Embed Size (px)
Citation preview
ATATÜRK KÜLTÜR, DiL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TA R İH KURUMU YAYI N LARI
Vll. Dizi - Sayı: 2
60. Doğum Yılı Münasebetiyle
FUAD KÖPRÜLÜ ARMAGANI
MELANGES FUAD KÖPRÜLÜ
(Doğumunun 120. Yılı Münasebetiyle Tıplubasım)
TÜRK TARİH KURUMU BASlMEVi- ANKARA 2 o ı o
NA W A Wl'NİN ARBA cO N' U VE ARA BCA ŞER~LERI
Abdüllcadir Karahan, İstanbıil
İslam edebiyatında Arba<un (kırk hadis) umumi adı altında toplanan dini-didaktik bir edebi nevi' vardır ki, bi~ çok bakımdan mühimdir. Arap, İran ve Türk dillerinde yazılmış bu kateg.orideki yüzlerce eser üze'dnde çalışarak hazırladığımız· büyük bir monografinin tab'ına muvaffak olursak, bugüne kadar el dokunulmamiş olan bu mevzuun zenginlik, te' sir ve nufuz hudurlları; dini, içtimai, ahlaki, siyasi ve edebi hayattaki rolü tavazzuh edeceı<tir.
Şimdilik bu makale ile bu kırk hadisler arasında en şöhretli ve en mühim olan birisi üzerindeki çalışmalarımızın bir bulasasını vereceğiz: Bu eser, tanınmış İslam alim ve fakibierinden Mul:ıy al-Din Abü Zakariya YaJ:ıya b. Şaraf al-Nawawi (631-676/1233- 1277)'nin_ «itikaden, amelen, ahiakan insanlara rehber-i kemalat olacak veciz ve camialı hadislerden» seçilmiş risalesinden ibarettir. ·
Bibliotheque Nationale'de gördüğümüz bir yazmasında müeİlifinin ifadesine dayanan bir kayda nazaran 27 cemaziyülevvel 668 (22 ocak ~270) perşembe gecesi ikmal edilen bu kırk ha,disin i ehemmiyet v_e şöhretine bir misal olmak üzre hemen işaret edelim ki : bunun te'lifi üzerinden daha 30 yıl bile geçmemişken şarihler faaliyete başlamış ve beş buçuk as.ır ic;inde yalnız arapçacia bunların sayısı 50 yi bulmuştur 2• ·
Farsça 3 ve türkçe de 4 müteaddid tercüme ve şerhleri mevcut · bulunan bu hadis mecmuası, müsteşrikler arasında da bu nevi'den eser-
1 ..,_ç... J ~ J <Jil ~ Jj'il ıS>I: .;,• .:r_r..IIJ ~U\ u-:---i-1 ~;-1 -.:.. .:..i.) ~UI -u-J ~_;.. Jli -.~l'öyl .:r- (Bib. Nat. A. yazmalar. 744, varak. 16 b).
2 Bk. makale sonunda NawawT-. şarihlerinin kronolojik cedveli.
S Me;eıa Abü 'Abd Allah Ma~ammad ai-İci'ain r_..r! j ~ıı)ı ı;: l,:.-J ~u.J ı ı::':,._. ~J':II ~·1..1 i (Bib. Nat. F. yazmalar. ar. 85); Faşih b. 'Abd al-Karlm al·Nl~ami'ain ~ı c! i (Türk·İslam Eserleri Müzesi, ar. 1684, Fatih 'Kütüphanesi ar. 788).
4 Mesela' lsmail Hakkı Bıırsalı, l!.._..u- ~-u ':lı r_.,.:., İs.tanbul 1287, 1318, 18fJ; Ahmed Naim, Kırlc Hadis, İstanbal 1848. .
292 Abdülkadir Karahan
}erin mümtaz bir örneği olarak kabul t, ve garp dillerine tercüme. edilmiş 2, ayrıca o dillerde de bunun şerh i ile uğraşılınıştır 3•
EvveHi mühim bir meseleye temas etmek lazımdır: acaba bu eserdeki .ı:.~':/1 ~1 c:."IR" den olduklarına işaret edilen bu kırk hadis-ki hakikatte 42 dir-ilk daf'a Nawawi tarafından mı bir araya getirilmiştir?· Yoksa daha. ~ ev;vet.aynı•'hadislen femamen· ~vey.a kısmen' :b aŞkalim tarafından da toplanmış mıdır? Muhterem Profesör L. Massignon'un tavsiyesi üzerine bu dava·· ile · u·ğiaşirken İ-bn ·' ·Vad'an'ın Arba'ün'undan: başlıyarak bu kategoride'n görebildiğimiz bazı eski risalelerle Nawawi'nin seçtiği hadisler arasında yapılan mukayesede maalesef müsbet ve. ta:tminka~ ·bil' neticeye· varılaniamıŞ ·i-se de · bilahare· Nawawi: ş·eY.li lerin.deİ1 · biT- 'büyüğü olan .. lbn Racab al---BagdacH (layrl al-Dfn·'·'Ab:d ·:allRaıl)-'1 nian b:. Al;itnad, ölum. 795/1393)-niri· ı&--: .- 1!:_'-b-. ~;1 r._:-;..:, J ; rd:ljıır,WI · c\J' ~ı . ~l.r.---4 i' mukadclemesirideki bir · kayıt: sayesiride iŞin riıeıişei hak'-' kınaa: aydınlanmak ·imkanına '~avi.ıŞulmtişt\.ır.'·' İmam· ' Nawawi~·ı·.m:ukad.i.: deinesinde, : .ulamanın t ürlü·· rriev·zuhırdaı_· kırk: , hadisler ·::terti·plediklerihil ve kendisinin bunların hc;:psinden mühini bir : kir k : liaôis · toplamat-r'·uy.:.: gı,ın ,gördii-ğ:ünü -·kay.clettikten:: sonra seçtiğ:i hadislerinn mahiyeti:· .ve ':içinden. · se.çildiği '.es.erler<, hakkıında .y.alnız :: şunlam söylemekle ikti fa edet(:.,.ı
ff6:/d:' J'· ~:-..:~; . h._ k · J:J.!~'\i-F·~~ ı~ ·~· ~ı-: ·3;.U('e:-· :JJ~. ·.ü~! ~- . •
r)L':ll _~ _·.,A .. Jl ~ i)L':/1 Jl..to . J~ ~w..ıı ~~ ~ J:.-1!1 ~ı) . ı:r- ~, ;;~~\:;'~..ı,-5·(---; c.S)~\ ·ıf'~ J lrJwJ ~-. 0,G··~I U:!~U~I.oi.ı. J ~~1.·/ ... Cil.) _p::) rd' J\:
.. H~llJuki İbn . Ra ca h ıri~sel~y( y~tei· de'r~cede vtiz~hla" riıeYd~rla:koyİiıuştur.' Ş~rih, ; ·mul.{addem·esiİıde Peyg'inn berht ·'., bend~ii~ ·evvel~ :g~'Ç~_ii!.· leriİı-' üZ'eri~e.· altı· ş·ey ·ile' hı:fd.iı" o1undıim; · buiiÜnla: b'etab:er: 6iÇ''d'e··öyÜ'ri~ m'em) buyur.up b'u alti;."şeyd_e_rr biriili' ~~r~~er~k'· .. 'l:)a:na· ~''cl~· vi5~· ri lôiıı· dedi~lerine te_tna'S; Kur'·anda.: ve' Hadis' de" ~1 c'Y.-1iri 'hü~yetiİle: işaret ettikteri s·onra ded::i : · .-. · · • · ·' · · ·· · :: ·. :: : .. ,·.: ··
,. ! ~ : . . ; ' ' . .• . ,,
1 Bak. D'Herbelot, Bibliotheque· Orientale ou Dictionnaire Unlversel; Paris, 1781;. I, 372; Goldziher, Le Dogme et la loi de l'lslam (tercüme. Felix Arin), Paris, 1920, sa· hife. 151 37 ve devamı ve 252. ·
. ~ En-.Nawavô, Lei> Quarante H'adiths (tercüme. G.·H. Bousquet), Alger, 1947.
3 Dossiers da Gentre Religieux 'd' Etades Ara bes· (C:R:E.A~); ·Bikfaie;' Liban, 19'49· . . sonlarından itibaren ,Na.wA\'fi ş~r~i. (arıı.pça . pı~tin, . tranşkriP.si.y,on v~, _ş~r.J:d.le. bjı;lilcte).
'· . ıl . Millet.-Hekimoğ:lu: kütüptıanesi nr. ~97 .. (hakikatte: . bu da 40 değil. 50 hadisten ib~ret , C?.l~p.. ~aı:ih ,Na\r,!'-wl',nin· t()pl~4~,kJ.arı~~- 8 .. -ba~\s;,i,lay~, etmişti.~),. . -: , : .• , , ' . .. . -
6 Naw,ş.wi. · mukaddeme·. · Boiısquet'nin·c a<h :geçeıı! fransızca:; Naw;ı.wi ter.eüııiesiude~ bu kir k h~~fsi!l~ için~,~~j ~~YJ~la~~ ~azaı:an, hangi 1 es~_rler~i.eı:ı. ~Q!ic; . ~~Jdi~l.eriQi, gösteren· bir ceihiel'de va~~ir (sahife 48). · .,; _,. .. · . , ,.. . .. _ . ..
..... • ..
al·Nawawi'nin Arba'un'u ve Arapça şerhleri 298 - ... \ı••; e:.:: ·~-- · • t.. • .;::' .... ,~ · ı. ,·~·. ': .... , 7"~ • • • ~ •• ~.r ... :: ...... .. ~ r~ •• !,)
.._s-ll ~~ı .l2;tll ~ ~~ı rJ ~ ~ı J... ~Lr' If br. ~l.l.!l)er ·~J~---·- . ,r!J~ ::~-~~~'· ~~~.,~ı.~c.:.., ;__...;u.ı .~ı~. '.:r: ~Lc:_-~:J-. J.lf~':JJ,. .. ~ .. ~v :.IJ,)ı~ 0JA r,;; •: ..JI~.~ &- ~ıJ i ~~~'7;;~ıJ .pılJ '!-'~l·; .. ,~i~ ·~~ :;~.jl · .• ~ı ~~l..·~l··ı.r ~~ :JI .;:,._..il~ , ~}' <1!\:J' J:,l ';) ·J.llJ-:1 jl.::.IJ· •l~l;.)~j: .. Ç~ı l..':&;~-~b:\11 .. ~-:.e yJI _ c.~.>_l.:Y.l · .. \; .. : Lif ··ç_)l:dl 0'._ J/ )1 la; lll·' t"L."'l! -~ıJ,~~Ifl ~~ ~~_;ıu:.:.4:ı ,.~~~ ı:·'" ~~- ·J ~~~ J ~ ~A!,;t~ .:ıı J~ .Jı . 2ı)..ı: :~-' ~ı>. ,~~.flr~. jJJ )' ;~.J4!~ -~')' ~l.:_.:ıı , :.l ~:-:~ .ıiJ1,;-f:J c, ~- i~ Jf.. ı,r-J l!:.~ ı.:'.!-ul J ~·ı t"t.c· ~ .>IJJ .ıt_~I -. .J .. U~~l gl .,!.J~4~)'1"""-~~ ,.!;.\-~ :öiLu-:_, .. ~·i:r->J - ~~ .~ li~ :lr; :.öıl ci J ~: :.,-;.), __ ~:~JI '.~:Jl'.J!; ~l;S ·
1 ~1 )1:!.11 .!.! • .>\,.NI ;41 c.-..:. ·j:l-=1 J::.:ıll J . (.Jı ··~ ı.r -~~ Jl_;.... ;§::; :.ıiJ , •• •.• .;_ ;-t· - .... : ;.:. t~ ·.t .... ~, ... . tı.7 '''"·'"' ~C.,. :,,:., ~ · .·•.:. . ; fii .~ .. .:. ,. ;•.,,,i ..
'Burada aÇıkça ·gorülÜyodci: ''·Nawawr'-c:h~n··ı·ÇoR ev.vel"'a~itıller-"P'eygamberin camialı, veciz sözlerinden :ri-5al~ler ı·ffieyd'ana ; · getirriıişleYdiil. Abü Bakr al·Sinnl'ni!l ı:al~lc~z'ı, .. Amı 'Ab.d .~llahj1al~I):uza'.1 ~Mu}].aJrımad b. Salama ölüm. 454/l.0.6ı) nin al-Şah_ab:ı; _.Abu ~Amr .-~· al-Ş~la}]. ,(Talfy al-Dln 'O§man b. _cAbd al-Ral].man, 577-643/118·1~l245) ın al-Aijadr§'ı bu meyandadır. Ve ·yi'ne vuzl.irrla aı1laşihyor ki':i ; lY.ı.his 'iİieyzuu ·~Arba'ün'un asıl kaynağı, Abü 'Aı;,nr'·' .~n ::aP..ı · .. gı;!ç~n · ,~$~ri.diı:. , .Tef~it;ı hadis. ve ~debjy~tta çlaqiktidadı -.!)laı,ı Ş_~hı:i.zor'lu : b_u bijyük .. şafii falçi.~inin, Şamda ve Kudüs'de müteaddid İneôreselerde ·müderrislfk ettigi, Nawawi'nin onun hayatta bulunduğu bir ziı.İn'<i'nö:a •Şarrl' civar.ıhd~· ;doğduğu, ve sonraları da Ş.am~da ·1ikaın_et .~y.e ,;Kı.udü$':~: .. seya.h.atr; \eyJ~diği nazara alınırsa, kırk hadis camilerinin -~n şöh_r_etlisini,. . madd~t~n-- olmasa bile manen, İbn ljallikan'ın da hocaları arasında b'ulunniüş olan. bu zatın, t.alebeleri arasında saymak :isabetli ·· düşer l·· ··Böylece ' Na'Wa\~r'nin·· niçin İbn Şala}].'ın ,;;~ )1 ~~~ :;.;..1..:.\(Jbden 26 · hi;ı:disi ı.nü.ş~emiJ :;bi,t meclislik risalesindeki hadisleri. t~.rcih .. ve 9nlara · 16 hadis ilay~ . . etı.ne~ suretiyle Arba'ün l;ıad~~ cem ~ttiği kolayca belirmiŞ olur: _Burada . _yahiız bir müşkil •ile ·karş·ı ka'rşıyayız : ·~ Acaöa,· · hı.r -·42 ~hadis'dei:i1 · harigileri lbn Şa- . la}].'ın, hangileri Nawa:wHnin toplamasıdır. ?;. :.Ş.imP.ilik .;~1..; ~ • .>b.i':/1 nin biı: . .n.üsb.aşını te.dkıyk im~aoı . l;>Uiutıuncaya ~ada,r bir ş_ey- .söylenemez.
Fak~~ ş!Tpl~n . ~~ ~:~a~J.,?"t;Iwi~ .. i.~~n!l ~:aY~.~t'll~t Y.erind~ , ql~ca~~~ :_.; • .:.·: ..
r: .:l ;,i~ .:Nawaw.l;: ,mul(açldemeş:inde \rz;ikr#m~mjş · ohpa:S.ın.q. rağ,men, .es e-. pjnin~.büriiJ.k .. kıS.IPJtJ.ı p~şk~sıro!l, .façı.Iiy,etin~;~)ıprçl,u~~· _, ,.r·. ·r :l~ ; ~ı:-a ·:.-
·-- 2-: N~v;av~.:l'·Ye bü sahatıakiı büyük şohreijı:onul:r:cerrl ı=ettitlıJıci&s~ · lerden çoğunun es~sen . k~ndiS'iiıdeiı evvel alimler arasında < din'in da-
. ı .• : .: ,) ı •. 1 Muk:addeme, varak 2 a·b.
/ 294 Abdülkadir Karahan
yandığı veciz ve camialı sözler» olarak kabul edilmiş olması sayesinde ·sağlanmıştır.
3. Newawl, Peygamberin, bu veciz sözlerini h. II (m VIII.) asırdan itibaren hemen her devirde ve bilhassa kendi zamanında İslam alemi için çok yaygın bir moda haline .gelen v~ büyük alaka gören <Arba'ün l}adiş» nevine mal etmek suretile bu işin cazibe merkezini yakalamış, şöhreti afakı tutan: ve birbiri' ardı sıra gelen nesiller boyunca kıymetini . muhafaza ·ederek daima ezberleyenleri bulunan bir eser tasnif etmiş ve onun 7 asırdır eksilmey·en şarihleri himineti ile bu sah.anın daima en parlak siması kalmak taliine ermiştir. . Bu b~ylece bilindikten sonra bir başka nokta Üzerinde de durmak icabeder: Imam Nawawi, kırk hadis'inin mukaddemesinde alimierin bu neviden eserlerinin sayıya gelmez derecede çokluğuna işaret ettikten sonra, bu hususta kitap tasnif edenlerden, kendine göre bir sıra ile, · şu on üç kişinin isimle'ini zikreder:
1. 'Abd Allah b. Mubarak (ölüm. 181/797),
2. 'Omar b. Asiarn al-'füsl (ölm. 242/856),.
3. I:lasan b. Sufyan al-Nasawi ( ölm. 303/916),
4. Abü Bakr al-Acurri (ölm. 330/942),
5. Abü Bakr Mul)ammad b. İbrahim al-işfahani (ölüm. 466/1074)~
6. Dara~utn1 (ölüm. 385/995),
7. al-I:Iakim Abü 'Abd Allah (ölüm. ·405/1015),
8. Abü Nu'aym (ölüm. 430/1039),
9. Abü ' Abd al-Rahman al~.Şulami (ölüm. 422/1031),
10. Abü Sa'ld al-Malini (ölüm. 412/1021),
11. Abü 'O§man al-Şabuni (ölüm. 481/1089),
12. 'Abd Allah b. Mul)ammad ~1-Anşari (ölüm. 481/1089),
13. Abü Bakr al-Bayha~I (ölüm. 458/1066).
Acaba Nawawl, bu zatları kendi mi bulup, sıralayıp kaydetmiş, yoksa bunları da mı bir başka eserden· almıştır? Bu soruyu da cevaplandırmak yerinde olacaktır. Tetkıykımize ve kanaatimize göre, bu ·on üç isimden Dara~utni, Şabuni ve Anşari hariç, diğer 10 tanesini o, A.bü 'fahir al-SilaH (ölüm. 576/1180) ye borçludur. Zira Silafl'nin a l• Arba'ün. al-Buldiiniga'sının mukaddemesinde t kendisinden evvel kırk
ı Bib. Nat. A. yazmalar. Nr. 722 (Meemua·i resail içinde).
al~Nawawi'nin Arba'un'u ve Aİ'apça şeıhleri 295
hadis yazdıkları belirti~en 10 müellifin cümlesi burada tekrar edilmiş
tir. Yaptığımız e.tüde göre Nawawi'ye kadar yazıldıkları tesbit edilen 54 Arbaelin l;ıadi§>den. bu zatın yalnız 13 inusannife işaret etmesi ve bunlardan 10 unun da · SilaH tarafından, daha evvel tekrar edilmiş olması, bunun bir tevarüd olmayılı oradan alındığı kanaatini kuvvetle takviye eder mahiyettedir. · . Nawawl'nin kırk hadis risalesindeki hadisler umumiyetle evvela lafız bakımından veciz ve isnadları mahzuf olduklarından, . hıfzları ve menfaatlerinin taammümü kolay olmuştur. Sonra dinin mühim emirlerini cami ve bütÜn ibadetleri muhtevi bulunmaları da, ahiretini isteyen kimselerin bu hadisleri bilme gayreti göstermelerine yol açmıştir. Me· sela ct .:.l::'4 JLf":/1 k'\> -ki Bugarl'de ve birçok Arba'un'larda ilk hadistir-hadisi, 4akikaten islamın eı:ı yüksek esasları arasındadır . Ve elbe.tte islamın yarısı veya üçte biri tavsifine layıktır. Hele c~ tff 1:>L'YI ı..i.
1_,..,J ~\ ~-' ;;.,.01 .l:.._IJ ;;_,LJ\ 4...\;\_, .J_,...1J .,~ 14- .jl_, •.lll )'\ .JI )' ..JI ;;_,~
.)la... J 2
> hadisi ise islamın binasının üzerine kurulduğu şartları vuzuhla içine almış olmak bakımından üstün bir hususiyet taşımaktadır. Sonra c3~ 11).1 ..JIJ . ~ J)lLI ..JI >, c 4 ~1 c.J...ıll, gibi hadisleri islam abkamının dayanağı telakki etmek tabiatı ile yerinde olur.
Yine mesela c 5 .w.:.! ~- t.. "':?-)' ~- ıS'" (.b-l ı.JAY.: )' > veya <
0 IJ'l:JI ~ ~· ..J) .:.J>h ~lj !ll..L. ()'IJ ~1 ı.ı- ~1 > da ~akiki müs~ lümanlığın ana kaidelerini hülasa eden camialı hadisler arasında mütalaa edilmek lazımdır.
Esasen Nawawl'nin şarihleri arasında buna dikkat edenler ve bir ~ırk hadis tertip veya şerhine niyyet ettikleri zaman araştırmaları sonunda niçin Nawawl'yi şerhi tercih ettiklerini ve n~den onu en mühim bulduklarını, yukarıdaki görüşüm~ze uygun tarzda, açıklayanlar a~ değildir. Bunlardan mesela Tae al-Din Abü Hafs comar b. CAil al-. . Iskandari (ölüm, 731/1330} c7 ~u ")ll ~ J ~~ c:.t;tl > açl lı şerhinde, İslamın dört hadise dayandığının alimlerden bir camaattan sahih surette öğrenildiğini şu· satırlada ifade etmektedir :
1 Nawawi, Ük hadis.
2 Nawawi, 3. hadis.
S Nawawi, 6. hadis.
4 Nawawi, 7. hadis.
6 Nawawi, 13, hadis.
6 Nawawi, 27. hadis.
1 Bayezid Kütüphaneşi, ur. 906.
~96 Abdülkadir Karahan
<i.f;.e,... '; .!.:!.:ı~l -~~ul .Jç. : (":>W'YI· ).:ı.. - -.)1 ~tJ..!I ·tr.- ~~·~ı:r ·e- . ..ü.· . .c,L; ··>:UI ~--~~:.ıli~ ":ui}F~~~~ ·0 ~:~l:fl J· :~.' J~l-~;~:;· ;:,~~ ·-Jt.r'::/1
. f,.s .. ·~ · :~ ... ~J ~~ı, '")l:.:.' ~ &- -~-~; J :-.. • • <o •
Yine böylece gerek bu zat ve gerekse Sa0d ··'a1::.Dfu .1faft~ani {122-f792{1322l1'39'Q) ·.Şeyb ' :Abu .31-J:lasan · ·;zahir:'in· .~ki ' bu :z'at -1çin .Taftazanr iyaliıfz :.,şıatıı .kelimesini ·ikuUa'n'ln'iıkla ikti fa .. eder.,bunları mi:zımla :bir .ata'ja 1getiie~ ~Ş~ ı pai~iisını ·da •·n.akfe:?er-Ier:
.:.us:-- li~ '..:,jl ·;,~ . . . · ' ....- .
~J~I -~ · ı-)~~&- ·.c_JI {:J ~jiJ ·.:.\r.:!.IIJil
~- 'i:P·IJ ,~ -~ 1.. ~ . ·. . ~ ·• .. . : ı . , . •;"'
.~:u 1?~t ??~.i~ ~,a:v~wi'?e ·~, 5, 1_2 ve . 3~ ~~j.ı~ı~_~r.
''Nawavii' a~Ri 'cii~er ·çailüa.ıı 'peY.iafu_i:ier · ~öziehH_ln 'de ; hlüsitiiiiahıira 'iÜkatC ;;ani'el ·ve ~aımnc 1bcl.Uiiiıına~n, biı i'arzda, reı:lı:ter öiat~k ·s-aıfih 'lia.dislerden olduklannı ha'HrHiilfak; thti esere ··'atfeaileh '·bliyük ·kiyrriet ve telfefnmiyeti'iı 'mcitfasını 'kavramayı ·koiayla-ştırir. Ve yalnız arapçada değil, ·farsıfcı ve :türR.çede .de 'Naw·a:wl'nin ;l;iir ,çok ,şerhleri vQ.cud bul.m'cı.Sirrın ve ·isiam -diiriyasında ·inkıtasiz, g.eniş .bir :role s.al:ıib .Ôlma~ının -~~-bebini tavzih eder. ·
·Bu •ri'salenin islam ·düşünce ve ahlakinin _toplu ma.k~.si:erind,e.n biri olması, ·onun yüksek içtimal değerini :yapa~ )~uv.ve.ti qlmuştı,ır : . .Y;e .<?11\l diğer ·bu kabil ·mü-tenevvi inevzulu kı.rk hadislerden ayı.ran mühim l?.i.r amil de :budur.
:Nawaw·I Arba':iİİı'.umin ·eheinmiyet ve şöhreti ile mütenasip ol'ar.ak . bir ·Çok ·şerhieri Vücude getirilmişfi'r. :Evvela ·brzzat N~wawi"nijı k,ep.disi, ~.Zikrettiği hadislerin g'izli 'ka:I~n pıüşkiı ı;nanal~r~~.ı .zapt içiw pir hap ilave 2 ve bunu mtikaddem~sinde de - .tasrih ~tmjştir.:. Bu itibarla ilk şarih sıfatını, bizzat eserin camiine vermek muvafık . olur.
Abu '1-cAbbas al-İşbili'den (ölm. 699/1299) başhıyıb cAbd Allah Napraw1 (ölüm. 1255/1839) ye kadar arapçacia Na'waw1 Arba~ün'unu şerh ettiklerini tesbit eylediğİrniz 49 zatdan ölüm ta:rinle~i m·alu'mumuz olan 41 'inin, kronolojik sıra dahilinde, bir cetveli ~'Ş'aği'dadrn
1 Varalc. 2 a.
2 Bu hap şerhlerde umumiyııtle tayedilmiştiı:~
3 Mulı:addeme sonları.
. -al-Nawıiw1'n~n Ai~a~uıi'u ve ·ArapÇa şıırllleri
··~~~~~~ "ş~:lhİe~i~iiı 1k~~~~İ~ jik ~~~~~İf: XIII. ii; ı-,. (h . 'Vlt).
Nawawi (631-676/1233-1274)
Abu;i~cAbBas al-İŞbHI :(öl$ . . 699]1299.) -ı .. • .. •• . 1. ~·
'Xİv. a~fr :(h. :Vii.iJ - .: ·.:. · ·. :- .ı 1 . :ı . :ır: ·ı--:wrı
İbn 'Da~Iı~ al;~I~. ~~1?1: 7Q~/J.$q~). 1 ~-) • • _
Naq~- ,~1;-.D.I.n ~u!~Y~~ı;ı . .J9.~ID; ı ~?.?M?.?~~)-: ı·: Al;ıı:n_cl4· :~ .. 'Al?,~ ~hY ~~~b (il~· ·P39f1~39) Tae al-Din AQ.üJM~ (öl~.: 7§f./,~_ŞŞ.0), 1 . ·mı Ji:·\·:!;': Mu];ıammad b. Aljmad al-M'as'üdi · (yazılışı 789/1'386) Zayn al-Din Sarıca (ölm. 788/1386) ,· ._ . :?a<a. al-Oin , ı::a·ft~~! (=7.;2:2·{~2/ıSn-:ıa~Q) ll?z:ı ~~,C.f-1b i~l-~.a.ğ'dadi (ölm 7~?f~Ş93)
1
XV. asır {h. IX)
:Su'ü:di, Abu ' Al;ld Allah (ölıri •. 803/1401) Cam al .. aı:Din ~Yusuf ( ölm. 804{1402)
Sira~ aı-q!I! ~9~aı (%ı?;ı.)391f!~02) :?.~.~.~r .fih:J?i,ı,ı .~.1-~Ç.ı;_ne~:r~ .. (Y[!-'f.Wş,~ .812/1409) ' lzz al-Din b. Ç~~~c.~ (q!n;ı. [ Ş!9/1416) lj_ı,ıc_an:di. İ_br~hi~ (9lx?. 85~/-1;:1,47) ·
Xbü ·.ıjatş al-Baloisi (ölm. S55{1451) Şalal) al-Din :Mul;ıamm,aCI (Ölni. a56/1452) Badr al-Din 'GII~iıl '(öhn. S86f1481)
' .. . .
XVI. d~zr '(h. X .)
'Mi./fİı ·aı.'DIA b. :Şcifi' aJ.:o'ı~ (ölm. 905/1500) ·İ~İicaz1, Mı.İJ:ı'am'~'ad }?.' ·~i-'A~z . '(yazılışı 9~2/1506) ·?:~kariya ·ar-AnŞ~ri '(ölm. 926/1:520) . ·. f&n _Ka·m~l faşa '(ölm, 9~0/1~34) bal~ı~ Meh'me_d '(ôlm. 944lf5.40) . .. !-f~y~ami? ş~~~b .aH?.iry (ö1m •. J73/1~_?,6) . Faş·aiı~~ A(ı.ffiad b. I;iC~z1 (o!Iiı. -978/1570) L'arl', MüŞlll) al-Diiı.' 1(öl'm. ·979/1571)
~,L. . . . ,· ; _:_· \""
XVII. asır (h. Xl.) ·: .... ~ : .• . ; .• - • • .. ., 1 • • • • ( • 1 •
"Ali aT-~ari (öhiı . 1014/160oj ŞabarbitL İbrahim (ölm. 1016/1607) Şabşiri, Vali al-Din (ölm. 1019/1610)
297
'298 / Abdülkadir Karahan
.. .• ::..=.: Minavl, cAbd al-Ra'n:f (ölm. j1031/1621) Mul:}ammad b. Al:}mad al-ljatlb (Haytaml'nin süplemanı, 'ölm.
1089/1678) Yazıcı lsma'll b. 'Abd al-Ba}f1 (yazılışı 1110/1699) ·
XVIII. asır {h. XII)
Sindi, Mul]ammad b. al-ljayyat (ölm. 1163/1750) I:Iasan b .. 'AH al-MadabiH (Haytaml talikatı, ölm.' 1170/1756) I:Iasan1, Al:}mad b. Mul:}ammad (öİm. 1178/1764) · İbn Savdat al-Bananl (ölm. 1194/1780) ljuzcı.yrl, Halil (Şabşlr]: talikatı, ölm. 1196/1782) Vaclh al~Din b. Muclb Allah (yazılışı 1212/1797) Mul:}ammad b~ Al].mad (ölm. 1213/1798)
XIX. asır (h. XIII)
Nabravi, 'Abd Allah (Şabş1r1 talikatı, ölm. 1255/!839)
Bu asırlara dağılışın daha kolay müşahedesi için, buraya bir de grafik çizmek faydasız olmıyacaktır t:
9 Zamanlarını tayin edemediğimiz Nawawl
n 8 -- - 1- f--
6 1-
5
ı-
!----
r
ı--
ı
şarihleri de şunlardan ibarettir:
'Abd al-Madd Şarnn:bl 'Ala al-Din cAH b. Mul:}ammad Haşim al-Şarlfav1 Mes'üd b. Manştir b. al-Amir Seyf al-Din Mul:}ammad b. Al:}mad al-I:Ianafi Şafav1, Al:}mad b. Müs~ Şatlri, 'Abd al-Hadi Şlrazi, Şahab Al:}mad b. Mul:}ammad
Bunlardan başka da Nawawi'yi şerh etmiş olaniann bulunması muhtemeldir.
Şunu da ekleyelim, Nawaw1 şarihlerinin kronolojik cedveline şöyle bir göz gezdirilirse, şarihlerden çoğunun tanınmış din alimlerinden olduğu görülür. Bunların içinde lbn Da}s:I}s: al-' Id, .Sa'd al-Din Taftazanl, İbn Racab al-Bagdadl, İbn Kemai Paşa, İbn I:Iacar al-Haytaml, MusUl} al-Din Lari, 'AH al-~ari, cAbd al-Ra'üf al-MinawL. gibi islam-Türk ulemasının birer otorite olarak telakki eftikleri şahsiyetler az değildir. Nihayet bu şerhlerden bir kısmı üzerinde başiye ve talikat da meyda-
1 Grafikte ufki süt~ıılarda her 5 mm. bir asra; şakuli sütunlarda her Ö mm. bir tariha delalet eder. ,.
: · al-~awawi'nin A.rba1un'n ve Arapça şerhleri 299 . .
na getirildiğini (Mesela Haytaml'ye Madabigl'nin haşiye, Mul].ammad b. Al].mad al-ljatib'in. talikat; Şahşİrİ'ye ljuzayri ile Nebrawl'nin ~a- · şiye yazmaları gibi) ve Faşani şerhinin altı 1, Şabarbiti 2 ve Taftazanl' ;şerhlerinin üçer, diğer bir kısmının ikiŞer defa basıldıklarını ve mesela yalnız İstanbul kütüphanelerinde mevcut Nawawi Arbacün'u ile şerhlerinin yazma nüshalarnın bir kaç yüz sayıyı aştığını bildiğimiz nazara alınırsa: meselenin mahiyeti ve bunhinn müslüman halkların dini, iç· timai, ve ahlaki ihtiyaÇlarına uzun asırlar boyunca ne tarzda cevap verdikleri, ve münevverlerle halk arasındaki vasi' ve şamil mevkileri söz götürmez şekilde açıklanmış olur.
1 Kahire, 1278, 1229, 13081 1305, 1310 ve 1311 (Şabar}!iti hami_!inde). 2 Kahire, 1807, 1316 n son yıllarda Mısırda Muştafi al-l;lalabi ıışr.
a Istanbul, 1816, 1328 ve Mısır.
