SREDNJOVEKOVNO UTVRĐENJE – GOLUBAC

Istorijski prikaz

Podignut na grebenu, koji oštrim stenama dospeva do samog Dunava, Golubac svojim zidinama dominira, ne samo desnom obalom, na kojoj je podignut, već i celim okruženjem oko toka Dunava. To je mesto, odakle Dunav počinje da ulazi u đerdapske tesnace. Prema zapadu, pet kilometara uz Dunav od stare utvrde, i danas postoji život u varošici Golubac.

Golubac‚ srednjovekovni grad, podignut je kao vojničko utvrđenje na važnom strategijskom mestu. Sa jedne strane kontroliše put koji se prostire zapad-istok, desnom obalom Dunava ( još je Trajanov put išao tuda), dok sa druge strane predstavlja mostobran; tj. sprečava prolaz u pravcu sever-jug. Takvu stratešku tačku primetili su Rimljani. Nedaleko od današnjeg grada, oni su imali svoj kastrum. Kastrum, po pravilu za antička utvrđenja, nije bio na viskom i nepristupačnoj steni već na blagoj uzvišici, pored koje je prolazio put za Donju Dakiju (Dacia Inferior – današnja Rumunija). Danas bi ga okarakterisali kao utvrđeni logor. Služio je kao jedno od utvrđenja na Limesu, severnoj granici rimske provincije na Balkanu, protiv upada varvara sa severa preko Dunava. Ne može se sa sigurnošću reći da li je taj kastrum stari AD NOVAS ili VICO CUPPAE. Većina autora predpostavlja da je to bila vojna stanica CUPPAE.1

Ono što su Zapadni Rimljani morali napustiti preuzeli su zatim Istočni Rimljani – Vizantijci. Justinijan je obnovio utvrđenja na Dunavu kako bi sprečio napade Varvara preko reke u Vizantiju. Tada je po svoj prilici rimsku stanicu CUPPAE zamenio kastel Kupus. Posle pada Mavrikija dolazi do proboja Varvara preko rasute severne granice carstva. To su bili avarski i slovenski narodi, koji su razrušili lanac tvrđava duž desne dunavske obale. Njihovim stopama uskoro su krenuli i drugi varvari dovršavajući rušenja i pljačkanja. U krajevima današnje severoistočne Srbije vizantijsko-varvarski sukobi zamenjeni su bugarsko-franačkim, a zatim bugarsko-mađarskim, da bi posle ovih opet nastale dugotrajne vizantijsko-mađarske borbe.

Iz stare Raške, Srbi su se sa svojim državnim granicama postepeno primicali ovim bogatim oblastima, prvo kao saveznici ugarski u zajedničkoj borbi protiv Vizantije, a kada je ova potisnuta u defanzivan položaj, onda kao protivnici ugarske. U tim borbama, vizantijsko-ugarskim, i posle njih, mađarsko-srpskim, nastaje danasnji grad Golubac. Izgrađen na davno utvrđenom, strateski vaznom mestu, on je imao u mađarskim rukama namenu da štiti njihove posede na desnoj dunavskoj obali, a kad je bio srpski, da sprečava mađarske nalete sa severa na jug. Krajem XIV veka, na ovo područje kreću i turske snage i mešaju se u borbu za premoć, tada Golubac više puta prelazi iz ruke u ruku: srpske, mađarske i turske.

Tačno vreme podizanja grada Golupca nije poznato. Nije moguće pouzdano reći ko je podigao ovu srednjovekovnu tvrđavu. Zna se da je 1272 god mađarski ban sedeo u Kučevu i da je njegovooj oblasti pripadalo i Braničevo. Verovatno je da su Mađari grad i sagradili. Prvi pisani pomeni Golupca su iz 1337 god , a zatim i iz 1342 godine. Tada se on pominje kao mađarski grad za vreme kralja Ludvika I. Na mahove, taj kraj je bio i u srpskim rukama, možda još za vreme Dragutina i Dušana. Knez Lazar je sigurno držao grad jer se zna da je odmah posle Kosovske bitke Golubac uzeo Bajazit I. Turci su osvajali Balkan brzom i prodornom konjicom. Kad je Bajazit I zuzeo Golubac 1389 godine pisao mu je mađarski kralj Sigismund, gde je naglasio da on srpsku kneževinu smatra za vazalnu državu. Ubrzo srpske zemlje su podeljene: Sigismund je

1 A. Deroko, Grad Golubac, Stanirar-nova serija, knjiga 2, Beograd 1951, 139.

2

zauzeo gradove Borač i Častin u Gruži, a 1392 godine opsedao je Golubac, ali o ishodu borbe se ništa ne zna2.

Bajazit je verovatno dao Golubac despotu Stefanu Lazareviću. A zna se da je posle. Posle Bajazitove smrti (poraz kod Angore 1402 god), grad ostao u despotovim rukama.

Po ugovoru sklopljenom u Tati u Mađarskoj 1426 godine, despot Stefan je priznao mađarski suverenitet i primio obavezu da se posle njegove smrti gradovi Beograd, Golubac i Mačvanski Banat vrate Mađarima. Despot je umro sledeće godine i Mađari su zatražili grad, ali srpski vojvoda Jeremiija, zapovednik Golupca, zatraži od kralja Sigismunda da mu ovaj isplati 12.000 dukata koje mu je dugovao despot Stefan. Kad je njegov zahtev bio odbijen, Jeremija onda predaje grad Turcima.

Jeremija je i pod Turcima ostao zapovednik grada i tada do njega dolazi despot Đurađ Branković da bi ga nagovorio da grad vrati.

1428 godine Sigismund je napao Golubac i teško ga je oštetio kamenim kuglama iz topova, ali gradu je u pomoć pritekao sultan Murat II, pa se Sigismund povukao.

1437 godine pod Golupcem se okupila velika vojska. Sa jedne strane vojska sastavljena od Mađara, Poljaka i Čeha a, protiv Turaka. Po Segedinskome dogovoru despota Đurđa Brankovića sa Turcima, Srbi su 1444 godine dobili natrag Smederevo, Golubac i još oko 20 drugih gradova. Ali već 1454 godine Mehmed II zatražI od Đurđa grad nazad. Ipak Golubac ostaje u Srpskim rukama čak nešto i posle smrti despotove 1456 godine, kada ga drže despotica Jelena, udovica Đurđeva sina Lazara i slepi Đurđev sin Stefan, sve do 10 avgusta 1458 godine, kad su grad morali da predaju beglerbegu Mehmeda II Mafmudu Anđeloviću.

1481 godine hrišćanska vojska koja je bila opremljena od strane mađarskog kralja Matije Korvina uništava prvo kod Harama (grada Rama) tursku flotu, prelazi zatim Dunav i napada Turke. Zapovednik Smedereva Skender-beg biva potučen a zatim i turska vojska koja je izašla iz Golupca. Grad međutim nije ostao dugo u hrišćanskim rukama jer se hrišćanska vojska morala povući natrag preko Dunava.

Jedan duži period zatim grad ostaje u turskim rukama. Tek posle opsade Beča 1683 godine austrijski car Leopold i zauzeo je Golubac, ali je morao da ga napusti već 1690 godine. Golubac ponovo zauzimaju Mađari i drže ga jedno vreme između Požarevačkog i Beogradskog mira. Golubac prelazi iz ruke u ruku i u vreme Kočine Krajine. Srbi ga zauzimaju za vreme Prvog ustanka, zatim ponovo turci između Prvog i Drugog ustanka, i najzad grad ostaje definitivno u srpskim rukama. Ali otada je napušten kao tvrđava i polako pada u zaborav3.

2 Isto, 140. 3 Isto, 141-143.

3

Arhitektonski sklop Samo mesto na kome se uzdiže Golubac odgovara srednjovekovnim načinu razmišljanja o

tome kako je najlakša i najfunkcionalnija odbrana jednog grada. Ne može se za Golubac reći da je samo grad, on je i jedno od značajnih vojnih utvrđenja srednjeg veka.

Napuštanje lokacije antičkog kastela, na mestu današnjeg naselja Golubac, dogodilo se verovatno u ranom srednjem veku. Presudnu ulogu u tome su imale potrebe odbrane i način ratovanja. Srednji vek je doneo brižljivo odabiranje lokacija utvrđenja, ali ne na blagim zaravnima, već na teško pristupačnim mestima. Tako je i srednjevekovno utvrđenje Golubac dobilo novu lokaciju, nezavisno od antičkog kastela Cuppae.

Srednjovekovni grad Golubac zaštićen je zakonom kao spomenik kulture 1948. godine, a sistematska istraživanja su počela od 1968. godine.

Znamo da je Golubac podignut kao pogranični grad. To je, pre svega, vojno utvrđenje, sa funkcijom zaštite pogranične oblasti i same granice. Ovakva namena utvrđenja iziskivala je i poseban položaj. Mesto na ulasku u Đerdapsku klisuru, na strmim liticama Ridana, bilo je najpodesnije . Vreme izgradnje utvrđenja je još uvek vreme upotrebe hladnog oružja i drugih ratnih sprava. Pronalazak baruta u XIV veku uticao je na razvoj ratne tehnike i time uslovio nove sisteme utvrđivanja koji nisu mimoišli ni Golubac.

Osnova Golubačkog grada je nepravilna,

dosledno prilagođena konfiguraciji terena. Podignut na strmim kosama Ridana imao je veliku prednost u odbrani utvrđenja. Najvišim tačkama utvrđenja, istočnim i južnim, gotovo je nemoguće prići zbog strmog stenovitog terena, dok je neprijatelju onemogućeno potkopavanje samog terena. Sa severne strane, takođe, postoji prirodna zaštita – reka Dunav. Najlakši mogući pristup utvrđenju je sa zapadne strane. Tako da su funkcionalne potrebe nametnule razvoj same fortifikacije prema zapadu. Odbrana samog grada se odvijala sa njegovih kula i zidova.

Slika 1:Mogući izgled Golubačkog grada u XV veku Gradski zidovi su prosečne debljine blizu 2,80 m. Strelci su mogli da se kreću šetnim stazama

na njima a, bili su zaklonjeni zupcima, koji su imali strelnice-otvore za bacanje strela. Na same zidine se izlazilo najčešće zidanim stepeništem. Između zidova i kula je postojala veza, pa se iz svake kule, kroz poseban otvor-poternu, moglo izaći na odbrambeni zid.

4

Kule na tvrđvama pružale su najveću sigurnost. Golubac je bio opasan sa devet kula, visine od 20 m do 25 m. U starijoj fazi utvrđenja postoji pet kula, a u mlađoj fazi se nalaze četiri kule4. Kule su u osnovi mahom kvadratnog oblika, a po visini su izdeljene na spratove drvenim konstrukcijama. O tome svedoče očuvana mesta za grede u zidovima. U kulama su postojale drvene stepenice od podnožja do vrha. Ostataka zidanog stepeništa nema, osim u kuli 3 od podnožja do šetne staze bedema. Pretpostavlja se da su kule imale krovove na četiri vode, koji su bili od daske, olova ili nekog drugog materijala. Narodni naziv 'šešir kula' za donžon kulu po svojoj prilici vodi poreklo upravo od izgleda njenog nekadašnjeg krova. Kule se razlikuju po izgledu njihove unutrašnje strane. Neke su potpuno otvorene po visini, neke zatvorene; neke su zatvorene samo u prizenlju, dok su na spratovima otvorene. Prve su služile samo za odbranu ; druge su, pored odbrane, služile i za smeštaj posade, odnosno za stanovanje; treće su, čini se, služile za skladištenje municije i hrane u prizemlju, a na spratovima za odbranu.

Ispred najnižeg dela utvrđenja nalazio se vodeni rov, preko koga se mostom, kroz kapiju, ulazilo u grad.

U planu utvrđenja jasno se razlikuju dve zasebne celine: unutrašnje utvrđenje i spoljašnje utvrđenje.

Slika 2: Golubački grad, analiza prostornog sklopa, sistema odbrane i kretanja u utvrđenju. A. Gornji prostor unutrašnjeg utvrđenja; B. Priobalni prostor unutrašnjeg utvrđenja; C. Gornji prostor spoljašnjeg utvrđenja; D. Priobalni prostor spoljašnjeg utvrđenja.

4 G. Simić, Golubački grad, Starinar XXXIII- XXXIV,Beograd 1982-83,72.

5

Unutrašnje utvrđenje Najviša tačka ne samo unutrašnjeg utvrđenja već i celog grada je donžon kula. Odmah do nje

je kula 4, od koje se sa zapadne strane, u odgovarajućem ritmu, spuštaju zidovi i kule 5 i 6, sve do obale Dunava. Sa istočne strane odbrambeni zidovi se nisu očuvali, jer je stena na kojoj su se nalazili izuzetno strma. Prostor unutrašnjeg utvrđenja je jasno podeljen na dve zasebne celine i međusobno povezane celine: gornji prostor – A, i priobalni prostor – B.

U gornji prostor unutrrašnjeg utvrđenja ulazi se kroz kapiju u zidu IV. Ispred kapije se verovatno nalazila pokretna konstrukcija, što se može zaključiti na osnovu ostataka kamenih konzola ispod praga kapije. Kapija je bila branjena sa zida IV i kule 4.

Ulaz u priobalni prostor unutrašnjeg utvrđenja bio je kroz kapiju koja se verovatno nalazila na mestu današnjeg tunela, probijenog kroz zid V. Odbrana ove kapije bila je sa kule 5, šetne staze na zidu V u kome se i sama vrata nalaze, a i delimično sa kule 6.

Veza između gornjeg i priobalnog utvrđenja je morala postojati, a vrata za tu svrhu mogla su biti u zidu VI, između kula 5 i 8.

Gornji prostor unutrašnjeg utvrđenja – A ima površinu od približno 1.400m2, a visinska razlika između krajnjih tačaka, od podnožja donžon kule do zida VI, je 25 m.5 Najistaknutija je , svakako, donžon kula, kako po svom izgledu tako i po mestu na kome se nalazi. Prostor neposredno oko donžon kule je posebno utvrđen. Za razliku od ostalih kula, donžon je u donjoj zoni poligonalne osnove. U kulu vode vrata koja su arhitravno završena, a sa spoljne

strane zasvedena plitkim segmentnim lukom. Zidanim stepaništem se izlazi na šetnu stazu, koja je sa spoljne strane bila oivičena zupcima. Od tog nivoa kula se sužava i prelazi u kružni oblik. Pored donžona trebalo bi i pomenuti kulu 4. to je jedina kula u utvrđenju koja je, sa unutrašnje strane,

Slika 3. Kula 4, presek

celom svojom visinom otvorena. To je kula približno kvadratne osnove, sa mašikulom sa koje je mogla biti branjena ulazna kapija gornjeg utvrđenja. Što se tiče kule 5, ona je takođe kvadratne osnove sa tim što je ona zatvorena sa svih strana, a osobena je po kapeli u njoj. Kapela se nalazi na drugom spratu, ima malu oltarsku nišu, a pored nje još dve male bočne niše koje su bile u funkcije đakonikona i proskomidije. Kapela je zasvođena poluobličastim svodom od sige. U kapelu se ulazi kroz dekorativno obrađen portal, iznad koga se nalazi polukružna niša; i u kapeli i u niši ima ostataka

5 Isto,76.

Slika 4. Kula 5, presek

6

maltera rađenog od kreča i pleve. Jedini trag bojenog sloja je deo tamno crvene bordure u luneti nad ulazom.

Mala kula 8 je kružne osnove i verovatno je služila kao osmatračnica. Na čitavom prostoru gornjeg utvrđenja ima znatnih ostataka zidova građevina, ali tek sa

budućim istraživanjima moćićemo da znamo više o njima. Priobalni prostor unutrašnjeg utvrđenja - B je površine oko 900 m26, i u njemu je

najistaknutiji objekat palata. Palata je bila monumentalna građevina, kako po veličini 43.40 m x 13.80 m7, tako i po izgledu i obradi arhitektonskih detalja. Građevina je orjentisana dužom stranom prema Dunavu, pa tako zatvara priobalni prostor unutrašnjeg utvrđenja sa dunavske strane. Ima podrum, prizemlje i tavanski prosor.

Slika 5. Presek palate

Podrum je verovatno služio kao magacin-ostava. Centralno

postavljenim stepeništem

podeljen je na dva dela. Prizemlje je imalo identičnu

prostornu dispoziciju i služilo je za stanovanje. Ulaz u prizemlje je bio u nivouu terena. Verovatno se tu nalazio stan

zapovednika utvrđenja.

Tavanski prostor je korišćen za

odbranu građevine. Kula 6, koja se nalazi u

sklopu palate, verovatno je pridonosila bezbednosti ovog objekta. Ova kula je približno kvadratne osnove, zatvorena celom svojom visinom. Imala je šest

spratova. Ulaz u kulu se nalazio u samom podrumu palate. Unutar kule su se očuvala mesta za

6 Isto , 77. 7 G. Simić, Palata Golubačkog grada, Saopštenja XXII-XXIII, Beograd 1990-91, 77-100.

7

grede međuspratnih konstrukcija, kao i mesta na kojima su se nalazili kamini. Pored odbrane, ova kula je očigledno zadovoljavala i potrebe smeštaja barem jednog dela posade. Sa četvrtog sprata kule, kroz poternu, je moguć izlaz na šetalište spoljnog zida V, koji je takođe bio opremljen sa zupcima, čiji se dobro očuvani ostatci i danas vide.

Spoljašnje utvrđenje Spoljašnje utvrđenje srednjovekovnog grada Golupca se izdvaja i svojom veličinom i

arhitektonskim sklopom. Ono se odbrambenim zidovima nadovezuje na unutrašnje utvrđenje. Počev od kule 4 ovaj deo utvrđenja se u velikom luku širi ka zapadu, prateći konfiguraciju terena i spuštajući se prema Dunavu, da bi se sa zidom VIII vezalo za kulu 6. Spoljno utvrđenje, kao i unutrašnje, podeljeno je na dve prostorne celine zidom VII, od kule 5 do kule 2 i to na: gornji prostor i priobalni prostor. Kakva je veza postojala između ova dva dela, danas se ne može utvrditi.

Na osnovu istorijske likovne građe poznato je da se u utvrđenje ulazilo sa zapada.8 SLIKA IZ XVIII VEKA prikazana je velika kapija kroz koju se stupalo u priobalni prostor spoljašnjeg utvrđenja.

Gornji prostor spoljašnjeg utvrđenja – C zauzima površinu približno oko 1 400 m2, a strmo se spušta od zida III, odnosno kula 3 i 2, ka zidu VII. Visinska razlika između ovih tačaka iznosi približno 22 m.

Kule 2 i 3 su prvobitno bile kvadratnih osnova i to u donjoj zoni zatvorene, a na spratovima otvorene. Ulazi u kule su danas oštećeni, a ulaz u kulu 2 je verovatno kasnije i zazidan, tako da se na nju ulazi sa odbrambenog zida. Obe ove kule su na poslednjem spratu imale šetnu stazu i bile su završene po obodu zupcima. Kasnijim građevinskim intervencijama u cilju ojačanja kula, obe su obzidane sa tri strane.

Na ovom prostoru, za sada, nema ostataka nikakvih zgrada. Moguće je da je veliki nagib terena i sprečio bilo kakvu izgradnju na ovom delu tvrđave.

Slika 6. Plan Golupca iz XVIII veka

8 Plan Golupca iz XVIII veka, prema podatcima uzetim od G. Simić, Beograd 1982-83.

8

Priobalni prostor spoljašnjeg urvrđenja – D oivičen je zidovima VII i I, kulom 1 i zidom VIII. Površina koju zauzima je približno 1.550 m2, a teren je u nagibu prema Dunavu. Veličina priobalnog dela spoljašnjeg utvrđenja je srazmerno velika u poređenju sa ostalim delovima, zbog njegove funkcije i značaja. Glavnom kapijom se ulazilo upravo u ovaj prostor, pa i ostatci objekta koji su ovde pronađeni ukazuju na odbrambenu koncepciju.

Kula 1 je prvobitno bila kvadratne osnove i imala je vezu sa zidom I i VIII, kroz poterne. Kasnijim obziđivanjem ova veza je prekinuta.

Priobalnom prostoru pripada i turska topovska kula sa odbrambenim zidom IX. Ona je izgrađena kasnije i u potpunosti odgovara topovskim kulama koje je Smederevski grad dobio posle turskog osvajanja.9

Na ovom prostoru nalaze se ostatci jedne veće građevine, za koju po konstrukciji pretpostavljamo da bi mogla biti žitnica.

Na ovom delu utvrđenja nalazilo se i pristanište. Mnogobrojni podaci iz literature govore o njegovom postojanju, pa se čak i pominje da je u njemu bilo 'dobrih stotinu lađa'10. Pristanište je zahvatalo prstor između turske topovske kule i kule 6, sa kojih je ujedno bilo i branjeno. Međutim, danas nije moguće nešto preciznije reći o prvobitnom izgledu pristaništa. Međutim, ništa preciznije se za sada ne može reći dok se ne preduzmu nova istraživanja.

Pokretni nalazi Samo utvrđenje, kakvo danas imamo pred sobom, nije izgrađeno u jednom građevinskom

poduhvatu, već je postojalo nekoliko građevinskih faza. Prva građevinska faza predstavljala bi izgradnju gornjeg prostora unutrašnjeg utvrđenja, koje

je zasebna celina, sa svim potrebnim funkcijama odbrane i stanovanja. Arhitektonska koncepcija prostora inicira ovakvu pretpostavku, mada je sada nije moguće potkrepiti i drugim dokazima. Izgradnja priobalnog prostora unutrašnjeg utvrđenja činila bi drugu građevinsku fazu. To je posebno utvrđen prostor u kome se nalazio stan zapovednika grada. U toku iskopavanja baš u tom delu grada je pronađeno i najviše pokretnih arheoloških nalaza. Većinu, svakako predstavlja grnčarija. Nju prema njemoj nameni možemo izdvojiti u: kuhinjsku, trpeznu, tehničku i kultnu grnčariju. Prema obliku i načinu izrade, otkrivene primerke grnčarije iz Golubačkog grada možemo svrstati u : lonce, zdele, poklopce, krčage, bokale, pećnjake i keramiku za posebne namene.

Sl. 7- lonac, XIV-XVI vek

Sl.8 – krčag sa izlivnikom, XIV-XV vek

Lonci kao po ustaljenom običaju na našim lokalitetima, oni predstavljaju najzastupljeniju i najhomogeniju vrstu. U njima je spremana zagrevana hrana, njihov trbušasti oblik mogao je da

9 G. Simić, Golubački grad ,78. 10 B.de la Brokijer, Putovanje preko mora, Beograd 1950,133. prema G. Simić

9

primi veliku količinu hrane, a drška i razgrnut obod omogućavali su lakše skidanje i ponovo vraćanje na vatru. Osnovna karakteristika je da su rađeni na sporom vitlu od srednje prečišćene i ujednačeno pečene zemlje, grube spoljne frakture sa vidnim ostatcima kvarcnog peska. Zidovi su ujednačene debljine i boje. Sa spoljne i unutrašnje strane su tamno sive ili svetlo sive boje. Mogu se javiti i sa i bez drški. Od ukrasa mogu se javiti paralelni urezi koji se nalaze na ramenu suda, ponekad se, sa ovim urezima-linijama, u kombinaciji, mogu sresti i krivolinijski motivi.

Na pojedinim primercima javlja se jedna trakasta drška koja povezuje rame sa vrhom oboda. Datovanje se može okvirno izvesti u period od XIV-XVI veka11. Pored lonaca za kuvanje, otkriven je i fragment oboda većeg lonca za topljenje metala.

Prema nađenom materijalu vidno mesto zauzimaju nalazi trpezne keramike. Ona je u tehničkom smislu potpuno sličnanačinu izrade kuhinjske grnčarije. Razlika se ogleda u oblicima i načinu dekorisanja spoljnih i unutrašnjih površina. Najzastupljeniji nalazi su zdele i krčazi.

Sl.10 – Zdela sa prstenastom stopom Sl.9 – Zdela sa ravnim dnom

11 Dr. M.Cunjak- Č.Jordović, Srednjovekovni grad Golubac, Smederevo, 2002,106.

10

Zdele - nađeno je više varijanti, a razlike se uočavaju prema obliku tela, oboda i stope. Oblici variraju od plitkog i koničnog prema kalotastom tj. loptastom do bikoničnog. Obodi su uglavnom blago profilisani sa urezanim plitkim kanelurama a, pored njih mogu se javiti i ravno zasečeni obodi. Stope mogu biti ravne, pa i na maloj prstenastoj stopi. Svakako su zdele bile rađene na sporom vitlu od dobro pročišćene i ujednačeno

pečene zemlje. Po pravilu su gleđosane različitim nijansama staklene gleđi, a pojedine su sa spoljne strane ukrašavane urezanim kružnim linijama, uglavnom u gornjim zonama, dok se kod nekih zdela urezana kružna linija nalazi na samom dnu ili na prelazu u telo posude. Analogni primerci pronađeni su u Skoplju, Prilepu,

Beogradskoj i Smederevskoj tvrđavi i datuju se, kao i primerci na Golupcu, okvirno u XV-XVII vek12. Kod zdela primenjene su tri odnosno četiri tehnike ukrašavanja, ali nije kod svih primeraka primenjivan isti redosled u procesu dekorisanja. Kod pojedinih primeraka prvo je vršeno urezivanje motiva a potom premazivanje belom engobom i staklenom gleđu u raznim nijansama, dok je kod drugih prvo vršeno premazivanje spoljnih površina belom engobom a zatim, je urezivan motiv da bi nakraju cela posuda bila gleđosana . Kod takvih posuda konture urezanog ornamenta su nešto tamnije. Kad je već reč o ukrašavanju u zgrafito tehnici,trebalo bi istaći ukras u vidu ribe na dnu zdele, pronađene u maloj kapiji južnog zida palate13. Pored tog fragmenta grnčarija je pronalažena kako u istočnom, tako i u zapadnom delu podgrađa.

Fragme

nti grnčarije koji su pronađeni ukazuju na ugledanje ka vizantijskoj primenjenoj umetnosti koja se razvijala od XIII do XV veka. Motivi koji se na njoj pojavljuju su koncentrične kručnice sa rozetama. Neke od kružnica mogu biti ispunjene tačkastim ubodima, a fragmenti koji su pronađeni uglavnom su pripadali zdelama.

Poklopci - oni imaju svoju jasnu funkciju; korišćeni su za pokrivanje lonaca i zdela u toku

kuv

anja jela. Uglavnom su to oblici visokog, koničnog tela, blago profilisanog oboda sa dugmetastom drškom ili su tanjirastih oblika sa kupastim ispupčenjem koje se u gornjem delu prstenasto proširuje sa jagodičastim završetkom. Oni su rađeni na brzom vitlu od slabo do srednje prečišćene zemlje. Analogni primerci su pronađeni u Smederevu, Beogradu, a okvirno su datovani u XV-XVII vek14. Mogu biti prekriveni različitim nijansama staklene gleđi, ponekad u kombinaciji sa tehnikom oslikavanja ili urezivanja motiva.

Bokali - su malobrojni, njihovi oblici su različiti; od jednostavnih sa širokim otvorom , kruškastog trbuha, kratkog vrata i niske prstenaste stope sa drškom oblika ćiriličnog slova «s» i sa ukrasom koji se javlja ispod oboda a u vidu urezanih linija. Drugi tipovi već imaju naglašeniji,

12 Isto, 101-103. 13 M. Bajalović – Had`I PešIć, Keramika u srednjovekovnoj Srbiji, Muzej grada Beograda, 1981,75-90. 14 Dr. M. Cunjak - Č. Jordović, Srednjovekovni grad Golubac, 104.

11

loptasti trbuh, na kome se pored vrata posude javlja ukras u vidu urezanih paralelnih linija. Bokali su rađeni na brzom vitlu od srednje prečišćene zemlje. Uglavnom su gleđosani različitim nijansama zeleno-braonkaste gleđi. Slični primerci nalaženi su u Smederevu, Beogradu ,a datuju se u XV-XVII vek.

Krčazi - u njima je čuvana i iznošena tečnost na trpezu. Za ovu vrstu posuda pored ustaljenog imena sačuvao se i naziv testija i vrč. Oni su skoro uvek gleđosani. Na Golupcu prnađeni su krčazi sa i bez izlivnika (siska). Uglavnom su loptastog tela sa trakastom drškom. Od ukrasa sreće se motiv rozete u kombinaciji saa koncentričnim krugovima, sa pravim ili polukružnim linijama, pored ovakvog motiva javlja se i motiv 'latice', a takav motiv se uzima kao primer antičke zaostavštine koja je na ovo područje stigla preko vizantijske kulture. Takav motiv često se javlja na bikoničnim krčazima i na posudama tipa lonaca, a nema ga na zdelama, čašama ili peharima. Slični primerci nađeni su u Smederevu, Beogradu, a datuju se u XIV-XV vek.

Sl. 11- Ornamentika na trpeznim sudovima

Tehnička grnčarija - u ovu vrstu spada grnčarija koja je korišćena za zagrevanje unutrašnjih stambenih prostorija, tj. Pećnjaci; možemo slobodno reći da su oni imali dvostruku ulogu , prva je zagrevanje a druga ukrašavanje istih prostora. U ovu vrstu grnčarskih proizvoda, pored pećnjaka, svećnjaka i akustičnih posuda treba ubrojati i noćne posude i lule. Pećnjaci predstavljaju najzastupljaniju vrstu. Uglavnom se ugrađuju kao spoljni delovi zidanih peći. Uglavnom su oblika pehara sa neznatnim suženjem ka ravnom dnu, visina im se krećeod 10-15 cm. Ukrašavanje je uglavnom svedeno na urezane kanelure tj. na jednostavan ukras; rađeni su od srednje prečišćene i ujednačeno pečene zemlje, mogu biti gleđosani najčešće zeleno-braonkastom nijansama. Slični primerci nađeni su u Smederevu, Beogradu, Zemunu, Slankamenu, a datuju se u XV – XVI vek15.

Pored grnčarije u Golubačkom gradu pronađeno je mnoštvo predmeta koji se mogu pripisati poljoprivrednim alatkama i bojnom oružju.

Sekire - one se mogu pripisati i oružju i oruđu u zavisnosti od njihove funkcije. Svakako su korišćene kao oružje, oruđe, ali bile su i u funkciji ličnig dostojanstva sve do pojave buzdovana; a zna se i za njihovu kultnu ulogu. Njoj se pripisivala magična moć, pomoću nje se rasteruju nepovoljne vremenske prilike: grad, oluja… Rađene su od gvožđa u tehnici kovanja, pronađeno je više tipova. U prvi tip obrajamo sekiru sa klinastim telom i polulučnom oštricom.

Sl.12- Pećnjak, XV-XVI vek

Sl.13- Sekira sa polulučnom oštricom–1/2 XV veka

Dok se javljaju i sekire sa izduženim vratnim delom, a koje su najčešće korišćene u građevinarstvu. Pored njih za obradu drveta korišćeni su i drugi alati kao što su: maklje, burgije, keseri…

15 Isto, 112 – 113.

12

Sl.15- Obućarski čekić Kovačko oruđe - u ovu grupo ubrajamo čekiće i nakovnje. Rađeni su

od gvožđa u tehnici kovanja. Za čekiće je karakteristična njihova univerzalna upotreba u svim zanatima i poslovima, pa samim tim prilagodljivost njihovog oblika ne predstavlja nikakvu novinu. Pronađeno je više tipova ovog oruđa/oružja. Jedan od njih pripada 'obućarskom', sa klinastim napola rasečenim zatljačnim delom, malih dimenzija i samim tim veoma zgodnog za obavljanje prezicnih radnji. Drugi tip je bio u upotrebi više na bojištu na šta nam indicira njegov izdužen trn koji je mogao služiti za probijanje oklopa. Za treći tip vezan je naziv 'nadžak', sa njegovim valjkastim telom i proširenom radnom površinom i sa špicom na zatiljačnom delu mogao je služiti i u vojne svrhe, a može joj se i pripisati paradna uloga. Slični primerci pronađeni su u Rudinama, Beogradu i mogu se datovati u period od XIV-XVI veka.

U čisto poljoprivredni alat možemo uvrstiti motike, budake, srpove, noževe, strugače…

Oružje- je na Golubačkom gradu zastupljeno sa manjim brojem nalaza, a oni su uglavnom prisutni sa nalazima strela. Njihov oblik varira u zavisnosti od namene. Najviše ih je sa

masivnim i trougaonim trnom a služile su za probijanje pancira. Pored njih pronađeni je i koštano prstenje za natezanje luka, koje je ukrašavano sa urezanim linijama. Od vojne opreme pronađene su potkovice, što za ljude tako i za konje, mamuze…

Sl. 14-koštani prsten za zatezanje luka Što se tiče spoljnog utvrđenja, ono je verovatno izgrađeno u trećoj fazi, zbog veće potrebe obezbeđenja, a možda i povećanog broja posade. Ono je prvenstveno zadovoljavalo potrebe odbrane grada i ekonomske potrebe. Jedna od pronađenih arhitektonskih celina koja naleže na sam priobalni bedem spoljnog utvrđenja, prema mestu gde je pronađena, a u neposrednoj blizini ulazne kapije, mogla je da predstavlja stražarnicu. Ova građevina je imala dve faze gradnje. U drugoj fazi zidanja zapaženi su podzidi za koje su kao građevinski materijal korišćene kamene topovske kugle prečnika 30 cm. Osim u podzidima, brojne kugle (prečnika od 10 do 30 cm.) nalažene su svuda unutar prostora 'stražare'16. Uz njen sam zid nađene su dve bakarne zdele. One su rađene livenjem, lemljenjem i kanelovanjem. Sama zdela je uzdignuta na višoj prstenastoj nozi koja je oštećena. Obod joj je neznatno uvučen, a sa unutrašnje strane ispod oboda nalazi se jedne šira plitka kanelura. Pri vrhu zdele sa spoljašnje strane nalaze se tri plitke koncentrične kanelure17.

16 G. Marjanović – Vujović, Golubac, srednjovekovni grad, Starinar XXXIII-XXXIV, Beograd 1982-83, 65-70. 17 Grupa autora, Arheološko blago Đerdapa, katalog sa izlo`be u Narodnom muzeju, Beograd 1978, 98.

13

Određivanje vremenskih okvira za ove faze građenja, prema dosadašnji saznanjima nije moguće. Mali broj pokretnih nalaza uglavnom potiču iz poremećenih kulturnih slojeva, pa je moguće samo konstatovati vremenski raspon od nekoliko vekova tokom kojih je život u Golupcu bio i više nego buran. Poznato je da se Golubac, kao izgrađeno utvrđenje pominje 1335. godine. Međutim, pitanje je da li se ovaj podatak odnosi na čitav kompleks , ili samo na neki njegov deo. Koje je vremensko razdoblje proteklo između ove tri faze i da li je priobalni prostor odmah dograđen uz gornji prostor unutrašnjeg utvrđenja, a odmah zatim izgrađeno i spoljno utvrđenje danas ne možemo znati.

Sigurno je to da su intervencije na kasnijem utvrđenju grada postojale. One su najuočljivije i predstavljaju četvrtu građevinsku fazu. Tu svakako pripadaju radovi na ojačanju kula 1,2 i 3, kao i na izgradnji turske topovske kule.

Izgradnja turske topovske kule može se vezati za kraj XV veka, kada je rasprostranjena primena vatrenog oružja, a preciznije se može odrediti na osnovu vremena izgradnje topovskih kula u Smederevu. Zna se da su one podignute 1479. godine18.

* * * * * * * Istorijski podatci kojima raspolažemo odredili su značaj Golupca, kao i njegovu ulogu koju

je imao tokom vekova. Svakako jedno od veoma značajnih mostobrana Dunava, sa znatnom ulogom tokom velikih pomeranja u srednjovekovnoj istoriji ovoga kraja. O nastanku imena grada sačuvano je više legendi od kojih je najprihvatljivija ona koja pominje da je ime grada nastalo od izgleda kula na visokim liticama, koje deluju kao golubovi na steni. Prvo pominjanje grada pada u 1335 godinu. U turskim izvorima grad se prvi put pominje 1390 god., a vezije se za Oliveru, ćerku kneza Lazara, koja je tražila od Sultana da Smederevo u Golubac pokloni njenom bratu Stefanu19.

18 G. Simić, Golubački grad ,79. 19 Dr. M.Cunjak - Č. Jordović, Srednjovekovni grad Golubac, 123.

14

15

Spisak literature: 1. M. Bajalović – Hadži Pešić, Keramika u srednjovekovnoj Srbiji,

Beograd 1981,75-90. 2. Grupa autora, Arheološko blago Đerdapa, Beograd 1978 3. A. Deroko, Grad Golubac, Starinar – nova serija, knjiga 2, Beograd

1951,139-149. 4. G. Marjanović – Vujović, Golubac, srednjovekovni grad, Starinar

XXXIII-XXXIV, Beograd 1982-83, 65-70. 5. G. Simić, Golubački grad, Starinar XXXIII-XXXIV, Beograd 1982-

83, 71-86. 6. G. Simić, Palata Golubačkog grada,Saopštenja XXII-XXIII, Beograd

1990-91, 77-101. 7. Dr. M. Cunjak-Č. Jordović, Srednjovekovni grad Golubac,

Smederevo, 2002.

Spisak ilustracija: 1. Slika 1- Mogući izgled Golubačkog grada u XV veku – crtež arh.

D.Todorovića, preuzeto od G. Simić, Palata golubačkog grada, 98. 2. Slika 2- Plan Golupca- preuzeto od G. Simić, Golubački grad, 74. 3. Slika 3- Kula 4 – preuzeto od G. Simić, Golubački grad, 75. 4. Slika 4- Kula 5 – preuzeto od G. Simić, Golubački grad, 76. 5. Slika 5- Presek Golubačke palate – preuzeto od G. Simić, Palata

Golubačkog grada, 84. 6. Slika 6- Plan Golupca iz XVIII veka preuzeto od G.Simić, Golubački

grad, 82. 7. Slika 7-Lonac,XIV-XVI vek, preuzeto od Dr. M. Cunjak-Č.

Jordović,tabla VIII, slika 70. 8. Slika 8-Krčag sa izlivnikom XIV-XV vek, preuzeto od Dr. M.

Cunjak-Č. Jordović,tabla VIII, slika 75. 9. Slika 9- Zdela sa ravnim dnom, preuzeto od Dr. M. Cunjak-Č.

Jordović,tabla IX, slika 79. 10. Slika 10 – Zdela sa prstenastom stopom, preuzeto od Dr. M. Cunjak-

Č. Jordović,tabla X, slika 86. 11. Slika 11- Ornamentika na trpeznim sudovima. XIV-XV vek preuzeto

od M. Bajalović – Hadži Pešić, 209. 12. Slika 12 – Pećnjak, XV-XVI vek, preuzeto od Dr. M. Cunjak-Č.

Jordović,tabla XIII, slika 122. 13. Slika 13- Sekira sa polulučnom oštricom. 1/2 XV veka, preuzeto od

Dr. M. Cunjak- Č. Jordović, Tabla I, slika1. 14. Slika 14- Koštani prsten za zatezanje luka, preuzeto od Dr. M.

Cunjak-Č. Jordović,tabla VII, slika 60. 15. Slika 16- Obućarski čekić, preuzeto od Dr. M. Cunjak-Č.

Jordović,tabla I, slika 3.