I

SREDNJOVJEKOVNI GRAD IZMEĐU ZAPADA I ISTOKAANTIČKI TEMELJI SREDNJOVJEKOVNE CIVILIZACIJE

Srednjovekovni Zapad je rođen na ruševinama rimskog sveta. Nekada velika imperija, u drugoj polovini 2. veka rimska civilizacija doživljava eroziju razaranja i obnavljanja. Velika kriza koja je nastala u 3. veku učinila je da se jedinstvo rimskog sveta raspada: srce – Rim i Italija – se sklerotizuje i ne napaja delove koji pokušavaju da žive svojim sopstvenim životom. Provincije počinju da se emancipuju, a zatim postaju osvajačke. Španci, Gali, istočnjaci osvajaju rimski Senat. Carevi Trajan i Hadrijan su španskog porekla, a pod dinastijom Severa carevi su Afrikanci itd. Karakalin edikt iz 212. godine dodeljuje pravo rimskog građanstva svim stanovnicima Carstva. Ovaj napredak provincije manifestuje koliko uspeh romanizacije toliko i porast centrifugalnih snaga. Srednjovekovni Zapad naslediće tu borbu: jedinstvo ili raznolikost, svet hrišćanstva ili nacija?

S druge strane, Zapad gubi svoju supstanicu u korist Istoka. Zlato kojim se plaća luksuzni uvoz beži prema Istoku ka proizvođaču i posrednku čiji trgovci (Jevreji, Sirijci) monopolišu veliku trgovinu. Gradovi na Zapadu opadaju, gradovi na Istoku cvetaju.

Osnivanje Carigrada, Novog Rima, od strane Konstantina Velikog (324-330) pospešuje okretanje rimskog sveta prema Istoku. Biće to začetak jedne nove civilizacije.Vizantija će nastaviti Rim i, pod prividom cvetanja i prestiža, produžiti iza svojih zidina rimsku agoniju sve do 1453. Zapad, osiromašen, varvarizovan, moraće ponovo da pređe etapu jednog poleta koji će mu, na kraju srednjeg veka, otvoriti puteve celog sveta.

Na Istoku su se pojavili varvari koji će doživeti uspeh i odigrati glavnu ulogu na Zapadu.Varvari koji su se u 5. veku nastanili u Rimskom carstvu nisu bili oni mladi i divlji narodi, koji su tek izašli iz svojih šuma ili svojih stepa. Oni su bili evoluirali prilikom čestih vekovnih seoba koje su ih na kraju bacile na rimski svet. Mnogo su videli, mnogo naučili i dosta zapamtili. Njihovi su ih putevi doveli u vezu sa kulturama i civilizacijama od kojih su prihvatili narav, umetnosti i tehnike. Posredno ili neposredno, većina je pretrpela uticaj azijskih kultura, iranskog sveta i samog grčko-rimskog sveta, naročito njegovog istočnog dela koji je, na putu da postane vizantijski, ostao najbogatiji i najblistaviji. Sa sobom su donosili prefinjene tehnike obrade metala: ukrašavanje zlatom, zlatarske tehnike, veštinu obrade kože i izvanrednu stepsku umetnost sa njenim motivima stilizovanih životinja. Često su bili očarani kulturom susednih carstava. Imali su divljenje za

1

njihovo znanje i luksuz besumnje nespretno i površno, ali u kojem je bilo poštovanja.

Jedna bitna činjenica je preobrazila lik varvarskih osvajača. Ako je jedan njihov deo ostao paganski, drugi, i to ne manji, postao je hrišćanski. Ali, čudnim slučajem, koji će imati teške posledice, ti varvari – Ostrogoti, Vizigoti, Burgundi, Vandali, a kasnije i Langobardi – preobraćeni su preko arijanstva koje je posle sabora u Nikeji postalo jeres.

Rimska civilizacija delovala je na varvare. Ne samo da su varvarske vođe pozivale Rimljane za savetnike, već su često težili da podržavaju rimske običaje, da se kite rimskim titulama: konzul, patricije itd. Nisu se prikazivali kao neprijatelji već kao obožavaoci rimskih institucija.

Videti u varvarskim invazijama epizodu miroljubivog nastanjivanja daleko je od stvarnosti. To su vremena bila pre svega vremena pometnje. Pometnje stvorene najpre usled mešanja samih osvajača. U toku svog puta plemena i narodi su se međusobno borili, potčinjavali su jedni druge, mešali se. Neki su obrazovali kratkotrajne saveze. Rim je pokušavao da baci jedne protiv durgih, pokušavao na brzinu da romanizuje one koji su prvo došli da bi od njih stvorio instrument protiv sledećih koji su još bili varvari. U svakom slučaju, bila je to jedna stravična uvertira kojom je počela istorija srednjovekovnog Zapada. I ona će tokom deset vekova nastaviti da daje ton: oružje, glad, epidemija, zveri biće zlokobni protagonisti te istorije. I pre nego što će lagano otpočeti izgradnja, ludilo rušenja dugo vremena ovladavalo je Zapadom.

Čas u ritmu spornih infiltracija i više ili manje miroljubivih napredovanja, čas u ritmu naglih prodora praćenih borbama i pokoljima, invazija varvara je, između početka 5. veka i kraja 8. veka, duboko izmenila političku kartu Zapada, koji je još bio pod nominalnom vlašću viznatijskog cara.

Polet hrišćanskog sveta se afirmiše oko hiljadite godine. Vreme je to koje Žorž Dibi opisuje ovako: Retka naselja – pustoline što se protežu ka zapadu, severu i istoku, šire se unedogled i konačno sve pokrivaju – parlozi, baruštine, nemirne reke i pustare, šikare, pašnjaci, šume opustošene požarima izazvanim krčenjem šipražja i potajnim pravljenjem ćumura: tu i tamo proplanci, tle osvojeno, a ipak samo upola ukroćeno; smešno plitke brazde, što ih na čudljivoj zemlji drvenim ralom oru mršavi volovi; na obradivoj zemlji prazne poljane, ugar ostavljen da se njive odmore godinu, dve, tri, pa i deset ponekad, kako bi se prirodna plodnost tlu vratila – kolibe od kamena, blata ili pruća, okupljeni u zaseoke, opasane ogradama od trnja i vrtovima; - ponekad, ograđen plotom, dom poglavara, drveni trem, ambari, šupe za robove i ognjišta za kuhinje, po strani: - kadikad varoš, ali prožeta seoskom prirodom: samo uspravni skelet nekog rimskog grada, porušene četvrti iza kojih odmah počinju obradiva polja, zidine popravljene na brzu ruku, kamene građevine poreklom još iz doba Carstva, pretvorene u crkve

2

ili utvrđenja; kraj njih nekoliko desetina koliba u kojima žive vinogradari, tkači, kovači, domaći majstori koji za posadu i gospodara biskupa prave nakit i oružje; najzad dve-tri jevrejske porodice koje pozajmljuju novac uz zalogu; - staze, dugi redovi kulučara što tegle teret, skupine čamaca na svim rekama: takav je Zapad oko hiljadite godine, Zapušten, on naspram Vizantije i naspram Kordobe deluje vrlo sirotinjski i nezaštićeno. Divljina. Svet okružen glađu. ...

Međutim, ima već neko vreme kako se, neosetnim kretanjem, bedni ljudski rod stao, malo-pomalo, da izvlači iz potpunog siromaštva. Jedanaesti vek je za narode zapadne Evrope značio trenutak laganog izranjanja iz varvarstva. U to vreme, oni su se oslobodili gladi, počeli jedan za drugim da ulaze u istoriju, i krenuli putem stalnog napretka. Buđenje, detinjstvo. U stvari, taj deo sveta je – to je bila njegova najznačajnija povlastica i zaloga njegovog neprekidnog uspona – tada zauvek prestao da bude plen i žrtva najezdi. Več vekovima su narodi u velikom metežu nadirali prema Zapadu i neprekidno ga zapljuskivali, remetili u njemu poredak stvari, tumbali, kvarili, rušili. Karolinška osvajanja su za izvesno vreme vaspostavila prividan red i mir u kontinentalnoj Evropi: ali tek što je Karla Velikog nestalo, neuhvatljive gomile su nagrnule sa svih strana – iz Skandinavije, iz istočnih stepa i sa mediteranskih ostrva, kojih se islam već bio dočepao – pljačkajući latinsko hrišćanstvo. A najranije klice onoga što nazivamo romasnkom umetnošću pomaljaju se upravo u tom trenutku, u vreme kada su upadi o kakvima je reč prestali, kada su se Normani zaustavili i pripitomili, kada se ugarski kralj pokrstio, kada je grof od Arla proterao saracenske gusare iz njihovih skrovišta, iz kojih su ovi držali prolaze u Alpima i povremeno ucenjivali opata u Kliniju. Posle 980. godine nisu se više mogle videti opustošene opatije, niti kaluđeri kako beže sa svojim relikvijama i blagom. Ako su se otada na vidiku i dizale vatre, to su bile vatre od krčevina, a ne pljačkanja.

Većina gradova koja je postojala pre hiljadite godine, poticala je od antičkog doba ili čak ranije. I u varvarskoj zemlji, kasno pokrštenoj, kod Skandinavaca, Germana ili Slovena, srednjovekovni gradovi su nastavak prvobitnih gradova. Retka su osnivanja gradova ex nihilo u srednjem veku.

U rimskom svetu gradovi su bili politički, administrativni, vojni, pa tek u drugom redu ekonomski centri. Za vreme ranog srednjeg veka, zbijeni u jednom kutu svojih nekadašnjih bedema, koji su postali suviše široki, oni su skoro isključivo bili svedeni na političku i administrativnu funkciju, koja je i sama bila umanjena. Manje skromni među njima dugovali su svoj relativni značaj, više prisustvu biskupa nego vladara ili nekgo visokog funkcionera. Kao gradska vera pre svega, hrišćanstvo je na Zapadu održalo gradski kontinuitet. Srenjovekovni grad se smešta pokraj starog jezgra i to, vrlo često, odaje lažni kontinuitet gradova prvog milenija srednjeg veka. To je grad podgrađa. Uostalom, čak i tamo gde je

3

bilo kontinuiteta, veliki srednjovekovni gradovi su uglavnom bili naslednici malih gradova antičkog doba ili ranog srednjeg veka. Venecija, Firenca, Đenova ... Pariz, Briž, Gan, London stvarno su srednjovekovne tvorevine.

Kraj antičke civilizacije doveo je do retrogradnih procesa u gradskom životu, prvo u varvarskim mladim državama na Zapadu, a zatim, od 7. veka, i u samoj Vizantiji, iako je ona, svojom ideologijom Rimskog carstva i helenskom kulturnom baštinom, slovila za čuvara antičkih tradicija. Uprkos kosmopolitizmu Carstva, koji se izražava prevashodno u gradovima, njihova „ruralizacija“ zahvatila je čitavu zemlju, osim nekoliko megalopolisa. Taj proces je bio olakšan, a delimično i prouzrokovan, arabljanskom invazijom koja je iz tkiva Vizantije izdvojila najprosperitetnije gradove Istoka.

Ova kriza je bila prevaziđena novim procvatom gradova u 9. veku. Nastupilo je, za više od dva stoleća, vreme najvećeg sjaja urbanog života u čitavoj vizantijskoj istoriji. To je bilo doba kad je proizvodnja svojstvena pre svega gradu, zanatska ili u velikim državnim radionicama, ne samo zadovoljavala ogromne potrebe Carstva nego i predstavljala nedostižan uzor, recimo u proizvodnji svile, za tadašnje zapadnoevropske standared. Garanciju za kvalitet života i proizvodnje, ali i stegu za svaki dalji razvitak, predstavljala je sveobuhvatna uloga države. Etatizam Vizantije ovog perioda iskazivao se naročito upečatljivo upravo u struktuiranju gradske ekonomije i u fizionomiji gradskog drušva.

Od 11. veka nastupa jedna nova epoha u istoriji Vizantije. Posmatrano kroz prizmu društvene istorije, ova epoha traje, moglo bi se reći, do kraja života Carstva sredinom 15. veka. Njeno glavno obeležje predstavlja neprikosnovena, i sve veća, prevlast kolenovićke aristokratije.

Između antičkog i novijeg doba nekoliko međusobno različitih civilizacija određivalo je sudbinu Jugoistočne Evrope, Egeja i Levanta. U ovkirima same vizantijske civilizacije uočljivo je nekoliko perioda sa različitim opštim osobinama, što je stvaralo i mnoge razlike u urbanom životu jednog ili drugog perioda vizantijske istorije.

Zapadnoevropski grad od 11. veka doživljava uspon koji će od njega vremenom stvoriti činilac potiskivanja feudalnog društvenog poretka i stvaranja osnova za rađanje moderne Evrope. U tom istom 11. veku slična istorijska šansa otvarala se i pred vizantijskim gradom. Bilo je to vreme u kome je popustila sveobuhvatna kontrola države nad životom grada, trenutak u kome je bila stvorena teoretska mogućnost da urbane zajednice u Vizantiji krenu novim putevima razvitka. Kako je mogućnost ostala neiskorišćena, unutrašnje, pre svega ekonomsko, stagniranje a zatim i nazadovanje Vizantije, u vremenu koje je dolazilo, bilo je u velikoj meri povezano sa zaostajanjem ekonomskog i društvenog razvitka gradova.

4

Svi vizantijski gradovi pokazuju izvesna zajednička svojstva u pogledu organizacije. Spoljni znak: naselje je bilo obezbeđeno zidovima i raspolagalo je građevinama sa posebnim namenama. Ove namene su bile određene činjenicom da se u istom naselju sustiču funkcije administrativnog, vojnog i crkvenog centra. Civilna i vojna uprava su, po pravilu, bile personalno objedinjene, a funkcioner koji ih je vodio naziva se u doba Palologa, takođe po pravilu, kefalijom (namesnik koji se nalazio na čelu jedne oblasti i bio je istovremeno i carev opunomoćenik i reprezentant lokalne aristokratije). Gotovo da nema grada bez kefalije, što je predstavljalo konačnu institucionalizaciju prakse, započete u 11. veku, pomeranja osnovne stepenice provincijske vlasti od upravnika dotadašnjih velikih tema na stratege pojedinih gradova. Struktura administrativnih jedinica pratila je ovu praksu, tako da kefalija epohe Paleologa uglavnom stoji na čelu jedinice, poznate pod nazivom katepanikion, koja se sastoji od jednog ili dva grada i zaleđa koje gravitira ka ovakvim centrima. Na gotovo istom principu postavljena je i crkvena organizacija. Skoro svaki grad je imao episkopa, a iole značajniji dobija mitropolita, često upravo u ovo pozno doba.

Ipak, ovo svakako ne znači da među gradovima nije bilo razlika, i to veoma upadljivih, naročito između Carigrada i Soluna, s jedne, i ostalih gradova, s druge strane.

Veličina i tradicionalni ugled Carigrada dali su ovom gradu poseban značaj u eri Paleologa, čak i van granica Carstva, pošto je u ovo doba bio naročito uočljiv kontrast između osiromašenih i stešnjenih provincija i još uvek relativno sjajne prestonice. Ipak, u toku ovog perioda, više nego ikada ranije, Solun, koji je vekovima bio drugi grad Carstva, počeo je da po značaju konkuriše prestonici. To je u stvari bio jedini drugi istinski gradski centar u državi, posebno posle pada Jedrena 1362. godine.

Solun je uvek uživao poseban status. Međutim, od vremena kada je, nekoliko decenija u 13. veku bio središte nezavisne države, Solun je toliko dobio na značaju da se više nije mogao svrstavati u provincijske gradove. Njegov politički značaj je dodatno porastao nakon što je postao sedište mlađih članova vladajuće dinastije i centar jedne od najvećih apanaža u sledećem veku. Uz to, usled broja stanovnika, stepena svojih povlastica i postojanja sopstvenog senata, Solun je predstavljao upadljiv kontrast svim drugim gradovima u unutrašnjosti. Njegovo zlatno doba došlo je u 14. veku, kada je postao veliki intelektualni i umetnički centar, ponekad važniji i od samog Konstantinopolja.

Posebna prava Soluna počela su da bivaju tretirana neposredno pošto je grad 1246. bio vraćen pod skiptar Carstva na putu ponovnog ujedinjenja. Čini se da su od tog vremena nadalje namesnici grada uživali poseban i prilično nezavisan položaj u okvirima vizantijske uprave u Makedoniji. Povlastice Soluna ostale su na snazi tokom čitavog doba Paleologa.

5

U vreme Paleologa važni gradovi su bili i Monemvasija i Janjina. Već u 13. veku Monemvasija je počela da izrasta u jedan od najvažnijih primorskih i trgovačkih cenatara u Morei, delom zahvaljujući svom odličnom položaju i bezbednosti koju je omogućavala njena neosvojiva tvrđava. S toga ne iznenađuje činjenica da je grad obdarivan mnogim poveljama vizantijskih careva i, kasnije, despota Moreje.

Obnovljena Vizantija posle 1261. doživela je pod Mihailom VIII Paleologom samo jedno kratko razdoblje prividnog poleta. Brzo zatim, sve je brže počeo da se odvija proces njenog preobražaja u drugorazrednu silu, povezan pre svega sa opadanjem i iscrpljivanjem unutrašnjih snaga. Razlog ove propasti ležao je u dugotrajnoj ekonomskoj i finansijskoj krizi u 14. veku, praćenoj socijalnim nemirima i građanskim ratovima. Osim toga, Vizantija je do početka 14. veka već bila ograničena na svoje evropske posede. U potonjim decenijama pretrpela je nove gubitke, koji su na kraju konačno uništili njeno geografsko jedinstvo. Većina preostalih oblasti je u stvari živela samostalno, u obliku polunezavisnih apanaža članova vladajućih porodica Kantakuzina i Paleologa.

Ova situacija je u velikoj meri odredila položaj gradova, ali su i gradovi, sa svoje strane, istovremeno davali ton stanju u čitavoj zemlji. Opšti proces siromašenja zahvatio je i gradove: njihove mogućnosti su bile sve manje, broj njihovih stanovnika je sve više opadao u okviru regresije koja je obuhvatila čak i Carigrad i Solun. Ali neki gradovi su doživeli izvestan napredak. Tako se Ser, koji je 1246, još bio beznačajno mesto, do pada pod srpsku vlast, pretvorio u „veliki i divan“ grad. U vizantijskoj Moreji su bar dva grada – Mistra i Monemvasija – pri kraju 13. i početkom 14. veka doživela brz uspon, praćen porastom stanovništva.

Gradovi su velikim delom, često i pretežno, živeli od poljoprivredne proizvodnje. Samo u nekim od najvećih gradova, naročito u Carigradu, postojala je i srazmerno jaka zanatska proizvodnja, kakva je bila potrebna takvim centrima masovne potrošnje. To je, međutim, bila rasuta proizvodnja u malim radionicama koje su često iznajmljivane od bogatih posednika nekretnina.

Nisu nestale samo nekadašnje, uglavnom državne, velike radionice već je i stručno znanje i umeće vremenom sve više opadalo. Mada su Vizantinci u periodu između 7. i 9. veka mogli da se ponose tehnologijom koja je proizvela čuvenu grčku vatru, čudesnim automatskim mašinama u prestonoj dvorani carske palate ili svojim mehaničkim časovnicima, i mada su posedovali napredne medicinske ustanove, u epohi Paleologa je drugačija situacija. Tada je bilo predloga da se inteligentni mladi ljudi šalju na Zapad kako bi ovladali raznim veštinama čak i proizvodnjom stakla i tekstila – u čemu nekada Viznatija nije imala sebi ravnih.

Takozvana gradska privreda u Vizantiji sastojala se od dva osnovna elementa – trgovine i zanata, koji su međusobno povezani. Stoga je razumljivo da su te dve privredne grane delile istu sudbinu, tako da trgovina u doba Paleologa

6

pokazuje vidne znakove ograničenja kruga delovanja. Doduše, često se ističe da Carigrad i naročito Solun i nadalje igraju ulogu velikih trgovačkih čvorišta, ali je u stručnoj literaturi odavno pokazano da su dobro organizovani poslovni ljudi iz italijanskih trgovačkih republika zauzimali vodeće mesto u trgovini ovih gradova.

Gradovi poznog doba iskazuju se prvenstveno kao politički, vojni i kulturni, delimično i kao trgovački centri čija osnovna proizvodnja dobara leži u oblasti poljoprivrede. Nauka je odavno uočila da sve ključne pozicije u tim gradovima drži zemljišna aristokratija. Vizantijska aristokratija epohe Paleologa, iako u osnovi predstavlja zemljoposednički i birokratski vladajući sloj u društvu, veliki deo svoje društvene i ekonomske moći zasniva na posedovanju značajne imovine u gradu. Svoje najrazličitije nekretnine -vinograde, vrtove, radionice, prodavnice, menjačnice, gostionice, kuće za iznajmljivanje itd. i uz to znatan broj parika kao radnu snagu za ove posede – imali su mnogi manastiri. Radi se o zaista velikim bogatstvima. Neki upečatljivi primeri: devet manastira je u Seru držalo 28 kuća, 9 radionica, 3 pekare, 6 drugih privrednih zgrada i 120 modija oranice, dok je u Solunu više od 30 manastira imalo svoje posede, pri čemu su samo atonski manastiri imali okruglo 27 metoha, ne računajući ostalu imovinu.

Poznovizantijski grad je bio prevashodno agrarna naseobina koja je unutar svojih zidina okupljala, sa unekoliko izmenjenim oblikom i delovanjem, iste one društvene slojeve koji su postojali i izvan gradskih zidina. Upravo te zidine, koje su štitile upravni, crkveni i vojni centar određene oblasti, simbolišu postojanje gradskog života. Carigrad i Solun predstavljaju izvestan izuzetak, ali i u njihovom slučaju poljoprivredna proizvodnja je imala veliki značaj, dok je zanatska proizvodnja, u poređenju sa ranijim vremenima, bila u opadanju.

U takvim uslovima, poznovizantijskim gradom vladala je zemljišna aristokratija, a ne neki poseban građanski sloj. U stvari, upravo je vladavina aristokratije odredila opisanu fizionomiju grada. Taj vodeći sloj, zauzimajući najvažnije položaje u upravi, je i najznačajniji politički činilac. Zahvaljujući velikoj imovini unutar i neposredno izvan gradskih zidina, taj sloj je i veoma značajan ekonomski činilac, a na osnovu svoje celokupne imovine i odlučujući činilac u tom pogledu. Među zemljišne posednike ovog tipa, sa feudalnim obeležjima, spadaju svakako i manastiri, pre svega veći, a naročito oni na Svetoj Gori. Najzad, za vizantijsku aritokratiju karakteristično je njeno stalno fizičko prisustvo u gradu, odnosno njena nastanjenost u gradu.

U uslovima prevlasti velikih posednika u gradovima nije bilo mogućno stvaranje snažnog, i njima suprostavljenog građanskog sloja koji bi podsticao razvoj čitavog gradskog društva. Nisu postojale velike radionice sa mnogobrojnim zanatlijama, dok je esnafska organizacija, tako snažna još u 10. veku, već bila u velikoj meri razgrađena. Izvorne vesti, iako sporadično, sa dovoljnom izvesnošću ukazuju na činjenicu da je tokom epohe Paleologa postepeno slabio značaj sloja

7

čije pripadnike tadašnji tekstovi označavaju izrazom „srednji“, sloja koji su prvenstveno činili trgovci i zanatlije nastanjeni u gradovima. Njihov položaj u društvu, čak i pre vremena Paleologa, nije bio naročito značajan. Stoga bi se teško moglo govoriti o ovom sloju kao o profilisanom građanskom staležu. Pre bi se moglo reći da se taj sloj nalazio u nekakvoj embrionalnoj fazi razvitka, s jedne strane pritiskivan prevlašću aristokratije u društvenom, političkom i ekonomskom pogledu, a s druge strane suočen sa ekonomskim suparništvom italijanskih pomorskih republika. Stiuacija se pogoršala kada su domaći zemljoposednici i italijanski trgovci našli zajednički interes u izvozu sirovina iz Vizantije, naročito plodova agrarne proizvodnje i uvozu zanatskih proizvoda sa Zapada, pre svega luksuzne robe. Sredinom 14. veka „srednji“ su pretrpeli odlučujuće udarce u građanskom ratu između 1341. i 1347, a zatim u ratu sa Đenovom (od 1349) tako da u drugoj polovini veka prestaje njihovo izričito, već i do tada siromašno, spominjanje u izvorima.

Međutim, sudbonosne promene koje su se dešavale u Vizantiji tokom 14. veka uticale su i na promenu fizionomije aristokratskog staleža. Ubrzano sužavanje vizantijskih teritorija vodilo je umanjivanju broja ili prostranstva velikih poseda, a slaba otpornost „srednjih“ otvaralo je aristokratiji šire mogućnosti za angažovanje u trgovini i zanatskoj proizvodnji. Tako se tokom poslednjih stotinu godina vizantijske istorije aristokratija sve više okreće poslovima gradskog tipa, iako ne uvek vezanim za grad u geografskom pogledu. Ovim, međutim, nije bio naznačen kvalitativan napredak, jer je u novčarskim poslovima umesto bankarskog vladao zelenaški mentalitet, u trgovačkim poslovima se umesto stalnih i velikih društava razvija aktivnost privremenih malih skupina ljudi, a u zanatskoj proizvodnji se umesto velikih radionica u gradovima pojavljuju sporadična okupljanja seoskih zanatlija.

Život Vizantije u 14. veku bio je u velikoj meri određen građanskim ratovima koji su tokom tog stoleća često potresali i inače krhku i već uveliko nagriženu strukturu države. Posebno razoran i opasnih posledica bio je rat između Jovana Kantakuzina (dugogodišnji prvi ministar cara Andronika III Paleologa) i porodice Paleologa.

Građanski rat, začet u sukobu oko prestola, dobijao je povremeno i u Carigradu socijalnu dimenziju, kao što je to bio slučaj u mnogim krajevima Carstva, ali se završio kako je i počeo – obračunom dveju vodećih porodica vizantijske aristokratije. Pri tome je pobeda pripala strani koja je ovaploćivala opšte interese tog staleža, čime je bio potisnut sponatani pokušaj gradskog stanovništva da zadobije veću ulogu u životu Vizantijskog Carstva. Činjenica da je sredinom 14. veka narod postao sila koja je u mnogome uticala na sudbinu Carstva, ali koja nije mogla ni umela da izgradi ili sprovede sopstvenu viziju o njegovom preuređenju, imala je u prestonici unekoliko posebnu sadržinu. Za sve vreme

8

građanskog rata Carigrad je bio sedište legitimne vlade, a to nije bila nikakva revolucionarna vlada.

Sudbina grada, od 13. do 15, veka, delila je sudbinu čitavog Vizantijskog Carstva ovoga vremena. To je bilo vreme nepovratnog opadanja, čijih se završnih nekoliko decenija danas ocenjuje kao sumrak Vizantije. Iscrpljeno i sparušeno Carstvo posrtalo je pod udarima dugotrajne ekonomske krize, povremeno ubrzavane do sunovrata. Sastavni, uzročno-posledični deo krize bilo je rastakanje monetarnog sistema, nekadašnjeg temelja i istoka svekolikog sjaja vizantijske civilizacije. Tehnološka stagnacija već je i sama po sebi prerasla u nazadovanje, uz evidentno sužavanje tehničkih i medicinskih znanja, a u poređenju sa Zapadom to se nazadovanje iskazivalo kao nepremostivo zaostajanje.

literatura:Jacques Le Goff, Srednjovekovna civilizacija zapadne Evrope, Jugoslavija, Beograd, 1973Žorž Dibi, Vreme katedrala, Nolit, Beograd, 1989.проф. Љубомир Максимовић, Град у Византији, ПЛАТО, Београд, 2003Lewis Mumford, Grad u historiji, Naprijed, Zagreb, 1968

9

II

Četri evrope : Bizantska, Latinska, Slavenska i Arapsko-islamska.

Bizantsko Carstvo (grč. Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων. Basileia ton Rhomaion, lat. Imperium Romanorum, doslovno: "Carstvo Rimljana", u grčkim izvorima i Βυζαντινή Αυτοκρατορία) ili, skraćeno, često nazivano još i Bizant je povijesni naziv za "Istočno Rimsko Carstvo" koje "službeno" nastaje 330. godine kada car Konstantin Veliki prebacuje prijestolnicu Rimskog Carstva u "Novi Rim" koji će u našim krajevima postati poznat pod imenom Carigrad. Konačna podjela između dva dijela države dogodit će se 395. godine kada car Teodozije I. Veliki daruje svom sinu Arkadiju Istok, a Honoriju Zapad. Dok će zapadni dio Carstva u sljedećih 150 godina propasti, Istočno Rimsko Carstvo s političkim sustavom cezaropapizma će preživjeti sve do 1460. godine kada njegovu posljednju provinciju Moreju zauzimaju Turci.Naziv Bizant nije se koristio u vrijeme postojanja države nego ga je tek u 18. stoljeću uveo francuski povjesničar Montesquieu. Kao i drugi povjesničari tog vremena on je smatrao da Bizantsko carstvo nakon 5. stoljeća nije vrijedno imena Rimsko. Zato je on uzeo latinizirano ime glavnog grada Byzantium - od grčkog Byzántion, današnji Carigrad (turski:Istanbul), za cijelo carstvo. Građani Bizantskog carstva i njihovi zapadni susjedi carstvo su nazivali Romejskim (Rimskim), dok su ga istočni susjedi nazivali Rum (Rim)[1]. Službeni jezik je bio isprva latinski, kao i u zapadnom dijelu Carstva, a od 7. stoljeća, odlukom cara Heraklija (vladao od 610. - 641.), grčki, koji je bio govornim jezikom većine stanovništva.

Osnovni problem Bizanta je da se niti danas svi povjesničari ne mogu složiti kada je ovo Carstvo nastalo i nestalo. Godine njegovog nastanka se pomiču ovisno o izvoru između 283. godine kada umire car Kar i kada se carstvo prvi put dijeli ( što će potvrditi Dioklecijan ) i 640. godine kada Mediteran prestaje biti Rimskim jezerom. Iako je 323. godine samo 10 - 15 posto stanovnika Carstva bilo kršćanske vjere to će se tijekom sljedećih 100 godina promjeniti u potpuno obratnu situaciju. Tijekom 5. stoljeća dok zapadne prefekture (Zapadno Rimsko Carstvo ) propadaju pod navalom barbara Istok se osjetio pozvanim sudjelovati u pokušaju spasa. Sve od 410. godine ti pokušaji bez uspješnih rezultata će dovesti praktički Bizant do bankrota nakon čega on financijski iscrpljen prepušta ostatak Carstva svojoj sudbini. Koristeći gotovo potpuni mir koji traje 40 godina tijekom vladavina Anastazija i Justina Carstvo je bilo financijski spremno za povratak izgubljenih provincija. Tijekom vladavine Justinijana I. doći će do oslobađanja Afrike, Italije, Dalmacije, južne obale Hispanije i svih sredozemnih otoka. Je li njegov san o obnovi cjelokupnog Carstva bio moguć ili ne, nikada nećemo doznati pošto je njegovo Carstvo (ali i Perzijsko Carstvo) bilo potreseno velikom epidemijom takozvane Justinijanove kuge od koje će u Europi (bez Rusije) između 540. i 614. godine umrijeti 50 % stanovnika (22 od 44 milijuna) [2]. Ostatak ovog razdoblja Bizant je u defenzivi pod napadima Avara i Slavena na Balkanu te Langobarda u Italiji, Perzije na Bliskom Istoku i Vizigota koji početkom 7. stoljeća uspjevaju osvojiti Hispaniju. Veliki, četvrt stoljeća dugi, rat s Perzijskim Carstvom napokon će završiti 627. godine pobjedom car Heraklija koja je trebala donijeti pobjedu. Ta pobjeda na kraju postaje pirova kada Arapi ujedinjeni muslimanskom vjerom čiji nastanak je Carstvo potpomoglo (točnije Muhameda) pobjeđuju bizanstku vojsku, osvajaju Bliski Istok, a ubrzo potom 640. godine i Egipat. Gubitkom žitnih polja ove provincije kao i Sirije koja se specijalizirala za proizvodnju ulja dolazimo do granice koja označava zbog općih životnih promjena stanovništva kraj antike.

10

Gubitak više od pola teritoria Carstva u samo jednom desetljeću rezultiralo je borbom na život i smrt protiv fanatično nastrojenih Arapa u njihovom širenju vjere. Tijekom tih bitaka bivše multietničko Carstvo će padom Kartage 695. godine postati gotovo jednonacionalna, grčka država. U bitkama tijekom kojih će doći čak i do dvije opsade Carigrada Bizant će preživjeti samo zbog otkrića grčke vatre koja će spaliti protivničku flotu. Do stabiliziranja ostataka države koja je spala s carstva gradova na carstvo tvrđava dolazi stupanjem na vlast Leona III. Izaurijskog u 8. stoljeću. To vrijeme mira neće zadovoljiti stanovništvo koje sada bez vanjskih neprijatelja počinje njih tražiti među sobom putem unutarnjih nemira kojima se odlučuje hoće biti dopušteno ili ne štovanje ikona. Ova polemika će trajati gotovo do polovice 9. stoljeća kada će regentica carica Teodora donijeti odluku u korist ikona.Kraj tih nemira donosi državi sada vjersko kao što je prije imala i nacionalno jedinstvo. Takav razvoj situacije će dati snagu Carstvu za ponovno vođenje aktivne vanjske politike čemu će malo poslužiti i sreća. Politika pobjeda i poraza u ratu sa susjedima cara Bazilija I. biti će nastavljena sve do 961. godine kada vlast preuzimaju najprije vojni zapovjednici, a potom sposobni Bazilije II. Bugaroubojica. Tijekom njegove vladavine biti će anektirano Bugarsko Carstvo, a nakon toga careva riječ će se slušati od rijeke Kupe pa sve do Kaspijskog mora. Njegova smrt dovodi do povratka vlasti iz glavnog zapovjedništva vojske ponovno u dekadentnu palaču čijim vladarima je sve teško raditi (čak i imati djecu ) osim pojavljivanjima na svakodnevnim zabavama. To je dovelo do smanjivanja stajaće vojske kako bi car više novca mogao trošiti na zabave. Rezultat te politike bit će poraz cara Romana IV. od Turaka 1071. godine i gubitak u ratu 50 posto stanovništva.Koristeći praktički raspad države, na prijestolje će se popeti plemić Aleksije I. Komnen, koji ne vidjevši druge mogućnosti, traži od pape pomoć za oslobađanje kršćanskih zemalja što će dovesti do križarskih ratova. U doba dolaska križara 1097. godine u europskom dijelu Carstva je živjelo između 4 i 5 milijuna stanovnika, dok su Turci Seldžuci na bizantskom teritoriju koji su osvojili nakon 1071. godine vladali nad 4 milijuna stanovnika [3]. Carstvo će tijekom vladavine Aleksija Komnena vratiti dio izgubljenog teritorija, ali unutrašnjopolitički gledano to više neće biti država kao prije. Sada se ona pretvara u feudalno društvo što je točno ono protiv čega se veliki Bazilije II. borio. Pored toga, nova negativnost ovog uređenja postaje ukidanje stalne vojske i sve veća ovisnost o plaćenicima ili feudalnim gospodarima koji trebaju dati vojsku za potrebu države. Sljedeći Komneni će nastaviti ovu politiku koja će rezultirati klasičnom feudalnom borbom za vlast i padom Carigrada u ruke križara 1204. godinePad Carigrada će rezultirati stvaranjem Latinskog Carstva, dok će lojalna grčka područja proglasiti svoje nezavisne države; Trapezuntsko Carstvo koje su stvorili Komneni još u ožujku 1204.; Nicejsko Carstvo osnovano u travnju 1204. (u trenutku pada Carigrada ), ali službeno proglašeno tek 1206. i posljednje osnovano Solunsko Carstvo koje će veći dio postojanja provesti pod imenom Epirska Despotovina. U bitkama za obnovu Carstva koje će trajati sve do 1261. godine pobjednik će postati Nicejsko Carstvo sa svojim carem uzurpatorom Mihajlom Paleologom koji će osnovati posljednju bizantsku vladajuću dinastiju. Nakon njegove smrti 1282. godine državom će vladati s kratkim prekidima nesposobni, neaktivni carevi koji ništa ne poduzimaju protiv turskih i srpskih osvajanja. Rezultat toga postaje pad Carigrada 1453. godine, a ubrzo potom i Moreje 1460./61. godine. Posljednje Carstvo koje preuzima direktno nasljedstvo od starog Rimskog Carstva će umrijeti kada vladar Trapezunta David potpisuje bezuvjetnu kapitulaciju svoje države 1461. godine osmanskom sultanu Mehmedu II.

11

Obrazovanje u Bizantu se zasnivalo na antičkoj tradiciji. Obrazovanje je u Bizantu isprva imalo svjetovni karakter - izučavali su se antički pisci, filozofi i povjesničari, mitologija, povijest, gramatika, filozofija i sl. Kasnije počinju da se uvode elementi crkvenog učenja, uključujući izučavanje Biblije i spisa crkvenih otaca.[1] I pored toga, škola se pokazala kao jedna od najstabilnijih ustanova jer se tijekom tisućugodišnje povijesti Bizantskog carstva vrlo malo mijenjala.Postojale su tri razine školovanja: osnovno, srednje i visoko. Obrazovanost je u Bizantu bila veoma cijenjena, a neobrazovanost se prezirala i učeni Bizantinci su bili skloni tome da je ismijavaju. Obrazovanje je u Bizantu bilo i veoma korisno, jer je olakšavalo pristup određenim državnim položajima, omogućavalo promjenu društvenog statusa i životnog standarda.Bizantsko Carstvo se formira nakon 395. g. i raspada Rimske carevine i glavni grad mu je Carigrad. To je carevina koja je osim grada Carigrada obuhvaćala južne dijelove Balkanskog poluotoka, Egejske otoke, zapadni dio Male Azije, Ravenu, Veneciju, jug Italije te Mezepotamiju, Siriju i sjevernu Afriku. U 11. st. su Turci zavladali velikim dijelom Male Azije, Bizant je sveden na Balkan i Grčku, sve do konačnog pada Carigrada 1453. g. Unutar tih desetak stoljeća carevina je preživjela više faza:Zlatno ili klasično doba (527.-726.), vrhunac za cara Justinijana (527. - 565.g.). To je vrijeme apsolutne moći države koja je uspjela doći sve do Ravene, Venecije i Juga Italije;doba ikonoklazma (zabrana ljudskog lika unutar sakralne građevine) (726. - 843.g.);doba Makedonske i Komnenske dinastije (11. i 12. st.) i na krajudoba paleologa (vrijeme propadanja i raspada Carevine).Bizant je naziv za širu oblast oko grada Bizanta kojeg je Konstantin Veliki 330. g. proglasio glavnim gradom Rimskog Carstva (od tada – Konstantinopol), prije svega zbog njegovog strateškog položaja na Bosforu kao prirodnog mosta između Europe i Azije. Nakon podjele Rimskog Carstva, on postaje glavni grad Istočnoga Carstva i održava kontinuitet rimske prostorne organicacije: u središtu je forum na čijem jednom kraju se podiže centralna crkva (Aja Sofija), a na drugom carska palača s vrtovima, dok je na jugozapadu veliki hipodrom. Za vrijeme Justinajana, ovaj grad na poluotoku odvojen je od kopna slavnim Teodozijevim zidinama (moglo se ući samo kroz monumentalna zlatna vrata) i postaje poznat kao Carigrad. U ranom srednjem vijeku on postaje najveći i najnaseljeniji grad na svijetu.

BIZANTSKA UMJETNOST

Najznačajniji spomenici rane bizantske umjetnosti se nalaze u talijanskoj Ravenni koja je 402. g. bila prijestolnicom Zapadno-Rimskog Carstva, a za vrijeme cara Justinijana tu je sjedište bizantske vlasti u Italiji (535. g.). Crkva San Vitale u Ravenni (526.-547.g.) ima tlocrt osmerokuta iznad čijeg središnjeg dijela je kupola. Središnja lađa komplicirano je povezana s bočnim brodom i to nizom polukružnih niša. Crkva ovakvog tlocrta s kupolom prevladava u Pravoslavlju sve od Justinijana, kao što na Zapadu prevladava bazilikalni tip crkve.Mozaik, kao način ukrašavanja zidova u rimskoj umjetnosti, dobio je posebnu važnost u Bizantu i postao posvuda prisutan u carskim i sakralnim građevinama.U crkvi San Vitale s obje strane oltara nalaze se raskošni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom) koji simboliziraju i odražavaju moć i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Bizantski ideal ljepote: - visoke istanjene figure, ovalnih glava sa prodornim očima, povijenim obrvama, dugog i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na veličinu tijela, te raskošno dekorirane odjeće. Svaka scena je lišena pokreta. Likovi na tim mozaicima su tipizirani, statični,

12

ceremonijalni, ogromnih očiju, a pozadina je zlatna (nebo je uvijek boje zlata u ranom kršćanstvu).Jedini očuvani rano-bizantski spomenik u Hrvatskoj je trobrodna Eufrazijeva bazilika u Poreču iz 5. st., s mozaicima iz 6. st. (npr. portret biskupa Eufrazija). Sama bazilika je najstariji primjer troapsidalne crkve na zapadu; izvana poligonalna, a iznutra polukružna (bočne apside su utopljene u zidnu masu i to će postati karakteristika predromanike i romanike). Nova je bila i tehnika gradnje zidanjem pločastih udrobljenih lomljenica. Mozaici označavaju prekretnicu u prikazivanju - figurativni likovi s frontalnom kompozicijom, izrazito plošni i simetrični, te dostojanstvene smirene geste.,.Crkva Aja Sofija (532.-537.) u Carigradu je najpoznatija građevina ovog razdoblja. Tlocrt je kombinacija uzdužne bazilike i centralnog tipa s kupolom na sredini. Tada najveću kupolu na svijetu podupiru dvije polu-kupole i sferni (kružni) trokuti zvani pandativi. Kupola je prošarana prozorima i svjetlucavim mozaicima pa se čini kao da je bez težine. Izvana je volumen zatvoren ravnim geometrijskim plohama, dok je iznutra zid potpuno dematerijaliziran mramornim oplatama i mozaicima dajući mu slikarski karakter.U kasnijim razdobljima bizantske arhitekture javlja se nekoliko tipova crkava, smanjuju se veliki jedinstveni prostori (koji su dominirali u zlatnom dobu), a vanjska obrada volumena dobiva na važnosti gdje se javljaju i ornamentalni ukrasi od opeke (npr. Crkva sv. Luke u Fokidi, Grčka, ili sv. Pantelejmon kod Skopja, Makedonija).U unutrašnjosti se zidovi crkava ukrašavaju pored mozaika i freskama, a glavni brod je naglašen ikonostasom. Ikonostas je oltarna pregrada koja dijeli svetište od ostalog prostora crkve, a čine je kameni pluteji ili ikone. Ikone su prenosive slike na platnenoj ili češće drvenoj podlozi. One su rađene po vrlo strogim pravilima prikazivanja likova – po njima prozvanim ikonografskim pravilima.Kiparstvo je u bizantskoj umjetnosti bilo potisnuto, osim male plastike izvedene u slonovoj kosti (bjelokost) i metalu (emajl) s izrazitom plošnošću.Vjernici su obožavali ikone i kipove, ljubeći i moleći ispred njih, vjerujući kako da će im molitve biti djelotvornije – što su vjerske vođe tumačile kao nastavak poganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica između ikonoboraca (protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), što je kulminiralo 726. g. zabranom upotrebe ikona od strane cara Leona III. To vrijeme katastrofalnih sukoba, uništavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana, ali i progona svećenika i ikonofila, nazivamo doba ikonoklazma. Bizantsko Carstvo se stalno branilo od napada Islamskih naroda, pa je ovaj zakon bio i političke prirode, jer se podilazilo Islamskoj zabrani prikazivanja svetih likova.Napuštanjem sakralnih motiva posezalo se za seoskim motivima, prirode, motivima lova, svakodnevice ili apstraktne ornamentike. Procvata profane umjetnosti se najjasnije očituje u ukrašavanju carskih palača (pločice, sagovi ...) jer su se carevi nadmetali u raskoši s islamskim bagdadskim kalifima.God. 843., spor je završio pobjedom štovalaca slika i dolazi do procvata slikarstva pod Makedonskom dinastijom.Početkom 10. st. potpuno će se ustoličiti tipična građevina Bizanta, to je crkva tlocrta upisanog grčkog križa (istokrakog) u osnovu kvadrata. Kupole će povećati svoj tambur (donji okvir kupole) i na tom visokom tamburu otvorit će se mnogi prozori te tako obasjati tu građevinu građenu potpuno bez prozora na zidu (Hosios Lukas, Nea Moni, Dafni).Takav tip crkve je i Bazilika Svetog Marka u Veneciji (1063.),koja iako nije bila pod vlašću Bizanta, bila je pod direktnim umjetničkim utjecajem. Ona ima osnovu grčkog križa upisanog u

13

osnovu kvadrata i kupole iznad središnjeg kvadrata i svakog kraka križa - odlike bizantske gradnje. Venecijanske kupole nemaju tambur nego su obložene drvenim krovovima. Unutrašnjost je vrlo prostrana i ukrašena mozaicima.U 13. st. Carigrad pada u ruke križara i formira se latinsko carstvo, što dovodi do intenzivnijeg razvoja umjetničke djelatnosti u periferiji Bizanta kao što je Makedonija, Srbija i Rusija. U Srbiji nastaju crkve „Raške škole“ u kojoj se osjete utjecaji romanike. Dok Crkva Manastira Gračanica na Kosovu (1315. god.) zbog svoje visine podsjeća na gotičku gradnju. Ona ima predulaz spojen s centralnim prostor om kvadratnog tlocrta (upisan grčki križ) koji je izvana naglašen stupnjevanjem četiri manje kupole iz kojih se u sredini izdvaja peta – najviša i najveća. Sjajan ritam nižih i viših tijela koja skoro ne izlaze iz kvadratne osnove.Kada se pravoslavlje potpuno proširilo na teritoriju današnje Rusije počelo se sve više graditi u drvetu, a pomalo se mijenjao i Bizantski tip crkve. Kupola će postajati sve više, veće i raskošnije, i umnožavat će se (oblik lukovice uveo se zbog lakšeg otpora snijegu). O tome svjedoči najreprezentativniji primjer Bizantske arhitekture tzv. Crkva Svetog Vasilija Blaženika u Moskvi (1555.-1561. god.).

JUŽNI SLAVENI

Pokrštavanje Slovena je bio viševekovni proces prelaska Slovena u hrišćanstvo i napuštanja stare slovenske vere, što je trajalo od velike seobe Slovena do kraja srednjeg veka. Prihvatanje hrišćanstva je u početku uglavnom teklo dobrovoljno ali je kasnije sprovođeno zakonskom prisilom, pa i nasiljem.[1]Različiti slovenski narodi primili su hrišćanstvo u različito vreme: Slovenci u VII veku, Česi, Hrvati, Bugari i Srbi u 9. veku, Poljaci i Istočni Sloveni u 10. veku, a Pomorani tek oko 1168. godine.[2] Prihvatanje hrišćanstva među Južnim Slovenima je započelo doseljavanjem na Balkansko poluostrvo, da bi se kasnije nastavilo organizovanom misionarskom delatnošću Vizantije.Primanje hrišćanstva imalo je i jednu posebno dalekosežnu posledicu: podelu slovenskog sveta između dva civilizacijska kruga - istočnog i zapadnog, nastalu podelom hrišćanske crkve na dva njena glavna dela - pravoslavni i rimokatolički.[2]Stara slovenska vera je bila zajednička vera svih Slovena u njihovoj prapostojbini, a poseduje zajedničkih elemenata i sa drugim indoevropskim religijama. Stari Sloveni su poštovali božanstva prirode i svuda oko sebe su videli delovanje bogova i drugih natprirodnih bića. Nakon velike seobe Slovena u 5. i 6. veku, započeo je proces razdvajanja slovenske vere na oblasne ogranke, a paralelno s tim i prihvatanje novih vera u novim sredinama u kojima su se našli. Pošto su uglavnom bili izloženi uticaju Rimskog i Vizantijskog carstva, Sloveni su započeli primati hrišćanstvo u njegovom zapadnom (katoličanstvo) ili istočnom obliku (pravoslavlje).Već Nestorova hronika, pisana sredinom XI veka, govori o tzv. slovenskom dvojeverju, odnosno ravnopravnom postojanju pagana i hrišćana među Slovenima.[3] Oni Sloveni koji nisu prihvatili pokrštavanje već su ostali privrženi rodnoj veri, kasnije su silom prevođeni u hrišćanstvo. Slovenska svetilišta su razarana, a na mestima nekih od njih podizane su hrišćanske crkve.[4] Kipovi starih bogova su bez izuzetka uništavani kao „demonski“ idoli.

ČIRIL I METODIJE Fotije I je bio prvi carigradski patrijarh koji je među Slovenima pokrenuo misionarski rad širokih razmera. U tom cilju izabrao je dva brata, Grke iz Soluna, Konstantina (826-869) i Metodija

14

(815-885). U Pravoslavnoj crkvi, Konstantin se obično naziva imenom Kirilo (Ćirilo), koje je dobio na monašenju. Poznat u ranijem životu kao “Konstantin Filosof”, bio je najsposobniji od Fotijeovih učenika, i poznavao je veliki broj jezika, uključujući jevrejski, arapski, pa čak i samarjanski dijalekat. Ali, posebna prednost njega i njegovog brata bilo je znanje slovenskog: kao deca naučili su slovenski dijalekat iz okoline Soluna i mogli su tečno da ga govore.Misija u Moravskoj Glavni članak: Moravskopanonska misijaPrvi misija Kirila i Metodija počela je 863. godine kada su otišli u Velikomoravsku (uglavnom današnja Češka i Slovačka). Pozvao ih je knez zemlje, Rastislav, tražeći da se pošalju hrišćanski misionari koji narodu mogu da propovedaju na njihovom sopstvenom jeziku, i da bogosluženje vrše na slovenskom. Slovenska služba iziskivala je prevod Svetog Pisma na slovenski jezik i slovenske bogoslužbene knjige, zašta je bilo potrebno stvoriti pogodnu slovensku azbuku. Braća su u svojim prevodima koristila varijantu slovenskog koja im je bila poznata iz detinjstva, makedonski dijalekat kojim su govorili Sloveni oko Soluna. Tako je dijalekat makedonskih Slovena postao crkvenoslovenski jezik, što je i do danas ostao jezik Ruske i još nekih slovenskih pravoslavnih Crkava.Nije mogućno dovoljno proceniti značaj, za budućnost pravoslavlja, slovenskih prevoda, koje su Kirilo i Metodije poneli sa sobom kada su napustili Vizantiju i otišli na nepoznati Sever.Nekoliko događaja imalo je veliku važnost u istoriji crkvenog misionarstva:Od samog početka, slovenski hrišćani uživali su posebne prednosti, kakve nijedan narod u Zapadnoj Evropi toga vremena nije imao: slušali su Jevanđelje i crkveno bogosluženje na jeziku koji su razumeli.Za razliku od Rimske crkve na Zapadu, koja je insistirala na upotrebi latinskog, Pravoslavna crkva nikada nije bila kruta u pitanjima jezika; njena uobičajena politika je da službe vrši na jeziku dotičnog naroda.U Moravskoj (kao i u Bugarskoj) grčka misija uskoro se ukrstila sa nemačkom, koja je delovala u istoj oblasti. Dve misije ne samo da su zavisile od različitih patrijaršija, nego su sprovodile i različita načela. Kirilo i Metodije su u bogosluženjima koristili slovenski, a Nemci latinski; Kirilo i Metodije izgovarali su Simbol vere u izvornom obliku, Nemci su uneli filioque. Da bi misiju zaštitili od nemačkog uplitanja, Kirilo je odlučio da svoju misiju stavi pod neposrednu zaštitu Pape. Kirilovo traženje pomoći od Rima pokazuje da sukob Fotija i Nikolaja nije shvatio suviše ozbiljno; za njega su Istok i Zapad činili jednu i istu Crkvu, i nije mu bilo najvažnije da li će zavisiti od Carigrada ili od Rima – sve dotle dok sme da koristi slovenski jezik na bogosluženjima. Braća su 868. godine otputovala u Rim i njihova molba je uspešno rešena. Adrijan II, Nikolajev naslednik u Rimu, primio ih je blagonaklono i dao punu podršku grčkoj misiji, potvrđujući upotrebu slovenskog kao liturgijskog jezika Moravske. Odobrio je njihove prevode i stavio je kopije slovenskih bogoslužbenih knjiga na oltare najvažnijih hramova u Rimu.

Kirilo je u Rimu i umro 869. godine, ali se Metodije vratio u Moravsku. Nemci su ignorisali Papinu odluku i nastojali da onemoguće Metodija u vršenju njegove misije, čak ga stavivši u zatvor, gde je proveo više od godinu dana. Kada je 885. godine Metodije umro, Nemci su njegove sledbenike proterali iz zemlje, prodavši nekolicinu kao roblje. Tragovi slovenske misije u Moravskoj istrajavali su još dva stoleća, ali su potom iskorenjeni, a hrišćanstvo u svom zapadnom obliku, sa latinskom kulturom i latinskim jezikom, postalo je obavezno. Pokušaj

15

osnivanja slovenske nacionalne crkve u Moravskoj doživeo je neuspeh. Međutim, ostale zemlje u kojima Ćirilo i Metodije nisu lično propovedali, imale su koristi od njih, a posebno Bugarska, Srbija i Rusija.Boris I, bugarski kan, se kolebao izvesno vreme između Istoka i Zapada, ali je konačno prihvatio carigradsku jurisdikciju. Međutim, vizantijski misionari, nemajući Kirilovu i Metodijevu viziju, u početku su u Bugarskoj državi koristili u crkvenim bogosluženjima grčki jezik, isto tako nerazumljiv običnim Bugarima kao i latinski. Ali, pošto su izbačeni iz Moravske, Metodijevi učenici su se, prirodno, okrenuli Bugarskoj i ovde uveli načelo primenjivano u misiji u Moravskoj. Grčki jezik je zamenjen slovenskim, a vizantijska hrišćanska kultura predstavljena je Bugarima u slovenskom obliku, koji su oni mogli da usvoje. Bugarska crkva ubrzano je rasla. Oko 926. godine, za vreme vladavine cara Simeona Velikog (vladao 893-927), stvorena je samostalna Bugarska patrijaršija, a Carigradska patrijaršija priznala ju je 927. godine. Borisov san – autokefalna crkva – ostvario se pola veka posle njegove smrti. Bugarska crkva je bila prva samostalna nacionalna crkva u Slovena.Vizantijski misionari otišli su i u Srbiju, koja je hrišćanstvo prihvatila u drugoj polovini IX veka, oko 867-874. godine. Srbija je takođe ležala na granici između Istočnog i Zapadnog hrišćanstva, ali je posle perioda neodlučnosti sledila primer Bugarske a ne Moravske, i došla je pod okrilje Carigrada. I ovde su uvedene slovenske bogoslužbene knjige, a razvila se i slovensko–vizantijska kultura. Srpska crkva dobila je delimičnu samostalnost pod Svetim Savom (1176-1235), najvećim srpskim nacionalnim svetiteljem, koji je 1219. godine u Nikeji posvećen za arhiepiskopa Srbije. Godine 1346. proglašena je Srpska patrijaršija koju je Carigradska crkva priznala 1375. godine.Doseljavanjem Slovena na Balkansko poluostrvo, od 5. veka je započeo je proces prelaska u hrišćanstvo među Južnim Slovenima. Po dolasku na Balkansko poluostrvo Južni Sloveni su zatekli razvijene crkvene organizacije.[6]U početku je prihvatanje hrišćanstva teklo spontano, i Sloveni prihvataju hrišćanstvo na mestima starih crkvenih zajednica u Makedoniji, Dalmaciji i Bosni.[7] Tokom nekoliko vekova, hrišćanstvo se među Slovenima razvija u poseban oblik hrišćanstva, koje karakteriše protivljenje vizantijskoj prevlasti, odbacivanje ikonopoklonstva, kao i upotreba slovenskog jezika u bogosluženju i slovenskih naziva za sveštenička zvanja. Ovaj oblik hrišćanstva, posebno raširen među Milingima, Dragovićima i drugim slovenskim plemenima na Balkanu, je dolaskom u dodir sa verovanjima pavlićana, evoluirao u ono što se danas naziva bogumilstvom.[8] Veoma je moguće da su slovenski seljaci prvo dolazili u dodir sa bogomilskim verovanjima nego sa pravoverjem, rimske i romejske crkve, koje su prvo prihvatali viši slojevi.[9]

Rim je redovno slao misionare na prostore Balkanskog poluostrva. Prema kazivanju cara Konstantina Porfirogenita prvo masovno krštavanje Srba bilo je u vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641).[6] Srbi su jednim delom prihvatili latinsko hrišćanstvo u 8. veku.[10] Srpske crkve je bila pod kontrolom latinskog nadbiskupa Splita, i kasnije barska nadbiskupija, sve do prelaska pod kontrolu grčke crkve.[10]Vlastimir (oko 805-851) je bio plemenski knez Srba u oblastima oko Tare, Pive, Lima i Drine, u vreme kada je još uvek bila živa stara slovenska vera. On je iskoristio ratovanje Vizantije sa Bugarima i Saracenima, okupio narod, digao ustanak (oko 840) i proterao Vizantijce i propovednike hrišćanstva iz tih oblasti. Neretvljanska kneževina Paganija se takođe žestoko opirala hrišćanstvu, videći ga kao sredstvo pritiska.

16

Sredinom 9. veka je usledio period snažne misionarske delatnosti Carigrada. Vizantijska crkva, oslobođena duge borbe protiv ikonoboraca, usmerila je svoje snage krštavanju Slovena. Za vreme kneza Mutimira (851-891), razvijena je živa misionarska delatnost, i u Srbiji se pominju prve eparhije.[6] Vizantijski car Vasilije I Makedonac (867-886) uspeo je da osvoji Neretvljanske oblasti, a svoj pohod je koristi da bi pokrstio tamošnje Slovene pagane. Tom prilikom su uništeni mnogobožačka svetilišta i kumiri, osim najvećeg svetilišta posvećenog Svetovidu. Taj hram je „pročišćen“ odnosno na njegovom mestu je podignuta crkva posvećena svetom Vidu. Najznačajniji faktori u helenizaciji Slovena bili su crkva (čije starešine su uglavnom bili Grci) sa grčkim bogoslužbenim jezikom, odsustvo jačih slovenskih saveza i udaljenost od drugih Slovena u Evropi.[2] Potpuno učvršćenje hrišćanstva kod južnih Slovena dešava se tek na osnovu slovenske propovedi i bogosluženja, koji su doprili najpre iz Panonije, a zatim iz slovenskih crkvenih centara u Makedoniji i Primorju.[6]Mnogi srednjevekovni srpski vladari su bili u vazalskom odnosu prema Vizantiji, što je podrazumevalo i prihvatanje hrišćanstva kao službene vere. Krajem 12. veka, pod Stefanom Nemanjom, dolazi do progona staroveraca, bogumila i svih drugih oblika hrišćanstva osim službenog vizantijskog, koje je kasnije među pokrštenim Slovenima odomaćeno kao pravoslavlje. Međutim, Srbi su se i nakon toga čvrsto držali svoje stare slovenske religije; poslednji paganski hram u Srbiji je uništio Car Dušan u 14. veku.Pokrštavanje Rusa počelo je za vreme vladavine knezova Askolda i Dira (866. godine), kada im vaseljenski patrijarh, Fotije, šalje episkopa. Knezove su na Kijevskom prestolu nasledili Oleg (882-912) i Igor Rjurikovič (912-945) koji su bili pagani, ali za njihove vlade hrišćanstvo nije iskorenjeno, ponajviše zahvaljujući trgovačkim, pomorskim i drugim vezama sa Grčkom. Velika knjeginja Olga (945-955) prima krštenje u Konstantinopolju 957. godine, da bi po povratku u domovinu, proživevši još oko 12 godina, misionarila, uklanjala paganske kumire, postavljala krstove i gradila crkve (drveni hram Sv. Sofije u Kijevu, hram Sv. Živonačalne Trojice u zavičajnom Pskovu). Olga ipak ne uspeva da obrati sina jedinca Svjatoslava (955-972); naprotiv, posle poraza u sukobu sa Bugarima i Grcima on preduzima progon hrišćana i rušenje hramova. U Jaropolkovo doba (972-980) položaj hrišćana se poboljšava. Knez Vladimir (980-1015) na početku vladavine obnavlja i podiže nove idole i prisiljava hrišćane da im se klanjaju; prekretnica nastupa od 968., kada mu dolaze propovednici islama, judaizma, zapadnog (Nemci) i istočnog hrišćanstva (Grci), što podstiče slanje ruskih izaslanika u njihove zemlje, koji Vladimira izveštavaju da su najveličanstvenije bogosluženje doživeli u Konstantinopolju. Vladimir 988. godine, posle uspešnog pohoda na Herson, prima krštenje, odvodi sa sobom misionare koji će prosvećivati njegove podanike i odnosi mnoštvo ikona i bogoslužbenih sasuda. Hrišćanstvo postaje državna religija; masovna krštenja obavljaju se u Kijevu, Novgorodu, Rostovu, Suzdalju, Polocku, Turovu, Smoljensku, Pskovu i drugde.

Letopisi navode da je Vladimir izdao naredbu da se krštenju privode ljudi po svim gradovima i selima, te da je mitropolit Mihailo (988-992) obišao svu zemlju rusku propovedajući hrišćanstvo.Vladimirovom sinu i nasledniku, Jaroslavu (1019-1054), palo je u deo samo da učvrsti već nakalemljenu veru i dovrši očevo delo. Hrišćanstvo je najbolje prihvaćeno na jugu (veze sa Grčkom, sa hrišćanskim naseobinama na Crnom moru, tradicija iz vremena Askolda i Dira), a manje na severoistoku. Posle Mihailove smrti na arhijerejsku katedru postavljen je Leontije (992-1008), slede Jovan I (1008-1035) i Teopemt (1035-1049). Ruska crkva obuhvata u to doba najmanje 6 mitropolija (Novgorodska, Černjigovska, Rostovska, Vladimiro-Volinska,

17

Belgorodska i Kijevska), nalazeći se pod jurisdikcijom Konstantinopoljske patrijaršije; episkopi i najveći deo sveštenstva prvobitno su bili Grci i Bugari, a prvi ruski jereji spominju se u doba kneza Jaroslava.Ruski vladaoci su bili ktitori većeg broja hramova (Vladimir - crkava Sv. Vasilija i Presvete Bogorodice u Kijevu, Preobraženja Gospodnjeg u Vasiljevu, Sv. Vasilija u Višgorodu i dr., Jaroslav - kijevskih hramova Sv. Sofije Premudrosti Božije, Blagoveštenja, Sv. Georgija i Sv. Irene, Sofijskog sabora u Novgorodu i dr.), zidanih u vizantijskom stilu, sa oltarskim zidovima u mozaiku, a ostalim u freskopisu, sa 13 ili 5 kupola. Ovo je i doba prvih kanonizacija na ruskom tlu (Sv. "strastoterpci" Boris i Gleb, kanonizovani od mitropolita Jovana, koji im sastavlja službu 1020. i 1039.). Otpočinje razvoj prosvete (još knez Vladimir nastojao je da u svakoj parohiji pri crkvi deluje i škola) i pismenosti, osobito zaslugom kneza Jaroslava, koji preduzima prevođenje i prepisivanje knjiga, kao i osnivanje knjižnica. Osnivaju se prvi manastiri: u Kijevu - manastir Sv. arhistratiga Mihaila, zaslugom mitropolita Mihaila, kao i manastir Presvete Bogorodice, zaslugom kneza Vladimira; u Višgorodu - manastir Sv. Spasa, i dr. Postavljaju se temelji razvoju crkvenog prava: iako je u Rusiji prihvaćen Sholastikov i Fotijev Nomokanon, knez Vladimir na njegovom osnovu donosi posebno zakonopravilo, koje je do nas došlo u prepisima iz 13. i 18. veka, a njime se propisuju kneževske imovinske obaveze prema sabornoj crkvi, delokrug crkvenog suda i pobrajaju lica duhovnog staleža i ona koja se izdržavaju od Crkve; reč je o prvoj modifikaciji vizantijskog zakonodavstva saobrazno ruskim uslovima i dokumentu koji nudi neka originalna rešenja (sveštenstvo i duhovni stalež u celini dobijaju veća prava nego što je to slučaj u Vizantiji). Najintenzivnije veze u ovom periodu neguju se sa Carigradskom patrijaršijom, koja postavlja ruske mitropolite, kao i sa Bugarskom crkvom, čija je misija u Rusiji kulturno-prosvetiteljskog karaktera (pomoć u bogoslužbenim knjigama, pastirima, učiteljima pismenosti, prepisivačima).Kada je sveti Bernar krenuo u misiju pokrštavanja baltičkih Slovena, došao je u grad Julin bosonog, u bednom odelu. Kada ga stanovnici upitaše šta hoće, on reče da je od Boga poslat da ih spase idolopokloničkih grehova. Sloveni mu na to odgovoriše: "Šta, zar mi možemo verovati da si ti vesnik pravoga, vrhovnoga Boga, koji je tako slavan i pun svakojakih bogatstava, kad si ti tako jadan i žalostan, da ni obuće na nogama nemaš? ... Ti vređaš pravog Boga!"[11]Jedno od poslednjih velikih slovenskih paganskih svetilišta, posvećeno bogu Svetovidu na ostrvu Rujan (Rigen), su uništili i opljačkali Danci 1168. godine, pošto su zauzeli i zapalili grad Arkonu u kojoj se svetilište nalazilo. Arkona je bila verski i politički centar slovenske kneževine na Rigenu, u ranom srednjem veku. Ostrvo je tada bilo poznato kao ostrvo Rujan, po slovenskom plemenu Rujani. Hram je bio posvećen bogu Svetovidu, koji je predstavljan sa četiri glave. Tu se nalazilo važno proročište u kome se odlučivalo o miru i ratu. Arkonu je uništila danska vojska (kralj Valdemar I i biskup Absalon od Roskildea). Posle toga, stanovništvu je nametnuto hrišćanstvo. Time je proces pokrštavanja Zapadnih Slovena, i Slovena uopšte, uglavnom bio završen.

18

Islamska civilizacija i njeni uticaji na Zapad

Islam i njegovi sljedbenici su izgradili civilizaciju koja je više od hiljadu godina imala dominantnu ulogu na svjetskoj pozornici. Jedna od najvažnijih specifičnosti islamske civilizacije je u činjenici da je riječ o civilizaciji uravnoteženosti i srednjega puta koja je spojila nauku i vjeru, uspostavila ravnotežu između duha i materije i nije razdvojila ovaj od budućeg svijeta. To je bitna odlika islamske nad drugim civilizacijama koje primarnu pažnju poklanjaju materijalnoj strani života, tjelesnim potrebama i ljudskim porivima, pridajući, putem iznalaženje mogućnosti što bržeg zadovoljenja potreba za užitkom, veću pažnju ovosvjetskom životu, ne nalazeći odgovarajuće mjesto za Uzvišenog Stvoritelja i budući svijet u svojoj filozofiji i svome misaonom i obrazovnom organizovanju. Islamska civilizacija zbližila je čovjeka s Uzvišenim Stvoriteljem, povezala Zemlju s nebesima, ovaj svijet potčinila budućem, spojila duh i materiju, uspostavila ravnotežu između razuma i srca, napravila spoj između nauke i vjerovanja - podigavši značaj moralnog uzdizanja na razinu značaja materijalnog uspona. Zahvaljujući tome, islamska civilizacija dala je veliki doprinos razvoju svjetske civilizacije. Autor je u ovom radu, koji je kao referat (na arapskom jeziku) podnio na Međunarodnom simpoziju u Granadi, ustvari, pokušao rasvijetliti najvažnija obilježja arapsko-islamske civilizacije u Španiji i njihov značaj na znanstven i tehnološki preporod Zapada.

Područja arapsko-islamske civilizacija u ŠpanijiArapsko-islamska civilizacija u Španiji obuhvata mnogobrojna područja koja su ostavila tragove na Iberijskom poluotoku i u Evropi. Kulturna klima kojom je odisao Andalus, rezultirala je zaživljavanjem raznih aspekata nauke i kulturne misli. Osnivane su škole, otvarane brojne bilbioteke i pribavljane knjige, tako da je većina ljudi opismenjena. Cvjetala je književnost i umjetnost. Podizane su građevine, zajedno s općim i posebnim tekovinama izvorne islamske umjetnosti. Kao rezultat tog pokreta Kordova je postala prijestolnica civilizacije, ne samo u Španiji, već i na Zapadu uopće. U njoj su osnovane škole: medicinska i tehnička, te općeobrazovne i druge stručne škole, a izgrađene su i bolnice, hemijske fabrike i opservatoriji. Kordovski univerzitet je bio veličajan svjetionik misli, kulture, sveobuhvatni držač bajraka arapsko-islamske civilizacije. Otuda je Kordova mogla biti zavičaj nauka, u kojem je obitavao veliki broj učenjaka i eksperata medicinske, farmaceutske, hemijske, astronomske, matematičke nauke, botanike i drugih prirodnih nauka. Zastupljene su bile i neke društvene nauke, poput filozofije, logike, prevodilaštva i druge. Zato su je pohodili putnici i namjernici iz različitih evropskih zemalja koji su tragali za naukom i znanjem. Ovaj naučni i civilizacijski pokret nije se svodio samo na Kordovu, već obuhvatao i druge špansko-islamske gradove, kao što su Granada, Toledo i drugi, koji su bili pod arapsko-islamskom upravom. Historijski izvori navode da su se mladići iz Evrope, naročito iz Italije i Francuske, natjecali da dođu na studij na neki od islamskih univerziteta u Andaluziji. Jedan od onih koji su studirali na Kordovskom univerzitetu bio je i Gerbert, koji je kasnije postao papa, poznat pod imenom Silvester Drugi. On je u Italiju donio matematičku znanost i arapske brojke. Isti izvori ističu da je Evropa, posredstvom grada Toleda u kojem se odvijala živa aktivnost prevođenja s arapskoga na latinski jezik, upoznala Aristotelove spise. Tu su prevedeni i brojni Platonovi i Galenovi spisi, zatim filozofijski spisi Ibn Sinaa, Al-Farabija, Ibn Tufajla, Ibn Badže i Ibn Rušda, te medicinski spisi Ibn Sinaa i Al-Razija. Veoma brzo, ti spisi su preneseni Evropom i postali nezaobilazna literatura na velikim evropskim univerzitetima. Ibn Sinino djelo

19

Al-Qanun fi al-tibb smatrano je temeljinim priručnikom u medicinskim studijama u Evropi približno šest stoljeća. Stoga je nazivan Medicinskim jevanđeljem. Široka aktivnost prevođenja s arapskog na latinski jezik nastavljena je i za vrijeme rekonkviste, pa i nakon pada Toleda, koji je od 519/1125. bio važan centar prevođenja, iz kojeg je nauka krenula u Evropu. Među najistaknutijim prevodiocima bio je Grerardus Cremonensi, zvani Toletanum, koji je u Toledo došao iz Italije 545/1150. godine. Njemu se pripisuje prijevod više od 100 knjiga, od kojih 21 iz oblasti medicine, a među njima i Al-Razijevo djelo Al-Mansuri i Ibn Sinino djelo Al-Qanun. Međutim, sasvim moguće je i da je neka od tih djela preveo i neki Kremonensijev đak, pod učiteljevim nadzorom, kao i da je neke prijevode Kremonensi uradio skupa sa svojim kolegama, a prije svih s orijentalistom Galipusom. U 12. stoljeću u prevođenju učestvuju Španci, te predstavnici drugih naroda. Kasnije je Alfonso Deseti (650/1252-683/1284.), kastiljanski kralj, osnovao nekoliko obrazovnih institucija i podsticao prevođenje s arapskoga na latinski jezik, a ponekad i na kastiljanski.činjenica je da su naučni spisi koje su sastavljali muslimani, kako na Istoku tako i na Zapadu, nakon što su prevedeni na latinski i druge evropske jezike, sve do 17. stoljeća n.e., smatrani najvažnijim priručnicima na evropskim univerzitetima. Mnogi zapadnoevropski historičari priznaju da su ti spisi odigrali veličanstvenu ulogu u evropskoj renesansi, ističući da bi bez njih naučna i kulturna povorka na Zapadu bila odložena za još nekoliko stoljeća. * * *Različiti aspekti arapsko-islamske civilizacije najlakše se mogu spoznati na osnovama doprinosa u slijedećim područjima djelovanja: Građevinarstvo i arhitektura. Građevinsko umijeće i arhitektura se upečatljivo ogledaju u izgradnji džamija, palača i planiranju gradova, kao što je grad Al-Zahra' (madina Al-Zahra') koji je sagradio 'Abd al-Rahman al-Nasir. S parkovima, fontanama, javnim i posebnim kupatilima, Taj grad predstavlja prekrasan primjer dostignuća građevinarstva i arhitekture u sklopu arapsko-islamske civilizacije u Andalusu. Umijeće dekorisanja, crtanja i rezbarenja izvršilo je snažan utjecaj na Evropljane, posebno ono što je iza Arapa ostalo u Andalusu, kao što je Alhambra (Qasr al-hamra') i Velika džamija u Kordovi.Književnost i jezik. Vladari u Andalusu su se tokom vremena sve više zanimali za nauku i književnost. Pozivali su sebi književnike, mislioce i osigurali imuslove za plodno djelovanje. Pojavila se velika skupina pjesnika, učenjaka i književnika, koji su iza sebe ostavili sjajna djela u različitim naučnim oblastima. Cvjetalo je pjesništvo, pisanje poslanica, rasprava iz jezikoslovlja i gramatike. Zamah je dobilo i sastavljanje leksikona, pregleda i biografskih djela.Vjera i vjerozakon. Pošto je islam bio najvažniji oslonac arapsko-islamske civilizacije u Andalusu, zanimanje za islamske nauke je predstavljalo znatno obilježje Andalusa. Otuda se pojavio pogolem broj napisa posvećen Kur'anu časnom i njegovim naukama, te Vjerovjesnikovom, s.a.v.s., hadisu, s predajama i komentarima, zatim raznovrsne studije u području fikha, teologije, filozofije i povijesti vjera.Primijenjene nauke. Cvjetala je medicinska nauka, naročito u 5. i 6. stoljeću islamske ere, odnosno 11. i 12. stoljeću n.e. Andaluzijski ljekari i farmaceuti su bili veoma vješti u hirurgiji i pripravljanju lijekova. Osnivane su i bolnice. Napisani su deseci važnih medicinskih djela, kao što je Al-Kattanijevo (umro 420/1029.) djelo Al-Adwiya al-mufrada i Al-Zahrawijevo (umro 403/1012.) djelo Al-Ta'rif li man 'agaz 'an al-ta'lif.Što se tiče matematike, škola koju je osnovao astronom Musallima al-Magriti (umro 394/1003.), koja je bila jedna od prvih takve vrste u Andalusu, pružila je vrijedne usluge toj nauci.Na polju astronomije pojavili su se Ibn Barguth, Al-Zarqani i drugi.

20

To su bila najvažnija područja arapsko-islamske civilizacije u Andalusu koja je prolazila kroz različite faze i razdoblja, shodno političkim prilikama koje su se smjenjivale u Andalusu. Ono u šta nema sumnje, jeste da je ta civilizacija bila plod arapsko-islamskog mentaliteta, koji je uspio vješto napraviti spoj između vlastite specifične misli i manira koji su bili dominantni na Iberijskom poluotoku prije arapsko-islamskog osvojenja. Najsnažniji utjecaj arapsko-islamska civilizacija je ostvarivala zahvaljujući vjeri i jeziku. Zato su neki odvraćali od njih, dobrano i zato što su se svećenici sa zabrinutošću žalili da će latinskog jezika nestati među kršćanima, jer se oni sve više obraćaju onom što pišu muslimani na arapskom jeziku.

Andalus, most kojim je arapsko-islamska civilizacija prelazila na ZapadMeđutim, nema sumnje, da su muslimani itekako učestvovali u podizanju svjetske civilizacije, zaslugom velikana u različitim oblastima nauke. U bibliotekama širom svijeta danas postoje hiljade dokumenata koji posvjedočuju zasluge i dostignuća arapsko-islamske civilizacije u području astronomije, matematike, fizike, hemije, medicine, farmakologije, geografije, arhitekture i drugih grana nauke. Ti historijski dokumenti jasno dokazuju kakav trag su ostavili Arapi u proizvodnji tekstila, papira, parfema, sapuna, mastila, voska, šećera, biljnih ulja, baruta, zatim u otkrivanju i usavršavanju mjernih isntrumenata, sata na kazaljku, hidrosata, te vodenice, vjetrenjače, teleskopa. Tu su i tehnologija livenja metala i kovanja novca, izrada oružja, medicinske opreme i hirurških instrumenata, zatim mostogradnja, kopanje kanala, izrada dolapa, izrada toplifikacijskih i rashladnih uređaja, uspostavljanje irigacionog sistema, otvaranje javnih kupatila, kontrolnih tornjeva, vojnih utvrđenja, drugih postrojenja i izuma za koje Zapad Arapima i njihovoj civilizaciji odaje priznanje za zasluge. Po tome je arapsko-islamska civilizacija svjetskoj civilizaciji uistinu pružila brojna dostignuća koja svijet i danas koristi, dugujući Arapima otkrivanje i prednjačenje u njihovoj upotrebi. Također je značajno istaknuti da je Andalus, zahvaljujući svojim univerzitetima i zanosu u oblasti nauke, koji su oblikovali učenjaci - tragaoci za naukom, bibliotekama, prevodilačkim pokretima te sloboda misli i izražavanja, bio dio islamskog svijeta koji je imao presudnu ulogu u prenošenju tekovina arapsko-islamske civilizacije na Zapad. U području filozofije su, primjerice, arapski učenjaci preveli najvažnije izvore antičke grčke filozofije i dalje je razvijali. Al-Kindi se proslavio razrađivanjem Platonovih i Aristotelovih naučavanja. Al-Farabi se pročuo po razrađivanju ideja o Sređenom naselju (Al-Madina al-Fadila), Ibn Sina se pročuo po produbljivanju racionalističke filozofije, Ibn Khaldun po teorijskoj razradi sociologije koja je, još uvijek, nezaobilazna u osvrtu na principe sociologije kao nauke u djelima brojnih sociologa i filozofa na Zapadu. Svojom filozofijom posebnu pažnju je na sebe skrenuo Ibn Rušd. Njegove filozofske ideje kasnije su razrađivali brojni istaknuti filozofi na Zapadu.U oblasti matematike Al-Khawarizmi (jedan od astronoma halife Al-Ma'muna) uspostavio je principe algebre koja je kasnije prenesena cijelim svijetom. Evropa je od Arapa preuzela pojam nule i decimalnih brojeva, te izradu kalendara. Preuzela je i brojke koje se danas koriste u najvećem dijelu svijeta. U području astronomije muslimani su izumili astrolab za utvrđivanje vremena svitanja, smrkavanja i vremena posta, da bi usavršili sistem izračunavanja - uočavajući i fakat paralela i meridijana. Usavršili su izračunavanje brzine glasa i svjetlosti, što je služilo kao polazište kasnijim bavljenjima Zapada tim pitanjima. Arapsko-muslimanskom učenjaku Al-Biruniju (362/973-440/1038.) pošlo je za rukom da otkrije kretanje Zemlje oko Sunca, što je Galileo

21

Galilej (1564-1642.) 'ponovo otkrio', cijelih šest stoljeća kasnije. Arapski astronomi Al-Zarqali, Al-Fargali i Al-Fazari preveli su temeljne Ptolomejeve astronomske spise, dodajući im svoj udio, a oni su bili nezaobilazni izvori kasnijim evropskim istraživačima.U oblasti medicine Arapi su bili daleko odmakli. Najistaknutiji akteri, kova Al-Razija, Ibn Sinaa i drugih, sastavljali su iscrpne leksikone koji su, nakon što su prevedeni na latinski jezik, tokom nekoliko stoljeća Evropljanima služili kao bazna literatura.Slično je bilo i u drugim naukama, umijećima i umjetnostima. Arapsko-muslimanski učenjaci su dali svoj obol, kojim su pružili veličajan doprinos u podizanju svjetske civilizacije.Naprijed smo već nagovijestili da je pokret prevođenja na latinski i druge evropske jezike došao do velikog izražaja u islamskoj Španiji (Andalusu), da se Evropa njime uistinu okoristila. Prevedene knjige su u srednjem vijeku prenošene i tako ostvarivale zapažen kulturni utjecaj u Evropi. Njihovo širenje i plodovi utjecaja uzeli su neusporedivo šireg maha izumom štamparije, početkom razdoblja renesanse. Medicinska i druga naučna literatura, prevedena s arapskog na latinski jezik, bila su prva štampana djela. Tako je Ibn Sinaov djelo Al-Qanun fi al-tibb, u Kremonensijevome latinskom prijevodu, doživjelo više štampanja u različitim gradovima, što govori o njegovoj popularnosti i velikom interesu za njim.

Svjedočenja nekih evropskih istraživača o ulozi Andalusa u evropskoj renesansiNema sumnje da Arapima muslimanima pripada istaknuta uloga u nastanku svjetskoga naučnog preporoda. Arapsko-islamska civilizacija je Evropi neosporno pružila presudnu pomoć u profilisanju preporoda. Postoje svjedočenja nekih objektivnih evropskih istraživača u kojim se ističe uloga učenjaka Arapa i muslimana uopće, kao i uloga islamske Španije, posebno u evropskom preporodu. U redovima koji slijede, navest ćemo niz takvih svjedočenja. Prof. Albendet Nehru u djelu Pogledi iz historije svijeta (Lamahat min tarih al-'alam), kad opisuje arapske učenjake kaže: 'Oni su, uistinu, utemeljitelji savremene znanosti. Bagdad je bio iznad svih evropskih prijestolnica, osim Kordove, prijestolnice arapske Španije... Nužno je bilo pojavljivanje Ibn al-Haytama, Ibn Sinaa, Al-Khawarizmija, Al-Birunija, da bi se mogli pojaviti Galileo Galilej, Kepler, Kopernik, Njutn i drugi'. Dr. Gustav Loubon u djelu Arapska civilizacija ističe: 'Najčešće se Rodžeru Bejkonu (1214-1294.) pripisuju zasluge za najranije uvođenje empirijske metode i kritičkog posmatranja, kao temeljnih pretpostavki plodonosnoga naučnog istraživanja. U vezi s tim, trebalo bi znati da je to bilo načelo kojeg su se Arapi otprije pridržavali'. Isti autor na drugome mjestu kaže: 'Ako se vratimo u 9. i 10. stoljeće n.e., kad je islamska civilizacija raskošno blistala u Španiji, vidjet ćemo da su kulturni centri u Evropi bili utvrđene kule koje je nastanjivala raspusna gospoda, koja se ponosila time što ne zna čitati, a obrazovani ljudi kršćani uglavnom su bili siromašni isposnici i svećenici. Primitivizam i barbarizam su dominirali Evropom, a da ona toga nije bila ni svjesna. Nije bilo nikakavog interesovanja za nauku, sve do 11. i 12. stoljeća, kad su se počeli pojavljivati pojedinci koji su željeli sa zajednice skinuti plašt neznanja, okrećući se prema muslimanima koji su u tome bili jedini predvodnici'. U djelu Legacy of Islam, grupe autora orijentalista, stoji slijedeće: 'Pouzdano se zna da su, u vrijeme dok je Evropa teturala pod teretom nevolja i zapuštenosti, materijalne i duhovne naravi, nuslimani u Andalusu podizali blistavu civilizaciju i ekonomski veoma dobro organizovan život. Andalužani su odigrali odlučujuću ulogu u razvoju nauke, filozofije, pjesništva i umjetnosti, izvršivši utjecaj i na najznamenitije aktere kršćanske misli 13. stoljeća, kao što su bili Toma

22

Akvinski (1225-1274.) i Dante Aligijeri (1265-1321.). Španija je tada bila svjetiljka cijeloj Evropi'. Prof. Viktor Robinson je, u kontekstu izlaganja usporedbe između islamske civilizacije u Andalusu i vladajućih prilika u Evropi, rekao: 'Dok je Evropa svake večeri nakon zalaska Sunca zapadala u tamu, Kordova je bila osvijetljena uličnim svjetiljkama; dok je Evropu preplavljala nečistoća, Kordova je bila uzor čistoće; dok je Evropa bila oličenje prljavštine, Kordova je raspolagala s 1.000 (javnih) kupatila; dok je Evropa gazila blato, Kordova je imala popločane ulice s trotoarima; dok su krovovi dvoraca po Evropi bili označeni mnoštvom dimnjaka, zidovi kordovskih palača su bili ukrašeni arabeskama; dok se evropski prvaci nisu znali ni potpisati, arapska djeca u Kordovi su išla u škole. U tom vremenu, kada su čak i svećenici, zbog slabe opismenjenosti, s velikim poteškoćama čitali crkvene knjige, ljudi od nauke u Kordovi su podigli biblioteku koja se po veličini mogla usporediti sa velikom Aleksandrijskom bibliotekom'.

23