวา “พระยา

นากสม” ดงขอความวา

การอนนคอวา ดาวเดอนพระอาทตย ใหหลบตาแลเหนด

เมอนงเมอนอนนน ไดชอวาคดถงพระพทธเจาแล เจากใหพระยา

นากสมนน ลงมารบเอายงบคคลผหลบตาแลเหนพระยานากสม

อนสองแจงดงแสงพระอาทตย ในทางมรรคสนนแล85

ค�าวาพระยานากสมนนสามารถปรบเขยนเสยใหม พรอมกบเวนวรรค

ตอนใหเหมาะสม จะไดศพทใหมอานไดวา “พระญาณกสณ” ซงคอชอของ

หนงในคมภรทใชในงานวจยน และเมอตรวจหาในคมภรพระญาณกสณกพบ

ขอความทใหความหมายของพระญาณกสณวา

...ใหอยในศลนนทงสทนนเปนหนทางมรรคสผลส ชอวา

พระญาณกสณแล พระพทธเจาอยในนพพานสองแจงผลญาณ


ลงมาแตนพพาน บคคลผใดแลไดรกษาศลใหเปนดงผชายหญง

อนมรปอนงามนนแล86

ขอความทยกมาท�าใหทราบวามรรคสผลสมชอโดยรวมวา “ศล” หรอ

“ศลทงส” ซงหมายถงโลกตรธรรมทงสคอ โสดาบน สกทาคาม อนาคาม และ

อรหนต ดงนนการทพระญาณกสณหมายถงโลกตรธรรมทงส สามารถเขาใจ

จากขอความขางตนไดวาโลกตรธรรมทงสปรากฏเปนแสงสวาง และไมม

เหตผลใดทจะเรยกแสงสวางดงพระอาทตยวาพระญาณกสณหากแสงนนไม

ไดเปนบคลาธษฐานประเภทหนง แตจะเปนรปรางหรอเปนบคคลหรอไมนน

สดทจะกลาวในทนได และอาจเปนไปไดท “ธรรมกาย” ในวชชาธรรมกายจะ

พองกบ “พระญาณกสณ” ของคมภรเลมนดวยชอทตางกน ลกษณะการเรยก

ธรรมกายดวยชอทตางกนน อาจจะพบในคมภรทมาจากพนทตางกนหรอคมภร

ทประพนธขนในยคสมยทตางกนได ควรแกการคนควาตอไป87

นพพานคมภรสายปฏบตทศกษาอยนใชศพท นรพาน หรอ นรพาน หรอ นรพ

พาน เมอกลาวถงนพพาน โดยระบวานพพานเปน สข� และ นจจ� ชดเจนหลาย

ต�าแหนงตลอดเลม แตไมไดกลาวถงความเปนหรอไมเปน อตตา ไวใหเหน ม

ขอความทกลาวถงนพพานในทตางๆ ไววา

- นพพานอยทสะดอ88

- การเขาถงปรมตถคอการเหนประตทงสของเมองนพพานและเหน

พระพทธเจา89



- นพพานเปนสถานทแหงความสขปราศจากทกขทงมวล90

- “ดวงแกวทขามา” อยทนพพาน91

- นพพานเปนทชมนมของพระพทธเจา92

ขอความตางๆ ขางตนแสดงถงต�าแหนงทแนนอนของนพพานวาอยท

สะดอ แสดงความเปนสถานทวาเปนทชมนมของพระพทธเจา ลกษณะเชนน

ไมใชอนตตาแตกไมสามารถระบวาเปนอตตา อยางไรกตามคมภรบวระพนธะ

ไดใหค�าอธบายถงนพพานไววา “อนวานพพานนนหารปบมได ยงแตจตอยใน

ดวงแกวอนเหนสองแจงอยทกอนนนแล”93 นบเปนขอความทแสดงจดยนของ

คมภรสายปฏบต ทเขยนไวในพระพทธศาสนาตงแตโบราณถงนพพานและจต


ดวงแกว ดวงจตแกวคมภรอกษรธรรมสายปฏบตนไดกลาวถงสงทมลกษณะเปนดวงแกวไว

หลายครง ในคมภรไดเทยบขนธทง 5 หรอเทยบรางกายมนษยทประกอบดวย

รยางคทงหาคอ ศรษะ แขน ขา เปนตนมะเดอหากง94 และกลาวถงอรยผลทง

สเปนดวงแกวสดวงในดอกมะเดอ มนกอนทร 4 ตวเฝาตนมะเดอและคอยกน

คนทงเปน95 ซงสามารถเทยบไดกบอายตนะ จกษ โสต ฆานะ และ ชวหา96 ท

คอยชกพาใหมนษยหลงไปในวฏสงสาร ดวงแกวทงสเปนจดมงหมายของมนษย

ทมอยในตวเอง ตองหาไวใหไดโดยการก�าจดนกอนทร และน�าดวงแกวสอง

ทางพาตวเขาไปพ�านกในเมองนพพาน ทนาสนใจคอวล “เกดมาหาดวงแกว”

ซงคลายกบค�ากลาวของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) วา


“เกดมาวาจะมาหาแกว พบแลวไมก�าจะเกดมาท�าไม...”97 นอกจากนยงมดวง

แกวตางๆ ซงอาจรวบรวมน�าเสนอไดดงน

ผลจากการปฏบตสมาธภาวนานน ทางคมภรทศกษาอยไดเรยกขาน

และบรรยายในรปแบบหนงวา ในขณะทไดอภธรรมสญาณสขมาลหากเหนเปน

แสงดาวกจะไดชอวา “สงฆรตนะ” หากเหนเปนแสงเดอนกจะไดชอวา “ธรรม

รตนะ” และหากเหนเปนแสงอาทตยกจะไดชอวา “พทธรตนะ”98 ซงตางจาก

ความหมายของรตนตรยทางปรยตททราบกนทวไป

คมภรพระญาณกสณกลาวถงสงทเปนผท�าใหมการเกดวาคอ“ดวงจต

สงฆ”99 สงฆหรอพระสงฆในทนมความเกยวของกบ “ดวงแกว” ทกลาวไว

ขางตนโดยตรง ซงสามารถทราบไดจากขอความในคมภรบวระพนธะวา

เมอรจกดน น�า ไฟ ลม กรจกอากาศกรจกพระสงฆแล

จกไดนมนตพระสงฆมาบงสกลตวเมอตายใหน�าทางรกสณตว

อย และไดน�าไปเกดในดวงแกว...อนวาคนใดไดไปสอบายนรก

นน เหนวาบมไดนมนตพระสงฆมาบงสกลตวแล เมอสงฆเมอ

รกษาอยใหตนดวยเดชสงฆนนแล100

และขอความทวา “พระพทธเจา...ยอมตงอนโลมเสวยธรรม...สราง

กศลเมอพระสงฆอย”101 และอกขอความในคมภรเดยวกนวา “อากาศรอง

พระพทธเจาไว ครนวาอากาศนนหาบไดแลว พระธรรมเจาพระพทธเจากหา

บไดแล...อากาศนนคอพระสงฆเจาแล”102 ขอความทยกมาแสดงเหลานบอก

ใหทราบวาพระสงฆมไดหมายถงพระสงฆสาวกหรอสมมตสงฆใดๆ แตหมาย

ถงสงทหลอเลยง103 ใหชวตด�ารงอยในรางกายได แนวความคดนคลายคลงกบ



“สงฆรตนะทหลอเลยงธรรมรตนะอนเปนละเอยดของพทธรตนะ” ซงเปน

เนอหาเฉพาะธรรมชนโลกตระในวชชาธรรมกาย อนจะไดศกษาเปรยบเทยบ

ในล�าดบตอไป

คมภรพทธนรกน คมภรพระญาณกสณ และคมภรบวระพนธะ กลาวถง

การถวายชวตใหแกพระพทธ พระธรรม พระสงฆ โดยมเจตนาในการปองกน

การตกไปสอบายภม และเปนการน�าไปเกดใน “ดวงแกวทขามา” การเรยก

ขานเชนนเมอประกอบกบนพพานซงเปนจดหมายของการปฏบต ยอมชให

เหนวา “ดวงแกวทขามา” คอนพพานทก�าลงพยายามจะไป คอกลบไปสก�าเนด

เดมทบรสทธ เมอพจารณาขอความในคมภรบวระพนธะวา “ตงไวยงน�าใจให

ซอใสบรสทธหนก แลเอาคลองนพพานเปนอารมณ แมนวาจกปรารถนาเปน

พระพทธเจากดกยอมจกได”104 จงอาจกลาวไดวาสภาวะบรสทธนนรวมเอา

จตอนบรสทธไวดวย มนษยจ�าตองปฏบตภาวนาสมาธอนเปนหนทางเดยวท

จะกลบไปสจตดงเดมอนบรสทธนน ขอความนยงแสดงถงความเปนไปไดท

บคคลจะกลบไปนพพาน ซงกลาวไวแลววาเปน “ดวงแกวทขามา” คอการ

คนสสภาวะบรสทธ และมผลท�าใหบคคลเปนพระพทธเจาไดตามปรารถนา

การถอกำาเนดของมนษยและจตบรสทธสงทท�าใหเปนมนษยขนมาไดนน วชชาธรรมกายกลาววาคอสทธรรม

ทบรสทธกาย บรสทธวาจา และบรสทธใจ ในระดบทเหนอกวาธรรมทท�าให

เปนสตวนรก สตวเดรจฉาน เปรต อสรกาย สทธรรมดงกลาวมลกษณะเปน

ดวงกลมมขนาดเทาฟองไขแดงของไก สทธรรมหรอดวงธรรมดวงนเองทจะ

มบทบาทส�าคญในการปฏบตสมาธภาวนาในวชชาธรรมกายตอไป เพอการ


เปรยบเทยบวชชาธรรมกายและคมภรอกษรธรรมสายปฏบตใหเหนไดชดเจน

จะขอน�าขอความทปรากฏในคมภรและขอความทปรากฏในพระธรรมเทศนา

ของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) แสดงเปนกรณๆ ดงน

สทธรรม แปลวา ธรรมทท�าใหเปนกายมนษย ท�าให

สทธรรมของพวกนรก สตวเดรจฉาน เปรต อสรกาย ทวมทบ

ธรรมใหเปนสตวนรกเปนสตวเดรจฉาน เปรต อสรกายหายไป

แทรกซอนเขามาไมได อยดวยความบรสทธกาย บรสทธวาจา

บรสทธใจ นเปนสทธรรมของมนษย105

ส�าหรบคมภรพระญาณกสณซงอยในกลมคมภรอกษรธรรมทศกษาไวปรากฏ

ขอความดงตอไปน

ดวงจตนนน�าไปเกดทโสโครก ในดวงแกวทกมานนแล บ

น�าเอากไปเกดในดวงนนเลาแล ดวงจตกลบกลายได106

ขอความตวอยางอกขอความหนง

ดวยเดชกศลบญแหงขา ขอใหไปเกดในดวงแกวทขามา

นนเถด107

อกขอความหนง

ขาจกขอไปเกดในดวงแกวทขามานน ขาจกขอไปอยท

ขามานนแล108

และจากคมภรเดยวกนอกขอความหนง



...จงจกวาดวงจตตวราย ในดวงแกวทกมานนมนกบน�าก

ไปเกดในดวงแกวอนเปนสขเกษมอนบรเฒาบรตายนนแล109

ตวอยางขอความตางๆ จากคมภรพระญาณกสณขางตนกลาววา มนษย

มก�าเนดจากดวงแกวและมปลายทางแหงการเวยนวายคอดวงแกวทก�าเนดมา

นนเอง ดวงแกวดวงนเปนทอนสขเกษมไมมความชราไมมความตาย ซงเปน

สภาพทจรงยงยน แตแลวจตกน�าเอามนษยมาเกดในทโสโครก เชนนแลวแสดง

วามนษยมก�าเนดทไมโสโครกคอมก�าเนดทบรสทธมสภาพอนเปนสข จงสรป

ไดวาจดรวมของทงวชชาธรรมกายและคมภรทศกษาอยคอมนษยมตนก�าเนด

ทบรสทธซงมสณฐานเปนดวงกลม

วชชาธรรมกายอธบายปรากฏการณการถอก�าเนดของมนษยเรมจาก

แตกกายท�าลายขนธเดม เหลอแตดวงธรรมบรสทธดวงทจะไปเกดเปนมนษย

ซงจะอาศยกายทพยมาถงศนยกลางภพ และประกอบกบธาตทส�าเรจเปนขนธ

ประจ�าภพแลวเคลอนไปสบดา ดวงธรรมชวงนมขนาดเลกเทาเมลดโพธไทร โดย

ชายเขาทางจมกขวาหญงเขาทางจมกซายของบดา เมอบดาไดรวมกบมารดา

อายตนะของมารดาจะรบดงดดสขวมดลกของมารดาไปเปนคพภเสยสตว จาก

นนรบกลรปของบดาและมารดาเขาไว ในระหวางนมนษยยงเปนสงทบรสทธ

อย เนอหาดงกลาวปรากฏในพระธรรมเทศนาของพระเดชพระคณพระมงคล

เทพมน (สด จนทสโร) ดงน

จะกลาวถงธรรมทงหลายตอไป คอเปนดวงใส มนษยได

มาดวยความบรสทธกาย บรสทธวาจา บรสทธใจ ไมมรองพรธ

เลย พอแตกกายท�าลายขนธจากมนษย กตดดวงธรรมอนนน


ส�าหรบใหเกดเปนมนษย ไดดวงธรรมดวงหนงส�าหรบเกดเปน

มนษย ใสบรสทธเทาฟองไขแดงของไก นเปนกายมนษยมธรรม

ดวงเทาน110

ทานไดกลาวไวอกวา

เวลาทจะสงมาเปนกายนน อาศยกายทพยทมาถง

ศนยกลางภพนนเขาเครองประกอบพรอมกบธาตทส�าเรจเปน

ขนธประจ�าภพแลว กจะสงเขายงเครองทศนยกลางกายพอ ธาต

ส�าเรจทสงเขาไปในศนยกลางกายของพอนน ขนาดเลกเพยงเทา

เมลดโพธเมลดไทรเทานน เปนชายกสงผานเขาโดยทางจมกขวา

หญงเขาทางซาย เวลาทจะออกจากศนยกลางกายพอไปอยใน

ศนยกลางกายแมกอาศยความดงดดของอายตนะของเครองท

มอยในศนยกลางกายแม รบเอามาจากศนยของพอมาไวทขว

มดลกของแม ตอจากนนกอาศยธาตสวนหยาบรกษาหลอเลยง

กนตอไป111

ส�าหรบกลมคมภรอกษรธรรมกลาววา

แลรปรางเรานเปนดงเรอน ตวเรานเปนดงเจาเรอน ได

พงแกกนไปมาดงอน จกไดไปในน�าในบกแล เหตวารปนนมแล

ครนหารปบไดมแตลมหอไฟกบทงดวงจต น�าหนทางไปเกดแต

ทใดกจกไดไปทางนนแล112



คมภรบวระพนธะกลาวถงการปฏสนธวา

เมอเรามาเกดนนผวาผหญงเขารจมกแมเบองซาย อยใน

ทองแมกเบองซายแล ผวาผชายเขากรจมกแมเบองขวา และอย

ในทองแมกเบองขวาแล... อนวาน�าราคะฝายแมนน มนเอาให

บงเกดเปนธาตน�าสบสองประการแล อนวาน�าราคะฝายพอนน

ขน เปนประดจดงน�าทธอนนอนไวแรมคนนนแล ใหบงเกดเปน

ธาตยสบเอดประการแล113

คมภรบวระพนธะกลาวถงการถอก�าเนดนในลกษณะทคลายกนมาก

กลาวคอเมอมนษยแตกกายไมเหลอรปแลวจะเหลอแต “ลมหอไฟ”และจต

ส�าหรบ “ลมหอไฟ” คอสภาวะของจตทตดหรอหมดจากการรบรจากสงกระทบ

ภายนอกทงปวง ซงกเปนเรองทสมเหตผลเพราะเมอปราศจากรปอนเปนท

ตงของ จกข โสต ฆานะ ชวหา และกายแลว กไมสามารถรบรสงกระทบจาก

ภายนอกได114 เหลอแตจตทพรอมทจะไปสภพใหมโดยการชกน�าของกรรมท

ตนไดเคยกระท�าไว กลาวคอจตททจรตกจะไปเกดใน “ทโสโครก” วนเวยน

เชนนไมรจบ

ส�าหรบชองทางเขาสรางมารดาเพอถอก�าเนดนน ผหญงจะเขาทางรจมก

ซายและอยในครรภมารดาเบองซาย ในขณะทผชายจะเขาทางรจมกขวาและ

อยในครรภเบองขวาของมารดา สวนวชชาธรรมกายระบวาชองจมกเปนทาง

เขาเชนกน ตางกนตรงทเปนชองจมกของบดาไมใชมารดา และเวลาทจะออก


จากศนยกลางกายพอไปอยในศนยกลางกายแม กอาศยการดงดดของอายตนะ

ทมอยในศนยกลางกายแม รบเอามาจากศนยของพอมาไวทขวมดลกของแม

สทธรรมหรอดวงธรรมทประกอบกบธาตประจ�าภพในวชชาธรรมกาย

และจตทประกอบกบลมหอไฟในคมภรอกษรธรรม ลวนเปนปจจยส�าคญของ

การปฏสนธของมนษย ทจดตนก�าเนดนมนษยยงเปนสงทบรสทธอย115 ซงเปน

อทาหรณทจะถกหยบยกมากลาวเมอคมภรพดถงการปฏบตสมาธภาวนาใน

ล�าดบตอไป

มนษยและธรรมะวชชาธรรมกายกลาวถงดวงธรรมทท�าใหเกดเปนมนษย ดวงธรรมนนคอ

สทธรรมทมสณฐานทรงกลมดงกลาวไวแลวขางตน พระธรรมเทศนาของ

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนในเรองนมวา

หญงกดชายกด เกดในครรภมนษย ทจะเกดในกายมนษย

ตองเกดในธรรมดวงนนจะไปเกดทอนไมได กายมนษยละเอยด

ตองเขาไปอยในกลางธรรมดวงนน ไปหยดนงอยในกลางธรรม

ดวงนน เอาใจหยดนงกลางดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษยดวง

นนเขาไปหยดนงอย พอนงแลวอาศยกลละรปของพอแมโอบ

ออมอยขางนอกหลอเลยงธรรมดวงนน กเปนกายมนษยปรากฏ

ขนขางนอก แตธรรมนนอยขางใน พอเปนมนษยแลวธรรมดวง

นนอยในกลางตว สะดอทะลหลงขงดายกลมเสนหนงตง ขวา

ทะลซายขงดายกลมเสนหนงตงแคกน ตงทง 2 เสนตรงกลาง

จรดกน ตรงจรดกนนนแหละเรยกวา กลางกก...ดวงนแหละเปน



ธรรมส�าคญ แลวกพระไตรปฎก วนยปฎก สตตนตปฎก ปรมตถ

ปฎกอยในกลางดวงธรรมนทงนน ไมใชอยทอน อยในกลางดวง

ธรรมนทงนน ธรรม 84,000 พระธรรมขนธอยในกลางดวงธรรม

นทงนน ไมใชอยทอน จะตองรจกธรรมดวงนกอน ธรรมดวงน

เปนประหนงวาพระไตรปฎก หรอเปนประหนงวาหบของ

พระไตรปฎกส�าหรบบรรจธรรมทงนน116

คมภรพระญาณกสณใหค�าอธบายในเรองนวา

พระพทธเจาจงเทศนาวา เมอเราอยในทองแมนนอยใน

ทองน�าพอแมทงสองนนแล ลกนนชอวาพระธรรม ไฟนนไดแก

ศลแล ลมพดไฟเคยวน�าใหแหงใสเปนดงน�ามนงา เปนอกษรตว

หนงชอวา ส� ลมพดไฟเคยวน�าใหแหงเปนเปอกตมอย เกดเปน

อกษรแถมตวหนงชอวา ว ลมพดไฟเคยวน�าใหแหงเปนน�าลาง

เนอ เกดเปนอกษรตวหนงชอวา ธา ลมพดไฟเคยวน�าใหแหงเปน

เลอดขนอยเกดเปนอกษรตวหนงชอวา ป แล ลมพดไฟเคยวน�า

ใหแหง เกดเปนอกษรตวหนงชอวา ก แล พดไฟเคยวน�าใหแหง

เปนเลอดตกมก เกดเปนอกษรตวหนงชอวา ย ลมพดไฟเคยวน�า

ใหแหงเปนกอนเนออย เกดเปนอกษรตวหนงชอวา ป แล เปน

อกษรเจดตวคอได ส� ว ธา ป ก ย ป หวใจพระอภธรรมเปนกอน

เนออย เราถอเอาพระอภธรรมนสสวาต นโรธอย แตก ปญจสส

ขาทงหาแหง117


จากขอความทยกมาของวชชาธรรมกายกลาววากายมนษยละเอยดตอง

เขาไปในดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษย เอาใจหยดนงทดวงธรรมนน และเอา

กลรปของบดามารดาหลอเลยงเปนกายภายนอกซงเปนกายมนษย แตธรรม

หรอดวงธรรมนนอยภายใน กลาวคอมนษยมดวงธรรมอยภายในกาย ตงอยท

ศนยกลางกายบรเวณสะดอ

ดวงธรรมนนคออะไร พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนกลาววาดวง

ธรรมนเปนทรวมของพระไตรปฎก คอพระวนยปฎก พระสตตนตปฎก และ

พระปรมตถปฎก รวมแปดหมนสพนพระธรรมขนธ ส�าหรบการสลบนามธรรม

เปนรปธรรมและรปธรรมกลบเปนนามธรรมนน ตวอยางทอาจชวยใหเหนจรง

คอหลกการของศาสนาพทธเกยวกบการตกบาตรและการอทศสวนกศล การน�า

อาหารหรอสงของซงเปนรปธรรมตกบาตรหรอถวายแดพระสงฆ สามารถ

เปลยนเปนบญอนเปนนามธรรมได อกทงสามารถอทศสงบญทเกดขนซงเปน

นามธรรมใหแกผลวงลบ โดยเปลยนเปนรปธรรมแกผลวงลบในตางภพได เชน

กรณพระเจาพมพสารอทศสวนกศลใหพระญาตทเปนเปรตใหพนจากความ

หวโหย หรอกรณพระสารบตรท�าบญถวายสงของแกคณะสงฆแลวอทศสวน

กศลใหเปรตมารดาในอดตชาต เปรตตางๆ นนไดรบการอทศบญซงเปนผล

ใหไดรบขาวน�าเครองนงหมเปนทพย ในมมมองของผปฏบตสมาธภาวนานน

การเหนค�าสอนแปดหมนสพนพระธรรมขนธเปนดวงธรรมจงอยในลกษณะ

การสลบนามธรรมเปนรปธรรมและรปธรรมกลบเปนนามธรรมตามทยกเปน

ตวอยางขางตน

คมภรพระญาณกสณบรรยายการพฒนาเปนรปรางในครรภมารดา

โดยกลาววาเปนพทธาธบายทมแกพระอานนทวา “ลกนนชอวา พระธรรม”



ทารกหรอลกนนเปนพระธรรมอนเกดจากปรากฏการณ “ลมพดไฟเคยวน�า”

และเกดเปนอกษรเจดตวคอ “ส� ว ธา ป ก ย ป” ซงเปนหวใจพระอภธรรม

และเปนกอนเนอตนก�าเนดของทารก ปรากฏการณดงกลาวแสดงวาทารกเปน

“พระธรรม” หรอ “พระอภธรรม” นนคอมนษยเกดจากพระธรรมแลวพฒนา

เปนปญจสาขา หรอ ศรษะแขนขาตอไป

ทงวชชาธรรมกายและคมภรอกษรธรรมมความพองกนในเรองความ

เปนมนษยวาเปนธรรมะ หลกการนจะถกน�าไปใชเปนเหตอางองในกรณการ

มพระธรรมอยภายในกายมนษยมาตงแตถอก�าเนดในหวขอถดไป

บญ-บาปเมอจตเปนสงบรสทธมาแตเดม สงทจรเขามาสจตมสองฝายคอฝาย

สจรตอนเกดจากวชชาและอนาสวะปรากฏเปนสขาวสวางในจต ทางฝายทจรต

เกดจากอวชชาและอาสวะปรากฏเปนสด�าขนมว หรอมสอนๆ เมอระคนดวย

กเลส เชนเปนสแดงเมอเจอดวยราคะหรอโลภะ เปนสด�าเมอระคนดวยโทสะ

และขนเปนตมหรอน�าลางเนอเมอระคนดวยโมหะเปนตน เหลานเหนไดดวย

ธรรมกาย ทงฝายสจรตและทจรตตางซอนอยในดวงธรรมทท�าใหเกดเปนมนษย

ซงคอยอ�านวยการ (ไมใชการตดสนใจ) ใหไดท�าบญและท�าบาป ดงปรากฏอย

ในพระธรรมเทศนาของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนดงน

พระองคทรงสอนไวในทางปรมตถวา ธรรมดาจตนนใส

บรสทธอยเสมอ ซงหมายความวาจตทไมมกเลสผสม สวนพวก

กเลสเชนโลภะเรยกวาเปนของจรมา เมอมาพองพานจตกยอม

จตใหเปนไปตามสภาพอนชวชาของกเลสนนๆ จตระคนดวย


ราคะหรอโลภะมสแดง ระคนดวยโทสะสด�า ระคนดวยโมหะขน

เหมอนตมหรอน�าลางเนอ สงเหลานพระองคใชตาธรรมกายมอง

เหนจรงๆ พวกเราเหลาศาสนกชนเมอเรยนภาวนาเพงถงขนาด

จะเหนจรงดวยตนเอง118

พระธรรมเทศนาอกวาระหนงบนทกไววา

สงขารคอความรสกนกคดปรงแตง และมทางเกดเปน 2

ฝาย ฝายทจรตเกดจากอวชชาและอาสวะ ฝายสจรตเกดจาก

วชชาและอนาสวะ ฝายเหตทจรตเปนดวงด�ามดมน ฝายเหต

สจรตเปนดวงขาวใสซอนอยในดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษย

เปนคปราบกนอย ฝายชวเปนภาคมารฝายดเปนภาคพระตาง

มเจาของดวยกน ฝายชวอ�านวยการใหมด ฝายดอ�านวยการให

สวางคลายโรงงานท�าหมอกควนพวกหนง โรงงานท�าไฟฟาพวก

หนง เมอเราไมคอยระวงฝายชวสอดเขาไปได ยอมเปนเหตให

เราตกไปทางชว คอจะท�าอะไรกท�าในทางชวจะพดอะไรออกมา

กเปนทางชว จะคดท�าอะไรกเปนไปทางชวหมด119

ในคมภรอกษรธรรมทศกษาอยระบวาบญเปนสขาวสวนบาปเปนสด�า

แสดงใหเหนทางใจเชนกน ยงกวานนยงกลาววาบญและบาปตางกผกอยกบ

ใจและสงผลตอผกระท�า

ครนวาไผกระท�าบญๆ นนกจกมาส�าแดงใหเหนแตคนงใน

ใจนนแล เหนในตากเชอเอา ถงตวบาปนนกด�าแสงนนกด�ามดมน

อนธการ เหตวาใจคดนนคดใหด�าตากมดอย ใหกระท�าบญให



ทานจ�าศลเมตตา ภาวนา แลวนแลแสนโกฏคาบ กดวยวามดด�า

อยนนแล แมนวาไปเกดในสถานทใดๆ กด ครนตายกไปตกนรก

อยาสนเทหเลย กจกไดเคยน120 ทอยตวเรานนแลฯ ตวบญนนก

ขาวแสงนนกขาวผองสองแจงรงเรองงาม ดงแสงพระอาทตย121

เมอเปนดงนนในวชชาธรรมกายบคคลจงจ�าเปนอยางยงทจะตอง

บ�าเพญตนใหอยในฝายขาวเสมอ กลาวคอตองท�าใหจตขาวใสเพอจะไดไปส

สคตไมหลงตายไปสทคต ตามทปรากฏในพระธรรมเทศนาของพระเดชพระคณ

พระมงคลเทพมนดงน

ถาเราคอยระวงรกษาไวใหด บ�าเพญสมาธใหดวงขาวใส

ปรากฏอยในศนยกลางกายเสมอ เราจะท�าอะไรกเปนไปในทาง

ด พดอะไรกพดไปทางด คดอะไรกคดไปทางด เพราะฉะนน จง

ควรบ�าเพญตนใหเปนฝายขาวเสมอ เวลาจะตายถาปลอยใหไป

ตกอยฝายด�าเรยกวาหลงตายจะไปสทคต ถาอยในฝายขาวเรยก

วาไมหลงตาย จะไปสสคตแนแท จงเปนการจ�าเปนยงทจะระวง

ใหอยฝายขาว122

ในทางคมภรอกษรธรรมไดเสรมเนอหานออกไปอก โดยเนนเวลาในชวง

วกฤตคอชวงทบคคลก�าลงจะละโลก วาใหนกถงบญทตนไดเคยท�าไวเปนทพง

มฉะนนผทตายดวยการหลบตาเปลาจะถกบาปทตนกระท�าตามมาตนหนทาง


นพพาน ขอความเหลานปรากฏอยในคมภรทศกษาแทบทกคมภร ดงตวอยาง

ขอความทปรากฏในคมภรพทธนรกน

บญอนตวา123 ไดสรางมานน ใหนกเอาเปนทจงทพงแก

ตวเถด เหตวาตวตายทงหลบตานนแล อนบาปอนตนไดกระท�า

นนกมาตามตน กไปตนหนทางนรพานไว บใหเหนทางนรพาน

แล ใหรบเอาไวๆ ดงกลาวมานนเถด124

มนษยจะเปนผตดสนใจกระท�าบญหรอบาปดวยตนเอง ทงนดวยสงขาร

หรอความรสกนกคดปรงแตงของตนเอง หากฝายชวสามารถแทรกเขาไดบคคล

จะกระท�าแตความชวมดมน ในทางตรงขามบคคลจะท�าดเมอฝายดเขาซอนใน

ดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษยได สงเกตไดชดเจนวาในวชชาธรรมกายบคคล

จะตองด�ารงอยในฝายดเสมอ ไดกลาวไวแลวขางตนวาดวงธรรมทท�าใหเกด

เปนกายมนษยอยภายในกายมนษย และดวงธรรมนเปนธรรมแปดหมนสพน

พระธรรมขนธ วชชาธรรมกายกลาวตอไปวาดวงธรรมน “ฝายดฝายชวอยใน

นเสรจ” อกทงบญและบาปทบคคลกระท�าไวจะตดอยทดวงธรรมทท�าใหเกด

กายมนษยน

ดวงนแหละเปนธรรมส�าคญ แลวกพระไตรปฎกวนยปฎก

สตตนตปฎก ปรมตถปฎกอยในกลางดวงธรรมนทงนน ไมใชอย

ทอนอยในกลางดวงธรรมนทงนน ธรรม 84,000 พระธรรมขนธ

อยในกลางดวงธรรมนทงนนไมใชอยทอน จะตองรจกธรรมดวงน

กอน ธรรมดวงนเปนประหนงวาพระไตรปฎก หรอเปนประหนง

วาหบของพระไตรปฎกส�าหรบบรรจธรรมทงนนไมไดบรรจอน



ฝายดฝายชวอยในนเสรจ อยในกลางดวงธรรมทท�าใหเปนกาย

มนษยนน ตดอยในกลางนน ท�าบาปบาปกไปตดอยกลางดวง

นน ท�าบญดวงบญกไปตดอยกลางนน125

สวนในทางคมภรอกษรธรรมกกลาววามนษยระคนดวยสวนของบาป

หรอมโอกาสถกชกน�าจากบาป สงนเกดมากบมนษยตงแตหลงปฏสนธและ

พฒนาขนเปนรางกาย โดยแสดงไวในคมภรบวระพนธะวา นอกจากจะไดปจจย

ของบดามารดาแลว ฝายกศลธรรมมาชวยสรางรปรางสสวน และสตวนรกฝาย

อกศลธรรมมาชวยสรางสองสวน รวมทงสนเปนหกสวนหกวตถคอจกขวตถ

โสตวตถ ฆานวตถ ชวหาวตถ กายวตถ และจตวตถ ทงหมดนเปนสวนภายใน

ทพรอมจะรบรสงทมากระทบหรอสมผสจากสวนภายนอก อนไดแก รป รส

กลน เสยง สมผส และธรรมารมณตางๆ เกดเปนปจจยสาเหตชกน�าใหบคคล

กระท�าตางๆ นานานนเอง

สตวนรกมาชวยแปลงรปรางเราเปนสชอถวนสองอกศล

ธรรม ชาวนรกมาชวยแปลงรปรางเรานแล เปนสชอถวนสอง

อกศลธรรมนนแล บาปสองบญเปนสเปนถวนหก เขาชวยแปลง

กระท�ารปรางเรานแล... อนวาตวกนคอวาวตถหกอนนนกลาวมา

นแล มาแปลงใหบงเกดนแล...จกขวตถใหบงเกดเปนตาแล โสต

วตถใหบงเกดเปนหแล ฆาตวตถใหบงเกดเปนดงแล ชวหวตถให

บงเกดเปนลนแล กายวตถใหบงเกดเปนรปรางแล วญญาณวตถ

ใหบงเกดเปนจตใจแล126


ธรรมะทเปนมนษยนมทงฝายดและฝายชว จดรวมของวชชาธรรมกาย

และคมภรอกษรธรรมเชนนอาจท�าใหประเมนความเปนมนษยในความเขาใจใน

ยคปจจบนไดวา ธรรมชาตของมนษย อาจเลอกกระท�าไดทงความดและความ

ชว และอาจประเมนความหมายไดอกวาธรรมะในฝายดลวนหรอฝายขาวใส

เปนสงทมนษยควรกลนกรองเหลอรกษาไวทตว127 เพอเปนปจจยเกอกลความ

หลดพน ตรงขามกบธรรมะฝายชวหรอบาปทตองละทงก�าจดออก128 มฉะนน

จะตองวนเวยนอยในวฏฏะตลอดไป

ขนธ 5 อปกรณสำาคญมนษยมสวนประกอบส�าคญคอขนธ 5 ไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร

และวญญาณ วชชาธรรมกายกลาววาขนธ 5 ถกใชเปนทอาศยไปเกดมาเกด

มดน น�า ลม ไฟ และ “ทวางๆ” หรออากาศเปนองคประกอบ ดงนนผทไม

ตองการมภพหรอมการเกดอกจะตองละขนธ 5 นเสย129 ในวชชาธรรมกาย

นอกจากกายมนษยแลวยงมกายอนๆ ซอนอยภายใน กายภายในตางๆ ทวาน

ตางกมขนธ 5 เฉพาะตนทงสน ขนธ 5 มคณสมบตเปน อนจจง ทกขง และ

อนตตา การละขนธ 5 ของทกรางไดส�าเรจจะน�าไปสการหลดพนจากวฏฏะการ

เวยนวายตายเกดได แตหากยงไมสามารถละขนธ 5 ไดทกกาย อยางนอยการ

หลกจากการไปเกดในอบายภมอาจปฏบตไดโดยการละขนธ 5 ของกายมนษย

แลวไปเอาขนธ 5 ของกายทพยเมอบคคลก�าลงจะละโลก เรองนตองฝกหดให

ช�านาญในขณะมชวตเสยกอน จงจะปฏบตไดเมอเผชญกบเวลาวกฤตนน



จะขอยกขอความในพระธรรมเทศนาของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน

3 ขอความจาก 3 วาระมาแสดง ขอความแรกมดงน

โลกนะคอขนธ 5 ขนธ 5 นแหละ รางกายอนนแหละคอตว

โลกส�าคญละ เขาเรยกวา สตวโลก โอกาสโลก ขนธโลก สตวโลก

โอกาสโลก วางๆ ทวางๆ เหลานทวางๆ ทงหลาย ดน น�า ไฟ ลม

วญญาณ อากาศนเขาเรยกโอกาสโลก ขนธโลกทมนรวมเปน รป

เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ อนเดยว ขนธโลก สตวโลกไอ

ทอาศยขนธนนแหละไปเกดมาเกด ไอทเปนกายๆ เขาไปขางใน

นเปนสตวโลกทงนน เปนกายเขาไปขางในเปนชนๆๆๆ เขาไป

สตวโลกเปนชนๆ เขาไปสตวโลกทงนน เมอเหนกายในกาย

เวทนาในเวทนา จตในจต ธรรมในธรรมของกายมนษยละเอยด

แลว กายมนษยละเอยดนแหละ130

ขอความท 2 มวา

ขนธ 5 เปนชอของอปาทาน ถาปลอยขนธ 5 หรอวางขนธ

5 ไมไดกพนจากภพไมได คงเวยนวายตายเกดอยในกามภพ รป

ภพ อรปภพ นเอง มดมนวนอยในทมดคอโลกนเอง ไดในค�าวา

อนธภโต อย� โลโก ซงแปลวาโลกนนะมด ผแสวงหาโมกขธรรม

ถายงตดขนธ 5 อยแลวยงจะพบโมกขธรรมไมไดเปนอนขาด กาย

มนษย กายทพย กายรปพรหม กายอรปพรหม เหลานอยในพวก

มขนธ 5 กลาวคอ มนษย เทวดา รปพรหม อรปพรหม เหลาน


อยในพวกมขนธ 5 สตวดรจฉาน สตวนรกกพวกมขนธ 5 พวก

มดทงนน ยงในโลกนตนรกเรยกวามดใหญทเดยว131

ขอความทกลาวถงการฝกปฏบตใหช�านาญมวา

เวลาถงคราวเรากถอดคลองช�านช�านาญเสยแลว พอรวา

จะตายสงขนธ 5 มนษยออกไป ขากเอาขนธ 5 ของทพย ช�าน

ช�านาญอยางนแลวกไมมความเสยดาย132

คมภรสายปฏบตอกษรธรรมแสดงองคประกอบของขนธ 5 ไวชดเจนวา

รปขนธคอดนหรอบก เวทนาขนธคอน�า สญญาขนธคอไฟ สงขารขนธคอลม

และวญญาณขนธคออากาศ การเวยนวายตายเกดมดน น�า ลม ไฟ เปนปจจย

ส�าคญประกอบกน ในคมภรพทธนรกนกลาวถงการ “วาคาถา” ตางๆ ส�าหรบ

ผปฏบตกอนเขา “เมองนพพาน” คาถาในทนหมายถงขอความทประพนธเปน

ภาษาบาล ในการศกษาคาถาเหลานพบวามจดประสงคในการ “วา” หรอ

ภาวนาคาถาประกอบการแผเมตตา มไดมจดประสงคดานคณวเศษของคาถา

ในเชงเวทมนต มคาถาอยบทหนงซงผจะเขา “เมองนพพาน” จะตองกลาว

เพอ “ประจราง”133 อนเปนการตงใจสละธาตทงส หรอ จตภต ออกไปจาก

ตน ซงเปนการปฏเสธปจจยไมใหมการเกดอกตอไป จตภตหรอธาตทงสเมอถก

ละทงแลวจงเหลอแตความวางเปลาหรออากาศ ซงกคอธาตแหงวญญาณขนธ

ขอความในเรองดงกลาวคดจากคมภรพระญาณกสณความวา

ใหรจกรปขนธทงหานนแล ปถวนนไดรปขนธจกไดกระท�า

นนบมแล อาโปเวทนาขนธจกรใหไปกระท�าบาปนนบมแล เตโช

สญญาขนธจกรไปกระท�านน(บม)แล วาโยสงขารขนธนนจกรให



ไปกระท�าบาปนนบมแล วญญาณขนธ แจก ดน น�า ลม ไฟ ใหไป

กระท�าบาปนนคอวา วญญาณขนธดวยเสยแลวดงอนกนอนหลบ

อยแล ชอวาวญญาณขนธทงหกคอไดเปลวไฟอนลกขนนนแล รป

รางเรานเปนดงเรอน ตวเรานเปนดงเจาเรอน ไดพงแกกนไปมา

ดงอน จกไดไปในน�าในบกแล เหตวารปนนมแล ครนหารปบได

มแตลมหอไฟกบทงดวงจต...134

และคมภรบวระพนธะกลาวถงวญญาณขนธวา

วญญานขนธนนคออากาศ บกดน น�า ลมอนเดนเทยว

ไปมาหาพญายมบาล ครนวาพบพญายมบาลแลวกวาดน�า ลม

ไฟนนใหแกพญายมบาลนนแล ครนวารจก ดน น�า ไฟ ลม แลว

ก[ร]จกอากาศแลว... อนวาพระพทธเจาและพระปจเจกโพธเจา

และอรหนตเจา เขาสนพพานทงสพระองคนน จกไดภาวนาอน

หาลมบมไดแล เทยรยอมภาวนาแตวญญาณขนธคออากาศนโรธ

สมมาจตนนแล135

สวนคมภรพทธนรกนกลาวถงการ “ประจราง”136 หรอปฏเสธธาตทง

4 หรอ จตภตไววา

สวนครนวาประจรางแลวใหเอาจตนกผกเอานพพานเปน

อารมณกนเปนอาหารตางขาวเถด แลววาดงนไฟ137อนใดๆ อยา

มาเบยดเบยนกๆ จกไปสนพพานแล จตรภต แลทงสนนรกษาราง

เราไวใหเวยนเกดเวยนตายนน มนออกหนไปอยนอกฟาจกรวาล

พนแลว ตวเราจงไดพนจากทกขทงปวงแล เหตวาจตรภตหาบได


ในรางเรานนแล เมอจตรภตยงอยในรางเรานนทกตวดงนน มน

ใหเวยนเกดเวยนตายอยบมรแลวเลย ครนวาประจรางเสยแลว

บไดลงมาเกดเมองลมแล138

ความส�าคญของวญญาณขนธปรากฏในคมภรสายปฏบตอกษรธรรมวา

วญาณขนธไดแกอากาศ รองพระธรรมเจาๆ ไว พระธรรม

รองพระพทธเจาไวแล139

คมภรบวระพนธะยงกลาววาพระสมมาสมพทธเจา พระปจเจกพทธเจา

และพระอรหนตทเขาส นพพาน “เทยรยอมภาวนาแตวญญาณขนธคอ

อากาศนโรธสมมาจตนนแล”140 คมภรพระญาณกสณกลาวเสรมวาวญญาณ

ขนธคออากาศธาต ซงรองรบพระธรรม และพระธรรมรองรบพระพทธเจาอกท

จงกลาวไดวาอากาศธาตเปนปจจยส�าคญประการหนงในการปฏบตสมาธ

ภาวนาสนพพาน

ในสวนทวาดวยธาตในเชงปฏบตสมาธภาวนานน พระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมน (สด จนทสโร) ไดใชภาพประกอบการสอนการท�าสมาธอยภาพ

หนง ภาพดงกลาวเปนภาพดานตดของชวงกลางทองบคคล141 มกากบาทขง

อยกลางภาพ มวงกลมขนาดเลกอยทปลายทงสของกากบาท และมวงกลม

ขนาดเลกอกวงตงอยกลางกากบาท วงกลมทปลายกากบาททงสแสดงถงธาต

ส แมวาจะไมมขอมลวาธาตใดหมายถงขนธใด แตวงกลมทตงอยกลางกากบาท

ถกระบวาปนอากาศธาต ซงกคอศนยกลางกายแหลงทตงของจต และเปน

วญญาณธาต142 เปนเสนการเดนทางของใจ และเปนทหมายในกระบวนการ

สมาธภาวนาของวชชาธรรมกาย



1 ดานหนา ธาตน�า 2 ดานขวา ธาตดน

3 ดานหลง ธาตไฟ 4 ดานซาย ธาตลม

5 ศนยกลาง อากาศธาต และวญญาณธาต143

ทงวชชาธรรมกายและคมภรอกษรธรรมมหลกการพองกนในเรองของ

ขนธ 5 วาเปนทมาของกองทกขโดยรวมถงการเกดการตาย การตดอยกบขนธ

5 จะท�าใหบคคลวนเวยนอยในวฏฏะ ในทางกลบกนขนธ 5 กเปนอปกรณ

จ�าเปนมไวเพอการดบ ซงกคอการละไมยดตดโดยผานกระบวนการปฏบต

สมาธภาวนานนเอง


ทางไปของพระพทธเจา - วถสความหลดพนทางไปสการหลดพนจากวฏฏะเปนหนทางด�าเนนของพระพทธเจาและ

พระอรหนตทงปวง ในวชชาธรรมกายการเขาสกระบวนการเพอการหลดพน

นน เรมทการเอาใจไปจรดหรอหยดไวทศนยกลางกาย และประคองไวไมให

เคลอนไปทใดตลอดเวลาของการภาวนา เมอปฏบตจนถงระดบทถกตองหรอ

“ถกสวน” แลว กจะไดผลการปฏบตในระดบตางๆ ดงพระธรรมเทศนาของ

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ตอไปน

ผทจะเขาถงพระรตนตรยตองเอาใจของตนไปจรดอยท

ศนยกลางกายของตนนน แลวท�าใจใหหยด หยดในหยด หนก

เขาไปทกทไมใหคลายออก ท�าไปจนใจไมคลายออก ใจนนหยด

ในหยดหนกเขาไปทกท นเปนทางไปของพระพทธเจา พระ

อรหนต ไมใชทางไปของปถชน ทางไปของปถชนไมหยด ออก

นอกจากหยด นอกจากทางไปของพระพทธเจา พระอรหนต

อยเสมอ จงไดเจอะเจอพระพทธเจาพระอรหนตยากนก ขอ

ผจงรกภกดตอตนของตนทแทแลว จงตงใจแนแนวใหถกทาง

ไปของพระพทธเจาพระอรหนตเถดประเสรฐนก พระพทธเจา

พระอรหนตในอดตอนาคต ปจจบนไปทางเดยวเหมอนกน

ทงหมด144

กลมคมภรอกษรธรรมทศกษาอยกลาวในท�านองเดยวกนวา การปฏบต

สมาธภาวนาเปนหนทางเดยวเทานนทจะน�าไปสพระธรรม ซงเปนกญแจไข

ประตเมองนพพาน และหนทางนเปนหนทางของพระพทธเจาและพระอรหนต



ทงในอดต ปจจบนและอนาคต คมภรอธบายวาการท�าสมาธไดแกการ “เอาจต

ผกไวในดวงแกว” ดวงแกวในทนคอ “ดวงแกวทขามา” หรอดวงแกวตนก�าเนด

นนเอง ผลการปฏบตในขนทสงขนไปจากการไดสมาธคอการไดนวโลกตรธรรม

หรอพระธรรมดงกลาวไวขางตน ซงเทากบการไดเขาไปในประตเมองนพพาน

และผลการปฏบตทสงขนไปจากโลกตรธรรมคอปรมตถ ซงเปนการไดพบ

พระพทธเจาผสถตในเมองนพพานนน ดงขอความทคดจากคมภรพทธนรกน

ดงน

ทางพระสมาธเจานแวนประเสรฐ145 นกแล แมนวาพทธเจา

พระปจเจกโพธเจาและอรหนตเจาทงหลายอนพนจากทกข

ทงมวลนน กเทยรยอมถอเอาในทางพระสมาธเจาน กจงไดถง

นรพานแล อนวาทางพระสมาธเจานนคอวา ใหเอาจตผกไวใน

ดวงแกวใหมนอยาใหจตฟง146สวาน147ไปแหงใดๆ เลย อนนชอ

วาทางสมาธแล เหตวาผกจตใจในดวงแกวใหสองรงเรองเขาไปส

พระนรพานนนแล สมมาท นญจ สหสสาโก148แตนกคดเอาทาง

สมาธนนไดแลวพนโกฏคาบกบเทาทางพระนวโลกตรธรรมเจา

แล อนวาทางพระนวโลกตระนนคอวาไดแลเหนดวงแกวรงเรอง

งามชดสวาง เอาสองเขาไปในประตทงเกาแหงนนแล หลบตาแล

เหนมนตา149กแลเหนทงภายในและภายนอก อนนชอวา ทาง

พระนวโลกตรธรรมเจาแล สหสสานวโลกตตร มหาคต� แตถอ

เอาในทางพระนวโลกตรธรรมไดเกาพนคาบ กบเทาอนไดถอเอา

ในทางพระปรมตถคาบนงแล ในทางพระปรมตถเจาเปนทหมด

ทแลว ดวยประตเมองแกวชอวานรพานไดเหนองคพทธเจาแล


จงหวงจกไดถงนรพานแลพทธะ ไดแก พระพทธเจานนแล อนน

ชอวาปรมตถจรงแล150

นอกจากจะเนนวาสมาธภาวนาเปนทางปฏบตเพอการหลดพนจาก

วฏฏะเพยงหนทางเดยวแลว คมภรอกษรธรรมยงกลาวเพมเตมอกวา สงฆผไม

ประสบผลในทางภาวนาถงขนรจกนโรธหรอการระงบจากสงกระทบภายนอก

สงฆเหลานนจะไมสามารถพนจากนรกไดเลย ดวยเหตผลวาสงฆเหลานนยงมได

ฆาบาปธรรมในตวไดส�าเรจ ดงขอความตอไปน

ชอวาคนถธระนนร แตอนจกไปเทศนานนไดทกนยาย

แล ในพระจตอรยสจจทงสนน คอวาทกขสจจนนมสประการ

สมทยสจจเมอจกภาวนาบรจกหนทางเขานโรธนนแล ครนวา

บรจกพระจตอรยสจจนน ไดชอวาสงฆรเทศนานนไดทนยาย151

เอาพระธรรมไปขายกน จกไดน�าเอาตวไปตกนรกเสยงแทชะแล

เหตนนพระพทธเจาวา “อสงฆ” แล เหตทงหลายยงมบาปธรรม

ทงสบสตวนน ยงมอยในตวบไดฆาใหตายเสยงนนแล จงใหรฉบร

หายรตายรเกดบจกเสยงจกสดไดนนแล แมนวาจกสวดมนตไหว

พระพทธเจาภาวนาอนใดกด ครนวาบไดฆาบาปธรรมสบสตวน

เทอดงอน กยงไกลแตนพพานอยแล152

คมภรพระญาณกสณยงใหขอความเปรยบเทยบในประเดนนเพมเตม

อกวา การปฏบตสมาธภาวนาเพอการหลดพนบคคลพงกระท�าดวยตนเอง จะ

ใหผอนกระท�าแทนไมได เปรยบเหมอนคนไขใหผอนกนยาแทนตนไมอาจหาย

จากความปวยไขไดเลย



อนใดเจบเปนพยาธบไดกนอยาพอยวาใหคนอนกนยา

ตางๆ กระท�าผดรตคลองประเพณดงอน จงจกเวยนตายเวยน

เกดไปในนรกบรจกเสยงจกสดไดแล153

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนกกลาววาการปฏบตใหเขาถงได

เทานนจงจะใหผลในทางปฏเวธ และการปฏบตแทจรงแลวเปนหลกของ

ศาสนาพทธ จะนบถอศาสนาไปนานเทาไรกไมไดประโยชนหากไมไดปฏบต

ดงขอความทยกมาแสดงตอไปน

จะปฏบตไปอยางไรกวาไปเถอะ ปรยตเมอเขาถงปฏบต

แลวกเขาถงปฏเวธเปนล�าดบไป เขาถงโสดา โสดาละเอยด สก

ทาคา สกทาคาละเอยด อนาคา อนาคาละเอยด อรหต อรหต

ละเอยด เปนล�าดบไป ไมเคลอนละ ไมเคลอนหลก เอาหลกมา

ปรบดเถอะ ปรยตเอามาปรบดเถอะ แตวาผเรยนปรยต ผเรยน

บาลทานไมเหน ทานกเรยนตามศพทของทานไป เมอทานเหน

ทานกเรยนตามความเหนของทาน นเรองนส�าคญ เพราะเหต

นนการปฏบตศาสนาหรอนบถอศาสนา ถาวาศกษาไมไดหลก

พระพทธศาสนาแลว จะนบถอไปสก 50 ปกเอาเรองไมได ถา

ไดหลกแลวจงจะเอาเรองได154

ทงวชชาธรรมกายและคมภรสายปฏบตอกษรธรรมตางมหลกการส�าคญ

ชดเจนรวมกน ในวธปฏบตสการหลดพนจากการเวยนวายในวฏฏะ155 กลาว

คอการปฏบตสมาธภาวนาเทานนนอกเหนอจากนไมม การปฏบตสมาธภาวนา

เปนกระบวนการทมขนตอนของการสงบนงหรอการท�าใจหยดนงทดวงธรรม


หรอดวงแกว และใหผลตงแตสมาธขนตนหรอโลกยะผานไปสโลกตระและ

ทสดคอปรมตถ

ภาวะสงบนงในครรภมารดาวชชาธรรมกายกลาวถงภาวะสงบนงในระหวางการปฏบตสมาธภาวนา

วาเปนสภาวะทเดกในครรภมารดาท�าได และเปนภาวะทเทวดารปพรหม

อรปพรหมกท�าได ภาวะทเดกในครรภท�าไดนนคอการสงบสงขาร พระเดช

พระคณพระมงคลเทพมนไดแจกแจงเพมเตมไววา กายสงขารสงบคอลมหายใจ

หยด วจสงขารสงบคอความตรกตรองหยด และจตสงขารสงบคอใจหยดอย

ทศนยกลางดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษย และกลาวอกวาการเขาถงพระ

รตนตรยจ�าเปนจะตองจรดใจลงทศนยกลางดวงธรรมทใหเกดเปนมนษย การ

จรดใจดงกลาวบคคลไดเคยปฏบตมาแลวเมออยในครรภมารดา ดงขอความ

ทน�ามาแสดงดงน

กายวาจาใจทละเอยดจรดลงทศนยกลางของธรรมนน ก

หยดพรอมทงกายสงขาร วจสงขาร จตสงขารนบวาหยดเปนจด

เดยวกน ไดชอวาสงขารสงบ การสงบสงขารชนดนเดกในทอง

มารดากสงบจงอยในทแคบเปนอยได เทวดาใน 6 ชนท�าได รป

พรหม และอรปพรหมท�าได เดกในทองกนบวาสงขารสงบเทวดา

กนบวาสงขารสงบได รปพรหม และอรปพรหมกนบวาสงขาร

สงบได การสงบสงขารเสยเปนสข...กายสงขารสงบคอลมหายใจ

หยดวจสงขารสงบคอความตรกตรองหยด จตสงขารสงบคอใจ

หยดอยทศนยกลางของดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษย156



ทานไดกลาวในพระธรรมเทศนาอกบทวา

การทจะเขาถงพระรตนตรย ทถกแทนน ตองเอาใจของ

ตนจรดลงทศนยกลางของธรรมทท�าใหเปนกายมนษย เปนดวง

ใสบรสทธเทาๆ ฟองไขแดงของไก ตงอยศนยกลางของกาย

มนษย มเหมอนกนหมดทกคน จ�าเดมแตอยในทองมารดา ใจของ

กมารกมารจรดจหยดนงอยตรงศนยกลางของดวงธรรมนนทก

คน ตรงศนยกลางของดวงธรรมมวางอยประมาณเทาเมลดโพธ

หรอเมลดไทร ใจของกมารหรอกมารกจรดอยศนยกลางนน157

คมภรอกษรธรรมยกสภาวะการหายใจของเดกในครรภมารดาเปน

อทาหรณเชนกน โดยกลาววาเดกมความทกขเมออยในครรภ และมเพยง

กระแสลมหายใจทจ�ากดไวจากสะดอถงคอเทานน กระแสลมหายใจชนดน

เรยกวา “ปสสาวาต”158 ไมมกระแสลมพนออกจากจมก เรองนกลาวไวอยาง

สอดคลองกนในคมภรสายปฏบตตางๆ ตวอยางขอความอธบายในคมภร

บวระพนธะมวา

ใหโยคาวจรจารยเจาทงหลายร�าพงด เมออยในทองแมให

คดถงความตายวา เมอกจกตายจกหายใจแตดง159 ลมถงสะดอ

และหายใจออกจากจมกบมไดแลวแล ถอเอายงส160 อยาแปร

ตวไปมาแล ใหรกษา ครพภวก ในใจ สวาตมรรคสนสสวาตผละ

นนแล161


ขอความจากคมภรพระญาณกสณกลาววา

เมอเราทงหลายอยในทองแมหายใจอยแตในทองขนลง

แตสะดอขนมาถงดง ออกนอกดงนนหาบไดแล162

อกขอความจากคมภรเลมเดยวกน

กมเอาพระอภธรรมาสญาณสขมาลแตคอถงกระหมอม

เทอ นงกมไวใหมนชอวาถงอรหนต เขานโรธไดหบประตสวรรค

เสยในตาแลว ไดเผยประตนพพานในกระหมอม บไดหายใจเขา

ออกไดสะอนอย เปนดงเราอยในทองแมนนชอวาอรหนต163

แตในกรณของหนอพทธางกรทารกจะอยในครรภมารดาอยางมความ

สข นงทาสมาธหรอแพนงเชงพรอมกบภาวนา “นสสวาต”164 คอการไมม

กระแสลมหายใจในขณะสมาธภาวนา ดงขอความอธบายวา

ตวเรานเมออยในทองแมมารดาทนทกขยากล�าบากยง

หนกหนา เมออยนนนงโยงโยเอามอเทาคางบมหนา165ตอสน

หลงแม ภาวนาปสสาวาตอยแล... อนวาเชอหนอพทธางกรเจา

ทงหลายอนจกไดตรสรเปนพระนนแล แมมารดานนกปลนหนา

ออกตามหนาแมมาแลว และนงอยพบแพนงเชงภาวนานสสวาต

อยสขสบายดจดงอยในขง166ทองนนแล167

ไมวาการจ�ากดกระแสลมหายใจอยเฉพาะสะดอถงคอ หรอการหยดนง

ไมมกระแสลมหายใจของคมภรสายปฏบตอกษรธรรม รวมถงการทลมหายใจ

หยดหรอกายสงขารสงบของวชชาธรรมกายยอมเปนทประหลาดใจของผเรม



ปฏบตสมาธภาวนา การน�าเสนอสภาวะเชนนวาเปนสภาวะทเกดขนในครรภ

มารดา เขาใจวาเพอใหผเรมปฏบตสมาธภาวนาคนเคยยอมรบไดในภาวะการ

หยดนงตางๆ นน โดยเฉพาะความรสกไมมกระแสลมหายใจ

การพบพระพทธเจาหนงในจดม งหมายแหงการปฏบตสมาธภาวนาคอการพบเหน

พระพทธเจา ในวชชาธรรมกายการไดพบธรรมกายหรอการไดธรรมกายคอ

การไดพบพระพทธเจา พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนกลาวสรปไววา “หรอ

พดใหเขาใจงายกวานกวา ผใดเหนดวงธรรมทวาน ผนนเหนพระพทธเจา หรอ

อกอยางหนงวา ผใดเหนธรรมกาย ผนนเหนพระพทธเจา”168 และผทไดทง

ธรรมกายหยาบและละเอยดเปนผทตงอยในไตรสรณคมน หรอผเขาถงพทธ

รตนะ ธรรมรตนะ และสงฆรตนะ169 ดงขอความพระธรรมเทศนาน

ใจตองนงอยศนยกลางดวงธรรมทท�าใหเปนธรรมกายท

เดยว ค�ามดดกดนเทยงคนไมลก ลมตากแจมอยกบธรรมกาย

นน เมอนอนหลบเขากแลวไป เขาทไปจนกระทงหลบอยกบ

ธรรมกาย ตนขนกตดอยกบดวงธรรม ทท�าใหเปนธรรมกายนน

แจมจาอยเสมอ นแหละเจอแลวซงพระตถาคตเจา นนตวพระ

ตถาคตเจาทเดยว170

และกลาวไวเชนเดยวกนวา


เขาถงซงพทธรตนะ ธรรมรตนะ สงฆรตนะ มธรรมกาย

แลว มธรรมกายทงหยาบทงละเอยดไดชอวาตงอยในพระไตร

สรณคมน171

คมภรพทธนรกนกลาววาการไดถงเมองนพพานแลวไดพบพระพทธเจา

เปนการตดขาดพนจากวฏฏะการเวยนวายไมมการตายการเกดอกตอไป ซงเปน

“ปรมตถ” หรอทสดของการปฏบต172 ดงขอความตอไปน

ในทางพระปรมตถเจาเปนทหมดทแลว ดวยประต

เมองแกวชอวานรพาน ไดเหนองคพทธเจาแล จงหวงจกไดถง

นรพานแลพทธะ ไดแกพระพทธเจานนแล อนนชอวาปรมตถ

จรงแล173

ในคมภรเลมเดยวกนมขอความอกวา

ใหศลสองรงเรองแจงชวาลดงกลาวมานนเถด มรศม

รงเรองอยกใหคอยบนขนไปรอด ปตตพคร174 เปนทบรสทธเสย

สนแลวบรบรณแลวดงนน จกนบชาตเกดแลวตายกหาบไดแล

กจกไดถงอรหนตเจา ไปเอาปฏสนธไดเกดในดวงแกว แลวกได

ถงพระนรพานเปนทส�าราญอยเยนเปนสขพนจากทกขเวทนา

ทงปวงแลวแล175

ความส�าเรจในสมาธภาวนาคอการไดพบพระพทธเจา ทงวชชาธรรมกาย

และคมภรปฏบตอกษรธรรมกลาวไวสอดคลองกนในเรองน อนงการได

พบพระพทธเจาในคมภรอกษรธรรมกมนยแสดงการไดเหนบคคลหรอองค



ของพระพทธเจา ซงแนนอนวามใชรางทเคยเปนเจาชายสทธตถะ แตมความ

เปนไปไดทจะหมายถงกายแหงสพพญญตญาณ หรอธรรมกายทปรากฏใน

ธรรมกายคาถานนเอง

จากขอความตวอยางในเรอง “ทางไปของพระพทธเจา” การท�าใจ

นงอยทศนยกลางดวงธรรมทใหเกดเปนกายมนษยเปนทงวธทจะเขาถงพระ

รตนตรย176 เชนเดยวกบเปนวธทจะพบพระตถาคตเจา177 และการกลบเขาไป

หาความบรสทธทเปนก�าเนดเดม178

ทตงของธรรมทท�าใหเปนกายนนๆ คอตรงกลางตว

ตดขาดแคสะดอบงเวยนเขาไปทศนยกลางพอด ไมเหลอมซาย

ขวาหนาหลง ส�าหรบสตวทจะไปเกดมาเกด ตองอาศยศนยกลาง

นนดวยกนทงหมดจงไดชอวาทสบ เทวดาพรหมอรปพรหม

ตลอดพระนพพาน ใชเปนแบบเดยวกนทงสน ตรงทสบนนวาง

ประมาณเทาเมลดโพธหรอเมลดไทร เปนอากาศวาง เรยกวา

ก�าเนดเดมกถก ทก�าเนดเดมนนมธรรมดวงหนงเทาฟองไขแดง

ของไก สณฐานกลมเนอละเอยดสขาวใสหมก�าเนดเดมนนโดย

รอบ ก�าเนดเดมนนอยทศนยกลางขางในพอด ธรรมดวงนน

แหละชอวามนษยธรรม มนษยธรรมทท�าใหเปนกายมนษยอย

ศนยกลางของกายมนษย มเหมอนกนทกกายทงสดหยาบสด

ละเอยด มชอตามกายนนๆ เชน ธรรมทท�าใหเปนกายทพย179


ในกรณทยงปฏบตไมถงขนโลกตระและนพพาน สงทไดจากการพบพระ

พทธเจาหรอไดธรรมกายแลวและ/หรอไดเขาถงพระพทธรตนะ พระธรรม

รตนะ พระสงฆรตนะแลวนน ทางวชชาธรรมกายกลาวไววา เวลาเจบบคคล

จะไมเดอดรอนไปตามกาย เวลาตายกไมเปนทกขแตกลบสบาย สามารถชวย

ใหญาตพนนรก ชวยใหมนษยพนจากภยอนตรายตางๆ นอกจากนพระพทธเจา

ยงสองพระญาณ “ทานกชวยเหลอเผอแผ คอยแกไข บ�าบดความทกข บ�ารง

ความสข ใหยง ๆ ขนไป” อกดวย ยงไปกวานนพระเดชพระคณพระมงคลเทพ

มนยงกลาวถงการชวยเหลอของพระพทธเจาเชนนในระดบประเทศดงปรากฏ

ในพระธรรมเทศนาวา

ในพทธรตนะมคณอเนก เวลาเจบกไมอาดรเดอดรอนไป

ตามกาย เวลาจะตายกนงยมสบายอกสบายใจ เหนแลววาละ

จากกายน มนจะไปอยโนน เหนทอย มความปรารถนา นคณ

ของพทธรตนะ พรรณนาไมไหว นเรยกวาคณพระพทธเจา คอ


ในเรองอทศสวนบญทานกลาวไววา

ถาวามธรรมกาย งายเตมท ท�าบญเทาไรไดหมด เพราะ

เหตวา ธรรมกายน�าไปบอกวาใหอนโมทนา กไดส�าเรจสมความ

ปรารถนา แมจะไปตกนรก ธรรมกายน�าสวนกศลทญาตอทศ

สงไปใหไปถงนรก กไดรบสวนกศลสมมาดปรารถนา พนจาก

นรกทเดยว181



ส�าหรบการพนภยตางๆ ปรากฏในพระธรรมเทศนาอกบทวา

มนษยทจะพนจากภยอนตรายดวยพทธานภาพ ดวย

ธรรมานภาพ ดวยสงฆานภาพ มนษยถายงอยในพทธานภาพ

ธรรมานภาพ สงฆานภาพแลว สงหนงสงใดจะมาท�าใหเปน

อนตรายนนไมได182

ในระดบประเทศพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนกลาววา

พระพทธเจาทานกคอยด สอดญาณสองญาณคอยด ได

รบความสขแคไหน ไดรบความทกขแคไหน ทานกชวยเหลอ

เผอแผคอยแกไข บ�าบดความทกข บ�ารงความสขใหยงๆ ขนไป

นกเพราะอาศยพระพทธเจาอยลบๆ เรานบได ในประเทศไทย

พระพทธเจามจรงๆ ในทลบๆ183

ทางคมภรอกษรธรรมกกลาวในท�านองเดยวกนวา การปฏบตสมาธ

ภาวนาตามค�าสอนของพระพทธเจาและหมนระลกถงคณพระพทธเจาตลอด

เวลา พระพทธเจาจะท�าใหผปฏบตอยในขายญาณของพระองคซงประทบอย

ในเมองนพพาน ผปฏบตนนจะพนจากการตกนรก นอกจากนผปฏบตยงจะ

ไดรบอานสงสในภพชาตตอไป โดยจะไดเกดในฐานะสงหรอเกดเปนเทวดา

พระอนทร หรอชาวสวรรคชนพรหม ในทางตรงขามหากไมไดอยในขายพระ

ญาณของพระพทธเจา บคคลผนนกจะตองตดอยในวฏฏะตอไป เนอหาทกลาว

ไวนไดจากขอความในคมภรพระญาณกสณวา


พระพทธเจากใหญาณสองลงมาแตนพพาน...ครนไดเขา

ในขายญาณพระพทธเจาแลวบไดไปตกนรกแล ครนหลบตาอย

ยงเหนมดด�าอยนน[บ]พนจากนรกแล ครนเกดมายอมกศลอน

ตนไดสรางมาตางๆ จงจกมาเปนทาวพระยาและเทพดาอนทรา

พรหม ครนบไดเขาขายญาณพระเทอนน หลบตาเลงเหนมด

อยนนยงจกเวยนตายเวยนเกดอยในนรกบสญเสยงแลเลย184

ขอความเพมเตมในคมภรพระญาณกสณเลมเดยวกน

พระพทธเจาอย ในนพพานสองแจงผลญาณลงมาแต

นพพาน บคคลผใดแลไดรกษาศลใหเปนดงผชายหญงอนมรป

อนงามนนแล ใหไดร�าพงถงเมอจกตายนนวา มแตพระพทธเจา

แลมาเปนทพงแกกนเปนอนมนอนเทยงแทจรงแล เมอนอน

นนเมอยางเมอเทยวไปมาใหระนกถงคณพระพทธเจาดงอน

พระพทธเจากจกแผญาณลงมาแตนพพาน โปรดเอาบคคลผอน

ร�าพงถงคณพระพทธเจาทกยามนนชะแล185

ในวชชาธรรมกายการปฏบตสมาธภาวนาจนไดธรรมกายคอการได

พบพระพทธเจา ในคมภรปฏบตอกษรธรรมการปฏบตสมาธภาวนาจนไดแสง

สวางคอการไดถงดวงแกวหรอเมองแกวนพพานแลวจงไดพบพระพทธเจา แต

ทงสองฝายระบเหมอนกนวาผลจากการไดพบพระพทธเจานนคอการพนจาก

นรก รวมถงการหลดจากวฏฏะตดขาดจากการเกดการตาย และเมอปฏบต

และระลกถงพระพทธเจากจะไดรบการคมครองจากพระองค



นมตความสวางการปฏบตสมาธภาวนาทประสบความส�าเรจอาจรบรไดดวยความสวาง

ภายใน ทางคมภรอกษรธรรมผลการปฏบตในขนโลกตระหรอขนปรมตถจะ

ปรากฏความสวางขนาดตางๆ กน กลาวคอความสวางขนาดหงหอยเปนชน

โสดาบน ความสวางขนาดดวงดาวจะเปนชนสกทาคาม ความสวางขนาดดวง

จนทรเปนชนอนาคาม และความสวางขนาดดวงอาทตยจะเปนชนอรหนต จะ

ขอยกตวอยางขอความทชดเจนจากคมภรพทธนรกนดงน

ไฟกองหนงเทาหงหอยเมอจกตายใหรบถอเอาได ครน

วาถอเอาแลวบไดไปตกนรกแล แมนวากระท�าบาปเทาใดๆ กบ

ไดไปตกนรกเลย อนนชอวาโสดายงจกเวยนไปมาในชนฟาแล

ชนอนทรไดเจดชาต จงจกไดถงนรพานแล กองหนงแลเหนเทา

ดาวรงในฟา ไฟกองหนงประเสรฐดนก เมอตนจกตายใหรบถอ

เอาไว เอาไวใหไดไปเกดเปนพรหม แลวจงลงมาเกดเปนอนทร

ยงสามชาตจงจกไดถงนรพาน อนนชอวาสกทาคาแล เพราะ

วาไดไฟสองในอารมณนนแล ไฟกองหนงแลเหนเทาพระจนทร

เมอวนเพญ ไฟกองหนงยงตวนนไดเหนถงชนพรหมและชนดน

แลรงเรองโชตการงาม เมอจกตายใหรบถอเอาใหไดกคอยเรอง

ขนไปสนรพาน อนนชอวาอนาคาแล... ไฟกองหนงแลเหนดง

พระอาทตยดรงเรองงามยงกวาไฟทงหลาย ครนเมอตนเราจก

ตายใหถอเอาได ไดถงพระนรพานเทยวพลนนกแล186


ในสวนของวชชาธรรมกายนนแมวาจะไดระบอยางชดเจนวาผลการ

ปฏบตจะไดธรรมกายขนาดหนาตกตางๆ ซงจะกวางใหญขนเมอไดผลในระดบ

สงขน แตกระนนพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนกไดกลาวขยายความไววา

ผทไดธรรมกายจะไดธรรมปรากฏอยประจ�าตว และธรรมนเองจะสวางไสว

เหมอนดวงอาทตย ธรรมมหลายดวงมความสวางแตกตางกนสวางมากบาง

นอยบาง

เรองนพระองคทรงรบสงในเรองธรรมวา ทฏธมมสข

วหาร ธรรมเครองอยเปนสขในปจจบนทนตาเหน ธรรมทบงเกด

ปรากฏอยกบตวนะ พวกมธรรมกายมธรรมปรากฏแกตวเสมอ

พวกไมมธรรมกายนานๆ จะปรากฏธรรมสกครงหนง ธรรมท

ปรากฏขนนะประจ�าตวเชยวนะ ตดอย กบใจของบคคลนน

สวางไสว ถาปฏบตดๆ เหมอนดวงอาทตยในกลางวนเชยวนะ

แจมจาอยเสมอ แตวาใจนนตองจรดอยกบธรรม ถาวาใจไมจรด

อยกบธรรมหรอธรรมไมตดอยกบใจละก ความสวางนนกหาย

ไปเสย เหมอนอยางตามประทปในเวลากลางวน ประทปอยาง

ยอมๆ ความสวางกนอย ประทปนนขยายออกไป ความสวางก

ขยายออกไป อยางนนแหละฉนใด ธรรมกมหลายดวง สวางตาง

กน อยางนนเหมอนกน187

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) มไดก�าหนดชดเจน

ถงขนาดความสวางตามล�าดบความส�าเรจอยางทปรากฏในคมภรอกษรธรรม

แตผทมธรรมปรากฏขนประจ�าตวหรอผทไดธรรมกายทงหลาย ยอมหมายถง



กลมผบรรลโลกตรธรรมชนใดชนหนง อนไดแก โสดาบน สกทาคาม อนาคาม

และอรหนต จงอาจอนโลมไดวา “ธรรมทมหลายดวง” ทพระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมนกลาวไวนน คอล�าดบชนตางๆ ของโลกตรธรรมนนเอง ดงนนใน

กรณความสวางขนาดตางๆ ในวชชาธรรมกาย จงมเนอหาไปในทศทางเดยว

กบคมภรอกษรธรรมกลมน

ทงวชชาธรรมกายและคมภรอกษรธรรมทศกษาอยน ตางบรรยายถงผล

ส�าเรจจากการปฏบตสมาธภาวนาวามนมตเปนความสวางเหมอนกน ซงขนาด

ของความสวางขนอยกบระดบของธรรมะทส�าเรจในบคคลนนๆ สงนเปนความ

สอดคลองกนประการหนงในหลายๆ ประการของทงสองฝาย

พระอภธรรมเปนพระปฎกสงสดพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนเรยกพระอภธรรมปฎกในพระธรรม

เทศนาของทานวา “พระปรมตถปฎก” และกลาวเทยบกบพระปฎกอนอกสอง

ปฎกไววา “คมภรพระวนยปฎก คมภรสตตนตปฎก คมภรปรมตถปฎก ในปฎก

ทง 3 ปรมตถปฎกเปนคมภรสง เปนประธานหมดของพระวนยพระสตร”188

คมภรอกษรธรรมทศกษาเรยกพระอภธรรมปฎกวาพระปรมตถธรรม

ในบางครง ตวอยางเชน “พระธรรมอสสวาตพระสตตนตะแปดคมภร ปสสวาต

พระวนยหาคมภร นสสวาตพระอภธรรมพระปรมตถธรรมเจดคมภร เขากบ

กนเปนยสบ”189 พระอภธรรมถกก�าหนดใหมลมประจ�าอยดวย คอลมนสสาส

วาต ซงเปนปจจยส�าคญในการท�านโรธเพอเขาสโลกตรธรรม ดงขอความใน

คมภรพทธนรกนวา


นสสวาตใหเปนนโรธกร จกตวพระธรรม อภธรรมเจด

พระธรรมเจดคมภรน เอาเปนขอกะดาน190 ไขประตนรพาน

เถด ตามพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆเจา ทงหลายไดเขาส

นรพาน กเทยรยอมถอเอาพระอภธรรมเจดคมภรน191

การถอพระอภธรรมปฎกอยเหนอกวาพระปฎกอนในลกษณะทยกมา

ขางตน อาจเปนลกษณะเดยวกบการถอพระอภธรรมปฎกเปนใหญในพทธ

ศาสนาดงเดมหลายนกาย เชนนกายสรรวาสตวาทเปนตน ซงหากเปนเชนนน

นกายดงกลาวอาจจะเปนนกายทเนนการปฏบตเปนอยางยงกได

มมมองของทาง “ปฏบต”ทงวชชาธรรมกายและคมภรปฏบตอกษรธรรมตางแสดงตนวา ค�าสอน

ตางๆ ทอธบายไวหรอบนทกไวลวนเปนค�าสอนจากมมมองของทางปฏบต192

หรอมมมองของทางวปสสนา ซงโดยนยแลวก�าลงบอกถงความเปนไปได ท

เนอหาหรอความหมายของศพทตางๆ อาจอธบายแตกตางไปจากมมมองอนๆ

โดยอาจหมายรวมถงมมมองทางฝายปรยต พระเดชพระคณพระมงคลเทพมน

(สด จนทสโร) มกจะอางองเนอหาทางปรยตไวในทอนตนพระธรรมเทศนาของ

ทาน จากนนจงเทศนดวยเนอหาทางปฏบต ทานจะมประโยคเรมตนแจงใหผรบ

ฟงทราบไวเสมอ ดงตวอยางพระธรรมเทศนาเกยวกบขนธ 5 ทแสดงไวเมอ

วนท 29 ธนวาคม 2496 วา “ทแสดงแลวนนเปนปรยต ถาปฏบตตองเหนเหน

ขนธทง 5 นน”193 หรออกตวอยางหนงซงมกจะพบบอยๆ “...ทแสดงมาแลว

นเปนทางปรยตถาจะแสดงโดยปฏบตใหแนชดลงไปแลวละก...”194 นอกจาก

นนทานไดกลาวแนะน�าอกวาผประสบความส�าเรจในการปฏบต อาจน�าเอา



ผลการปฏบตไป “ปรบ” เขากบ “หลก” ของค�าสอนทางปรยตได ซงจะชวย

ใหไดความเขาใจทด มมมองทางปฏบตทแตกตางจากทางปรยตอาจศกษาได

จากขอความทคดจากพระธรรมเทศนาหลายวาระตอไปน

พระรตนตรยเปนแกวจรงๆ หรอเปรยบดวยแกว ถาเปน

ทางปรยตเขาใจตามอกขระแลวเปนอนเปรยบดวยแกว ถาเปน

ทางปฏบตเขาใจตามปฏบตแลวเปนแกวจรงๆ ซงนบวาประเสรฐ

เลศกวาสวญญาณกรตนะและอวญญาณกรตนะซงมในไตรภพ

ลบรตนะในไตรภพทงหมดสน195

พระธรรมเทศนาอกวาระหนงเกยวกบ “ธรรมบรสทธ” มวา

อนนเมอบรสทธทงกาย วาจา ใจ ไมมรองเสยแลว นเรยก

วาธรรมโดยทางปรยตยงไมใชทางปฏบต ถากลนเขามาถงเจตนา

เจตนากบรสทธ บงคบกายบรสทธ บงคบวาจาบรสทธ บงคบ

ใจบรสทธ นนกเปนทางปรยตอยเลยยงไมใชทางปฏบต เขาถง

ทางปฏบตเขาถงดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษย ส�าเรจมาจาก

บรสทธกาย วาจา ใจ ส�าเรจมาจากบรสทธเจตนา เปนดวงใสเทา

ฟองไขแดงของไก ใสเปนกระจกสองเงาหนา เทาฟองไขแดงของ

ไก นธรรมทท�าใหเปนกายมนษย196

ตวอยางขอความทกลาวถงการปรบ “หลก” กบปรยต

เขาถงโสดา โสดาละเอยด สกทาคา สกทาคาละเอยด

อนาคา อนาคาละเอยด อรหต อรหตละเอยด เปนล�าดบไป ไม


เคลอนละ ไมเคลอนหลก เอาหลกมาปรบดเถอะ ปรยตเอามา

ปรบดเถอะ197

สวนทางคมภรอกษรธรรมกลาววา ค�าสอนตางๆ ของตนมลกษณะการ

อธบายแบบ “วามาในทางวปสสนา” และเสรมวาทางคนถธระแมจะรการ

เทศนา แตเมอไมรจกกระท�าใหไดจตอรยสจจกจะ“น�าเอาตวไปตกนรก” อก

ทงใหความส�าคญของค�าสอนทางปฏบตวา แมจะเอาเงนทองทรพยสนมหาศาล

มาตอบแทนเปนคา“บอกหนทางมรรคสผลส” กไมเปนสงทพงกระท�าได ดง

ขอความจากคมภรพระญาณกสณทคดไวดานลางน

เมอจกคนเขามาสวดกใหร�าพง พระวนยเจาพาขาเขามา

ในวด ครนบออกคนมากจกตายเนากองอยชะแล เปนดงซากผ

ตายนนแล ครนวามารอดในวดแลว ใหกมเอาพระอภธรรมแลว

สอนความตายอยในตวไจๆ เปนดงซากผนนแล มนบไดหายใจ

ออกมาดงวามาในผละสนนแล วามาในทางวปสสนา198

อกขอความจากคมภรเดยวกน

อานนทถามพระพทธเจาวาเมอหลบตาเลงเหนภาวนา

ตางๆ บาปธรรมอนเกดไดตานนหายเสยงอนชะฤๅ เหตตานน

ใชใหไปกระท�าปานาตปาต พระพทธเจาแกจงกลาววา อนจก

ถอทางวปสสนานนบม เหตวาเขาบไดรจกในเบญจขนธทงหา

ภาวนา จกไดพาเอาตวไปตกนรกทงเสยงชะแล เขาฝายถอทาง

คคถาธร199นนเลา รจกเทศนาพอย200ไดทกนยายแล แตไดจต

อรยสจจนนพรองกกระท�าพรองกบกระท�าไดแล ...จงจกไดชอ



วาเทศนาเอาธรรมขายกน เหตนนจงจกไดเทศนาน�าเอาตวไป

ตกนรกเสยงจรง201

ขอความวาดวยมลคาของมรรคสผลสคดจากคมภรพระญาณกสณเชน

เดยวกน

ครนผใดวาม ยศ สมบต แกว แหวน เงน ค�า เอาไปกองไว

ในแผนดนเตมทวไปทงสทศและสงขนไปถงภควพรหมอกนฏฐา

แลว วาจกเอามาบชาทานผรจกหนทางมรรคสผลส นนดงอน

ทานผนนจกบอกหนทาง มรรคสผลส บสมบควร202

การอธบายดวยมมมองของการปฏบตอนอาจแตกตางไปจากปรยต

ดงกลาวมาน เมอประกอบเขากบการอธบายประสบการณภายในดวยการ

บรรยายเปนขอความใหเกดความเขาใจนน เปนความล�าบากอยางยง โดย

เฉพาะปรากฏการณภายในทผดจากปรากฏการณภายนอก เชนสงของขนาด

ใหญบรรจอยในสงของขนาดเลก และหากเขยนดวยภาษาบาลกจะยงสราง

ความล�าบากตอความเขาใจเปนทวคณ ดงนนการใชภาษาทองถนรวมกบการ

อปมาดวยสงของทคนเคยรอบตวจะเปนวธสอสารแกผอานทดกวา คมภรสาย

ปฏบตในเอเชยอาคเนยจงเขยนขนดวยภาษาทองถนประกอบกบอปมาแตก

อางองศพทบาลดวยลกษณะเฉพาะตวเสมอ

บรกรรมภาวนาในการปฏบตสมาธภาวนาเพอใหจตนงไมสดสาย อาจใชบรกรรมภาวนา

ชวยในการท�าใหจตไมวางไปคดฟงซานถงเรองอนๆ ในวชชาธรรมกายพระเดช


พระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ก�าหนดใหใชค�าบาลส�าหรบบรกรรม

ภาวนาวา “สมมา อรห�” ตามทปรากฏในพระธรรมเทศนาของทานวา “...

แลวใหบรกรรมภาวนาประคองบรกรรมนมตนนไววา สมมาอะระหง”203 และ

ปรากฏในอกพระธรรมเทศนาหนงวา “อรห� เปนค�าพวกเรานกปฏบตธรรม

เชดชกนหนกหนา ถงแกไดน�ามาใชเปนบทบรกรรมภาวนาในเมอนงสมาธ”

สวนในคมภรอกษรธรรมก�าหนดใหใชค�าบาลวา “อรห�” ซงไมไดตาง

กนในความหมาย ดงขอความในคมภรพระญาณกสณวา “...ใจนงอยระนกวา

อรห� อรห� อรห� ใหเปนดงแสงดาวไดสเทอคอผละทงสแล”205

ค�าวา อรห� โดยศพทแลวยอมหมายถงผทเจรญแลวดวยกาย ศล จต

และปญญา206 ซงเปนทเขาใจของผปฏบต จงเปนปกตททงสองฝายจะเลอก

บรกรรมภาวนานรวมกน

บรกรรมนมตผปฏบตอาจใชบรกรรมนมตประกอบกบบรกรรมภาวนาในการชวยให

จตนงไมสดสาย วชชาธรรมกายก�าหนดใหใชบรกรรมนมตเปนดวงแกวหรอดวง

เพชรใส มสณฐานเปนทรงกลมไมมมลทน ส�าหรบชนโลกยธรรมนน พบวาใน

กลมคมภรอกษรธรรมไดบรรยายถงกรรมฐานตางๆ ซงรวมถงอาโลกกสณหรอ

กสณความสวาง ไวในคมภรบวระพนธะผกทสองและผกทสามและในคมภร

มลลกมมฏฐาน (ฉบบลานนา) โดยไมไดเจาะจงใหใชกรรมฐานใดกรรมฐาน

หนงเปนการเฉพาะ ซงในชนนการบรกรรมนมตทงดวงแกวใสหรอเพชรลก

และความสวางของดวงอาทตยหรอดวงดาว ตางกสามารถจดเขาในกสณกลม

อาโลกกสณหรอกสณความสวางตามทแจกแจงไวในคมภรวสทธมรรค207



ในวชชาธรรมกายบรกรรมนมตชนโลกตรธรรมคอธรรมกายทใสและ

สวาง โดยใชกลางล�าตวธรรมกายเปนทตงของจต สวนคมภรอกษรธรรมเมอ

ปฏบตถงชนโลกตรธรรมนน ไดก�าหนดใหใชความสวางของดวงอาทตยดวงดาว

ฯลฯ เปนบรกรรมนมต ดงขอความในคมภรพทธนรกนวา “ใหร�าพงเหนใน

มโนทวาร ใหสวางแจงทงสประตนรพานอยในนาภดงพระอาทตยนนเถด”208

และขอความในคมภรพระญาณกสณวา “ใหคอยระนกสญญาลงถงสะดอ วา

นโม ตสส แถมทนกชอวาในหวใจดงแสงดาวนน”209 จงสรปไดวาในสวนชน

โลกตรธรรมนน ทงสองฝายบรรยายถงความสวางเชนเดยวกน

นโรธสมาบตการละกเลสกบการหยดของกระแสลมหายใจ

เมอปฏบตสมาธภาวนาแลวผลจากการปฏบตไดแก รปฌาน 4 อรปฌาน

4 และสญญาเวทยตนโรธหรอนโรธสมาบต210 ทเรยกวานโรธสมาบตนนคอเปน

สมาบตทดบสญญาและเวทนา ผเขานโรธสมาบตน วจสงขาร กายสงขาร และ

จตตสงขาร ดบไปตามล�าดบ คมภรอกษรธรรมนนกลาวถงการเขานโรธสมาบต

ไวชดเจนตามขนตอนของอรยบคคลระดบตางๆ ไดแก โสดาปตตผล สกาทาคา

มผล อนาคามผล และ อรหตตผล ดงขอความตวอยางดานลาง

ใหคอยอนโลมปฏโลมดวยญาณสมาธแตนาภลงถงนาภให

มน ชอวาโสดาผละ เขานโรธหบประตนรกในตา ไดฆาบาปธรรม

ตายสองตวเสยแล ชอวาวจกจฉา จตตปปาท ... ใหคอยอนโลม

ปฏโลมดวยปรยา211ญาณสมาธแตนาภลงมาถงหวใจกดไวใหมน

ไดชอวา สกทาคาม เขานโรธไดหบประตสตวดรจฉานในหแลว


ไดฆาปาปธรรมตายสาม212ตวคอ ทฏฐ มาโน โลโภ โทโส ... ให

คอยอนโลมปฏโลมดวยญาณสมาธถงอกกมไวใหมน ชอ อนาคา

มผลแล เขานโรธไดหบประตเมองมนษยเสยในรดงแลว ฆาปาป

ธรรมตายสตวคอวา เมถนธรรม มจฉรยะ กกกจจะ ถนะ ... ให

คอยอนโลมปฏโลมดวยญาณสมาธแตนาสกอม213ลงไปเถงคอกม

ไวมน ชอวาพระอรหนตผล เขานโรธไดหบประตสวรรคในปาก

ไดไขประตนพพานอยตรงกระหมอม ... ชอพระอรหนตผล เขา

นโรธสมมาปฏ214ไดฆาบาปธรรมตายสตว มทธะ อทธจจะ

อหรกะ อโนตตปปะ อสสา ไดชอวา อรหนต215

สภาวะเขานโรธของคมภรสายปฏบตอกษรธรรมมลกษณะเดนชดใน

สวนของการหยดหรอไมมกระแสลมหายใจ ประเพณการอธบายของคมภรจะ

แบงลมหายใจออกเปน 3 ประเภท โดยใชศพททบญญตจากค�าบาลวา วาต ซง

แปลวาลม ไดแก “ปสสาสวาต” คอลมหายใจภายนอก “อสสาสวาต” คอลม

หายใจทแลนอยภายใน และ “นสสาสวาต” คอลมหายใจทอยนงไมมกระแส

คมภรพระญาณกสณเรยกลมหายใจนดวยชอ “นสสวาต” และกลาวถงการ

หยดนงไมมกระแสลมหายใจกบนโรธวา

เมอจกเอาผาสงฆาฏเขามาพาดตวนนกใหระนก นสสวาต

คอลมหอไฟไว ใหระนกอยในอภธรรมบปลนแปร ตงอยเปนดงผา

สงฆาฏพบไวนงอยบใหหายใจออก ไดชอวาพระอภธรรมนสสวาต

เขาทางนโรธสญาณสขมาล บใหไดหายใจออก216



สวนคมภรพทธนรกนใหความสมพนธระหวางนสสาสวาตกบนโรธไววา “ครน

วาผใดรจก นสสวาตใหเปนนโรธ กรจกตวพระธรรม”217 ซงหมายถงการท�า

นโรธดวยการถอลมหายใจทไมมกระแสนนเอง

สวนในวชชาธรรมกายนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนกลาวถง

การดบกเลสหรอละกเลสของอรยบคคลเปนล�าดบดงน

การละกเลสของพระองคหลดไปเปนชนๆ ตงแตกเลสใน

กายมนษย กายทพย กายรปพรหม กายอรปพรหมเปนล�าดบไป

กเลสในกายมนษย คอ อภชฌา พยาบาท มจฉาทฏฐ กเลส

ในกายทพย คอ โลภะ โทสะ โมหะ กเลสในกายรปพรหม คอ

ราคะ โทสะ โมหะ กเลสในกายอรปพรหม คอ กามราคานสย

ปฏฆานสย อวชชานสย

ตอแตนไปจงชกเขาถงกายหนงคอกายธรรมหรอเรยก

วาธรรมกาย เขาชน โคตรภจต เรยกวา โคตรภบคคล โคตรภ

บคคลนเดนสมาบตเพงอรยสจจ 4 เปนอนโลมปฏโลม จนหลด

พนจากกเลสพวกสกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาสแลวตก

ศนยวบกลบเปนพระโสดาบนเปนอนวาพระโสดาบนละกเลสได

3 คอ สกกายทฏฐ วกจฉา สลพพตปรามาส

แลวกายโสดาบนนเดนสมาบตเพงอรยสจจ 4 เปนอนโลม

ปฏโลมตอไปถงขดสดละกเลสไดอก 2 คอ กามราคะ พยายาท

ชนหยาบ จงเลอนชนขนเปนสกทาคาม


กายพระสกทาคามเดนสมาบตเพงอรยสจจ 4 ท�านอง

เดยวกนนนตอไปถงขดสดละกเลสไดอก 2 คอ กามราคะ

พยาบาทขนละเอยดจงเลอนชนเปนพระอนาคาม

แลวกายพระอนาคามเดนสมาบตเพงอรยสจจ 4 ท�านอง

เดยวกนนนตอไปถงขดสดละกเลสไดอก 5 คอ รปราคะ อรป

ราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา จงเลอนขนจากพระอนาคามเปน

พระอรหนต จตของพระองคบรสทธผดผองปราศจากกเลสทง

มวล จงไดพระเนมตกนามวา อรห�218

ทวาเดนสมาบตนนหมายถงสมาบต 8 ดงพระธรรมเทศนาวา

ธรรมกายนนแหละ ชอวา โคตรภบคคล ถาจะใหเปนอรยบคคล

ตอไป ธรรมกายตองเขาสมาบต 8 ในระหวางเขาสมาบตนนตาธรรมกาย

ตองดตาย, ดเจบ, ดแก, ดเกด, ของมนษยใหเหนตามความเปนจรงของ

ทกข สมทย, นโรธ, มรรค, ถายงไมเหนตามความเปนจรงตองดไปอก

แตพอเหนถกสวนเขาเทานน ธรรมกายตกศนยวดเสนผาศนยกลางของ

ศนยนน 5 วา แลวศนยนนกลบเปนธรรมกายหนาตก 5 วา เปนพระ

โสดา ท�าตอไป ธรรมกายของพระโสดานนเขาสมาบต 8 ในระหวางเขา

สมาบตนนตองเอาตาธรรมกายของพระโสดาดตาย, ดเจบ, ดแก, ดเกด,

ของเทวกาย เหตใหเกดและความดบ เหตใหดบ ใหเหนตามความเปน

จรง ของทกข, สมทย, นโรธ, มรรค, ... แลวศนยนนกลบเปนธรรมกาย

หนาตก 10 วา เปนพระสกทาคา ท�าตอไป ธรรมกายของพระสกทาคา

นน เขาสมาบต 8 ในระหวางเขาสมาบตนน ตองเอาตาธรรมกายของ



พระสกทาคาดตาย, ดเจบ, ดแก, ดเกด, ของพรหมกาย เหตใหเกดและ

ความดบและเหตใหดบ ใหเหนตามความเปนจรง ทกข, สมทย, นโรธ,

มรรค...แลวศนยนนกลบเปนธรรมกายหนาตก 15 วาเปนพระอนาคา

ท�าตอไป ธรรมกายของพระอนาคานน เขาสมาบต 8 ในระหวางเขา

สมาบตนน ตองเอาตาธรรมกายของพระอนาคา ดตาย, ดเจบ, ดแก,

ดเกด, ของอรปพรหมกาย ทงเหตใหเกด และความดบทงเหตใหดบให

เหนตามความเปนจรง ของทกข, สมทย, นโรธ, มรรค ... แลวศนยนน

หายวบกลบเปนธรรมกายหนาตก 20 วา เปนพระอรหนต พระอรหนต

นแล ถาคนควาหาใหเปนขนไดดวยตนเอง ไมมผใดแนะน�าสงสอนอยาง

พระสทธตถราชกมารนน นนเปนพระพทธเจาในศาสนาของทาน เปน

พระอรหนตมากนอยเทาไรเปนสาวกทงสน219

สมาบต 8 ทกลาวถงนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดแสดงพระธรรม

เทศนาไววา

พอแนนอนในใจ เหนทกขสจ สมทยสจ นโรธสจ มรรคสจ พอ

ครบสเขาเทานนแหละไดบรรลพระโสดาทนท พอพระโสดาเขาสมาบต

นงอยในปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน อากาสานญจายตน

ฌาน วญญาณญจายตนฌาน อากญจญญายตนฌาน เนวสญญา

นาสญญายตนฌาน ทบไปทวนมา ๆ ตาธรรมกายของพระโสดาไปเหน

ทกขสจ สมทยสจ นโรธสจ มรรคสจ รดวยญาณของพระโสดา พอครบ

รอบ 4 เขาเทานนไดบรรลพระสกทาคา หนาตก 10 วา สง 10 วา เกต

ดอกบวตมใสบรสทธหนกขนไป ธรรมกายพระสกทาคา เขาปฐมฌาน


ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน อากาสานญจายตนฌาน วญญาณญ

จายตนฌาน อากญจญญายตนฌาน เนวสญญานาสญญายตนฌาน

ทบไปทวนมาแบบเดยวกน เหนทกขสจ สมทยสจ นโรธสจ มรรคสจ ใน

กายรปพรหม เหนชด พอถกสวนเขากไดบรรลพระอนาคา พระอนาคา

เดนสมาบตแบบเดยวกน เหน ทกขสจ สมทยสจ นโรธสจ มรรคสจ ใน

กายอรปพรหมเขากไดบรรลพระอรหตทเดยว หมดกเลสเปนสมทเฉท

ปหานทเดยว220

กลาวโดยสรปคอการเดนสมาบตหรอการเขาสมาบต 8 คอการเขารปฌาน 4

อนไดแก ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน และตอดวยการเขาอรป

ฌาน ซงกคอ อากาสานญจายตนฌาน วญญาณญจายตนฌาน อากญจญญาย

ตนฌาน เนวสญญานาสญญายตนฌาน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมน

ไมไดกลาวถงนโรธสมาบตในกระบวนการละกเลสนแตอยางไร

ส�าหรบลกษณะของนโรธนน ปรากฏในพระธรรมเทศนาของพระเดช

พระคณพระมงคลเทพมนวา

กายมนษย เมอปฏบตถกสวนเขาแลวเหนกายมนษยละเอยด

นนเปนนโรธ เปนปฏเวธรแจงแทงตลอดของกายมนษย เมอกายมนษย

ละเอยดเขาถงกายทพย กเปนปฏเวธของกายมนษยละเอยด

กายทพยเมอเขาถงกายทพยละเอยด กเปนปฏเวธของกายทพย

รจกกายทพยละเอยดแลว เมอกายทพยละเอยดเขาถงกายรปพรหม ก

เปนปฏเวธของกายทพยละเอยด...



กายธรรมพระอนาคาเหนกายธรรมละเอยดของพระอนาคา

เอง กเปนปฏเวธของกายธรรมพระอนาคา กายธรรมของพระอนาคา

ละเอยดเหนกายธรรมของพระอรหต กเปนปฏเวธของกายธรรมพระ

อนาคาละเอยด

กายธรรมของพระอรหตหยาบหรออรหตมรรคเขาถงกายธรรม

ของพระอรหตละเอยดหรอพระอรหตผลกเปนปฏเวธของกายธรรม

พระอรหต ...221

การไดผานจากกายหนงไปสอกกายทละเอยดกวาทานกลาววาเปน

ปฏเวธ ซงตองอาศยกระบวนการท�าใหสงขารบรสทธหรอ สงขารสงบ คอ ลม

หายใจหยด การตรกตรองหยด และใจหยด พระเดชพระคณพระมงคลเทพมน

มพระธรรมเทศนาในเรองนโดยย�าถงสภาวะ “หยด” กระแสลมหายใจม

วาไววา

กายสงขารสงบคอลมหายใจหยด วจสงขารสงบคอความ

ตรกตรองหยด จตสงขารสงบคอใจหยดอยทศนยกลางของดวง

ธรรมทท�าใหเปนกายมนษย ชอวาสนต ลมหยดลงไปในทเดยวกน

ชอวา อานาปาน ซงแปลวาลมหยดนงหรอไมม222

เปนทสงเกตไดวากเลสทละไปตามพระธรรมเทศนาของพระเดช

พระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) นน จ�าแนกตามสงโยชน 10 หรอ

ธรรมทมดสตวไวกบทกข แตในคมภรอกษรธรรมจ�าแนกบาปตามอกศล

เจตสก 14 ซงเปนอกศลธรรมทเกดทางใจเทานน แมวาประเภทของกเลส


หรออกศลธรรมจะแตกตางกน แตการละกเลสไปสความบรสทธของจตนน

ทงวชชาธรรมกายและคมภรอกษรธรรมระบวาจะตองผานหรออยในภาวะ

ทกระแสลมหายใจหยดเชนเดยวกน

ความแตกตางในการปฏบตการเปรยบเทยบการปฏบตสมาธภาวนาจากพระธรรมเทศนาของ

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) กบเนอหาในคมภรสายปฏบต

อกษรธรรมทศกษาอยน ท�าใหพบความแตกตางในการปฏบตระหวางกนบาง

ประการ แมวาในหลกการจะมความเหมอนกนหรอคลายกนในหลายกรณ

ส�าหรบการแจกแจงความแตกตางใหเหนไดน จ�าเปนจะตองยกขอความอธบาย

การปฏบตทมเนอหายดยาวมาแสดงอยางหลกเลยงไมได จากนนจงจะชใหเหน

จดส�าคญทปรากฏในขอความนนๆ

สมาธภาวนาในขนโลกยฌานการปฏบตในชนโลกยธรรมนไมมหวขอใดทสามารถวเคราะหเปรยบ

เทยบกบวชชาธรรมกายไดเลย223 เนองจากวชชาธรรมกายก�าหนดใหใชกาย

ตางๆ เปนเครองมอ (means) ในการปฏบต ตงแตกายมนษยซงมดวงธรรม

ทท�าใหเกดเปนมนษยหรอศนยกลางกายอยบรเวณสะดอ กายมนษยละเอยด

กายทพย กายทพยละเอยด กายรปพรหม กายรปพรหมละเอยด กายอรป

พรหม และกายอรปพรหมละเอยด รวม 8 กาย และใหหยดใจไวทศนยกลาง

กาย นงเขากลางของกลางตอเนองเขาไปสล�าดบสมาธทสงกวา ไมมสวนใด

เกยวของกบนมตหรอวตถทก�าหนดในกรรมฐานทง 40 ประการ ยกเวนนมต



แสงสวางหรออาโลกกสณเทานน สวนทนาสนใจมากคอธรรมกายทระบไวใน

คมภรมลลกมมฏฐานวาเปนหนงในพระพทธคณและใชเปนกรรมฐานในประเภท

อนสตคอพทธานสต ปฏบตเพอใหไดปต อคคหนมต ปฏภาคนมต สมาธและ

ฌาน ซงแตกตางจากวชชาธรรมกายทธรรมกายจะไมปรากฏในสมาธภาวนา

ชนโลกยธรรมน แตจะปรากฏในชนโลกตรธรรมเทานน โดยมธรรมกายโคตรภ

คนกลาง ปรากฏการณนชใหเหนวาโลกยฌานอาจมกระบวนการปฏบตใหเขา

ถงไดหลายวธ

ทางเดนของใจและกระบวนการบรรลอรยมรรคอรยผลเมอส�าเรจในชนโลกยณานแลวการปฏบตสมาธภาวนาในล�าดบตอไป

เปนการเขาสชนโลกตรธรรม พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดกลาวถง

ธรรมชนน โดยเรมเทาความถงกายอรปพรหมละเอยดซงเปนกายสงสดของ

ฝายโลกยธรรมกอน

กายอรปพรหมละเอยดฝน กเกดขนอกองคหนงเรยกวา

กายธรรมองคหนง ไมใชคนหรอก ทน เกดขนอกองคหนง รป

เหมอนพระปฏมากรเกตดอกบวตม ใสเหมอนกบกระจกคนฉอง

สองเงาหนา นแนะตวพระพทธเจา กายอรปพรหมละเอยดฝน

กเกดขนอกองคหนง เปนกายธรรมเรยกวาพระพทธเจาทเดยว

กายธรรมฝนเขาอก เกดขนอกองคหนงเรยกวากายธรรมละเอยด

หนาตก 5 วา สง 5 วา เกตดอกบวตม กายธรรมละเอยดฝนเขา

เกดขนอกองคหนงเทากนนน เปนกายธรรมพระโสดา หนาตก

5 วา สง 5 วา เกตดอกบวตม กายธรรมพระโสดาฝนเขา เกด


ขนอกองคหนงเรยกวา กายธรรมพระโสดาละเอยด หนาตก 10

วา สง 10 วา เกตดอกบวตม กายธรรมพระโสดาละเอยดฝน

เขา กเกดขนอกองคหนงเรยกวา กายธรรมพระสกทาคา หนา

ตก 10 วา สง 10 วา เกตดอกบวตม กายธรรมพระสกทาคาฝน

เขา กเกดขนอกองคหนงเรยกวากายธรรมพระสกทาคาละเอยด

หนาตก 15 วา สง 15 วา กายธรรมพระสกทาคาละเอยดฝนเขา

กเกดองคหนงเรยกวากายธรรมพระอนาคา หนาตก 15 วา สง

15 วา เกตดอกบวตม กายธรรมพระอนาคาฝนเขา กเกดขนอก

องคหนงเรยกวา กายธรรมพระอนาคาละเอยด หนาตก 20 วา

สง 20 วา เกตดอกบวตม นพระพทธเจาทงนน กายธรรมพระ

อนาคาละเอยดฝนเขา กเกดขนอกองคหนงเรยกวา กายธรรม

พระอรหต หนาตก 20 วา สง 20 วา เกตดอกบวตม กายธรรม

พระอรหตฝนเขากเกดขนอกองคหนงเรยกวา กายธรรมพระ

อรหตละเอยด224

ค�าวาธรรมกายทกลาวถงในชวงตนขอความทยกมานน หมายถงโคตรภ

บคคลซงยงมใชอรยบคคล แตเปนชวงตอระหวางปถชนและอรยบคคล พระ

เดชพระคณพระมงคลเทพมนเทศนไววา

พอถกสวนเขากจะเหนกายธรรม มรปเหมอนพระ

ปฏมากร เกตดอกบวตม หนาตกไมถง 5 วา คอหยอน 5 วา ยง

ไมใชธรรมกายชนพระอรยบคคล เปนเพยงโคตรภบคคล นแหละ

เปนธรรมกายตวพระตถาคตละ225



เมอไดกายธรรมโคตรภแลวผปฏบตสามารถเจรญสมาธภาวนาตอไปไดอก ซง

จะไดผลเปนธรรมกายตางๆ อกคอธรรมกายโคตรภละเอยด ธรรมกายโสดาบน

ธรรมกายโสดาบนละเอยด ธรรมกายสกทาคาม ธรรมกายสกทาคามละเอยด

ธรรมกายอนาคาม ธรรมกายอนาคามละเอยด ธรรมกายอรหต และธรรมกาย

อรหตละเอยดในทสด เปนทสงเกตไดวาธรรมกายหยาบของพระโสดาบน

เทยบไดกบโสดาปตตมรรค และธรรมกายละเอยดของพระโสดาบนเทยบได

กบโสดาปตตผล ซงจะเปนไปในลกษณะเดยวกนในระดบพระสกทาคาม พระ

อนาคาม และพระอรหนต ทงนแปลความหมายจากพระธรรมเทศนาของ

พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนวา

อฏฐปรสปคคลาจดเปนปรสบคคล 8 จดเปนบคคล 8

หรอจดเปน 4 ค คอ พระโสดาปตตมรรค พระโสดาปตตผล

พระสกทาคามมรรค พระสกทาคามผล หยาบนนเปนมรรคสวน

ละเอยดนนเปนผลพระอนาคามมรรค พระอนาคามผล พระ

อรหตตมรรค พระอรหตตผล รวมเปนพระอรยบคคล 8 จ�าพวก

หยาบเปนมรรคละเอยดเปนผล226

ขอความขางตนแสดงวาความส�าเรจขนมรรคจะตองสลบกบขนผล

กลาวคอเมอส�าเรจจากชนโสดาปตตมรรคแลวจงไปสโสดาปตตผล ส�าเรจจาก

สกทาคามมรรคแลวจงไปสสกทาคามผล จากอนาคามมรรคแลวจงไปสอนาคา

มผล อรหตตมรรคแลวจงไปสอรหตตผลในทสด

สวนกรยา “ฝน” ทกลาวไวในการเทศนของพระเดชพระคณพระ

มงคลเทพมนนน หมายถงการหยดใจใหนงทศนยกลางดวงธรรมทใหเกดเปน


กายนนๆ หรอหยดใจใหนงทศนยกลางกาย ซงจะลกเขาไปเปนล�าดบตาม

ความละเอยดของกายตางๆ ทส�าคญและเปนเอกลกษณการปฏบตของวชชา

ธรรมกายจะไมมการเปลยนทตงของใจ คอผปฏบตตองหยดใจโดยมศนยกลาง

กายเปนทตงเทานน

ภาพแสดงศนยกลางกาย และฐานทตงตางๆ ของใจในวชชาธรรมกาย

ส�าหรบโลกตรธรรมทางคมภรสายปฏบตอกษรธรรมเทาความอางองชน

โคตรภจนกระทงถงนพพานนน ในคมภรบวระพนธะไดบรรยายไวโดยพศดาร

แจกแจงชนของมรรคและผลไวตางๆ ดงน

เมอจกเขาสนพพานนน สญญานกแลเหนตนพรหมเปน

ดงแสงดาวนน นกใหสวางลงถงสะดอจงวา นโม ตสส ทหนง

ชอวาโสดามรรคแล แล นกสวางลงถงนาภ จงวา นโม ตสส ท

หนงชอวา อนาคาแล แลวจงสญญาใหสวางแจงเหนเปนดงแสง

1. ปากชองจมก

ระดบสะดอ

2. เพลาตา3. จอมประสาท

4. ชองเพดานปาก

5. ปากชองล�าคอ

7. ศนยกลางกาย

6. ฐานของศนยกลางกาย

หญงซาย

หญงซาย

ชายขวา

ชายขวา

ออกจากฐานท 6สงขน 2 นวมอ



พระอาทตย สวางแจงภายใน สวางใสในประตทวารทงเกา เปน

ดงไตโคมไฟไวทงเกาแหงนน จงยกมอไวนาภจงวา นโม ตสส ท

หนงชอวา อรหนตมรรคไดรกษาไวยงรปพระธรรม อนวารกษา

โลกตระทงมรรคสไดพนคาบ อานสงสไดนงเมตตาตงปรมตถ

เสวยมรรคสนน ไดชอวารกษาแตลกพระธรรมเจาไว ยงบ

มไดกนรสธรรมเจากอนแล ...ใหอนโลมดวยสญญาณสมาธแต

กระสกถงนาภและกมไวใหมน ชอวาโสดาผละเขานโรธ ไดชอวา

บาปธรรมตายสองตว คอ วจกจฉา จตตปาทแล ถาสนแลวกจก

เกดเปนเทวดา มนษยยงเจดชาตกจงถงนพพาน และเสวยธรรม

เปนอาหารก�านแล ใหคอยอนโลมปฏโลมดวยญาณสมาธ คอแต

นาสกลงถงหวใจกมไวใหมนชอวา สกทาคามผละเขาทางนโรธ ได

ฆาบาปและเสวยธรรมตายสามตวคอ ทฏฐมโน โลโภ โทโส โมโห

เสย ยงสามชาตจกถงนพพาน และไดเสวยธรรมสมรรคธรรมสแล

ใหคอยอนโลมปฏโลมดวยญาณสมาธ แตนาสกลงถงอกกมไวให

มนชอวา อนาคามผละ เขาทางนโรธไดฆาบาปธรรมตายสตวคอ

วา เมถน มจฉรยะ กกกจจะ ถนมทธะ สน สวางแลวจกเอาตน

เคยน227เขาสนพพาน เพราะวาใหเสวยธรรมแล ใหคอยอนโลม

ปฏโลมดวยญาณธรรมสมาธ แตนาสกลงถงคอกมไวใหมนอยา

วางเสย เมอหายใจเขาออกแตนาสกลงถงคอนน ... พระพทธเจา

และอรหนตเจาทงหลายไดถงรอยตนกดพนตนกด ไฟธาตในตว

เองกหากไหมเผาตวเอง กไดเขาสนพพาน ชอวาอรหนตผละ

จกเขาทางนโรธหายใจเขาออกแตสะดอขนถงคอแล ไดฆาบาป


ธรรมตายสตวคอวา มทธะ อหรกะ อโนตตปปะ อทธจจะ โมหา

ดวยเดชไดนมนตพระสงฆเจามาบานโพนเขาทางนโรธ ฆาบาป

ธรรมตายสบสตว228

คมภรพระญาณกสณไดบรรยายถงการปฏบตในระดบนแตกตางออกไปบาง

ในรายละเอยด

ภาพแสดงทตงของใจตามทปรากฏในคมภรพระญาณกสณ

แมว าทงสองคมภร จะมข อความสบสนไมสอดคลองกนในเรอง

ต�าแหนงทตงของใจ ซงเกนกวาจะน�ามาตดสนความถกผดของคมภรใดคมภร

หนงในทนได229 แตกอาจสรปไดวาในทางคมภรอกษรธรรมไดแยกการปฏบต

ในชนโลกตรธรรมเปนสองวถ คอวถของ “โลกตรมรรค” ไดแก โสดาปตตมรรค

ผลวถ

กระหมอม

นาสก

คอ

หวใจ, อก

สะดอ, นาภ

มรรควถ



สกาทาคามมรรค อนาคามมรรค และอรหตมรรค ซงผปฏบตจะตองเจรญสมาธ

ภาวนาไปในทศทางนใหครบทกชนเสยกอน จากโสดาปตตมรรคไปจนถงอรหต

มรรค โดยการ “สญญานก” เปนความสวางซงมกจะก�าหนดขนาดวาเปนแสง

ดาวบางครงเปนแสงอาทตย ไปหยดตามจดตางๆ ตงแตกระหมอม คอ หวใจ

อก สะดอ และนาภ พรอมกบส�าทบดวย “นโม ตสส” เมอเสรจจากขน โลกตร

มรรค แลวจงด�าเนนไปสวถของโลกตรผล อนไดแก โสดาปตตผล สกาทาคา

มผล อนาคามผล และอรหนตผลในทสด ซงเปนการ “ไขประตนพพาน” ท

กระหมอม ในวถนผปฏบตจะตอง “อนโลมปฏโลมดวยญาณสมาธ” ไปตาม

จดตางๆ ระหวางกระหมอม คอ อก หวใจ และสะดอ นาภ เชนกน จงอาจ

สรปไดวาในทางปฏบตนน คมภรอกษรธรรมมจดทตงของจตประมาณ 5-6

จด แตละจดเปนจดทมความส�าคญเปนทเกดของโลกตรมรรคและโลกตรผล

ในระดบตางๆ ไดทงสน

เมอกลาวถงทตงของใจ วชชาธรรมกายแมจะมการเดนของใจและม

ฐานทตง 7 จด คอ ปากชองจมก, เพลาตา, กลางศรษะระดบตา, ในปากชอง

เพดาน, ในปากชองคอ, กลางตวระดบสะดอ และ กลางตวเหนอสะดอ 2 นว

แต 6 จดแรกกเปนจดทถกก�าหนดใหเปนจด “ทางผาน” ของใจกอนทจะไป

ตงเพอ “หยด”ทฐานสดทาย คอฐานกลางตวเหนอสะดอ 2 นวมอ230 ทจด

ส�าคญจดนเปนศนยกลางกายทตงของดวงธรรมทท�าใหเกดเปนกายตางๆ ดงท

กลาวมาแลว และเปนจดเดยวเทานนทจะเกดโลกตรธรรมตงแตโสดาบน สกา

ทาคาม อนาคาม ถงอรหนตเปนทสด พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนย�าวา

“จะไปสมรรคผลนพพาน ตองเขากลางดวงนนแหงเดยว ไปไดทางเดยวทางอน


ไมม”231 ในทางปฏบตของวชชาธรรมกายเพอใหไดมรรคผลไมไดก�าหนดใหใจ

ตองเคลอนไปทฐานใดๆ อกเลยนอกจากศนยกลางกายฐานท 7

บทสรปจากการวเคราะหดวยการศกษาเปรยบเทยบ ทงในสวนของหลกการ

และสวนของการปฏบตระหวางวชชาธรรมกายและคมภรอกษรธรรมนน พบ

วาทงสองฝายมความสอดคลองกนในหลกการเปนอยางมาก อนไดแกการมอย

ของธรรมกายอนเปนกายแหงญาณตางๆ โดยเฉพาะธรรมกายของพระพทธเจา

เรองของมนษยและจตบรสทธ เรองของมนษยและธรรมะ บญและบาปทเปน

เครองตดสนปรภพของมนษย การปฏบตสมาธภาวนาเปนวธเดยวไปสความ

หลดพนจากวฏฏะ เรองของขนธ 5 ทเปนอปกรณส�าคญยงในการเปนมนษย

อกทงเปนสงทตองดบจากสมผสเพอความหลดพน เรองการท�านโรธหรอ

เขานโรธสมาบตเพอขจดบาป-อกศลตางๆ รวมถงหลกการทวาพระพทธเจา

ทงหลายยงด�ารงอยในพระนพพาน การไปนพพานอนเปนจดมงหมายของการ

ปฏบตคอการไปพบพระพทธเจาในนพพาน เรองของประสบการณภายใน

เปนความสวางในระดบตางๆ และการอธบายพรรณนาดวยมมมองของ สาย

ปฏบต หรอ “สายวปสสนา” แตจะมความแตกตางกนบางในสวนรายละเอยด

เชน ศพทบญญตของค�าวาศลภายใน และการแจกแจงบาป-อกศลทอางองพระ

บาลตางบทกน ส�าหรบการปฏบตมความเหมอนกนระหวางวชชาธรรมกายและ

คมภรอกษรธรรมในเรอง การใชบรกรรมนมตความสวางและค�าทใชในบรกรรม

ภาวนา รวมถงการท�าหรออยในนโรธสมาบตซงเปนการดบสงขารทงสามให

อยในสภาพ “หยด” โดยมผลใหเหนทางกายภาพทเหมอนการหยดหายใจ



แตส�าหรบกระบวนการในการท�าสมาธภาวนานนมความแตกตางกน

อยางสนเชงในเรองต�าแหนงทตงของใจภายในรางกาย ทางเดนของใจและ

กระบวนการสอรยมรรคและอรยผล โดยเฉพาะอยางยงการมกายธรรมในระดบ

ตางๆ ในกระบวนการ “ผาน” จากกายธรรมหนงไปสกายธรรมทสงชนขน กลาว

คอวชชาธรรมกายใหใชกายตางๆ 8 กายตงแตกายมนษยหยาบไปจนกายอรป

พรหมละเอยดส�าหรบการปฏบตในชนโลกยฌาน ใชกายโคตรภ 2 กายในชวง

หวเลยวหวตอ และอก 8 กายในระดบโลกตรธรรมรวม 18 กาย เปรยบเทยบ

กบคมภรอกษรธรรมในการใชธรรมกายเปนบรกรรมนมตในกรรมฐานพทธคณ

ซงเปนเพยงระดบทจะไปสอปจารสมาธและอปปนาสมาธ แลวจงไปสฌานใน

ชนตางๆ ตอไป

ความเหมอนกนในสวนของหลกการและความแตกตางในระดบ

กระบวนการปฏบตน ชใหเหนวาหลกการของทงสองฝายมโครงสรางเดยวกน

แตพฒนากระบวนการในการปฏบตไวตางกน และมความเปนไปไดสงท

การพฒนานนเปนอสระตางคนตางพฒนา ซงเหนไดชดจากการหยดนงท

ต�าแหนงทตงของใจเพยงจดเดยวในกรณวชชาธรรมกาย กบการเคลอนของใจ

ไปในต�าแหนงตางๆ หลายต�าแหนงในกรณคมภรอกษรธรรม และเหนไดชดอก

ในกระบวนการท�าความส�าเรจในชนของอรยมรรค (กายหยาบ) สลบกบชนของ

อรยผล (กายละเอยด) ของวชชาธรรมกาย ซงแตกตางกบการท�าความส�าเรจ

ในชนของอรยมรรคใหเสรจสนทงหมด กอนทจะเขาสกระบวนการท�าความ

ส�าเรจในชนของอรยผลของคมภรอกษรธรรม

การวเคราะหนใหผลวาธรรมกายเปนทร จกกนมานานแลวในสงคม

ชาวพทธของเอเชยอาคเนยซงอาจสบสาวดวยเงอนง�าทางวรรณกรรมไปไดถง


กลางพทธศตวรรษท 20 ธรรมกายเปนทรจกวาประกอบขนดวยญานและเปน

คณสมบตของพระพทธเจา การไปสนพพานคอการไดพบพระพทธเจา ซงควร

หมายถงการไดพบพระธรรมกายดวย คมภรอกษรธรรมไดพฒนากระบวนการ

ปฏบตสมาธภาวนาเพอไปถงจดดงกลาว และไดบนทกไวเพอการท�าความเขาใจ

ส�าหรบผตองการปฏบต โดยไดสบทอดมาจนถงชวงทายพทธศตวรรษท 24

สวนกระบวนการปฏบตสมาธภาวนาของวชชาธรรมกาย ซงสงสอนโดยพระ

เดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ในครงทายพทธศตวรรตท 25

ตอมาถงพทธศตวรรษท 26 และกลาววาไดรอฟนขนหลงจากสญหายไปราว

สองพนปนน มความแตกตางในนยส�าคญของการปฏบตเปนอยางยง ซงควร

ไดรบการศกษาเพมเตมตอไป




หลกฐานอางองชนปฐมภม

“พทธนรกน”. (พทธศกราช 2466). วดโพธศร อ�าเภอเมองฯ จงหวด

มหาสารคาม. (หนงสอใบลาน 1 ผก. อกษรธรรมอสาน. ภาษาไทยอสาน และ

ภาษาบาล)

“ธมมกาย”. (พทธศตวรรษท 24). วดพระเชตพนฯ กรงเทพฯ. (คมภร

ลานทอง. อกษรขอมไทย. ภาษาบาล)

“ธรรมกาย”. (ม.ป.ป.). สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม. (หนงสอ

ใบลาน 1 ผก. อกษรธรรมลานนา. ภาษาไทยยวน และ ภาษาบาล. ไมโครฟลม.

ฉบบวดปาสกนอย อ�าเภอสนก�าแพง จงหวดเชยงใหม. 79.029.11.027-029

1/10)

“นไสบวรพนธะ”. (จลศกราช 1198). ส�านกสงเสรมศลปวฒนธรรม

มหาวทยาลยเชยงใหม. (หนงสอใบลาน 3 ผก. อกษรธรรมลาว. ภาษาไทย-ลาว

และ ภาษาบาล. ไมโครฟลม. ฉบบวดสงเมน อ�าเภอสงเมน จงหวดแพร. พร.

01.20.132.02)

“บวรพนธะ”. (ม.ป.ป.). สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม. (หนงสอ

ใบลาน 3 ผก. อกษรธรรมลานนา. ภาษาไทยยวน และ ภาษาบาล. ไมโครฟลม.

ฉบบวดรตนาราม อ�าเภอแมรม จงหวดเชยงใหม. 84.183.01D 087-089)


“บวรพนธะ”. (จลศกราช 1295). สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม.

(หนงสอใบลาน 3 ผก. อกษรธรรมลานนา. ภาษาไทยยวน และ ภาษาบาล.

ไมโครฟลม. ฉบบวดสนปง อ�าเภอแมรม จงหวดเชยงใหม. 84.136.01D 031-

033)

“พระญาณกสณ”. (จลศกราช 1261). สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลย

เชยงใหม. (หนงสอใบลาน 1 ผก. อกษรธรรมลานนา. ภาษาไทยยวน และ ภาษา

บาล. ฉบบวดปาบงหลวง อ�าเภอพาน จงหวดเชยงราย. 82.117.11.057-057)

“พระญาณกสณ”. (จลศกราช 1236). สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลย

เชยงใหม. (หนงสอใบลาน 1 ผก. อกษรธรรมลานนา. ภาษาไทยยวน และ

ภาษาบาล. ไมโครฟลม. ฉบบวดขวงสงห อ�าเภอเมองฯ จงหวดเชยงใหม.

82.117.11.057-057)

“มลกมมฏฐาน”. (ไมปรากฏศกราช). ส�านกสงเสรมศลปวฒนธรรม

มหาวทยาลยเชยงใหม. (หนงสอพบสา 1 เลม. อกษรธรรมลานนา. ภาษาไทย

ยวน และ ภาษาบาล. ไมโครฟลม. ฉบบวดปาเหมอด อ�าเภอปว จงหวดนาน.

นน.06.20.011.00)

“พระธรรมสามไตร”. (พทธศกราช 2385) โครงการปกปกรกษาหนงสอ

ใบลานลาว (โครงการรวมมอลาว-เยอรมน) (หนงสอใบลาน 3 ผก, อกษรธรรม

ลาว ภาษาลาว และ บาล. ไมโครฟลม. ฉบบวดโพนทอง บานสองเหมองเหนอ

เมองหนองบก แขวงค�ามวน 12030510004-03)



หลกฐานอางองชนทตยภม

ฉ�า ทองค�าวรรณ (2508) “หลกท 54 ศลาจารกพระธรรมกาย” ใน ประชม

ศลาจารก ภาคท 3 : ประมวลจารกทพบในภาคเหนอ ภาคตะวนออกเฉยง

เหนอ ภาคตะวนออก และภาคกลางของประเทศไทย อนจารกดวยอกษร

และภาษาไทย, ขอม มอญ, บาลสนสกฤต คณะกรรมการจดพมพเอกสารทาง

ประวตศาสตร วฒนธรรม และโบราณคด ส�านกนายกรฐมนตร พระนคร

ธวช ปณโณทก (2540) อกษรโบราณอสาน: อกขรวทยาอกษรตวธรรมและ

ไทยนอย สยามเพรสแมเนจเมนท กรงเทพฯ

ธดา สาระยา, แสงอรณ กนกพงศชย, และ ปราณ กล�าสม (2533) สมบต

วดโพธ ส�านกพมพเมองโบราณ กรงเทพฯ

บญเกด พมพวรเมธากล, และ นภาพร พมพวรเมธากล (2545) พจนานกรม

ภาษาถนอสาน บรษท ขอนแกน คลงนานาธรรม จ�ากด ขอนแกน

บณย นลเกษ (2541) พระพทธศาสนามหายานเขาสประเทศไทย หจก.

เชยงใหม บ.เอส. การพมพ เชยงใหม

บ�าเพญ ระวน, ผแปล (2540) อปาตสนตปกรณ และ มงคลสนตงส�านวน

ลานนา เชยงใหม: คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

พจนานกรมลาว-ไทย-องกฤษ (2543) คณาจารยภาควชาภาษาศาสตร คณะ

มนษยศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร กรงเทพฯ


พระคนธสาราภวงศ. ผแปล (2552) บทสวดอปปาตสนต. วดทามะโอ ล�าปาง

พระธรรมปฎก (2546) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย กรงเทพฯ พมพครงท 12

พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพ

มน (สด จนทสโร) คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย

และคณะ บ. เอกพมพไท จ�ากด กรงเทพฯ

พรยะ ไกรฤกษ (2553) รากเหงาแหงศลปะไทย. บรษท ส�านกพมพรเวอร

บคส จ�ากด กรงเทพฯ

สมเดจพระสงฆราชญาณสงวรมหาเถรเจา (สก ไกเถอน) (2550) คมอสมถะ-

วปสนากรรมฐานมชฌมาแบบล�าดบ. วดราชสทธารามราชวรวหาร (พลบ)

กรงเทพฯ พมพครงท 3

สมหมาย เปรมจตต (2545) เอกสารประกอบการเสวนาเรอง “วรรณกรรม

ทางพระพทธศาสนาลานนา” ในการจดประชม สมมนาทางวชาการเรอง

“พระพทธศาสนาในลานนา” โดย คณะศาสนาและปรชญา ระหวางวนท

20-21 กรกฎาคม พ.ศ. 2545. ศนยฝกอบรม ธนาคารไทยพาณชย ต.บานปง

อ.หางดง จ.เชยงใหม

แสง มนวทร (2524) “ความเปนมาเกยวกบพทธศาสนาในลานนาไทย”. ใน

รายงานการสมมนาทางวชาการวรรณกรรมลานนา เลม 1. ศนยหนงสอ

เชยงใหม. มหาวทยาลยเชยงใหม เชยงใหม



เสถยร โพธนนทะ (2543) กระแสพทธธรรมฝายมหายาน มหามกฏราชวทยาลย

กรงเทพฯ

------- (2519) ปรชญามหายาน มหามกฏราชวทยาลย กรงเทพฯ

อภชย โพธประสทธศาสต (2539) พระพทธศาสนามหายาน สภาการศกษา

มหามกฏราชวทยาลย มหาวทยาลยพระพทธศาสนา กรงเทพฯ พมพครงท 4

อรณรตน วเชยรเขยว (2539) พจนานกรมศพทลานนาเฉพาะค�าทปรากฏใน

ใบลาน สรวงศบคเซนเตอร เชยงใหม

อดม รงเรองศร (2547) พจนานกรมลานนา-ไทย ฉบบแมฟาหลวง ภาควชา

ภาษาไทยคณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม เชยงใหม

Bhattacharyya, Benoytosh. 1980. An Introduction to Buddhist Esoterism. Motilal Banarsidass. Delhi.

Bizot, François. 1994. Le Bouddhisme des Thaïs. Cahiers de France. Bangkok.

-------. 1992. “Le Chemin de Laṅkā”. in Textes bouddhiques du Cambodge. École française d’Extrême-Orient. Paris.

-------. 1981. “Le don de soi-même: recherches sur le bouddhisme khmer, III”. in Publications de L’École Française d’Extrême-Orient, Vol. CXXX. 206 pp. École Française d’Extrême-Orient. Paris.

-------. 1976 Le Figuier à Cinq Branches, Recherches Sur Le Bouddhisme Khmer. Ecole française d’Extrême-Orient. Paris.

-------. 1980. “La grotte de la naissance Recherches sur le bouddisme Khmer, II”. in Bulletin de l’Ecole Française d’Extrême-Orient, vol. LLXVII. École Française d’Extrême-Orient, 221-273. Paris.


Bizot, 1994. François and Hinüber, Oskar von. La Guirlande de joyaux, “Textes bouddhiques du Cambodge “. École française d’Extrême-Orient. Paris.

Bizot, François and Lagirarde, François. 1996. La pureté par les mots, “Textes bouddhiques du Laos”. Chiang Mai: EFEO, FEM (Fonds d’édition des manu-scrits). Paris.

Buddhaghosâcariya. 1989. Visuddhimagga of Buddhaghosâcariya. Edited by Warren, Henry Clarke. Revised by Dharmananda Kosambi. Motilal Banarsidass Publishers Private Limited, Reprint. Delhi.

Cheng, Hsueh-li. 1991. Empty Logic: Mādhyamika Buddhism from Chinese Sources. Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd. Delhi.

Coedès, George. 1956. “Dhammakāya”. in The Adyar Library Bulletin. vol XX, 254ff. Madras.

Crangle, Edward Fitzpatrick. 1994. The Origin and Development of Early Indian Contemplative Practices. Studies in Oriental Religions. Hubert & Co. Göttingen.

-------. 2007. “The Bodhisattwa Intent: Guanyin and the Dynamics of Healing in Buddhist Meditation.” in Bodhisattva Avalokiteśvara (Guanyin) and Mod-ern Society Proceedings of the Fifth Chung-Hwa International Conference on Buddhism. Ed. Magee, William and Yi-hsun Huang. Dhamma Drum Publishing corporation, Taipei. 65-110.

-------. 2010. “Stopping of the Āsavas (Cankers) in Buddhist Meditation.” in The Pathway to the Center-Purity and the Mind Proceedings of the Inaugural International Samādhi Forum. Ed. Crangle, Edward F. Dhammachai Interna-tional Research Institute Inc. Sydney.

-------. 1984. “A Comparison of Hidu and Buddhist Techniques of Attaining Samādhi” in Under The Shade of A Coolibah Tree Australian Studies in Con-sciousness. Ed. Hutch, Richard A. and Fenner, Peter G. Lanham.New York. London.



-------. Centre-of-the-Centre: Efficacy in Buddhist Meditation. A work in progress presented to the international conference on Meditative Traditions of East Asia, National Tsing Hua University (NTHU) and Dharma Drum Buddhist College in Taiwan on 29 – 31 October 2009 (unpublished).

Crosby, Kate et.al. “The Sutta on Understanding Death in the Transmission of Born Meditation from Siam to the Kandyan Court,” in Journal of Indian Philosophy, 40 (2). 177- 198.

-------. 1999. “The History versus Modern Myth: the Abhayagivirvihāra, the Vimuttimagga and yogāvacara Meditation” in Journal of Indian Philosophy issue 6. 503-550. B-6

------. 2000. “Tantric Theravāda: A Bibliographic Essay on the Writings of François Bizot and Others on the Yogāvacara Tradition,” in Contemporary Buddhism 1.2 , 141 - 198.

-------. 2000. “Uddis and Ācikh. The inclusion of the sikkhāpada in the pabbajjā liturgy according to the Samantapāsādikā”, in Journal of Indian Philosophy, November 2000, 461- 477.

-------. 2005. “Devotion to the Buddha in Theravada and its Role in Meditation” in Anna King (eds.) The Intimate Other: Love Divine in Indic Religions, 244-277, Chap-ter Eight, Orient Longman.

Griffiths, Paul J. 1986. On Being Mindless: Buddhist Meditation and the Mind-Body Problem. Open Court. La Salle.

King, Winston L. 1980. Theravāda Meditation: The Buddhist Transformation of Yoga. The Pennsylvania State University Press. University Park and London.

Lagirarde, François. 1993. “Textes Bouddhiques Du Pays Khmer Et Du Lanna : Un Exemple De Parenté” in Nouvelles Recherches Sur Le Cambodge. Ed. François Bizot. École française d’Extrême-Orient. Paris.

-------. 1998. “Une Interprétation Bouddhique Des Rites Funéraires Du Lanna Et Du Laos : Le Sutta Apocryphe De Maha Kala.” in The Journal Aséanie 2: 44-77.


McDaniel, Justin Thomas. 2011. The lovelorn ghost and the magical monk : prac-ticing Buddhism in modern Thailand. Columbia University Press. New York .

Snellgrove, David. 2004. Indo-Tibetan Buddhism : Indian buddhists and their Tibetan succes-sors. Orchid Press. Bangkok.

Urkasame, Kitchai. 2013. “A Study of Elements in Yogāvacara Tradition from Tham Scripts Palmleaf Manuscripts.” Doctor of Philosophy. The University of Sydney.

Visudhivācā Translation of Morradok Dhamma of Luang Phaw Wat Pak Nam Phra Mongkolthepmuni. 2006. The 60th Dhammachai Education Foundation. Berrilee.

Visudhivācā Translation of Morradok Dhamma of Luang Phaw Wat Pak Nam Phra Mongkolthepmuni (Volume II). 2008. The 60th Dhammachai Education Founda-tion. Berrilee.

Wú Rǔ Jūn. 1995. Buddhism Dictionary. 3rd ed. Běijīng: National Printing House. ( 吳汝鈞. 1995.佛教大辭典. 3rd ed. 北京: 民族印刷廠.)



เชงอรรถทายบทท 51 เรยบเรยงจากรายงานวจย “สมาธภาวนาในคมภรอกษรธรรม” โดย กจชย เออเกษม 25562 สมณะอจง 義淨 หรอ 义净 Yìjìng; พ.ศ.1196-1256 (ค.ศ. 635-713)3 พรยะ ไกรฤกษ (2553) รากเหงาแหงศลปะไทย. กรงเทพฯ: บรษท ส�านกพมพรเวอร บคส จากด4 concept5 practice6 โปรดศกษารายละเอยดไดจากรายงานวจยฉบบสมบรณ“สมาธภาวนาในคมภรอกษรธรรม” โดย

กจชย เออเกษม 25567 ควรเปน 40 ทศ8 มลลกมมฏฐาน 1.10-2.2 ตลอดหวขอ “สมาธภาวนาในคมภรมลลกมมฏฐาน” น อางองคมภรพบสามลลกมมฏฐาน โดยแสดง

เฉพาะเลขหนา และบรรทด เชน มลลกมมฏฐาน 1.10 หมายถงหนาท 1 บรรทดท 10 บางกรณคมภรใหเลขหนาซ�ากนสองครง บทความนจะอางเลข หนา (เลขอารบค) ครงท (เลขโรมน) และบรรทด (เลขอารบค) เชน 17I.5 คอ หนาท 17 ครงท 1 บรรทดท 5 เปนตน

9 จากเนอหาคมภรทกลาวมาตามล�าดบ ชวนใหเขาใจวา “ทฏฐกงขาวปสสนาปญญา” หมายถงปญญาทเกดจากการเจรญ ทฏฐวสทธกรรมฐาน กงขาวสทธกรรมฐาน และอนปสสนาหรอวปสสนาทเหลอ ซงนบเปนปญญาฝายวปสสนา

10 มลลกมมฏฐาน 2.511 มลลกมมฏฐาน 3.212 มลลกมมฏฐาน 4.7-4.9, 5.3-5.513 มลลกมมฏฐาน 13.1114 มลลกมมฏฐาน 3.9-3.1215 มลลกมมฏฐาน 5.5-5.1016 มลลกมมฏฐาน 5.10-6.917 มลลกมมฏฐาน 6.10-7.418 มลลกมมฏฐาน 7.4-9.619 มลลกมมฏฐาน 9.7-10.220 มลลกมมฏฐาน 10.2-11.221 มลลกมมฏฐาน 11.3-11.922 มลลกมมฏฐาน 11.10-12.1023 มลลกมมฏฐาน 12.10-13.524 มลลกมมฏฐาน 22.8


25 มลลกมมฏฐาน 22.1226 มลลกมมฏฐาน 24.727 มลลกมมฏฐาน 25.1428 มลลกมมฏฐาน 33.129 มลลกมมฏฐาน 43.1130 มลลกมมฏฐาน 45.1331 มลลกมมฏฐาน 49.532 มลลกมมฏฐาน 50.133 คมภรมไดกลาวไววาเปนพระพมพ/พระผง หรอพระพทธรปบชา34 หมายถง พระพทธเจา35 มลลกมมฏฐาน 52.1136 มลลกมมฏฐาน 12.937 มลลกมมฏฐาน 17I 8-19.338 มลลกมมฏฐาน 53.1-54.339 มลลกมมฏฐาน 18 II 540 ระบ พ.ศ.2092 สมยสมเดจพระมหาจกรพรรด ชางผจารกคอพระมหาเถรศรพงศ ผสรางจารกคอ

มหาพรหมกมารและทายก41 จะไดกลาวถงพมาและกมพชาในหวขอตอไป42 รปโดย ชชวาลย เสรพกกะณะ43 มลลกมมฏฐาน 54.344 Urkasame, Kitchai. 2013. “A Study of Elements in Yogāvacara Tradition from Tham Scripts

Palmleaf Manuscripts.” Doctor of Philosophy. The University of Sydney. p.24545 Ibid. p. 29046 มลลกมมฏฐาน 58.447 มลลกมมฏฐาน 5948 มลลกมมฏฐาน 61.749 โปรดศกษารายละเอยดจากรายงานการวจยฉบบสมบรณ “สมาธภาวนาในคมภรอกษรธรรม” โดย

กจชย เออเกษม 255650 concept51 มลลกมมฏฐาน 60.752 รปโดย ชชวาลย เสรพกกะณะ53 จลศกราช 126154 ส�าเนาไมโครฟลมโดยสถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม 82.117.11.057-05755 จลศกราช 123656 ส�าเนาไมโครฟลมโดย สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม 82.117.11.057-057



57 จลศกราช 119858 ส�าเนาไมโครฟลมโดย ส�านกสงเสรมศลปวฒนธรรม มหาวทยาลยเชยงใหม พร.01.20.132.0259 โปรดอานเพมเตมในบทท 660 theme61 พระญาณกสณ 2.1,13.162 Bizot 1994, 1992, 1981, 1976; Bizot & Lagirarde 199663 โปรดศกษารายละเอยดจากรายงานการวจยฉบบสมบรณ “สมาธภาวนาในคมภรอกษรธรรม” โดย

กจชย เออเกษม 255664 พระญาณกสณ 6.465 พทธนรกน 9.266 โปรดศกษาเปรยบเทยบคมภรภาษาเขมรในบทถดไป67 โปรดศกษารายละเอยดจากรายงานการวจยฉบบสมบรณ “สมาธภาวนาในคมภรอกษรธรรม” โดย

กจชย เออเกษม 255668 บวระพนธะ 2.40.169 โยคาวจรจารยเจาหมายถงพระสงฆผปฏบต70 บวระพนธะ 2.5.2, 8.1, 13.4, 14.4,16.371 บวระพนธะ 3.14.472 คมภรธมมกาย 8.1-473 คมภรธมมกาย 2.474 บ�าเพญ ระวน, ผแปล (2540) อปาตสนตปกรณ และ มงคลสนตงส�านวนลานนา เชยงใหม: คณะ

มนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม75 พระคนธสาราภวงศ. ผแปล (2552) บทสวดอปปาตสนต. ล�าปาง: วดทามะโอ76 ฉบบวดบพพาราม วดทามะโอเขยน มารพนธวโมจโน77 ฉบบวดบพพาราม วดทามะโอเขยน เตโชพเลนมหตา78 แปลภาษาไทยโดย บ�าเพญ ระวน มหาวทยาลยเชยงใหม พ.ศ. 2540.79 พระญาณกสณ 44.480 มลลกมมฏฐาน หนา 18 II. 581 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ

ศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จ�ากด หนา 284

82 soteriology83 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) หนา

37184 wisdom


85 บวระพนธะ 2.17.186 พระญาณกสณ 53.2787 โปรดศกษาเพมเตมในคมภรภาษาเขมรบทถดไป88 พทธนรกน 13.289 พทธนรกน 16.190 พทธนรกน 17.191 บวระพนธะ 2.15.292 บวระพนธะ 1.28.1, 45.393 บวระพนธะ 2.48.394 บวระพนธะ 1.43.1, 2.18.195 ฉบบเขมร มนกอนทร 6 ตว96 ฉบบเขมรเพม กาย และ ใจ97 โปรดศกษาเพมเตมในคมภรภาษาเขมรในบทถดไป98 พระญาณกสณ 16.3, บวระพนธะ 3.5.399 พระญาณกสณ 31.2100 บวระพนธะ 2.47.2101 บวระพนธะ 2.39.4102 บวระพนธะ 2.48.4103 essence104 บวระพนธะ 1.30.1105 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


106 พระญาณกสณ ฉบบวดขวงสงห 6.2107 พระญาณกสณ 15.2-4108 พระญาณกสณ 27.1109 พระญาณกสณ 57.2110 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


111 เรองเดยวกน หนา 36112 พระญาณกสณ 57.1113 บวระพนธะ 1.48.4114 extinction115 decontaminated



116 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จ�ากด หนา 427

117 พระญาณกสณ 33.1118 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) หนา

20119 เรองเดยวกน, หนา 54120 เคยน: ก. พน; คาด121 พทธนรกน 10.4122 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


123 ตวา: ว. เมอวานน124 พทธนรกน 20.3125 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


126 บวระพนธะ 1.26.3127 purify128 eliminate129 extinct130 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


131 เรองเดยวกน, หนา 22132 เรองเดยวกน, หนา 797133 จากบรบทมความเปนไปไดสงวา “ประจราง” ใชนยเดยวกบ ประจขาด (น. วธกลาวค�าลาสกจาก

พระ)134 พระญาณกสณ 56.3135 บวระพนธะ 2.47.1136 จากบรบทมความเปนไปไดสงวา “ประจราง” ใชนยเดยวกบ ประจขาด (น. วธกลาวค�าลาสกจาก

พระ)137 ควรเปน ภย138 พทธนรกน 37.1139 พระญาณกสณ 48.4


140 บวระพนธะ 2.47.1141 cross section142 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ

ศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จ�ากด หนา 44, 566, 598

143 ภาพจากหนงสอ รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จ�ากด

144 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) หนา 72145 แวนประเสรฐ: ว. ประเสรฐยง146 ฟง(ฟง): ก. กระเดน, ปลว, ตลบ147 สวาน: ก.(ลม) ตขนขางบน148 บาลถายถอดตามทปรากฏในคมภรใบลาน149 มนตา: ก. ลมตา150 พทธนรกน 14.4151 ควรเปน ทกนยาย152 พระญาณกสณ 48.4153 พระญาณกสณ 56.1154 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


155 methodology156 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


157 เรองเดยวกน หนา 72158 ปสสาสวาต: ป+สาส+วาต ลมภายใน159 ดง: น. จมก160 ส: ก. ยนด. พอใจ, รบได161 บวระพนธะ 2.37.4162 พระญาณกสณ ฉบบวดขวงสงห 6.1163 พระญาณกสณ 7.3164 นสสาสวาต: น+สาส+วาต ไมมกระแสลม165 หนาใจ: ก. สนใจ, ใฝใจ มกใชในรปปฏเสธเปน บหนา หรอ บหนาใจ166 ขง: น. กรง, เมอง, อาณาเขต167 บวระพนธะ 2.32.3



168 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากน�า โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จ�ากด หนา 51

169 เรองเดยวกน, หนา 386170 เรองเดยวกน, หนา 285171 เรองเดยวกน, หนา 867172 พทธนรกน 16.1173 พทธนรกน 15.4174 ปตตพคร: ควรเปน ปตตพพคณ หมายถง คณแหงสงทควรบรรล175 พทธนรกน 16.4176 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


177 เรองเดยวกน, หนา 285178 เรองเดยวกน, หนา 47179 เรองเดยวกน180 เรองเดยวกน, หนา 464181 เรองเดยวกน, หนา 773182 เรองเดยวกน, หนา 775183 เรองเดยวกน, หนา 100184 พระญาณกสณ 46.3185 พระญาณกสณ 53.3186 พทธนรกน 7.1187 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


188 เรองเดยวกน, หนา 332189 พระญาณกสณ 57.3190 ขอกระดาน: น. กญแจ191 พทธนรกน 31.4192 task of practice193 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ



194 เรองเดยวกน, หนา 194195 เรองเดยวกน, หนา 67196 เรองเดยวกน, หนา167197 เรองเดยวกน, หนา 173198 พระญาณกสณ 14.2199 ตามบรบทควรเปน คนถธระ200 พอย: ว.ไฉน, ท�าไม, กลบกลาย, แปรผน201 พระญาณกสณ 47.3202 พระญาณกสณ 22.3203 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


204 เรองเดยวกน, หนา 16205 พระญาณกสณ 40.4206 AIII.106. อง.ปญจก. 22/79/121.207 Vism 118–169. วสทธ.1/150–217208 พทธนรกน 21.1209 พระญาณกสณ 19.1210 อนบพพวหาร หรอ อนบพพนโรธ (M I.301; S IV.293. ม.ม. 12/510/549; ส�.สฬ. 18/564/362.)211 แมวา ปรญา จะหมายถงปญญา แตในทนความหมายนาจะหมายถงญาณ212 ควรเปน ส213 อม: ว. เบกบาน, แชมชน214 ควรเปน สมาบต215 พระญาณกสณ 20.1216 พระญาณกสณ ฉบบวดขวงสงห 5.2217 พทธนรกน 31.4218 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


219 เรองเดยวกน, หนา 50220 เรองเดยวกน, หนา 200-201221 เรองเดยวกน, หนา 149222 เรองเดยวกน, หนา 69223 เรองเดยวกน, หนา 69224 พระญาณกสณ ฉบบวดขวงสงห 5.2



225 พทธนรกน 31.4226 M I.301; S IV.293. ม.ม.12/509/550; ส�.สฬา. 18/561/361.227 comparative analysis228 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


229 เรองเดยวกน, หนา 745230 เรองเดยวกน, หนา 586231 เคยน: ก. พน, คาด, โพก. มด 232 บวระพนธะ 2.38.3233 โปรดอานรายละเอยดไดจากรายงานการวจยฉบบสมบรณ “สมาธภาวนาในคมภรอกษรธรรม” โดย

กจชย เออเกษม 2556 234 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) คณะ


235 เรองเดยวกน หนา 608


318 | กจชย เออเกษม

บทท 6 รองรอยธรรมกายในคมภรใบลานภาษาเขมร1

บทท 6 รองรอยธรรมกายในคมภรใบลานภาษาเขมร | 319

พระพทธศาสนาไดเผยแผเขามาในสวรรณภมราวพทธศตวรรษท 3

และไดแพรเขามาในกมพชา เวลานนกมพชามเมองหลวงชอวา นครเกาะโกกธะ

โลก (ชวง พ.ศ. 300-500) ตอมาในสมยนครพนมหรอฟนน (ชวง พ.ศ. 500-

1100) พระพทธศาสนาไดรบการยอมรบในหมประชาชน จนมาถงในรชสมย

พระเจาพธศรมาระ พระพทธศาสนาเถรวาทจากอนเดยไดรบการยกใหเปน

ศาสนาประจ�าชาต ในสมยเจนละ (ชวง พ.ศ. 1100-1300) พระพทธศาสนา

รงเรองสบตอมาจนถงพทธศตวรรษท 12 จงไดมพระพทธศาสนามหายานนกาย

อาจรยวาทแพรเขามา โดยพระพทธศาสนาเถรวาทและศาสนาพราหมณไดรบ

ความนยมนบถอกนมาก ตอมาในสมยพระนคร (ชวง พ.ศ. 1300-2000) ศาสนา

พราหมณไดรบการยกยองจากราชส�านกในระยะแรกเนองดวยการน�า “ลทธ

เทวราช” เขามา แตในสมยของพระเจาชยวรมนท 7 (พ.ศ. 1724 - พ.ศ. 1762?)

พระพทธศาสนามหายานไดเขามามบทบาทแทนศาสนาพราหมณดวยระบบ

“ลทธพทธราช” สวนพระพทธศาสนาเถรวาทนนยงคงเจรญอยในหมประชาชน

เปนหลก จนถงปลายรชกาลพระเจาชยวรมนท 7 โอรสของพระองคชอพระตา

มาลนทะไดน�าพระพทธศาสนาเถรวาทแบบลงกาวงศเขามาเผยแผในกมพชา

จนไดรบการยกยองจากราชส�านก และไดเปนศาสนาประจ�าชาตของกมพชาใน

เวลาตอมา เมอถงยคหลงพระนคร (พ.ศ. 2000-2500) ซงแบงออกไดเปนสอง

สมย คอสมยกรงละแวก กรงอดงคมชยและสมยอาณานคมฝรงเศส พระพทธ

ศาสนาเถรวาทกยงเปนศาสนาประจ�าชาตตลอดมา มพระภกษสงฆบวชเรยน

และมการศกษาธรรมวนยและปฏบตธรรมตามอารามตางๆ พระสงฆในยคน

มบทบาทส�าคญในการด�ารงรกษามรดกทางวฒนธรรม ภาษา และความเปน



เอกลกษณของชาต จวบจนกระทงกมพชาตองเขาสสภาวะสงครามกลางเมอง

พระพทธศาสนาไดรบผลกระทบจากสงครามนนอยางรนแรง

ประตมากรรมพระเจาชยวรมนท 7 อครพทธศาสนปถมภกสมยพระนคร (พ.ศ. 1724 - พ.ศ. 1762?)


หลงจากสงครามกลางเมองในกมพชาสงบลง พระพทธศาสนาและวดวา

อารามไดรบการฟนฟ คมภรใบลานภาษาเขมรทยงหลงเหลอจากการท�าลาย

ถกรวบรวม โดยองคกรทท�าหนาทหลกสององคกรใหญ คอสถาบนพทธศาสน

บนฑตยกมพชารวบรวมและลงทะเบยนไวไดประมาณ 800 ผก และองคกร

การศกษาและอนรกษใบลานเขมรรวบรวมไดประมาณ 3400 ผก2 แตคมภรท

กระจดกระจายอยตามวดตางๆ ในกมพชากยงมอกเปนจ�านวนมาก ใบลาน

เขมรทหลงเหลอจากสมยสงครามกลางเมองทมอายมากทสด เปนคมภรท

คดลอกในชวงกลางพทธศตวรรษท 253 สวนภาษาทใชจารกนนพบทงภาษา

เขมรลวนและภาษาเขมรปนไทย เนองจากกมพชาเคยอยในปกครองของสยาม

ระยะหนง

สมาธภาวนาในคมภรใบลานเขมรจากบญชรายการคมภร 927 ฉบบทเกบรวบรวมโดยองคกรการศกษา

และอนรกษใบลานเขมร กรงพนมเปญ พระปอเหมาไดคดเลอกคมภรทมเนอหา

นาสนใจออกมาได 28 ฉบบ เพอศกษาหารองรอยธรรมกาย และไดสรปภาพ

รวมเนอหาคมภรไวโดยสงเขป โดยไดเลอกศกษาเนอหาในคมภร “มลพระ

กมมฏฐาน” เปนหลก เพอเปรยบเทยบกบต�ารากรรมฐานโบราณฉบบอนๆ

และเปรยบเทยบกบค�าสอนในวชชาธรรมกาย

หลกสตรการเรยนการสอนพระกรรมฐานแบบโบราณ

กมพชาในยคโบราณนน มแนวทางการเรยนการสอนพระกรรมฐานเปน

ขนเปนตอน และไลไปตามล�าดบชนในการเขาถงของผปฏบต พระผสอนจะ



ใชคมภรใบลานทบนทกผลการปฏบตของครบาอาจารยของตนทสบทอดตอ

กนมา เปนบรรทดฐานในการวดผลการปฏบตของผเรยน สวนหลกสตรหรอ

แนวทางการเรยนการสอนพระกรรมฐานนนม 11 ชนและ15 ชน ซงมความ

แตกตางกนบางในรายละเอยด เนอหาในคมภรกลาวถงวธการอาราธนาพระ

กรรมฐาน และการรายงานผลของผปฏบตทไดเขาถงสภาวธรรมในชนตางๆ ไปตาม

ล�าดบไดแก 4 ชนพระปต 5 องค ชนพระยคล 6 องค ชนพระกายสข ๒ องค

ชนอาณาปาณธมมชฌาน 8 องค ชนพระพทธคณ 10 พระองค ชนพระกสณ

ทง 10 ชนพระอสภ 10 องค ชนพระอรยสงฆ 8 องค ชนมะมวงกลป (ปาวราญ

ชร) และชนส�าเภาแกว ชนพรหมวหาร 4 องค ชนพระจฬามณ 5 พระองค ชน

คณพระบดา 21 ชนคณมารดา 12 ชนพระอานาปาณะ 4 องค และชนดวงศล

5 องค โดยทคมภรตางกนกอาจมจ�านวนชน การจดล�าดบชน ชอเรยกแตละ

ชนแตกตางออกไปจากทกลาวมานบาง

วธการปฏบตขนแรกนกเรยนเตรยมพานสกการะของตน (พานอปจาร) จดธปเทยน

และสวดบชาพระรตนตรย, วนทาพระประธานและครกรรมฐาน, สมาทานศล

5 หรอ 8 จากนนครผสอนกรรมฐานจะน�าอาราธนากรรมฐานและสอนวธการ

เจรญกรรมฐาน โดยเรมจากทานงเอาเทาขวาทบเทาซาย มอขวาทบมอซาย

และภาวนาค�าบรกรรมภาวนา ในการปฏบตขนแรกนนอาจารยจะสอนใหศษย

ศกษาหาธรรมในชนท 1 คอชนพระปต 5 พระองคกอน จากนนหากธรรมะ

กาวหนาอาจารยผสอนจะแนะน�าชนทสงขนในล�าดบถดไป


การใชคำาภาวนาคมภรภาวนาคาถาฉบบวดจก-อง-เร-กรอม คดลอกในป พ.ศ. 2489

ไดแนะน�าวธการเตอนสตของตวเองไมใหฟงซาน โดยการตรกระลกถงพระ

มหากรณาธคณ พระบรสทธคณและพระปญญาธคณของพระพทธเจา และให

บรกรรมภาวนาค�าวา “อะระหงๆๆ” หรอ “สมมาสมพทโธ” แตหากตองการ

ใหจตเกดการเบอหนายคลายก�าหนดใหใชค�าภาวนาวา “นามะรปง อนตตา”

คมภรมลธมมไตรของสถาบนพทธศาสนบนฑต5 แนะน�าใหใชค�าภาวนาแบบใด

แบบหนงใน 3 แบบคอ “พทโธ อะระหง” “สมมา อะระหง” และ “อะระหง”

สวนในต�าราการเจรญสมาธภาวนาแบบโบราณของวดมนสวรรณ อ�าเภอ

แสนสข กรงพนมเปญ ใชค�าวา “สมมา อะระหง” ในการภาวนา

การกำาหนดใจขณะภาวนาคมภรวารปรยายพระวปสสนาสตร จารโดยพระภกษพรหมสวรรณ ราว

ป พ.ศ. 2461 เปนบนทกประสบการณการเรยนพระกรรมฐานจากอาจารย

พรหมสอ6ในจงหวดเสยมเรยบ แสดงฐานทตงของจต 5 ฐานคอทปลายจมก

ทอาหารส�าลกทลนไก ทล�าคอ ทปลายสดลมหายใจ ทสะดออนเปนกลางกก

ของกลางกาย

ทง 5 ฐานนหากจะสอนในเชงสญลกษณ ทานเปรยบเทยบกบตวอกษร

ยอ 5 ตวคอ น-โม-พท-ธา-ยะ โดยฐานท 1 ทปลายจมก เปนทตงของพระ

อกขระตว “น” ฐานท 2 ทลนไก เปนทตงพระอกขระตว “โม” ฐานท 3 ท

ล�าคอ เปนทตงพระอกขระตว “พท” ฐานท 4 ปลายสดของลมหายใจ เปนทตง



พระอกขระตว “ธา” และฐานท 5 ศนยกลางกกของกลางกาย เปนทตง

พระอกขระตว “ยะ”

ในหนงสอการสอนพระกรรมฐานแบบโบราณของวดมนสวรรณบนทก

วา น-โม-พท-ธา-ยะ เปนสญลกษณแทนพระพทธเจา 5 พระองคในภทรกป

น ทรงประทบอยภายในกายเราตรงทตงของฐานทง 5 ฐานนน นอกจากน

ยงบอกวา น-โม-พท-ธา-ยะ เปนค�าภาวนา และเปนสญลกษณแทนปตทง 5

องคเชนกน ดงเชนตวอยาง อาจารยบางทานเวลาสอนพระกรรมฐานจะบอก

ลกศษยในเชงปรศนาธรรมวา วนนไปหาตว “น” ภายในตวใหพบ ตว “น” ท

อาจารยทานวานนหมายถง ใหไปหาพระขททกาปตอนเปนปตขอแรกในปตทง

5 องคนนเอง สวนในคมภรวารมลพระกมมถาน น-โม-พท-ธา-ยะ จะหมายถง

ดวงศล 5 ดวงเปนตน

วธการสอนกรรมฐานแบบโบราณครผสอนจะสอนในลกษณะปรศนา

ธรรม คอทานจะไมอธบายรายละเอยดใหศษยทราบกอนเลย วาเวลานง

สมาธไปแลวจะพบประสบการณอะไรบาง แตทานจะใหลกศษยเรยนรและ

มประสบการณโดยตรงดวยตนเอง และเมอเกดประสบการณจากการปฏบต

นนแลว ทานจะสอบอารมณทกวนในชวงเวลาท�าวตรเยน เพอตรวจสอบวา

ประสบการณทไดรบนน ถกตองตรงตามความเปนจรงเพยงใด หากไมตรง

ทานจะแนะน�าตวตอตว หรอหากมศษยตดขดหรอสงสยในขอปฏบต ทานก

จะอธบายใหทราบโดยตรงในชวงดงกลาวนนเอง


ผลจากการปฏบตจากการศกษาเนอหาในคมภรมลพระกมมฏฐานและคมภรอนๆ ท

เกยวของพบวา ในสมยโบราณ ผปฏบตธรรมไดก�าหนดใจของตนไวภายใน

ตวเวลาท�าภาวนา และเมอปฏบตแลวกเขาถงสภาวธรรมในระดบชนตางๆ

ตงแตชนปต 5 จนถงอรปฌาน โดยในชวงแรกผปฏบตจะเหนนมตหรอเกด

ประสบการณทางอารมณกอน อยางเชนมบพนมตเกดขนแลวมอาการกาย

เบา ใจสบาย กายขยาย กายลอย เปนตน จากนนเกดแสงสวางภายใน เหน

สภาวธรรมตางๆ ไปตามล�าดบ ไดแก เหนแสงสวาง เหนดวงศลหรอดวงธรรม

เหนพระพทธเจา หรอพระอรยสงฆเปนตน เมอเขาถงสภาวธรรมนนแลว

ผปฏบตกท�าการศกษาเปรยบเทยบในเชงสญลกษณ เพอแนวทางในการสอน

พระกรรมฐานแกลกศษย หรอเพอแนวทางในการทรงจ�าหมวดหมพระธรรม

ในพระไตรปฎกตอไป

ธรรมกายในคมภรเขมรในกลมคมภรใบลานภาษาเขมรทศกษาอยพบค�าวาธรรมกายสองแหง

คอ

ในคมภรวารปรยายพระวปสสนาสตร หรอผโลวพระธรรมลงกา มคาถา

สวดสรรเสรญพระธมมกาย7 ซงมขอความสรปในตอนทายวา ธรรมกายคอพทธ

ลกษณะอนกลบตรผมปญญา มญาณอนประเสรฐ พงตามระลกนกถงเนองๆ

เปนตน เมอท�าการสวดสรรเสรญพระธรรมกาย สวดสรรเสรญในองคพระ

ผมบญทกๆ วนเชนน จะมอานสงสท�าใหสมหวงไดในทกสงทปรารถนา บทสวด

มเนอหาท�านองเดยวกบ “คาถาพระธรรมกาย” ทพบในประเทศไทย ตงแต



ขอความ สพพญญตญญาณปวรสส� จนถง ธมมกายพทธลกขณ� โยคาวจรกล

ปตเตน ตกขญาเณน สพพญญพทธภาว� ปฏเนเตน ปนปปน� อนสสรตพพ�ฯ

และมค�าลงทายเพอเปนการจบบทสวดสรรเสรญพระธรรมกายวา “ธมมกาย

ปรปณณา นฏตา”8

อกแหงทพบค�าวาธรรมกายคอหนงสอ “การเจรญกรรมฐานแบบ

โบราณ” ของวดเชตพน อ�าเภอกองเมย จงหวดก�าปงจาม กมพชา ซงมเนอหา

ท�านองเดยวกน แตมขอความเพมเตมในตอนทายวา “เกเสส เกสาฉนทตวา

สพเพพทเธห เทสต นพพาน คมนตถาย…”9 แปลไดวาเพอประโยชนแกการเขา

ถงพระนพพานทพระพทธเจาทงปวงผทรงปลงพระเกษาเสดจออกบรรพชาได

แสดงไวแลว ทงนอาจเปนการเชอมโยงเนอหาคาถาพระธรรมกายเขากบการ

เจรญกรรมฐาน

ภาพแสดงคาวา “พระธมมกาย” ทปรากฏในคมภรภาษาเขมร


เกดมาเพอหาดวงแกวขอความวา “เกดมาเพอหาดวงแกว” เปนทคนเคยของผปฏบตมาแต

สมยโบราณ จากการศกษาเนอหาในคมภรเหลานนพบวา การเกดมาเปนมนษย

มเปาหมายหลกคอเกดมาเพอหาดวงแกวทอยในกายตน เพราะแกวดวงนจะ

สามารถน�าพาผปฏบตและสรรพสตวใหประสบความผาสกจนถงพระนพพาน

ได เรองราวของการเกดมาเพอหาดวงแกวนมปรากฏในคมภรโบราณหลายๆ

คมภรดงตวอยางตอไปน10

โยคาวจารทงหลายหากอยากจะยกตนใหพนจากทกขภย

ในวฏสงสาร ใหคนหาธรรมะทเรยกวา “มลกมมฐาน” เพราะ

ตอนมาเกดเปนมนษยไดตงใจวา จะมาหาดวงแกว...หากพบ

ดวงแกวนนแลวจงถอใหมน เดชะอานภาพของดวงแกวนจะพา

ตนเองใหไปสพระนพพานได11

ค�ากลาวนมความหมายลกซงและสอดคลองกบค�าทพระเดชพระคณ

พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ผคนพบวชชาธรรมกายเคยกลาวไววา

เกดมาวาจะมาหาแกว พบแลวไมก�าจะเกดมาท�าไม อาย

ทอยาก มนกหยอก อายทหลอกมนกลวง ท�าใหจตเปนหวงเปน

ใย เลกอยากลาหยอก รบออกจากกาม เดนตามขนธสามเรอยไป

เสรจกจสบหกไมตกกนดาร เรยกวานพพานกได12

“ดวงแกว” หรอ “แกว” ทงในค�ากลาวของพระเดชพระคณพระมงคล

เทพมน และในคมภรเขมร ยอมหมายถงผลจากการปฏบตธรรมยกตนใหพน

จากวฏสงสาร ซงจะน�าไปสนพพานในทสด



ฐานทตงของใจ - การวางใจเขาไปในตวจากหลกฐานคมภรปรยายพระวปสสนาสตร หรอผโลวพระธรรมลงกา

พบวา ฐานทตงของใจนน ม 5 ฐานคอ ทปลายจมก ทส�าลกของลนไก ทล�าคอ

ทปลายสดลมหายใจ และทสะดอกลางทอง เมอผปฏบตวางใจในฐานท 1 คอ

ทปลายจมกแลว ใหภาวนา “สมมาอะระหงๆๆ” จนใจสงบจะเหนแสงรศม

สขาว จากนนเลอนใจไปทฐานท 2 ทตงของลนไก แลวภาวนาสมมาอะระหงตอ

ไปจะเหนแสงรศมสเขยว แลวเคลอนใจไปฐานท 3 ทตนล�าคอ แลวภาวนาสมมา

อะระหงตอไป จะเหนแสงรศมสเหลอง จากนนเดนใจไปฐานท 4 จะเหนเปน

ดวงกลมๆ ขนาดเทาเมลดพรกไทย เรยงเปนแถวลงไปจนถงทตงปลายสดของ

ลมหายใจ แลวภาวนาสมมาอะระหงไปเรอยๆ แลว จะเหนแสงรศมสแดง ตอ

จากนนน�าใจไปฐานท 5 ทอยตรงกลางกกแนวเดยวกบสะดอ แลวกลาวสมมา

อะระหงตอไป กจะเหนดวงธรรมสขาวใสสวางอยตรงนน

จากนนทานใหคนหาดวงพระ “อะ-ระ-หง” ตอจากฐานท 5 อนเปน

ศนยกลางกกของกลางกาย ปรากฏวาเมอผปฏบตวางใจทศนยกลางกกแลวก

เหนดวงธรรม “อะ” ทานเรยกดวงนวา “ดวงแกวใหญ” อนเปนเหมอนโอสถ

ทพยสามารถชวยรกษาตนใหพนทกขได จากนนกหาดวง “ระ” ทานกลาววา

“ตองเอาใจไปตงไวทศนยกลางสะดอ เมอเหนศนยกลางกกขนาดเทาเมลด

พรกไทยแลว ใหเอาดวงแกวใหญวางซอนทบขางบนจากเมลดพรกไทยนนไป

อกท” แลวจะเหนดวง “ระ” ซอนในศนยกลางกกของกลางกายนน จากนน

ทานใหหาดวง “หง” โดยเอาดวงแกวใหญ “อะ” ซอนทบตรงกลางกกซอน


กบดวง “ระ” ขนไปขางบน แลวจะเหนดวง “หง” อยตรงบนสดของการซอน

ทบระหวางดวงแกวกบศนยกลางกก

จากขอความทกลาวมานน หากเปรยบเทยบกบวชชาธรรมกายทพระ

เดชพระคณพระมงคลเทพมนไดคนพบ จะเหนวาฐานทตงของใจมทเหมอน

และตางกบวชชาธรรมกายในฐานบางฐานคอ ในสวนทขาดหายไปคอทางคมภร

ปฏบตภาษาเขมรไมไดกลาวถงทตงของใจ 3 ฐานคอ ฐานทอยเพลาตา ฐานท

จอมประสาท และศนยกลางกายฐานท 7

อยางไรกตาม การปฏบตหาดวงแกวหรออกขระ “อะ-ระ-หง” ตอจาก

ศนยกลางกกนน นบไดวาเปนความสอดคลองตรงกนกบการปฏบตธรรมวชชา

ธรรมกาย ทเนนความส�าคญของการวางใจไวภายในตวราวชวงกลางของล�าตว

การเหนดวงจต และดวงแกวพระธรรมเจาในคมภรปรยายพระวปสสนาสตรฉบบเดยวกนไดกลาวถงเรองการเหน

ดวงจตวา เปนดวงทเกดขนในศนยกลางกายระดบเดยวกบสะดอ ดงขอความ

ในคมภรดงน

ตงภาวนาไปแลวเหนจตนนชอวา “ดวงจต”

เหนดวงจตนนบงเกดมาจากทไหน ?

ผปฏบตตอบวา นงภาวนาแลวเหนบงเกด ณ ศนยกลางกก

กลางกายระดบเดยวกบสะดอ

ค�าวา “จต” ในภาษาเขมรหมายถงธรรมชาตทสะสมอารมณ หรอความ

คด ภาษาเขมรไมมค�าศพทส�าหรบเรยกตวจตวา “ใจ” ดงนนค�าวา “จต” ทจาร



ไวในใบลานภาษาเขมรอาจแปลได 2 ความหมายคอ “จต” และ “ใจ” สวนใน

วชชาธรรมกายกลาววา “จต” เปนองคประกอบสวนหนงของใจ

ค�าวา “ใจ” ในวชชาธรรมกายนน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมน

(สด จนทสโร) อธบายวาเหนอยางหนง จ�าอยางหนง คดอยางหนง รอยางหนง

ทง 4 อยางนรวมเขาเปนจดเดยวกนเรยกวา “ใจ” ดงนน “ใจ” จงหมายถง

ดวงเหน ดวงจ�า ดวงคด ดวงร ทง 4 ดวงนรวมกนมาจรดอยกลางกกคอกลาง

กาย แลวจะท�าใหเหนดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษย ซงดวงธรรมทท�าใหเปน

กายมนษยนมทตงแหงเดยว คอศนยกลางกกของกลางกายของเรานนเอง

สวนค�าวา “ศนยกลางกก” ทปรากฏในคมภรใบลาน ซงหมายถง

ต�าแหนงทอยตรงกลางกายระดบเดยวกบสะดอนน มความสอดคลองกบวชชา

ธรรมกายตามทพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดอธบายวา

ค�าทเรยกวา “ใจ” นแหละเราตองบงคบใหหยดเปนจด

เดยวกน เหน จ�า คด ร สอยางนตองมารวมหยดเปนจดเดยวกน

อยกลางกายมนษยมารวมหยดเปนจดเดยวกน อยกลางกาย

มนษยสะดอทะลหลงขวาทะลซาย กลางกกขางใน สะดอทะล

หลงเปนดายเสนหนงตง ขวาทะลซายเปนดายเสนหนงตงตรง

กน ตงทง ๒ เสน ตรงกลางจรดกน ทกลางจรดกนนนแหละ

เรยกวา กลางกก13


จากนนเนอหาในคมภรเดยวกน ไดกลาวถง “ดวงแกวธรรมเจา” วา

เปนดวงทเกดจากการท�าภาวนา โดยเอาพระ “อะ-ระ-หง” มาผกกบจต แลว

เอาจตนนมาผกกบดวงแกว ดวงแกวจงมนคงไมขยบหายไปไหน เนอหานน

กลาวดงน

เมอจตผกกบดวงแกว ดวงแกวนนมชอวา “พระธรรมเจา”

จตนนไดมาจากการท�าภาวนา ท�าภาวนาโดยพระ“อะระหง”

จตจงมาอย หากไมไดตงภาวนาโดยพระ “อะ-ระ-หง” จตนน

ยอมไมไดมาตงอย การภาวนาเอาพระ “อะ-ระ-หง” มาผกจต

จงท�าใหจตสามารถอยได...เพราะจตถกผกตดกบดวงแกวจต

จงไมอาจไปไหนอนได ดวงแกวนนมชอวา “พระธรรมเจา”14

กระบวนการเหนธรรมทปรากฏในคมภรน ไดแสดงการเขาถงธรรม

ภายในเปนล�าดบวา ชวงแรกผปฏบตไดเหนจตของตนกอน จากนนจงทราบวา

จตทเหนนนเรยกวาดวงจต เปนดวงจตทบงเกดขนทศนยกลางกกกลางกายอย

แนวเดยวกบสะดอ จากนนปฏบตสมาธตออกโดยเอาใจมาจรดตอกบดวงแกว

และภาวนาพระ “อะ-ระ-หง” ทกลางดวงจตนนจนใจตงมน จากนนจงเหนดวง

ธรรมอกดวงหนง ซงผปฏบตเรยกวา “ดวงแกวพระธรรมเจา”

กลาวโดยสรป การปฏบตธรรมตามแนวทางในคมภรผโลวพระธรรมลงกา

ภาษาเขมรน มผลท�าใหผปฏบตสามารถเหนสภาวธรรมทเปนรปธรรมได กลาว

คอไดเหนธรรมในลกษณะเปนดวงๆ จงอาจเรยกไดวาเปนรองรอยของวชชา

ธรรมกายประการหนง ในประเดนเรองศนยกลางกายและดวงธรรมานปสสนา

สตปฏฐาน ซงคมภรใบลานเขมรเรยกตางออกไปวา “ดวงพระธรรมเจา”



การเหนพระรตนตรยภายในตวขอความในคมภรผโลวพระธรรมลงกาเลมเดยวกน15 ไดกลาวถง

ประสบการณจากการเหนพทธรตนะ ธรรมรตนะ สงฆะรตนะซอนกนภายใน

ตววา ทานอาจารยใหตงบรกรรมใหเกดองคพระทศนยกลางกาย นงบรกรรม

แลวเหนพระพทธองคเสดจมาโปรด ทรงบงเกดขนทศนยกลางกกกลางกาย

เหนพระองคทรงพระจวรมพระสงฆาฎบนบา ทรงมรศม 6 ประการ ขนาด

ขององคพระนนใหญขนาดเทานวโปง จากนนอาจารยถามวา “ภายในองค

พระ เหนอะไรบาง?” ผท�าภาวนาตอบวา “เหนมองคพระธรรมเจาอยขางใน

องคพระ เหนดวงพระสงฆเจาอยรวมในนนดวย” อาจารยจงถามกลบไปวา

“เหนทง 3 พระองค อยพรอมกนหรออยางไร?” ผท�าภาวนาตอบไปวา “เหน

ทง 3 พระองค อยรวมพรอมกนทเดยว”

ในวชชาธรรมกายพระเดชพระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร)

กลาวไววา พระรตนตรยทงสามคอ พทธรตนะ ธรรมรตนะ สงฆรตนะ อยใน

ตวของเราทกๆ คน

พระรตนะทง 3 คอ พทธรตนะ ธรรมรตนะ สงฆรตนะ

เปนเนมตกนามเกดขน พทโธ ธมโม สงโฆ วานแหละเปนทพง

ของเราจรงแทแนนอน โดยไมผดเพยนยกเยองแปรผน ทานจง

ไดตราต�ารบต�าราเปนเนตแบบแผนไววา นานา โหนตมป วตถ

โค ถาวาโดยวตถแลวแยกเปน พทธรตนะ ธรรมรตนะ สงฆรตนะ

เอกภตมปนตถโต ถาวาโดยอรรถประสงคแลว เปนอนหนงอน

เดยวกน แยกจากกนไมได อญญมญญาวโยคาว พทธรตนะ ธรรม

รตนะ สงฆรตนะ เปนของเนองซงกนและกน แยกแตกจากกน


ไมได เมอรจกดงนแลว นแหละเปนตวพระพทธศาสนาทเรยก

วา “พทธรตนะ ธรรมรตนะ สงฆรตนะ อยในตวของเรา มทก

คนดวยกน”16

นบวาประสบการณการปฏบตธรรมทบนทกไวในคมภรใบลานภาษา

เขมรนน มความสอดคลองใกลเคยงกนมากกบวชชาธรรมกาย โดยเฉพาะท

ระบไววาพระรตนตรยอยภายในตว และพทธรตนะ ธรรมรตนะ สงฆรตนะ

อยรวมดวยกน เปนสงทเนองซงกนและกนซงแยกกนไมได นบเปนมมมอง

พระรตนตรยของสายปฏบตทมรวมกนประการหนง

ดวงศลการเหนดวงศลทปรากฏในเนอหาคมภรมลพระกมมฎฐาน ไดกลาวถง

ดวงศลในทกชนแหงการปฏบต คอตงแตชนปต 5 เปนตนไปจนถงชนมหาจฬา

มณ กลาวคอผปฏบตภาวนาแลวจะพบตวศล มลกษณะเปนดวงกลมและม

รศมทแตกตางกนในแตละชนแหงการปฏบต อยางเชนในชนปต 5 กลาววา

1. เมอพระขททกาปตบงเกดขนภายในกาย ผปฏบตรสกขนลก กายเยน

ชมชน จากนนเหนดวงศลปาณาฯ (ศลขอ 1) มแสงรศมสขาว เมอ

ใจนงเปนอปปนาสมมาธแลว (ศลขนตซอนกนกบศลปาณา) ดวงศล

นน กมรศมเปนวงกลมเหมอนพระจนทวนเพญ

2. เมอพระขณกาปตบงเกดขนภายในกาย ผปฏบตรสกขนลก กายสน

จากนนเหนดวงศลอทนนาทานาฯ (ศลขอ 2) มรศมสมวงเปนวงกลม

เหมอนดาวพระศกร แผรศมออกไปทกสารทศ เมอพระอปปนาสมาธ



เอาศลสจจงมาซอนกบศลอทนนาทานาแลว กมแสงรศมสแดง เปน

ดวงกลมเหมอนดงเชนแสงฉพพนณรงศแผรอบทศ

3. เมอพระโอกกนตกาปตบงเกดขนภายในกาย ผปฏบตรสกขนลก

กายชมชน จากนนเหนดวงศลกาเมฯ (ศลขอ 3) มรศมสเหลอง

สเขยวเหมอนสายรงทง 7 ส แผออกเปนแสงฉพพรรณรงศรอบทศ

4. เมอพระอเภงคาปตบงเกดขนภายในกาย ผปฏบตรสกสงบนง กาย

เบาลอย จากนนเหนดวงศลมสาฯ (ศลขอท 4) มรศมสเหลองเหมอน

มหาฤกษทง 7 ดวง

5. เมอพระผรณาปตบงเกดขนภายในกาย ผปฏบตรสกกายเบา ใจนม

นวล จากนนเหนดวงศลสราฯ (ศลขอท 5) เปนแสงสวางสเขยวกลม

เหมอนดวงพระอาทตยทง 7 ดวง

ดวงศลทเจาวปสสนาเหนนน ถกเรยกตามชอแหงศล 5 ขอ สวนดวงศล

ทปรากฏในชนพระยคคล 6 นนถกเรยกตามศล 8 และศล 10 ตอจากดวงศลใน

ชนปต 5 ไดแกดวงศลวกาลฯ (ศลขอ 6) ดวงศลนจจคตาฯ (ศลขอท 7) ดวงศล

มาลาฯ (ศลขอท 8) ดวงศลอจจาฯ (ศลขอท 9) และดวงศลชาตรปฯ (ศลขอ

ท 10)

จากขอความในคมภรดงทยกแสดงขางตน เปนตวอยางทชใหเหนถง

การมตวตนของดวงศลทเจาวปสสนา (ผปฏบต) ไดไปรไปเหน แลวเรยกชอ

ดวงนนไปตามหมวดแหงศลหรอหมวดแหงธรรม ชอของดวงศลนนมใชจ�ากด

เฉพาะชอทปรากฏในศล 5 ศล 8 ศล 10 แตยงมศล 227 ขอและศลขออนๆ

อกเปนจ�านวนมาก


ตวอยางคมภรใบลานอกษรเขมร

ในวชชาธรรมกาย ดวงศลเปนดวงทสองรองมาจากดวงธมมานปสสนา

สตปฏฐาน พระเดชพระคณพระมงคลเทพมนทานกลาวเรองนวาดงน

หยดอยกลางดวงธรรมทท�าใหเปนกายมนษย พอหยดถก

สวนกเหนดวงใส ดวงใสนนแหละเรยกวา เอกายนมรรค หรอ

เรยกวาปฐมมรรค หรอเรยกวา ธรรมานปสสนาสตปฏฐาน เทา

ดวงจนทรดวงอาทตย ใจกหยดนงอยกลางดวงนน พอหยดนงถก

สวนเขาเทานน หยดในหยด หยดในหยด หยดในหยด พอถก

สวนเขาเทานน หยดในหยด กลางของหยด หยดในหยด กลาง

ของหยดเรอยเขา เหนดวงอกดวงหนงเทาๆ กน อยกลาง ดวง

ธรรมานปสสนาสตปฏฐานเรยกวา ดวงศล หยดอยกลางดวงศล

นน พอถกสวนเขาเหนอกดวงหนงเทาๆ กนเรยกวา ดวงสมาธ

หยดอยกลางดวงสมาธนน พอถกสวนเขาเหนอกดวงหนงเรยก

วา ดวงปญญา ดวงเทาๆ กน หยดอยกลางดวงปญญานน พอถก

สวนเขาเหนอกดวงหนงเรยกวา ดวงวมต ใส ละเอยด หนกลงไป

หยดอยกลางดวงวมตตนน พอถกสวนเขาเหนอกดวงหนง เรยก

วา ดวงวมตญาณทสนะ17



ขอความขางตนเปรยบเทยบใหเหนวา การเหนดวงศลรศมสตางๆ ท

ปรากฏในชนการปฏบตแตละชนตามคมภรใบลานมลพระกมมฏฐานภาษา

เขมรนน มความคลายคลงกบทกลาวไวในวชชาธรรมกาย แตกแตกตางกนใน

หลายดานเชนการทดวงศลในคมภรเขมรนนเรยกชอตามศลแตละขอ และแตก

ตางในขนตอนของการเขาถง ซงเปนเครองบงชวา แทจรงแลว “ดวงศล” ท

กลาวไวในคมภรสายปฏบตของเขมรกบ “ดวงศล” ในวชชาธรรมกายอาจไมใช

สงเดยวกน อยางไรกดการกลาวถงศลในลกษณะดวงใสทหนไดจากการปฏบต

ธรรม กแสดงความเปนสากลในการปฏบตสมาธภาวนาตามหลกพระพทธ

ศาสนา ทคมภรสายปฏบตภาษาเขมรไดรกษาสบทอดมาแตโบราณกาล เชน

เดยวกบทพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนไดแสดงไวในยคปจจบน

การบรรลมรรคผลคมภร “มลพระกมมถฐาน” ของวดมงคลศรเกยน-เฆลยง กมพชา

กลาวถงผลการปฏบตธรรมในชนพระอรยสงฆทง 8 ตามแบบอานาปานสต

กรรมฐานวา

เมอลมหายใจลงมาถงสะดอ ภาวนาใหตดแนนไดเหน

พระรศมเหมอนพระจนทรวนเพญ นเรยกกวาไดบรรลอนาคา

มรรคฯ เมอลมหายใจออกจากสะดอขนไปถงล�าคอ ภาวนาให

ตดแนนไดเหนพระรศมเหมอนพระอาทตยอทยขน นเรยกวาได

บรรลอรหตมรรค18


เนอหาในสวนนคลายกบคมภรบวระพนธะอกษรธรรมเปนอยางมาก19

ซงจะไดมการคนควาในล�าดบตอไป ส�าหรบการปฏบตสมาธภาวนาทปรากฏ

ในคมภรใบลานมลพระกมมฏฐานภาษาเขมรขอพกไวเพยงเทานกอน เนองจาก

เนอหาในชนถดไปยงตองอาศยหลกฐานทางวชาการประกอบการศกษาเพม

เตมอกพอสมควร

กลาวโดยสรปส�าหรบคมภรมลพระกมมฏฐาน คมภรนเปนบนทกผลจาก

การปฏบตธรรมของบคคลในเวลาททานไดบรรลระดบสมาธชนตางๆ ปรากฏ

รายละเอยดเปนขนตอนตามหลกสตรทเขยนไว ซงไดสบทอดและเผยแผไป

จากรนหนงไปสอกรนหนง ตอมาคมภรนกมการจารคดลอกและอาจจะมการ

อธบายเนอหาเพมเตมในเชงสญลกษณ และอธบายตามสภาวธรรมตางๆ ดวย

แนวทางการเรยนการสอนของคนในสมยหลง ผลทเกดจากการปฏบตทปรากฏ

ในคมภรน กลาวไววาผปฏบตภาวนามประสบการณภายในคอ เกดปต เหน

แสงสวาง เหนดวงแกว ดวงศลเหนพระพทธเจา เหนพระอรยสงฆ และการ

เขาฌานไปสวรรค ไปพรหมโลก เปนตน

สงทแตกตางระหวางผลแหงการปฏบตในคมภร ฉบบนกบวชชา

ธรรมกายกคอ เนอหาในคมภรนบอกรายละเอยดประสบการณภายในเพยง

เบองตน มไดแสดงรายละเอยดการเขาถงธรรมในชนสงขนอยางทพระเดช

พระคณพระมงคลเทพมนไดแสดงไว และอกประการหนงคอผลจากการปฏบต

ธรรมตามหลกสตรทปรากฏในคมภรน กบผลจากการปฏบตทบนทกในคมภร

พระกมมฏฐานฉบบอนๆ แสดงไวไมตรงกน ซงอาจเปนไปไดวาสภาวธรรมของ

ผเจรญภาวนาแตละทานหรอแตละส�านกในสมยนน ไดเขาถงประสบการณทม

ความละเอยดออนไมเทากน ถงแมจะเรยนและปฏบตตามหลกสตรเดยวกน



กตาม แตอยางนอยเนอหาทปรากฏในคมภรใบลานภาษาเขมรโบราณน อาจ

เปนเหลกฐานทแสดงความเปนไปไดของรองรอยวชชาธรรมกายทขาดหายไป

ยาวนาน คงเหลอเพยงบางสวนทคนสมยโบราณไดบนทกไวในคมภรเทานน

ขอสรปจากเอเชยอาคเนย 20

ภาพรวมทางประวตศาสตรจากคมภรใบลานในประเทศไทยและ

ประเทศใกลเคยง เกยวกบค�าสอนเรองธรรมกายและธรรมปฏบตทมอยใน

ทองถนกอนทพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนจะคนพบธรรมกายนน อาจ

สรปไดดงน

การศกษาของพระครวเทศสธรรมญาณและกจชย เกยวกบ “คาถา

พระธรรมกาย” ไดขอสรปวา “ธรรมกาย” ในฐานะทเปนพทธคณและเปน

กายทประกอบดวยญาณรแจงนน เปนทร จกของชาวพทธในหลายทองท

ของประเทศไทยมานานกวา 4 ศตวรรษแลว โดยเฉพาะในทองททมการใช

อกษรขอมและอกษรธรรมอยางแพรหลายเปนทางการ อกทงแนวทางในการ

พรรณนาคณพระธรรมกายลกษณะน ดจะเปนแนวทางของชาวพทธเถรวาท

เชนเดยวกนกบทพบในอรรถกถาบาล แตไมปรากฏในคมภรมหายานหรอคมภร

วชรยานใดๆ พระปอเหมาพบวาในประเทศกมพชา กมคาถาพระธรรมกายใน

คมภรใบลานภาษาเขมรเชนเดยวกน โดยนยมใชเปนบทสวดสรรเสรญพระพทธ

คณเพอความเปนสรมงคล และใชประกอบในการเจรญภาวนา สวนการศกษา

ของ สปราณ ในเรอง “ธรรมกาย” ในคมภรจตรารกขานอกจากจะใหขอสรป

เดยวกนวา ธรรมกายเปนกายทอดมดวยญาณตรสรทเปนลกษณะเฉพาะของ

พระสมมาสมพทธเจาอนเปนอจนไตยแลว เธอยงไดเชอมโยงใหเหนดวยวา


ค�าสอนของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนเกยวกบความรแจงของธรรมกาย

กบหลกฐานทพบในพระบาลนนเขากนไดและไมแตกตางกน กลาวคอ เพราะ

ธรรมกายประกอบดวยญาณรแจง ดงนนการทพระสมมาสมพทธเจาตรสร

อรยสจธรรมไดกดวย “ตาและญาณของธรรมกาย” หาใชดวยตาเนอและการ

รบรของพระรปกายแหงพระสทธตถราชกมารแตอยางใดไม ดงนนการเขาถง

ธรรมกายจงมความจ�าเปนตอการตรสรอรยสจธรรม ดงมนยแสดงไวในพระ

วนยปฎกเกยวกบเหตการณทพระพทธองคตรสรปฏจจสมปบาทธรรม ณ ควง

ไมพระศรมหาโพธ และเพราะเหตนพระสมมาสมพทธเจาทงหลายผมธรรมกาย

และเปนธรรมกายจงทรงอดมดวยธรรมจกษและพระญาณอนแจมแจงชดเจน

ในสรรพสง ดงทมพระคาถาสรรเสรญพระพทธคณบนทกไวในคมภรอปทานนบ

เปนการเชอมโยงทท�าใหผศกษาไดเหนชดถง “หนาท” และความจ�าเปนของ

ธรรมกายตอการตรสรธรรมตามนยของวชชาธรรมกาย

อยางไรกด แมคมภรสายปฏบตทองถนจะพรรณนาคณของพระ

ธรรมกายไวอยางลกซง โดยมหลกการทตรงกนกบวชชาธรรมกายวา

“ธรรมกายประกอบดวยญาณรแจง” กตาม แตเรากลบไมเคยพบเหนขอความ

ใดในคมภรเหลาน ทระบถงความส�าคญของธรรมกายตอการตรสรธรรม

ของพระพทธองคหรอพทธสาวกเลยสกครงเดยว การศกษาแต “คาถาพระ

ธรรมกาย” เพยงอยางเดยว จงอาจท�าใหผศกษาตความไปวา การทธรรมกาย

มญาณรแจงกเปนเพราะธรรมกายเปนคณสมบตของพระพทธองคผตรสรธรรม

แลวเทานน และดงนนจงมเพยงพระสมมาสมพทธเจาเทานนทมธรรมกาย

เพราะญาณของธรรมกายเปน “อสาธารณะ” มไดเปนของทวไปแกพระสาวก

ดวย เชอวาความเขาใจเชนนยงเปนความเขาใจของคนสวนใหญในแวดวง



วชาการปจจบนรวมทงในแวดวงชาวพทธดวย ทงเปนไปไดวาอาจเปนความ

เขาใจของผปฏบตในยคสมยของทานเองดวย

กลาวไดวาหากขาดเสยซงค�าอธบายของพระเดชพระคณพระมงคล

เทพมน (สด จนทสโร) ในเรองกายธรรมหลายระดบแลว เปนไปไดยากหรอ

เปนไปไมไดเลยทผศกษาจะจนตนาการเอาเองวา ธรรมกายไดบงเกดขนแก

สทธตถราชกมาร ตงแตกอนทพระองคจะตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจา

แลว และธรรมกายนนเองท “ท�าหนาทในการตรสรอรยสจธรรม” เปลยนแปลง

สทธตถราชกมารเปนพระสมมาสมพทธเจาในทสด การทพระเดชพระคณ

พระมงคลเทพมนกลาวอธบายไดอยางชดเจนและยนยนมาตลอดโดยไมเคย

เปลยนแปลงค�าสอนเลยนน อาจนบเปนเครองรบรอง “การคนพบ” ความร

เรองธรรมกายของทาน ซงเปนสงทไมอาจนกคดตความหรอท�าความเขาใจ

เอาเองจากการศกษา “คาถาธรรมกาย” ทเกบรกษาและสบทอดกนมาเปน

เวลาหลายศตวรรษไดเลย

ส�าหรบผลการศกษาคมภรปฏบตธรรมของพระพทธศาสนาในทองถน

ทใชอกษรธรรมในประเทศไทยและสปป.ลาวโดย กจชย และคมภรทองถนใน

ประเทศกมพชาโดยพระปอเหมานน ใหขอสรปในทศทางเดยวกนวา ค�าสอน

ในคมภรสายปฏบตมความสอดคลองกบหลกการวชชาธรรมกายเปนอยาง

มาก เชนเรองมาเกดเปนมนษยกเพอจะมาหาดวงแกว หรอการทจะกลบไป

หา “ดวงแกวทขามา” เรองบญบาปเรองชมพทวปเปนแหลงสรางบารม เรอง

พระพทธเจาทงหลายปรนพพานแลวยงด�ารงอยในอายตนนพพานเปนตน แม

จะมขอแตกตางกนในรายละเอยดบางกตาม สวนดานธรรมปฏบตในคมภร

ทองถนและวชชาธรรมกายพบวามความคลายคลงกนในวธการเบองตน เกยวกบ


การใชบรกรรมนมตความสวางและค�าบรกรรมภาวนา “สมมาอะระหง” รวม

ไปถงประสบการณเบองตนในการปฏบตเชนการเหนความสวาง เหนดวงแกว

หรอดวงธรรมใสสวางเปนตน แตแตกตางกนในเรองฐานทตงของใจในการเจรญ

ภาวนาและการบรรลมรรคผล ในคมภรปฏบตธรรมทองถนไมปรากฏหลกการ

และขนตอนในการบรรลมรรคผลนพพานดวยพระธรรมกายแตอยางไร

การทคมภรปฏบตธรรมทองถนสอดคลองกนกบวชชาธรรมกายแตเพยง

ในระดบของการเจรญภาวนาเบองตน แตไมไดกลาวถงการบรรลมรรคผล

นพพานดวยพระธรรมกายนน หากสรปในภาษาวชาการ กคงสรปไดวา

หลกการในภาคปฏบตของทงคมภรปฏบตธรรมของพระพทธศาสนาในทองถน

และวชชาธรรมกาย เรมตนจากโครงสรางเดยวกนแตพฒนากระบวนการใน

การปฏบตไวตางกน ในขณะเดยวกนเมอมองในแงของประสบการณ ความ

ชดเจนของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนในการชแจงเรองความส�าคญของ

ธรรมกายในการตรสรธรรม และสามารถแจกแจงขนตอนการบรรลธรรมไดโดย

ละเอยดทกขนตอนนน นาจะเกดจากการรเหนจากประสบการณในการปฏบต

ธรรมของตวทานเอง จงอาจถอไดวาเปนเครองยนยนการ “คนพบ” ค�าสอนใน

สวน “ปฏเวธ” ทเลอนหายไปจากคมภรทองถนนานแลวนนเอง




Bizot, François. 1992. “Le Chemin de Laṅkā”. in Textes bouddhiques du Cam-bodge. Paris: École française d’Extrême-Orient.Bizot

เชงอรรถทายบทท 61 เรยบเรยงจากรายงานวจย “รองรอยธรรมกาย ในคมภรใบลานภาษาเขมร” โดย พระปอเหมา ธมมโต

พ.ศ. 25562 องคกรการศกษาและอนรกษใบลานเขมร (FEMC,EFEO) - http://www.khmermanuscripts.org/en/

methodology/age.html)3 ชวงกลางของป พ.ศ. 2401-25004 โปรดศกษารายละเอยดไดจากรายงานวจยฉบบสมบรณ “รองรอยธรรมกาย ในคมภรใบลานภาษา

เขมร” โดย พระปอเหมา ธมมโต พ.ศ. 25565 ผกท 8 หนา ก 3 - 46 Brahm Sar7 Bizot, François. 1992. “Le Chemin de Laṅkā”. in Textes bouddhiques du Cambodge. Paris:

École française d’Extrême-Orient.Bizot p.297-2998 คาบาลรกษาตวสะกดตามทปรากฏในคมภร9 คาบาลรกษาตวสะกดตามทปรากฏในคมภร10 ตวอยางคมภรทกลาวเรองเกดมาหาดวงแกว (หรอหาดวงแกวในดอกหรอผลมะเดอ) เชน คมภร

มลพระกมมฏฐาน วดมงคลศร เกยน-เฆลยง, คมภร ขษตรากมมฏฐาน วดเกยน-เฆลยง เปนตน11 มลกมมฐาน ฉบบวดครสระสรองหนาท 6612 โปรดศกษารายละเอยดเพมเตมจาก รวมพระธรรมเทศนา พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555)

คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากนา โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จากด หนา 201

13 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากนา โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จากด หนา 909

14 ปรยายพระวปสสนาสตร ขอ 24.1-24.1415 เรองเดยวกน ขอ 42.1-42.1116 พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) (2555) รวมพระธรรมเทศนา คณะศษยานศษยหลวงพอวดปากนา

โดยพระวชย วชโย และคณะ กรงเทพฯ: บ. เอกพมพไท จากด หนา 9617 เรองเดยวกน หนา 910-911


18 มลพระกมมถฐาน หนา 5619 โปรดอานรายละเอยดเพมเตมในบทท 520 เรยบเรยงจาก ขอสรปของ ดร.ชนดา จนทราศรไศล



บทท 7 บทสรปรวม1

บทท 7 บทสรปรวม | 345

ดวยทตงทางภมศาสตรดนแดนคนธาระเปนทรจกในกลมนกวชาการ วา

เปนปากประตในการแลกเปลยนวฒนธรรมระหวางอนเดยกบชนชาตตางๆ ท

สญจรและท�าการคาบนเสนทางสายไหมมาแตอดตกาล ดนแดนนจงเปนแหลง

รวมความหลากหลายทางศาสนาและวฒนธรรม ในสวนของพระพทธศาสนา

ความหลากหลายดงกลาวไดสะทอนออกมาใหเหน จากเนอหาค�าสอนทปรากฏ

ในคมภรของนกายตางๆ ทพบในดนแดนคนธาระเอง รวมถงทพบในเอเชย

กลางและประเทศจน ซงเชอวารบเอาพระพทธศาสนาไปจากคนธาระดวย

หลกฐานทางคมภรทน�ามาศกษาจากดนแดนตางๆ ดงกลาวน พบวา

มากกวาครงเปนคมภรพระพทธศาสนามหายานทหลากหลายดวยเนอหา

นอกจากนนเปนคมภรของพระพทธศาสนานกายหลกทพบคละกนหลายนกาย

ซงสวนใหญเปนของนกายสรรวาสตวาทและนกายธรรมคปตก ทมเนอหา

ค�าสอนใกลเคยงกนกบพระไตรปฎกบาลเปนอยางมาก และมบางสวนเปนของ

นกายมหาสางฆกะ-โลโกตตรวาท ซงมค�าสอนทแตกตางกนไปบางแตกยงรกษา

จดรวมบางอยางไว คมภรลายมอเขยนทศกษาจากคนธาระและเอเชยกลาง

มอายของการคดลอกมาตงแตราวกลางพทธศตวรรษท 5 (คอประมาณ พ.ศ.

450 เปนตนมา) จนถงพทธศตวรรษท 18-19 ท�าใหประมาณไดวาตนฉบบของ

ค�าสอนนนๆ นาจะยอนไปไดถงพทธศตวรรษท 4 เปนอยางชา

จากการศกษาไดพบหลกฐานค�าวาธรรมกายปรากฏอยในคมภรเหลานน

และไดพบรองรอยวชชาธรรมกายในลกษณะความสอดคลองทางหลกธรรม อก

ทงพบหลกฐานความสอดคลองกบวชชาธรรมกายในเรองวธปฏบตสมาธภาวนา

หรอในแงของประสบการณจากการเจรญภาวนา



ส�าหรบหลกฐานทางคมภรทปรากฏค�าวาธรรมกายจากภมภาคคนธาระ

เอเชยกลางและจนน พบในคมภรทมอายการคดลอกตงแตราวพทธศตวรรษท

6 เปนตนมา จนถงคมภรทมอายราวพทธศตวรรษท 14 หรอหลงจากนน ความ

หมายของค�าวาธรรมกายทพบในคมภรมทงทตรงกนอยางสมบรณ ตรงกนเพยง

บางสวน และตรงกนในความหมายของธรรมกายแตแตกตางกนในค�าสอนอนๆ

เปนตน โดยภาพรวมพบวา จากคมภรทน�ามาศกษามากกวา 20 คมภรขนไป

ความหมายของค�าวาธรรมกายทตรงกบวชชาธรรมกายอยางสมบรณ จะพบ

อยในคมภรของนกายหลกและคมภรทมอายเกาแก ไดแก คมภรอาคมะของ

จน คมภรพระพทธศาสนามหายานยคตน และยคกลางบางคมภร สวนคมภร

พระพทธศาสนามหายานทมการขยายความเชงปรชญาไปมากแลว พบวา

มความสอดคลองในหลกการเบองตน แตเมอกลาวถงรายละเอยดแลวพบ

วาแตกตางกน ตวอยางความหมายของค�าวาธรรมกายทสอดคลองกบวชชา

ธรรมกายคอ พงเหนพระพทธองคโดยธรรม เพราะพระองคทรงมธรรมเปน

กาย (พระตถาคตเปนธรรมกาย), พระพทธองคทรงประกอบดวยทงรปกาย

และธรรมกาย, ธรรมกายเปนกายแหงการตรสรธรรม, อรยสงฆสาวกเปนผถง

พรอมดวยธรรมกาย และกเลสของพระพทธองคสนแลวคงเหลอแตธรรมกาย

เทานนด�ารงอย เปนตน

ในแงของลกษณะความสอดคลองทางหลกธรรมทวไปนน พบหลกฐานท

มค�าสอนตรงกบหลกการของวชชาธรรมกาย จากคมภรทมอายตงแตราวพทธ

ศตวรรษท 6 เปนตนมา จ�านวน 11 พระสตร ดงตวอยางบางประการตอไปน

คอพระพทธองคทรงเปน “พทธะ” เทานนเพราะทรงหมดกเลสทจะท�าใหเปน

อยางอนแลว, นพพานเปนแดนเกษมทไมมความชรา, ตองทงรทงเหนจงก�าจด


กเลสได, พงปลอยวางขนธ 5 ซงไมใชตน และควรหนายในขนธ 5, ผไมยดตด

ในสงใดยอมมงตรงไปสพระนพพาน, นพพานเปนสขทเทยงแทไมแปรเปลยน,

พระพทธองคทรงมพระคณเหนอพระอรหนตแมจะตรสรนพพานเดยวกน,

พระพทธเจาในอดตมมากมายเสมอนเมดทรายในคงคามหานท และธรรมกาย

เปนสวนหนงในเสนทางสายกลางสนพพาน เปนตน

ในสวนของหลกฐานแสดงความสอดคลองกบวชชาธรรมกายในวธการ

ท�าสมาธภาวนาหรอในแงของประสบการณจากการเจรญภาวนานน คมภร

สายปฏบตทน�ามาศกษาในครงนมจ�านวน 10 คมภร เปนคมภรทสอนอานา

ปานสต 2 คมภร และคมภรทสอนพทธานสต 8 คมภร มทงทพบเปนตนฉบบ

ลายมอเขยนภาษาคานธารและภาษาสนสกฤต และทแปลเปนภาษาจน พบวา

คมภรทสอนอานาปานสตเปนคมภรของนกายหลกคอสรรวาสตวาท ม

เนอหาแนะน�าใหวางใจทศนยกลางกาย สวนคมภรทสอนเกยวกบพทธานสต

มผลการปฏบตธรรมแบบเหนพระ นอกจากนยงมคมภรทใหความส�าคญกบ

ศนยกลางกาย และมคมภรบางสวนทไมไดแสดงฐานทตงของใจไวใหชดเจน

แตมหลกการปฏบตในการวางใจในท�านองเดยวกบการปฏบตธรรมเพอเขา

ถงพระธรรมกาย

ในภาพรวมของคมภรเหลาน คมภรทแสดงถงความสอดคลองกบวชชา

ธรรมกายสงมากเปนคมภรในพระพทธศาสนานกายหลกและพระพทธศาสนา

มหายานยคตน แตเรมแตกตางมากขนในคมภรพระพทธศาสนามหายานทม

การขยายความมากขน ปรากฏการณเชนนนอกจากจะบงชวา ค�าสอนในวชชา

ธรรมกายเปนค�าสอนเกาแกในพระพทธศาสนาทยงเกบรกษาไวในบางคมภร



ของคนธาระ เอเชยกลาง และประเทศจนแลว ยงแสดงใหเหนประวตศาสตร

การเผยแผพระพทธศาสนาโดยรวมอกดวย

ทางฝงตะวนออกของอาวเบงกอลตรงกนขามกบชมพทวป คอดนแดน

สวรรณภมอนเปนทตงของอาณาจกรโบราณตางๆ มอาณาจกรทวารวดเปนตน

หลกฐานโบราณคดและจารกตางๆ ทแสดงความเปนพระพทธศาสนาจากทวาร

วด มความเกาแกตงแตพทธศตวรรษท 11 เรอยลงมา หลกฐานเหลานสะทอน

ความหลากหลายของนกายตางๆ ของพระพทธศาสนาในลกษณะการผสม

ผสานกลมกลนกน ซงบางครงไมสามารถแยกแยะออกจากกนได ทงนเพราะ

ความเปนอสะสมทรบการถายทอดทางวฒนธรรมสบเนองตอกนมาหลายยค

หลายสมยของภมภาคนเอง

ในการศกษาคมภรโบราณจากเอเชยอาคเนยนน พบหลกฐานค�าวา

“ธรรมกาย” อย 2 ประเภท ประเภทแรกซงเปนประเภททพบมากทสดคอท

ปรากฏในคาถาธรรมกาย และอกประเภทคอทพบในคมภรทบรรยายพระพทธ

คณ ซงเปนเนอหาในสวนการแนะน�าการปฏบตธรรมแบบพทธานสต หลกฐาน

ของค�าวาธรรมกายทงหมดทพบในเอเชยอาคเนย ใหความหมายของค�าวา

ธรรมกายไปในทศทางเดยวกนวา เปนกายทประกอบดวยพทธญาณอนเปน

เครองรแจง ซงเปนความหมายทสอดคลองกบความหมายของค�าวาธรรมกาย

ในวชชาธรรมกายอยางตรงไปตรงมา

ธรรมกายในความหมายของกายแหงพทธญาณเครองรแจงน นาจะ

เปนทรจกดในเอเชยอาคเนยหรออยางนอยในดนแดนลานนานานมากแลว

ตงแตพทธศตวรรษท 20 เปนอยางชา เพราะเปนไปไดวาคาถาอปปาตสนตท


ประพนธขนในลานนา ซงกลาวถงธรรมกายในฐานะเปนทรวมแหงพทธญาณม

พระสพพญญตญาณเปนตนนน อาจจะประพนธขนในราวกลางพทธศตวรรษท

20 ซงหากคมภรดงกลาวประพนธในชวงเวลานนจรง แสดงวาทานผประพนธ

นาจะรจกคณสมบตของธรรมกายมากอนหนานนระยะหนงแลว สวนคาถา

พระธรรมกายมหลกฐานทางโบราณคดทยนยนวนเวลาไดชดเจนในปลายพทธ

ศตวรรษท 21 อนเปนเวลาทระบไวบนศลาจารกพระธรรมกายทพบทพระเจดย

วดเสอ พษณโลก

ในคาถาพระธรรมกาย ธรรมกายทกลาวไวเปนพระธรรมกายของ

พระพทธเจา มลกษณะของการเปนทรวมแหงพระพทธญาณและพทธคณ

มประการตางๆ ญาณของพระธรรมกายมคณสมบตของความรแจง จงบงบอก

นยของพระธรรมกายวาเปนกายแหงความรแจงหรอกายแหงการตรสรธรรม

ไปดวย ในเวลาเดยวกนพระพทธองคทรงไดชอวาเปนธรรมกาย (ธมมกายมต�

พทธ�) ธรรมกายอนเปนทรวมแหงพระพทธคณจงเปนพทธลกษณะประการ

หนง ทผมความเพยรปฏบตธรรมควรนอมระลกถงเนองๆ ในการเจรญพทธาน

สต นอกจากนยงไดพบวาคาถาธรรมกายสามารถน�ามาใชประโยชนในลกษณะ

การอาศยอานภาพของพระพทธคณ ใหไดมาซงความส�าเรจทงทางโลกและใน

ทางธรรม

ในดานหลกธรรมทวไปทปรากฏในคมภรโบราณของเอเชยอาคเนย

35 คมภร ซงเปนคาถาบาล 3 คมภร ไมมขอสงสยในความเปนเถรวาทของ

คมภรเหลานน ทงนเพราะความเปนเถรวาทของภมภาคแหลงก�าเนดของคมภร

เอง และดวยการศกษาเปรยบเทยบเนอหาในคมภรดงกลาวกบพระไตรปฎก

บาล นอกจากนแลวยงพบวาคมภรทใชศกษามค�าสอนในการปฏบตทสอดคลอง



กบวชชาธรรมกายเปนอยางมาก เชนเรองมาเกดเปนมนษยกเพอจะมาหาดวง

แกว หรอการทจะกลบไปหา “ดวงแกวทขามา”, เรองบญบาป, เรองชมพทวป

เปนแหลงสรางบารม, เรองพระพทธเจาทงหลายปรนพพานแลวยงด�ารงอย

ในอายตนนพพาน เปนตน แมจะมขอแตกตางกนในรายละเอยดการใชศพท

ปรากฏอยบางกตาม

สวนดานธรรมปฏบตพบวาในคมภรทองถนและวชชาธรรมกายมความ

คลายคลงกนในวธการเบองตน เกยวกบการใชบรกรรมนมตความสวางและค�า

บรกรรมภาวนา “สมมาอะระหง” รวมไปถงประสบการณเบองตนในการปฏบต

เชนการเหนความสวาง เหนดวงแกวหรอดวงธรรมใสสวาง เปนตน แตจะแตก

ตางกนในเรองฐานทตงของใจในการเจรญภาวนาและการบรรลมรรคผล ท

ส�าคญทสดในคมภรปฏบตธรรมทองถนไมปรากฏหลกการและขนตอนในการ

บรรลมรรคผลนพพานดวยพระธรรมกายแตอยางไร แมจะมรองรอยของ “พระ

ญาณกสณ” อยบาง แตกเปนประเดนทไมชดเจนตองคนควาตอไป

การทคมภรโบราณจากภมภาคคนธาระ เอเชยกลาง และจน รวมถง

คมภรปฏบตธรรมทองถนแถบเอเชยอาคเนยมความสอดคลองกบวชชา

ธรรมกายแตเพยงบางระดบ ซงแตกตางกนไปขนกบอายความเกาแกของ

นกาย ภาษาวฒนธรรม ยคสมยกาลเวลา หรอทตงภมศาสตรกตาม ยอมให

ภาพของแกนกลางทใชรวมกน (norm) ของพระพทธศาสนาอนเปนสากล

โดยเฉพาะในธรรมปฏบตสมาธภาวนา หากสรปในภาษาวชาการ กคงกลาว

ไดวาภาคปฏบตทปรากฏในคมภรของพระพทธศาสนาในภมภาคตางๆ และ

วชชาธรรมกายมโครงสรางเดยวกนแตพฒนากระบวนการในการปฏบตไวตาง

กน ในขณะเดยวกนเมอมองในแงของประสบการณ ความชดเจนของพระเดช


พระคณพระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) ในการสงสอนและชแจงความส�าคญ

ของธรรมกายในการตรสรธรรม และสามารถแสดงขนตอนการบรรลธรรมได

โดยละเอยดทกขนตอนนน เปนสงทเกนกวาวฒนธรรมรวมสมยในรปต�าราหรอ

ค�าสอนจะพงมไดในยคนน และจากทมผปฏบตธรรมวชชาธรรมกายททานได

ถายทอดให จนส�าเรจมรรคผลเปนพยานบคคลใหทานไดมากมาย จงอาจสรป

ไดวาค�าสอนวชชาธรรมกายของพระเดชพระคณพระมงคลเทพมนเกดจากการ

รเหนประสบการณภายในจากการปฏบตธรรมของตวทานเอง สงนถอไดวา

เปนเครองยนยนการ “คนพบ” ค�าสอนในสวน “ปฏเวธ” ทเลอนหายไปจาก

คมภรตางๆ นานแลวนนเอง


1 เรยบเรยงจากบทความของ ดร.ชนดา จนทราศรไศล



ประวตนกวจย

พระครวเทศสธรรมญาณ ว. (สธรรม สธมโม) ผชวยเจาอาวาสวดพระ

ธรรมกาย ผอ�านวยการสถาบนวจยนานาชาตธรรมชย (Dhammachai Inter

national Research Institute; DIRI) นตศาสตรบณฑต มหาวทยาลยรามค�าแหง

นกธรรมเอก พระอาจารยสอนสมาธภาวนา รวมประชมวชาการทางพระพทธ

ศาสนา ทมหาวทยาลยลอนดอน สหราชอาณาจกร ในป พ.ศ. 2549 รวมประชม

วชาการทางพระพทธศาสนา ทมหาวทยาลยเอมอร สหรฐอเมรกา ใน พ.ศ.

2551 รวมประชมวชาการทางพระพทธศาสนาทประเทศไตหวน เมอ พ.ศ.

2553 ไดรบใบประกาศเกยรตคณผสนบสนน “โครงการปกปกรกษาคมภร

ใบลานลาว” จากหอสมดแหงชาต สปป.ลาวใน พ.ศ. 2549 และเปนประธาน

ผด�าเนนการ “โครงการดจไทเซชน คมภรฉบบเทพชมนม” วดพระเชตพนฯ

กรงเทพฯ เมอ พ.ศ. 2556 งานทวจยอยเปนการคนควาค�าสอนดงเดมจาก

คมภรโบราณตางๆ ในแถบสวรรณภม

พระมหา ดร.สธรรม สรตโน (แกวเคน) ผชวยเจาอาวาสวดพระ

ธรรมกาย อาจารยใหญโรงเรยนพระปรยตธรรม วดพระธรรมกาย ผชวย

ผอ�านวยการ ส�านกการศกษา พระอาจารยสอนสมาธภาวนา พระวปสสนาจารย

พระอาจารยสอนแผนกบาล - ธรรม ทปรกษาฝายวชาการ สถาบนวจยนานาชาต

ธรรมชย ครพระสอนศลธรรมในโรงเรยน จบการศกษาเปรยญธรรม 9 ประโยค

พ.ศ. 2541 ส�าเรจการศกษาปรญญาเอกจากมหาวทยาลยมคธ ประเทศอนเดย

สาขาปรชญา พ.ศ. 2554 วทยานพนธเรอง “การศกษาพระพทธศาสนา

ศลธรรมและการท�าสมาธ” งานวจยคนควาเกยวกบหลกฐานธรรมกาย


จากคมภรพระไตรปฎก อรรถกถาฎกาและปกรณวเสสตางๆ ในภาษาบาล

งานวจยทก�าลงท�าคอเรอง “การศกษาการปฏบตธรรมแบบพทธานสสตใน

คมภรพทธศาสนาภาษาบาล”

พระเกษตร าณวชโช (วทยานภาพยนยง) จบการศกษา เกษตรศาสตร

บณฑต สาขาสตวบาล จากมหาวทยาลยเกษตรศาสตร พ.ศ. 2520 และจบ

ปรญญาโท เกษตรศาสตร สาขาการผลตสตว จากมหาวทยาลยแมสสย ประเทศ

นวซแลนด พ.ศ. 2530 ปฏบตศาสนกจทประเทศออสเตรเลยตงแต พ.ศ. 2541-

2554 ปจจบนก�าลงท�าวทยานพนธในระดบปรญญาเอก สาขาปรชญา เรอง

“ทฤษฎตถาคตครรภะในคมภรพระไตรปฎกบาล” เพอเสนอตอมหาวทยาลย

ซดนย ประเทศออสเตรเลย งานวจยทก�าลงท�าคอเรอง “ค�าสอนวชชาธรรมกาย

ในคมภรพระไตรปฎกบาล” ในโครงการสบคนหลกฐานวชชาธรรมกายใน

ค�าสอนดงเดม ในอปถมภพระเทพญาณมหามน ว.

พระเกยรตศกด กตตปโ เปนนสต DCI รน 1 ไดรบการคดเลอกให

ไปศกษาตอทวทยาลยสงฆฉงหลน วดโฝกวงซน 1 ป และจบปรญญาตรดาน

ศาสนศาสตรจากมหาวทยาลยเสวยนจง ไตหวน ปจจบนก�าลงศกษาปรญญาโท

ดานศาสนศาสตร ทมหาวทยาลยโอทาโก ประเทศนวซแลนด โดยท�าวจยเกยว

กบรปแบบสมาธในพทธศาสนาจนยคตน, ธรรมกายในพระไตรปฎกจน, 4 เสา

หลกองคกรพทธไตหวน มผลงานการน�าเสนอบทความวชาการ, เขยนบทความ

สารคด และเขารวมประชมวชาการในประเทศตางๆ เชน ไทย, ฮองกง, ไตหวน,

จน, นวซแลนด, ออสเตรเลย และ เนเธอรแลนด นกศกษาทน โครงการสบคน

หลกฐานวชชาธรรมกายในค�าสอนดงเดม ในอปถมภพระเทพญาณมหามน ว.



พระปอเหมา ธมมโต ส�าเรจการศกษาระดบมหาบณฑตจาก

สถาบนธรรมกาย ปทมธาน เมอ พ.ศ. 2549 ผานการอบรมในโครงการคมภร

พทธศาสนาดงเดมภาษาคานธารและสนสกฤตจากมหาวทยาลยวอชงตน

ซแอตเตล สหรฐอเมรกา ปจจบนปฏบตศาสนากจอยทศนยปฏบตธรรม

วอชงตน งานวจยเมอป พ.ศ. 2550 คนควาเกยวกบผลกระทบจากสงคราม

กลางเมองทมตอพระพทธศาสนาในกมพชาระหวาง พ.ศ. 2513-2534 และม

งานวจยในป พ.ศ. 2556 ดวยหวขอ “รองรอยวชชาธรรมกายในคมภรเขมร”

ในโครงการสบคนหลกฐานวชชาธรรมกายในค�าสอนดงเดม ในอปถมภ

พระเทพญาณมหามน ว.

พระวรชย เตชงกโร (ลอฤทธกล) ก�าลงศกษาปรญญาโทภาควชา

สนสกฤต ทมหาวทยาลยออสโลว (Asia and Middle East Studies, University

of Oslo) งานวจยวทยานพนธเปนงานช�าระคมภรอกษรโบราณกลม Gilgit

Manuscripts ซงคนพบทกลกตในประเทศปากสถานเมอครสตศกราช 1931 คมภร

มอายในราวครสตศตวรรษท 5 งานวจยนเปนการช�าระจาก Facsimile Edition

ท Professor Raghu Vira และ Lokesh Chandra ถายภาพคมภรไว ในการน

งานวจยไดน�าเสนอการปรวรรตอกษรจาก Gilgit Manuscript เปนอกษรโรมน

พรอมทงศกษาและแปลใหม โดยใชคมภรพระวนยของมลสรรวาสตวาทน ชอ

โปษธสถาปนวสต (poṣadhasthāpanavastu) เปนคมภรวจย ตามกระบวนการ

ช�าระคมภร ท เรยกวา Diplomatic Edition ซงจะท�าใหเหนภาพของ

ประวตศาสตรพระพทธศาสนาไดชดเจนมากขน นกศกษาทน โครงการสบคน



ดร.ชนดา จนทราศรไศล บ.ศ.9 ส�าเรจการศกษาปรญญาเอก จาก

มหาวทยาลยซดนย ประเทศออสเตรเลย สาขาศาสนศาสตร ทนโครงการสบคน

หลกฐานวชชาธรรมกายในค�าสอนดงเดม ในอปถมภพระเทพญาณมหา

มน ว. เปนนกวจยของสถาบนวจยนานาชาตธรรมชย ท�างานศกษารองรอย

ธรรมกายในค�าสอนดงเดมของพระพทธศาสนา โดยศกษาจากคมภรภาษา

คานธารและสนสกฤต เปรยบเทยบกบบาล งานวจยทผานมา ศกษาความหมาย

ของธรรมกายในค�าสอนดงเดม และความเขาใจเรองธรรมกายในอรรถกถา

และฎกาบาล

ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล จบปรญญาตร คณะเภสชศาสตร

จฬาลงกรณมหาวทยาลย ปรญญาโท มหาวทยาลยเกยวโต และปรญญา

เอก มหาวทยาลยเดลล คณะอกษรศาสตร เอกพทธศาสนา เคยเปน

อาจารยพเศษสอนทมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยและสถาบนธรรมชย

ปจจบนเปนนกวจยประจ�าสถาบนวจยนานาชาตธรรมชย อาจารยสอนวชา

ภาษาสนสกฤตพระพทธศาสนามหายานและเถรวาท ทภาควชาเทววทยา

และศาสนา มหาวทยาลยโอทาโก ประเทศนวซแลนด ดร.ชยสทธไดรบ

ทนการศกษาจากรฐบาลญป นและสโมสรโรตารญป นเพอท�างานวจยใน

หวขอ “ปฏจจสมปบาทและสญญตาในคมภรมาธยนตวภาค” ในระดบปรญญาโท

และ “การศกษาเรองธรรมกายในพระไตรปฎกพทธศาสนาทเบต” เปน

นกเขยนรวม มผลงานพมพเปนต�าราในหนงสอ “Unifying Buddhist Philosophy

Views” ของ สนพ.มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และ “Madhyamaka and

Yogācāra: Allies or Rivals?” ของ สนพ.ออกซฟอรด



| 356

สปราณ พณชยพงศ ปจจบนเปนนกศกษาวจยในโครงการสบคน


ส�าเรจการศกษาปรญญาตร คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร เรยนจบ

บาลศกษา 9 มหามกฏราชวทยาลย ส�าเรจการศกษาปรญญาโท สาขา

พระพทธศาสนา โดยท�าวทยานพนธเรอง การตรวจช�าระและศกษาคมภร

จตรารกขา ขณะนก�าลงศกษาในระดบปรญญาเอก สาขาปรชญา ทมหาวทยาลย

ซดนย ประเทศออสเตรเลย โดยท�าวทยานพนธเรอง การตรวจช�าระและ

ศกษาคมภรสฬายตนสงยต สงยตตนกาย สฬายตนวรรค มความสนใจในการ

ตรวจช�าระ ศกษาโครงสราง และเนอหาค�าสอนทเกบรกษาไวในคมภรพระพทธ

ศาสนาดงเดม ปจจบนเปนนกวจยประจ�าสถาบนวจยนานาชาตธรรมชย


ประวตผเรยบเรยง

กจชย เออเกษม ส�าเรจการศกษา ปรชญาดษฎบณฑต จาก

มหาวทยาลยซดนย ออสเตรเลย ในโครงการสบคนหลกฐานวชชาธรรมกาย

ในค�าสอนดงเดม ในอปถมภพระเทพญาณมหามน ว. งานวจยเปนงานคนควา

รองรอยวชชาธรรมกายจากเอกสารอกษรธรรม อกษรขอมไทย และจารกโบราณ

มผลงานสวนใหญเกยวกบพระพทธศาสนาในอดตของไทย โดยคนควาจาก

คมภรอกษรธรรมลานนา อกษรธรรมลานชาง และอกษรธรรมอสาน ปจจบน

เปนนกวจยของสถาบนวจยนานาชาตธรรมชย



รายนามเจาภาพรวมอนโมทนา

นอมบชาธรรม

พระมงคลเทพมน (หลวงปสด จนทสโร) พระเทพญาณมหามน ว. (หลวงพอธมมชโย) พระราชภาวนาจารย (หลวงพอทตตชโว) คณยายอาจารยมหารตนอบาสกาทองสข ส�าแดงปนคณยายอาจารยมหารตนอบาสกาจนทร ขนนกยง

เจาภาพกตตมศกดพเศษสด

คณอนนต อศวโภคน และครอบครวคณบญชย เบญจรงคกล และครอบครวดร.ประกอบ-คณวรรณา จรกตคณบรรณพจน-คณบษบา-คณพลภม ดามาพงศคณชาลสา-คณอาชนน อศวโภคนคณศรสภร จาตรงควนชย และครอบครวคณประสงค สววฒนธนชย

เจาภาพกตตมศกดพเศษ

วดพระธรรมกายเมลเบรนวดพระธรรมกายโซโลมอน


วดพระธรรมกายดนนดนวดพระธรรมกายนครซดนยวดพระธรรมกายบรสเบนวดพระธรรมกายเวสเทรนออสเตรเลยวดพระธรรมกายนครโอคแลนดศนยปฏบตธรรมเวลลงตนศนยปฏบตธรรมอลบรสมาคมบณฑตรตนพระมหา ดร.สมชาย านวฑโฒพระครวเทศสธรรมญาณ ว. กองทน 9 กพ.พระมหาชพงษ ธมมโก และคณะญาตมตรพระวภาช ทนตจตโต, วภาดา-ภทระ-ธนกร กาญจนอาภากรโยมพอสภร-โยมแมธรรมนญ และครอบครวตระวนชครอบครวใตธงชยคณกตตเดช-คณอนทรา ภทรธรานนท และครอบครวคณจงเจรญ นวพร ศรายธ พรพมลคณจนทรเยน ควาเตอรเมนคณจตรา รวมญาต และครอบครวคณฉววรรณ กลนจยคณชย-คณวลาวลย นมากรคณชยยศ เตชะทววฒนคณเชงชาย-กลฯ สพตรา-คณชลภทร-ชนพล ภรปญโญ



คณพงษศกด-คณอรพนท วเตยรณ และครอบครวคณดฐพงศ เรองฤทธเดชดร.กฤษฎา-คณทศนย จางใจมนต และครอบครวคณทวชย-คณนธนนท-คณจรรยา ฐานะโชตพนธคณทน เลถ และครอบครวคณธนกนย พงศวรนทรคณธวชกตตน-คณชญาณการณ ธนานนตตระกลคณบญยง สวนทองและครอบครวคณปณณภสร ใตธงชยคณพรรณทพย-คณพรทพย พรยะโยธนคณพวงเพญ ทสยากร และครอบครวคณพสมย แสงหรญ และครอบครวคณมงคล-คณลาวลย จรพฒนกลคณมลลกา จรพฒนกลคณมานพ พมเขม และครอบครวคณรจรา ไชยเสอคณลภส จตตวสรตนคณลกษณา ชวงเปยคณวมลวรรณ ตนตสนทรคณวระศกด ฮาดดาคณศกดชย พชะพฒนคณศภวทย ชะนะ-คณแนงนอย พนธมเชาวน


คณสมควร วานชสมพนธ และครสตอล กรปคณสมจตร บญไชโยคณสรรพศกด -คณไพแพรว - คณกลธดา รกษศลขนธคณส�ารวย-ผ.ศ.ดร.นภา สขใจคณสรพนธ นนทสตรคณสจนดา เรอนแกว-คณแอนมร-คณเบญจมน ซอคณสรย-วชย เจยมพทยานวฒน และครอบครวคณสวณ เอมสดาคณสวทย-คณศศนา-คณพอเพยง วมตตานนทคณอภชาต-คณนงกรณ จวจฉรานกลทพ.วองไว โกวทยจนดาชย และครอบครวนายแพทยมานส-คณจารวรรณ ประเสรฐธรรม และครอบครวพ.อ.ทพ. ไพเกยรต แสนยานสน และครอบตรวพ.อ.พเศษ กลาณรงค-คณเนตรชนก ไพรพายฤทธเดชJeenanath Brady & Family

เจาภาพกตตมศกด

วดพระธรรมกายซลคอนวลเลย

พระครใบฎกาอ�านวยศกด มนสกโก

พระครปลดพพฒนพร กตตสโภ

พระครวเทศสธรรมญาณ ว.


พระครสมหทว สขโต



พระครสงฆรกษรณรว รวปโภ

พระมหา ดร.สธรรม สรตโน และ ร.ร.พระปรยตธรรม

พระมหาสมเกยรต วรยโส

พระมหาสมคด ตกขโณ

พระมหาอรยะ อรยชโย-คณประจกษ-คณเฉดฉาย ถรทนรตน

พระเกษตร ญาณวชโช

พระเกยรตศกด กตตปญโญ

พระปอเหมา (รว) ธมมโต

พระปญญา านโย

พระโปเทง กตทโป

พระวรชย เตชงกโร

พระครสมหสกล กตตนนโท

พระสาธต ตธมโม

พระสายณห จนทธมโม

พระอาธร ธมมจนโท

พระเอกศกด สทธสกโก

ครอบครวคงรตนานนท

ครอบครวโตศรพฒนา

ครอบครวสวรรณวรางกล

คณกมล-คณยพาภรณ พรวโรจนาบญ

คณกญญา-คณโอม ทองเจรญ

คณกมพล ตรสหเกยรต

คณกมพล-คณกฤตยา-คณอศรา ตรสหเกยรต

คณกตตเดช-คณอนทรา-คณอรสา-คณสปญญา-คณธวรา ภทรธรานนท

คณเกษมสข ภมรสถตย และสมาชกบานมธระ


คณคงศกด-คณคณทพยวรรณ เออเกษมและครอบครว

คณงามตา อนกล

คณชชวาลย เสรพกกะณะ

คณฐปนย ฐานะโชตพนธ

คณณฐธพฒน-ใจพสทธ รตนขจรศกด

คณดาราวรรณ หานศรสข

คณดารณ หนหมน

คณธนภร บญธนาโรจน

คณนทยา เทนเทอร

คณนรมล พรมเพชร

คณเบญจวรรณ โฉมปรางค

คณพจนย-คณธวชชย อมรโกศลพนธ

คณพรพมาน กะตะศลา, ธนดล-เมทกา ธนะวโรจน

คณพรรณประภา กลนจย และครอบครว

คณพวงเพญ ฮสช

คณพรพงษ พฤกษานานนท

คณพทธพล ภมพทธ

คณพทธภม-คณเออมพร ภมพทธ

คณเพญศร ทรงตระกล

คณมงคล-คณลาวลย-คณมลลกา-คณวชากร-คณวโรจน จรพฒนกล

คณลกษณา ชวงเปย

คณวรชย ชชยศร

คณวรรณ ปยะธนศรกล

คณวชย-คณสรย เจยมพทยานวฒน

คณวรงรอง รตนฉายา และครอบครว



คณวรยทธ-คณดอกเออง ทวเดช

คณศรสมย-คณวศษฎ-ศภวฒน-ศรมาศ-รจรตน-ดร.สพจน พฒนะศร

คณศกดภวรรธน กลถวายพร

คณศรเพญ-คณไผท-ดร.เอกพล เมธารมย

คณศรรตน กองทอง

คณศรอร แบนนสเตอร

คณสมโชค พนธวรยรตน

คณสมพร พนธมเชาวน

คณสฟา-คณพงษศกด ณ นคร

คณสชาดา พงศพนธ

คณสเทพ ชลเวกสวรรณ

คณสปราณ พณชยพงศ

คณสรยะ-คณสรสา-คณศาตนนท จงรงเรองกจ

คณแสงเดอน-คณค�าตน รตนสมย บตรหลานและญาตมตร

คณเหมชาดา-คณสขม-คณสชาดา-คณรชฎา-คณผกาวรรณ-คณสขพฒ พงศพนธ

คณอนงศ งามพนสข

คณอภชาต รนทระ

คณอศรา ตรสหเกยรต


ดร.ชนดา จนทราศรไศล

ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล

ดร.ศรพร ศรขวญชย

ดร.อนญญา เมธมนส

น.พ.วรพงษ ขวญไพโรจน

น.พ.ฉตรชย ศรบณฑต


คณนฤพนธ-เมย-คชา-ชฎา-ชนา เตชะวฒนวรรณา

ผ.ศ.สนนท พนธมเชาวน

พ.ต.อ.อดลย เมนบางผง

ศาสตราจารย ดร.พรทพย ดสมโชค และครอบครว

ศาสตราจารยกตตคณ สกญญา สดบรรทด และครอบครว

อาจารยชะเอม แกวคลายDr.Edward Crangle

Dr.Elizabeth Guthrie

Dr.Jeff Wilson

Emeritus Professor Garry Trompf

Kongkoe Souvannakane

Nadia Tarzi

เจาภาพอปถมภพระโฆษต ตญาโน

พระโทน กตสทโธ

พระบณฑต วสทธาโภ

พระพงษศกด สภว�โส

พระพระ อคควโร

พระไพบลย ธมมวโร

พระมหา ดร.มนตชย มนตาคโม

พระมหานรพล พลญชโย

พระมหาวโรจน ญาณวโรจโน

พระมหาอรยะ อรยชโย

พระวรเทพ รตโก

พระมหาอภวตร คณวฑโฒ, คณอครเดช-

คณกลยา ปญญาสกลวงศ และครอบครว

โพธทพพะ

พระวนชย ธมมปโย

พระวดดาลน สมตโถ

พระวนย ปญญารตโน

พระสงเวยน อตธมโม



พระสาทตย ทตตนนโท

พระอดลย จนทปโม

พระเอกบดนทร ปญญารตโน

กลมมะลพทธบชา

กลยาณมตรกลมกรรฐ

ครอบครวเชวงศกดโสภาคย

คณะกลยาณมตร สหพนธรวมใจไทยทงชาต

คณกมลทพย พฤกษมาศ

คณกลยา นยมสข

คณกตตพงษ วงศอกษร

คณเกยรตศกด ศรรตน

คณขนษฐา วงษชน

คณจรญ สมบรณศลป

คณจ�าป แกวหนองแดง

คณจ�าเรยง ขาวเกต

คณญาดา ปนมณ

คณณฏฐา ศวะเถาว

คณณฐปยา สาระด�า

คณดารณ นนตวานช

คณทนงศกด ปนทะสบ

คณทองธดา กระเวนกจ

คณทศารตน ปนเจรญ

คณเทพพรรณ ฉววงษ

คณธนกร นนตะภาพ

คณธเนศร ลมพรานรกษ

คณนพวรรณ ถาวรบตร

คณนฤมล โตนดแกว

คณนฤมล ศรสมนก

คณนนทา ดฐภกดธร

คณนตยา แซอย

คณนตยา ผงทอง

คณบญเลศ ปนมณ

คณบษรา แซหลอ

คณปณตา ชนประกายรตน

คณปทมา ศรสขทกษณ

คณประนม ตบหนอ

คณประสงค สมนอย

คณปรยา กฤษฎาธวชร

คณปยะมาศ ศรดาดษฐ

คณปณเมศวร จราศระพฒน

คณพรทพย นาทะพนธ

คณพรพรม ทพยมนตร

คณพทธพงษ ภมพทธ

คณมาฆะมาศ งามเกยรตทรพย

คณยอดคม ชยนรตสย

คณยพา ศรพลาย

คณรชตพงศ ดอนสระ

คณวราภรณ วนแพ

คณวฒนาวรรณ จนทระกล

คณวลภา เจอจนทร

คณวไลวรรณ ทรพยสน

คณวฒเลศ-คณเพยงใจ ทองค�าแท

คณศภชย พรหมสนต

คณสมชาย เพชรบรณ


คณสมชาย ปาละกล

คณสมชาย-คณนภาพรรณ ครอบครว

จวจฉรานกล และญาตมตร,

บจก.รงศลปการพมพ (1977)

คณสายชนน รศมไพฑรย

คณสรนาม วฒนศพท

คณสขอารมณ สโคลด และครอบครว

คณสทธสา ลาภเพมทรพย

คณสมตรา วฑรชาตร

คณสรศกด เพชรอนทร

คณอธพร พรหมพทกษ

คณอภรด ตนตวท, คณแจนศ-คณเจสน

เดกนาเทล

คณอารยา ศรบตร และครอบครว,

คณเบนจามน กรน

คณอสรย สายจน

คณอดม ทวมสมบญ

คณอษา จนผกา

คณอโนชา เจรญธรรมาภรณ

คณเอกชย ค�าแฝง

คณอภสทธ วศษฎวรพร

คณนครนทร ฤกษยรรยง

ร.ท.เครอวลย แนบชด

อาสาสมครอธษฐานธรรม 2

Alice Lee Seow Hong & Family

Collin-Namfon-Cartier-Lehi-Cole Jes-sup

Dr.Ronny, Sunisa, DD and family

Lim Eng Koon and Family

Teh Beng Eong-Leong Shan Shan



โครงการสบคน “หลกฐานธรรมกายในคมภรพทธโบราณ” สถาบนวจยนานาชาตธรรมชย (ออสเตรเลยและนวซแลนด)

องคสถาปนา พระเทพญาณมหามน ว. (ไชยบลย ธมมชโย)

ทปรกษากตตมศกด พระพรหมสทธ (ธงชย สขญาโณ)

พระราชภาวนาจารย (เผดจ ทตตชโว)


ทปรกษา พระมหาสมเกยรต วรยโส ป.ธ.9

พระครภาวนาวเทศ (วรตน มณกนโต) ป.ธ.3


พระมหา ดร.มนตชย มนตาคโม ป.ธ.6

ทานอาจารยชะเอม แกวคลาย

กลฯ วรชย ชชยศร

ดร.อนญญา เมธมนส

กลฯ เกษมสข ภมรสถตย

กลฯ วรงรอง รตนฉายา

Dr. Edward F. Crangle

Dr. Jeffrey P. Wilson

Mrs. Nadia Tarzi

ประธานคณะกรรมการอำานวยการ (President: DIRI-Board of Directors)

พระครวเทศสธรรมญาณ ว. (สธรรม สธมโม)

ผอำานวยการ ศาสตราจารยกตตคณ สกญญา สดบรรทด

ราชบณฑต ภาคสมาชก

ผชวยผอำานวยการ ศาสตราจารย ดร.พรทพย ดสมโชค

เลขาธการ อบาสกา ดร.ศรพร ศรขวญชย


นกวจย

พระครวเทศสธรรมญาณ ว. (สธรรม สธมโม)

พระมหา ดร.สธรรม สรตโน ป.ธ.9

พระเกษตร ญาณวชโช

พระเกยรตศกด กตตปญโญ

พระวรชย เตชงกโร

พระปอเหมา (รว) ธมมโต


ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล

อบาสกา ดร.ชนดา จนทราศรไศล บ.ศ.9

อบาสกา สปราณ พณชยพงศ บ.ศ.9

ผชวยนกวจย ฝายวชาการ

พระมหาสมคด ตกขโณ ป.ธ.3

พระทอง กตทโป

พระมหาอรยะ อรยชโย ป.ธ.9

พระมหานรพล พลญชโย ป.ธ.9

พระเอกบดนทร รตนปญโญ

พระมหาวโรจน ญาณวโรจโน ป.ธ.9

กลฯ ชชวาลย เสรพกกะณะ

กลฯ กมพล ตรสหเกยรต

กลฯ สชาดา พงศพนธ

อบาสกา ประสงค สมนอย

อบาสกา ทองธดา กระเวนกจ

อบาสกา สมตรา วฑรชาตร

กลฯ ดารณ นนตวานช



กลฯ พรพรหม ทพยมนตร

กลฯ ณฐปยา สาระด�า

กลฯ อศรา ตรสหเกยรต

อบาสกา สทธสา ลาภเพมทรพย

กลฯ ขนษฐา วงษชน

กลฯ สายชนน รศมไพฑรย

กลฯ กตตพงษ วงศอกษร

ผชวยนกวจย ฝายเทคนคและอนรกษคมภร

พระสาธต ตธมโม

พระอดลย จนทปโม

พระปญญา านโย

พระบณฑต วสทธาโภ

กลฯ Leng Kok An

กลฯ สเทพ ชลเวกสวรรณ

กลฯ ทนงศกด ปนทะสบ

กลฯ บญเลศ ปนมณ

กลฯ ปณเมศวร จราศระพฒน

กลฯ พทธพล ภมพทธ

กลฯ เอกชย ค�าแฝง

กลฯ เกยรตศกด ศรรตน

กลฯ นรมล พรมเพชร

อบาสกา ดารณ หนหมน

กลฯ วลภา เจอจนทร

อาสาสมคร “สหพนธรวมใจไทยทงชาต”

อาสมคร “สมาคมบณฑตรตน”


กราบขอบพระคณและกราบอนโมทนาบญกบทกทานทมสวนสำาคญกบความสำาเรจของโครงการสบคน

“หลกฐานธรรมกายในคมภรพทธโบราณ 1”

พระครวเทศปญญาภรณ (สมบญ สมมาปญโญ)

พระครวนยธรไพบลย ธมมวปโล

พระครวเทศธรรมภาวนา (วโรจน วโรจโน)

พระครภาวนาพทธธรรม (วระ วรนธโร)

พระครภาวนาวเทศ (วรตน มณกนโต)

พระครวนยธรบณฑต วรปญโญ

พระมหาบญชย จารทตโต

พระครภาวนาถรธรรม ว. (ผจญ เถรธมโม)


พระถวลยศกด ยตสโก

พระสนธยา สทธาโภ

พระธรวทย ธรวชโช

พระจงหชพฒน กลธโร

อบาสก ปรชญา สพพญญวทย

ดร.พบลย ชมพลไพศาล

อบาสกา วชญา ไตรวเชยร

อบาสกา ศรกานดา เบญพลสรจตต

อบาสกา สธรา งามเกยรตทรพย

อบาสกา ขวญจตต จตสนธ

อบาสกา จารวรรณ วศนสกล

อบาสกา เบญจวรรณ สวาง



กลฯ แสงเดอน - ค�าตน รตนสมย

กลฯ งามตา อนกล

กลฯ พวงเพญ ฮสช

กลฯ ศรรตน กองทอง

กลฯ สมหทย มนสวโรวงศ

กลฯ สนสา ศรนวล

คณะพระภกษ เจาหนาท และกลยาณมตรวดพระธรรมกายแคลฟอรเนย

คณะพระภกษ เจาหนาท และกลยาณมตรวดพระธรรมกายซแอตเตล

คณะพระภกษ เจาหนาท และกลยาณมตรวดพระธรรมกายนอรเวย

คณะพระภกษ เจาหนาท และกลยาณมตรวดพระธรรมกายลอนดอน

คณะพระภกษ เจาหนาท และกลยาณมตรวดพระธรรมกายชวารชวลด

คณะพระภกษ เจาหนาท และกลยาณมตรวดพระธรรมกายเบอรลน

คณะพระภกษ เจาหนาท และกลยาณมตรวดพระธรรมกายแฟรงกเฟรต

คณะพระภกษ เจาหนาท และกลยาณมตรวดพระธรรมกายเบเนลกซ

คณะพระภกษ เจาหนาท และกลยาณมตรวดพระธรรมกายประเทศ

ออสเตรเลย และนวซแลนด

คณะพระภกษเจาหนาทกองรบบรจาค

ผประสานงาน เจาหนาท ภาคนครหลวงและแกวภธรทกภาค

หวหนาชน ทมงานพธกร ศนยประสานงานโรงเรยนอนบาลฝนในฝนวทยา

และนกเรยนโรงเรยนอนบาลฝนในฝนวทยาทวโลก