vncvanhoa.vass.gov.vnvncvanhoa.vass.gov.vn/noidung/doituongnghiencuu/vanhoadangian/… · 664 ViÖn nghiªn cøu v¨n hãa h÷u t− nh©n, chøc n¨ng xˆ héi hãa vµ vai trß

folklore thÕ giíi, mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n

663

TruyÖn ngô ng«n trong bèi c¶nh: mét ph©n tÝch cã tÝnh t−¬ng t¸c x� héi

vÒ diÔn x−íng kÓ chuyÖn*

Barbara Kirshenblatt - Gimblett

Ngay tõ n¨m 1925, Malinowski ®� viÕt mét nhËn xÐt rÊt hiÖn ®¹i trong bµi luËn “ThÇn tho¹i trong t©m lý häc nguyªn thñy”, trong ®ã «ng nhÊn m¹nh mét ®Þnh h−íng diÔn x−íng ®èi víi viÖc nghiªn cøu çc truyÖn kÓ d©n gian Trobriand vµ ®Ò cao tÇm quan träng cña bèi c¶nh x� héi vµ v¨n ho¸ cña viÖc kÓ chuyÖn. Bµn vÒ kukwanebu (truyÖn cæ tÝch), Malinowski viÕt:

V¨n b¶n cè nhiªn lµ cùc kú quan träng, song nÕu kh«ng cã bèi c¶nh th× nã còng v« hån. Nh− ta ®� thÊy, sù hÊp dÉn cña c©u chuyÖn ®−îc t¨ng lªn rÊt nhiÒu vµ mét d¸ng vÎ riªng ®−îc kho¸c lªn mét c©u chuyÖn lµ bëi çch kÓ chuyÖn. Toµn bé tr¹ng th¸i diÔn x−íng, giäng nãi vµ nh÷ng ®éng t¸c b¾t ch−íc, sù phÊn khÝch vµ ph¶n øng cña ng−êi nghe còng cã ý nghÜa ®èi víi ng−êi b¶n ®Þa gièng nh− v¨n b¶n vËy; vµ nhµ x� héi häc cÇn n¾m b¾t t©m tr¹ng cña nh÷ng ng−êi d©n b¶n ®Þa ®ã. VÒ phÇn m×nh, cuéc diÔn x−íng cÇn ®−îc tiÕn hµnh vµo bèi c¶nh thêi gian phï hîp - mét giê nµo ®ã trong ngµy, mïa thÝch hîp, trong mét khu v−ên víi çc mÇm c©y ®ang nhó nh− b¸o hiÖu mét mïa lao ®éng, vµ mét chót t¸c ®éng cña ma lùc cña çc c©u chuyÖn cæ tÝch. Chóng ta còng cÇn nhí ®Õn bèi c¶nh x� héi cña quyÒn së

*. Khi viÕt bµi nµy, t«i ®� sö dông rÊt nhiÒu gîi ý cña Roger Abrahams, Dan Ben-Amos, Tom Burns, Alan Dundes, Robert Georges, Maxwell Gimblett, Marvin Herzog, Anthony Leeds, Elliot Oring vµ Ellen Stekert. B¶n th¶o ®Çu tiªn cña nghiªn cøu nµy ®−îc viÕt víi sù tµi trî cña Héi ®ång Canada vµ B¶o tµng Quèc gia Canada vµ ®� ®−îc tr×nh bµy t¹i héi nghÞ th¸ng 11 n¨m 1969 cña Héi Folklore Hoa Kú ë Atlanta, Georgia.

664 ViÖn nghiªn cøu v¨n hãa

h÷u t− nh©n, chøc n¨ng x� héi hãa vµ vai trß v¨n hãa cña sù t−ëng t−îng hµi h−íc. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã ®Òu cã vai trß cña nã, ®Òu cÇn ®−îc nghiªn cøu nh− nghiªn cøu v¨n b¶n vËy. Çc c©u chuyÖn sÏ sèng víi ng−êi d©n b¶n ®Þa chø kh«ng ph¶i trªn giÊy, vµ nÕu mét häc gi¶ chØ ghi chóng l¹i mµ kh«ng cã kh¶ n¨ng gîi lªn çi kh«ng khÝ mµ trong ®ã chóng to¶ s¸ng th× ng−êi ®ã míi chØ ®em l¹i cho chóng ta mét mÈu thùc tiÔn bÞ c¾t xÐn1.

M−êi n¨m sau, n¨m 1935, Malinowski ®� trau chuèt l¹i kh¸i niÖm bèi c¶nh cña m×nh khi «ng bµn vÒ ®Æc tr−ng bèi c¶nh cña ý nghÜa nh− mét phÇn cña lý thuyÕt ng«n ng÷ d©n téc häc do «ng ®Ò xuÊt, vµ nªu lªn sù kh¸c biÖt quan träng gi÷a “bèi c¶nh t×nh huèng vµ bèi c¶nh v¨n ho¸”. ¤ng ®� chØ ra ý nghÜa cña ng«n tõ, c©u có, chuyÖn kÓ vµ çc thÓ lo¹i v¨n nãi chÞu ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo bëi “t×nh huèng mµ trong ®ã lêi nãi ®ang ®−îc bµy tá vµ t×nh huèng mµ nã ®Ò cËp tíi”2. Çc nhµ folklore häc vµ nh©n häc kÓ tõ thêi Malinowski ®� cè g¾ng nghiªn cøu truyÒn thèng truyÒn miÖng trong bèi c¶nh v¨n ho¸ ph©n nh¸nh cña nã vµ trong mét bèi c¶nh x� héi chung khi hä t×m çch t¸ch mét sè bé phËn cña folklore ra khái bèi c¶nh sö dông trùc tiÕp cña chóng3. NhiÒu nhÊt th× nhµ nghiªn cøu cã thÓ m« t¶ çc kiÓu t×nh huèng kÓ chuyÖn nãi chung - kiÓu nh− truyÒn thuyÕt ®−îc kÓ “ë nhµ, trong cöa hµng vµ ë çc dÞp lÔ nghi”4, vµ ®«i khi anh ta cã thÓ m« t¶ v¾n t¾t mét bèi c¶nh kÓ chuyÖn ®iÓn h×nh sÏ diÔn ra nh− thÕ nµo. Sù thiÕu quan t©m ®Õn bèi c¶nh sö dông trùc tiÕp, thiÕu quan t©m ®Õn viÖc mét ng−êi diÔn x−íng trong thùc tÕ ®� sö dông mét c©u chuyÖn cô thÓ trong mét dÞp nµo ®ã nh− thÕ nµo, ®� ph¶n ¸nh thiªn kiÕn cña nhµ folklore häc ®èi víi hai khÝa c¹nh quan träng cña viÖc kÓ chuyÖn. Thø nhÊt, kh¸c víi çc çch nãi th«ng th−êng, truyÖn cæ d©n gian cã mét khu«n h×nh ®Þnh s½n. KÕt qu¶ lµ, çc häc gi¶ th−êng cã xu h−íng xem chóng nh− çc ®o¹n cè ®Þnh hoÆc çc thùc thÓ ®éc lËp vµ ghi chóng l¹i trong bèi c¶nh pháng vÊn gi¶ t¹o. Thø hai, çc nhµ folklore häc tËp trung vµo çc sù kiÖn kÓ chuyÖn cã môc ®Ých chuyªn m«n, tøc lµ vµo çc sù kiÖn lêi nãi trong ®ã träng t©m lµ kÓ l¹i c©u chuyÖn vµ viÖc kÓ chuyÖn lµ ph−¬ng thøc ®µm tho¹i chñ yÕu. MÆc dï trong çc buæi kÓ chuyÖn nh− vËy, mçi mét c©u chuyÖn ®� ®−îc kÓ tr−íc ®ã vµ kh«ng ®−îc kÓ ra (non- narrative speech) ®Òu cã t¸c ®éng t¹o ra kh«ng khÝ cho çc c©u chuyÖn


665

tiÕp theo, nh−ng th−êng th× ®ã lµ tr−êng hîp cã mét sè c©u chuyÖn (narrative) kh¸c lÏ ra còng cã thÓ ®−îc sö dông víi chøc n¨ng gièng víi rÊt nhiÒu trong sè çc c©u chuyÖn d©n gian ®ang ®−îc kÓ5. §Æc ®iÓm quan träng nµy cña çc sù kiÖn kÓ chuyÖn cã môc ®Ých riªng cã thÓ phÇn nµo lý gi¶i t¹i sao çc nhµ folklore häc l¹i xem çc c©u chuyÖn kÓ lµ çc mÈu cè ®Þnh vµ nhÊn m¹nh tÝnh bÊt biÕn cña chóng h¬n lµ tÝnh s¸ng t¹o cña ng−êi diÔn x−íng trong viÖc chän c©u chuyÖn thÝch hîp vµ ®iÒu chØnh diÔn xuÊt cña m×nh tuú theo t×nh huèng. Nh− vËy, trong khi miªu t¶ viÖc kÓ chuyÖn, nãi chung chóng ta t×m ®−îc th«ng tin vÒ bèi c¶nh v¨n ho¸ réng vµ ®¹i thÓ cña çc c©u chuyÖn kÓ vµ ®«i khi lµ mét dÊu hiÖu hoÆc sù m« t¶ ®¹i c−¬ng vÒ çc dÞp chñ yÕu ®Ó kÓ chuyÖn. RÊt Ýt khi chóng ta b¾t gÆp çc miªu t¶ sù kiÖn kÓ chuyÖn ®ang diÔn ra.

H¬n thÕ n÷a, çc häc gi¶ cã xu h−íng bá qua thÓ lo¹i diÔn x−íng kÓ chuyÖn trong ®ã ng−êi kÓ lång c©u chuyÖn vµo mét m¹ch theo çch diÔn t¶ kh«ng ph¶i d−íi h×nh thøc kÓ chuyÖn. Trong nh÷ng t×nh huèng nh− vËy, ng−êi kÓ th−êng ®Æc biÖt chó ý ®Ó lµm sao thÝch øng c©u chuyÖn víi bèi c¶nh x� héi ngay lóc ®ã, vµ chÝnh v× vËy ng−êi kÓ chuyÖn ®ã cã thÓ chÞu mét søc Ðp rÊt lín ®Ó t×m ra çc truyÖn kÓ d©n gian kh¸c t−¬ng øng vÒ chøc n¨ng. §ã chÝnh lµ çc diÔn x−íng kÓ chuyÖn, n¶y sinh tù ph¸t vµ thËm chÝ kh«ng l−êng tr−íc ®−îc trong qu¸ tr×nh trß chuyÖn vµ cã sù trïng khíp ®Æc biÖt chÆt chÏ gi÷a lêi v¨n vµ bèi c¶nh. Do nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã, çc diÔn x−íng nh− vËy ®Æc biÖt thÝch hîp cho viÖc ph©n tÝch vÒ ph−¬ng diÖn cÊu tróc cña t−¬ng t¸c x� héi dùa trªn m« t¶ chi tiÕt bèi c¶nh hiÖn thêi, n¬i mµ c©u chuyÖn ®ang ®−îc kÓ.

Bµi viÕt nµy vÒ ph©n tÝch mèi t−¬ng t¸c vÒ mÆt x� héi ®èi víi mét cuéc diÔn x−íng theo chiÒu s©u, thÓ hiÖn mét nç lùc kh¶o s¸t folklore trong bèi c¶nh sö dông hiÖn thêi cña nã nh− mét h×nh thøc hoµ nhËp vµ cã kÕt cÊu chÆt chÏ cña hµnh vi øng xö gi÷a ng−êi víi ng−êi. Thay v× nhËn thøc bèi c¶nh nh− mét mí chi tiÕt ®−îc xÕp vµo phÇn ghi chó ®Çu trang hay cuèi trang nh− mét “th«ng tin nÒn” (background information) hoÆc “bÇu kh«ng khÝ” (atmosphere), ë ®©y kh¸i niÖm “diÔn x−íng” sÏ lµ ®¬n vÞ ph©n tÝch cña t«i vµ t«i sÏ cè g¾ng chØ ra mét çch chi tiÕt vµ chÝnh x¸c mét sù kiÖn kÓ chuyÖn cã cÊu tróc ra sao,


b»ng çch nµo mµ mét ng−êi kÓ chuyÖn s¸ng t¹o lång ghÐp nh÷ng ng«n tõ nãi ra theo khu«n mÉu ®Þnh s½n cña mét c©u chuyÖn ngô ng«n parable vµo mét t×nh huèng t−¬ng t¸c x� héi nhÊt ®Þnh. T«i quyÕt ®Þnh chän truyÖn ngô ng«n parable [Nd: mét c©u chuyÖn gi¶n dÞ vÒ bµi häc ®¹o ®øc hay t«n gi¸o] ®Ó ph©n tÝch, bëi v×, lµ mét phÐp Èn dô cã tÝnh gi¸o huÊn, nã th−êng xuÊt hiÖn d−íi h×nh thøc kh«ng ph¶i lµ kÓ chuyÖn mµ nh− mét cuéc trß chuyÖn chø kh«ng ph¶i nh− mét ®¬n vÞ t−¬ng ®èi ®éc lËp cña mét buæi kÓ chuyÖn cã môc ®Ých riªng. Gièng nh− truyÖn ngô ng«n fable [Nd: chuyÖn kÓ cã néi dung gi¸o dôc vµ r¨n ®e vµ çc nh©n vËt lµ çc con vËt cã thÓ nãi vµ hµnh ®éng nh− ng−êi] vµ tôc ng÷, truyÖn ngô ng«n parable lµ mét ph−¬ng çch kinh ®iÓn ®Ó ®èi phã víi çc t×nh huèng x� héi cÇn gi¶i quyÕt. Do ®ã sÏ ®Æc biÖt thÝch hîp nÕu ph©n tÝch viÖc diÔn x−íng mét truyÖn ngô ng«n parable nh− mét vÝ dô cña “hµnh vi øng xö cã tÝnh nghi thøc gi÷a ng−êi víi ng−êi”, mét hµnh vi cè g¾ng kh«i phôc l¹i sù hµi hoµ sau khi mét ng−êi nµo ®ã ®� “m¾c lçi”6. KiÓu ph©n tÝch nµy, víi sù nhÊn m¹nh vµo bèi c¶nh môc ®Ých ngay t¹i chç, còng cã thÓ lµm râ b»ng çch nµo mµ mét t×nh huèng x� héi l¹i bèi c¶nh ho¸ ®−îc ý nghÜa cña mét c©u chuyÖn kÓ vµ lµm næi bËt ®−îc çc chñ ®Ò thÝch hîp cho ng−êi kÓ chuyÖn trong mét dÞp nhÊt ®Þnh nµo ®ã. VËy lµ, ®Ó theo ®uæi tiÕp nh÷ng chØnh lý chau chuèt cña Malinowski ®èi víi kh¸i niÖm bèi c¶nh, t«i sÏ ph©n tÝch mét diÔn x−íng kÓ chuyÖn d−íi d¹ng “mét t×nh huèng mµ trong ®ã c©u chuyÖn ®−îc bµy tá vµ t×nh huèng mµ c©u chuyÖn ®ã ®Ò cËp tíi”, nh»m nªu bËt cÊu tróc cña mét buæi diÔn x−íng kÓ chuyÖn, sù kÕt hîp gi÷a khung c¶nh kÓ chuyÖn vµ khung c¶nh x� héi, vµ ®Æc tr−ng bèi c¶nh cña ý nghÜa.

Ng−êi kÓ chuyÖn vµ vèn truyÖn kÓ cña m×nh

Dvora Katz sinh n¨m 1915 ë Brest-Litovsk, Ba Lan vµ sang Canada cïng víi mÑ vµ çc anh chÞ em ruét n¨m 1929. MÑ cña bµ, ng−êi ®� mÊt n¨m 1949, lµ mét nguån phong phó vÒ tôc ng÷ vµ truyÖn ngô ng«n parable trong vèn tiÕt môc cña Dvora. Trong nhiÒu lÇn trß chuyÖn víi t«i, Dvora tiÕt lé lµ bµ thÊy c¶ m×nh vµ mÑ m×nh ®Æc biÖt khÐo lÐo trong viÖc sèng hoµ thuËn víi nh÷ng ng−êi kh¸c, nhê viÖc gi¶i quyÕt xung ®ét gi÷a nh÷ng ng−êi kh¸c vµ çch “nh×n nhËn vÊn ®Ò theo çch mµ kh«ng ai c¶m thÊy bÞ tæn th−¬ng”. Trong vai trß lµ ng−êi trung


667

gian, bµ th−êng xuyªn lµm dÞu ®i çc va ch¹m x� héi b»ng çch sö dông chõng m−¬i truyÖn ngô ng«n parable kh¸c nhau vµ h¬n mét tr¨m tôc ng÷ mµ bµ nhí mÑ bµ ®� ¸p dông nãi vÒ nh÷ng ®iÓm yÕu cña hµnh vi con ng−êi trong nh÷ng lÇn chuyÖn trß çch ®©y h¬n 25 n¨m tr−íc. Trong sè nh÷ng truyÖn ngô ng«n vµ Dvora häc ®−îc tõ mÑ m×nh cã:

Aa-Th 1682 [Nd: m� sè trong ph©n lo¹i cña Thoms] Ng−êi gi÷ ngùa d¹y cho con ngùa sèng kh«ng cÇn ¨n. Nã chÕt.

Theo dÞ b¶n cña Dvora, mét ng−êi keo kiÖt ®� bÞ mÊt tinh thÇn khi, sau nhiÒu tuÇn gi¶m thøc ¨n cho ngùa, cuèi cïng th× con vËt ®� ®−îc huÊn luyÖn ®Ó kh«ng ¨n g× c¶. “ChØ cã ®iÒu khi t«i b¶o nã sèng kh«ng cÇn ¨n, nã liÒn b−íc lªn vµ chÕt”. Dvora sö dông truyÖn ngô ng«n ®Ó b×nh luËn vÒ b¶n chÊt tù m×nh chuèc lÊy thÊt b¹i cña thãi keo kiÖt.

Aa-Th 163A* Con gÊu ®uæi nh÷ng con ruåi quÊy rÇy «ng chñ cña nã. Kh«ng may, nã ®¸nh «ng chñ cña nã mét çi chÕt liÒn [Aa-Th 1586A Cuéc tµn s¸t s©u bä chÕt ng−êi (c). Mét con gÊu ®� thuÇn ho¸ nh×n thÊy mét con ong ®ang bay phÝa trªn miÖng «ng chñ, lóc ®ã ®ang ngñ, vµ ví lÊy t¶ng ®¸ ®Ëp thËt m¹nh vµo con ong. Có ®Ëp ®� giÕt chÕt «ng chñ; Xem thªm Motif N333.2. Ng−êi chÕt v× con gÊu ®uæi ruåi.

Dvora sö dông c©u chuyÖn nµy ®Ó nãi r»ng mét ng−êi b¹n ngèc nghÕch cã thÓ g©y h¹i nhiÒu h¬n mét kÎ thï th«ng minh.

Aa-Th 288B* Con cãc (con gi¸n) hÊp tÊp nhiÒu n¨m trêi trÌo xuèng cÇu thang. ë bËc thang cuèi cïng nã bÞ r¬i vµ nguyÒn rña sù hÊp tÊp [Motif X1862. Con cãc (con gi¸n) hÊp tÊp nhiÒu n¨m trêi trÌo xuèng cÇu thang. ë bËc thang cuèi cïng nã bÞ r¬i vµ nguyÒn rña sù hÊp tÊp]

C©u chuyÖn cña Dvora kÓ vÒ mét em g¸i mÊt c¶ ngµy míi mua ®−îc mét chai s÷a, song võa vÒ tíi nhµ th× em ®¸nh r¬i chai s÷a. Em nãi víi mÑ, “Véi vµng th× ch¼ng cã kÕt côc tèt ®Ñp g×”. MÑ cña Dvora th−êng xuyªn tr¸ch m¾ng bµ th«ng qua truyÖn ngô ng«n nµy mçi khi bµ lÇn l÷a kh«ng chÞu lµm nh÷ng viÖc lÆt vÆt trong nhµ håi cßn bÐ.

Aa-Th 774N TÝnh h¸u ¨n cña Th¸nh Peter. Jesus suèt ngµy ®Æt c©u hái cho «ng th¸nh nµy khiÕn «ng liªn tôc ph¶i nhæ miÕng ¨n trong måm ra.

Trong dÞ b¶n cña Dvora, cã mét ng−êi kh¸ch ®Õn th¨m mét nhµ giµu keo kiÖt ®Ó xin b÷a ¨n ngµy Sabba [Sabbath lµ ngµy nghØ ng¬i vµ


thê phông Chóa. Trong ®¹o C¬ ®èc, ®©y lµ ngµy chñ nhËt, Nd]. Trong bông muèn cho ng−êi kh¸ch ¨n cµng Ýt cµng tèt, g� chñ nhµ bµy trß lµm «ng kh¸ch ph¶i nãi b»ng çch lu«n måm ®Æt c©u hái vÒ tõng ng−êi ë cïng thµnh phè víi «ng kh¸ch. C©u nµo «ng kh¸ch còng tr¶ lêi, “¤ng Êy mÊt råi”. Cuèi cïng, g� chñ nhµ ph¶i hái lµm sao mµ mäi ng−êi trong thµnh phè ®ã l¹i chÕt hÕt c¶ th× «ng kh¸ch tr¶ lêi “Khi t«i ¨n th× mäi thø ®Òu chÕt”.

Motif J121. Mét ng−êi v« ¬n nhËn ®−îc bµi häc tõ hµnh ®éng ng©y th¬ cña chÝnh con trai m×nh: chuÈn bÞ cho tuæi giµ. Mét ng−êi ®µn «ng chØ cho «ng bè giµ cña m×nh mét nöa chiÕc th¶m ®Ó ®¾p cho Êm. CËu con trai cña ng−êi ®ã bÌn gi÷ nöa kia l¹i vµ b¶o bè lµ cËu gi÷ nã ®Ó cho bè sau nµy lóc giµ.

Dvora dïng c©u chuyÖn nµy ®Ó b×nh luËn vÒ quan hÖ cha-con. Mét trong nh÷ng c©u tôc ng÷ −a thÝch cña bµ lµ “mét ng−êi mÑ cã thÓ ch¨m lo m−êi ®øa con nh−ng m−êi ®øa con kh«ng thÓ ch¨m lo mét mÑ giµ”. Trong c©u chuyÖn ngô ng«n nµy, sù ®èi xö cña ng−êi con víi ng−êi cha giµ ®� minh ho¹ cho ch©m ng«n trªn. Dvora còng l−u ý çch mµ c©u chuyÖn ngô ng«n nµy thÓ hiÖn tÇm quan träng cña viÖc nªu g−¬ng tèt cho con em chóng ta.

V¨n b¶n ho¸ lêi thuËt cña mét ng−êi kÓ chuyÖn vÒ viÖc diÔn x−íng mét truyÖn ngô ng«n parable

Ngµy 24 th¸ng 3 n¨m 1968, t«i göi mét cuén b¨ng tr¾ng cho gia ®×nh Katz ë Toronto, víi nh÷ng h−íng dÉn ®Ó ghi l¹i çc buæi kÓ chuyÖn theo truyÒn thèng trong bèi c¶nh mét cuéc ®oµn tô b¹n bÌ vµ ng−êi th©n nh©n ngµy lÔ. Mét trong çc ®o¹n ghi ®−îc trong dÞp nµy lµ mét lêi thuËt cña Dvora Katz, kÓ l¹i çch bµ sö dông truyÖn ngô ng«n nh©n mét dÞp nµo ®ã cïng th«ng tin vÒ mét hoµn c¶nh x� héi cô thÓ. Nh÷ng ng−êi ®−îc nãi ®Õn trong ®o¹n v¨n sau ®©y ®Òu cã mÆt:

DVORA: T«i sÏ kÓ cho çc b¹n nghe mét c©u chuyÖn cã thËt. Mét lÇn, t«i l¹i ®»ng nhµ cËu em vµ kh«ng khÝ ë ®ã ®ang c¨ng th¼ng. CËu em t«i ®� høa víi lò trÎ ®i xem biÓu diÔn, song høa råi l¹i høa, v× cËu em t«i bËn viÖc ë c«ng së qu¸ nªn kh«ng cã thêi gian. Çc b¹n cã nghe kh«ng ®Êy?

TÊt c¶ : Cã.


669

DVORA: LÇn sau. V× cËu Êy qu¸ bËn bÞu, vµ cø mçi lÇn cËu Êy hÑn th× l¹i cã viÖc g× ®ã x¶y ®Õn vµ lò trÎ th× thÊt väng. HÕt buæi biÓu diÔn ban chiÒu råi l¹i buæi biÓu diÔn ban s¸ng. Ch¼ng cã buæi nµo hÕt.

T«i ®Õn, thÊy em d©u t«i, Ruth, ®ang khæ së cßn lò trÎ th× ®ang khãc lãc. CËu em t«i nãi “Th«i ®−îc”. Lóc ®ã lµ 9 giê. “B©y giê chóng ta cã thÓ ®i xem phim”. Vµo lóc 9 giê th× kh«ng ai muèn ®i xem phim c¶. §� muén råi vµ ch¼ng cßn høng thó g× n÷a. VËy lµ t«i c¶m thÊy s¾p söa cã sù bïng næ v× cËu Êy kh«ng thÓ hiÓu t¹i sao hä l¹i kh«ng ®i xem phim ®−îc. Bän trÎ nhËn ra lµ bè chóng ®¸ng ra ph¶i ®−a chóng ®i råi, «ng Êy ®� høa nhiÒu thÕ kia mµ. Ruth th× c¶m thÊy chång kh«ng sßng ph¼ng, cßn t«i th× nghÜ r»ng chÝnh ë ®©y hä cÇn mét çi g× ®ã ph¸ tan b¨ng gi¸ v× kh«ng khÝ ®� rÊt c¨ng råi. T«i bÌn nãi, “C¶ nhµ biÕt kh«ng, viÖc nµy lµm t«i nhí ®Õn mét c©u chuyÖn.”

Kh«ng. CËu em tiÕn ®Õn vµ nãi, “Dvora, h�y nãi ®i. ChÞ h�y nãi cho t«i biÕt mét «ng bè muèn ®−a con ®i xem biÓu diÔn th× cã g× sai? T«i ph¶i lµm g× b©y giê? T«i ®� lµm g× nªn téi? T«i muèn çc con ®i xem biÓu diÔn víi m×nh. TÊt c¶ chóng ®Òu nãi lµ t«i lµm mét viÖc kh«ng ®óng. Kh«ng ®óng çi g×?”

T«i bÌn nãi, “ChÞ sÏ nãi cho cËu biÕt. Nã lµm chÞ nhí l¹i mét c©u chuyÖn mÑ th−êng kÓ”.

Mét h«m, cã mét ng−êi ®Õn gÆp gi¸m môc [Nd: ®¹o Do Th¸i] ®Ó hái vÒ shayle “mét c©u hái liªn quan ®Õn sù thanh khiÕt nghi lÔ”, sù tha thø.

Gi¸m môc: “Cã chuyÖn g× thÕ? Con ®� lµm g× vËy?”

Anh ta nãi, “Con kh«ng röa..., Con kh«ng cÇu nguyÖn tr−íc b÷a ¨n”.

Gi¸m môc: “Sao l¹i thÕ?”

Anh ta nãi, “V× con kh«ng röa tay”.

Gi¸m môc: “§−îc råi, t¹i sao con kh«ng röa tay?”

Anh ta nãi, “V× con kh«ng ¨n thøc ¨n cña ng−êi Do Th¸i”.

Gi¸m môc: “Lµm sao mµ con kh«ng ¨n thøc ¨n Do Th¸i?”

- V× con ¨n trong mét tiÖm ¨n kh«ng ph¶i Do Th¸i.

Gi¸m môc: “ThÕ th× sao?”


- V× ®ã lµ ngµy Yonkiper [Nd: Yom Kippur, ngµy Chuéc lçi, ngµy lÔ Do Th¸i gi¸o träng thÓ nhÊt vµ lµ ngµy ¨n chay, ngµy mµ vËn h¹n cña tõng ng−êi trong n¨m tíi ®−îc ®Þnh ®o¹t], vµ mäi tiÖm ¨n Do Th¸i ®Òu ®ãng cöa.

Vµ t«i nãi, c©u chuyÖn nµy gièng cËu. “T¹i sao t«i kh«ng thÓ ®−a chóng ®i xem phim ?”. ë ®©y, cËu Êy ®� høa qu¸ nhiÒu vµ lµm bän trÎ thÊt väng qu¸ nhiÒu råi. CËu Êy kh«ng thÓ hiÓu t¹i lµm sao mµ lò trÎ kh«ng cßn muèn ®i xem phim n÷a7.

C©u chuyÖn ngô ng«n nµy lµ mét chuyÖn kÓ theo c«ng thøc, sö dông mét chuçi gåm çc nh©n vËt ®éc lËp8 vµ cã thÓ xÕp vµo d¹ng motif “Khi thó téi, ng−êi s¸m hèi lo l¾ng vÒ nh÷ng lçi nhá vµ gi¶m nhá nh÷ng lçi lín” (Rotunda U 11.1.1.2.)9. C©u chuyÖn nµy ®� ®−îc ghi l¹i c¶ tõ nguån Do Th¸i lÉn phi Do Th¸i10, vµ trong nhiÒu tuyÓn tËp nã xuÊt hiÖn nh− mét c©u chuyÖn kÓ cã cÊu tróc: b¶n th©n c©u chuyÖn ®−îc lång trong viÖc m« t¶ t×nh huèng x� héi mµ nã ph¶n ¸nh vµ trong ®ã nã ®−îc kÓ. Nh− vËy, Dvora kh«ng ph¶i lµ ngo¹i lÖ trong viÖc sö dông c©u chuyÖn d©n gian ®Æc biÖt nµy lµm truyÖn ngô ng«n, mÆc dï çch bµ tiÕn hµnh th× thËt ®éc ®¸o. H¬n thÕ n÷a, ngay c¶ t−êng thuËt cña bµ vÒ cuéc diÔn x−íng cña m×nh còng lµ mét c©u chuyÖn kÓ truyÒn thèng, bëi v× nã t¹o nªn mét c©u chuyÖn kÓ cã khung mµ víi lo¹i nµy th× ®� cã nhiÒu dÞ b¶n trong çc tuyÓn tËp ®−îc in11.

ThuËt ng÷ vÒ thÓ lo¹i

Khi tù nhiªn nh¾c ®Õn truyÖn kÓ nµy b»ng tiÕng Anh, Dvora ®� sö dông çc thuËt ng÷ “c©u chuyÖn”, “vÝ dô” vµ “minh ho¹”. §� hai lÇn, t«i ghi l¹i ®−îc lèi nãi kiÓu Do Th¸i cña Dvora cho truyÖn kÓ nµy. LÇn thø nhÊt lµ trong cuéc pháng vÊn ghi b¨ng ®−îc tiÕn hµnh hÇu nh− chØ b»ng tiÕng Yiddish, Dvora tù nhiªn kÓ c©u chuyÖn nµy cho mét gi¸o sÜ Do Th¸i vµ vî «ng ta, vµ bµ dïng ch÷ mayse vus mayn mame oleasholem hot dertseylt 'mét c©u chuyÖn (truyÖn cæ, truyÖn bi¹- yarn) mµ mÑ t«i, cÇu cho bµ ®−îc b×nh yªn, ®� kÓ', vµ nãi thªm [dus iz a tsigepaster mushl fun tugteyglekhn leybn] '§©y lµ mét vÝ dô (tr−êng hîp, sù minh häa, truyÖn ngô ng«n fable, ngô ng«n parable) thÝch hîp lÊy tõ cuéc sèng hµng ngµy'. Kh«ng cã viÖn dÉn nµo ®èi víi çc thuËt ng÷ mµ bµ dïng trong lÇn nµy. LÇn thø hai, vµo kho¶ng 4 th¸ng sau,


671

t«i hái bµ b»ng tiÕng Anh, “Bµ cã biÕt tõ nµo nãi vÒ mét ng−êi kh«ng cÇu nguyÖn tr−íc khi ¨n kh«ng?”. Bµ tr¶ lêi, “A mayse ‘c©u chuyÖn, truyÖn cæ, chuyÖn bi¹ yarn’, hoÆc mét bayshpil ‘vÝ dô, tr−êng hîp’. T«i l¹i hái tiÕp, “ThÕ cßn tõ moshl ‘vÝ dô, tr−êng hîp, minh ho¹, truyÖn ngô ng«n fable, ngô ng«n parable’?” Bµ tr¶ lêi r»ng ®ã chÝnh lµ thuËt ng÷ mµ mÑ bµ lu«n lu«n dïng khi nãi vÒ çc c©u chuyÖn ®ã, song b¶n th©n bµ th× kh«ng nhí ®� nghe thÊy chóng hay ®� dïng chóng ë Canada hay kh«ng. Bµ ®� quªn hoÆc kh«ng ý thøc ®−îc lµ chÝnh bµ ®� dïng thuËt ng÷ moshl trong cuéc nãi chuyÖn víi gi¸o sÜ Do Th¸i.

Moshl lµ mét tõ lÊy tõ mét thµnh tè Do Th¸i cæ/Xy-ri cña tiÕng Yiddish. MÆc dï cã thÓ dÞch nã thµnh 5 tõ tiÕng Anh kh¸c nhau, song mçi tõ tiÕng Anh ®ã, trõ ngo¹i lÖ lµ tõ “truyÖn ngô ng«n” (parable), còng ®Òu cã thÓ chuyÓn thµnh tiÕng Yiddish b»ng nh÷ng thuËt ng÷ kh¸c víi moshl:

example (vÝ dô) – der moshl, der bayshpil; di dugma

instance (tr−êng hîp) – der fal; der oyfvayz, der moshl, der bayshpil

illustration (sù minh häa) – di illustratsye, der moshl

fable (truyÖn ngô ng«n) – der moshl, di fabl

parable (truyÖn ngô ng«n) – der moshl

Còng cÇn l−u ý r»ng çc thuËt ng÷ Yiddish chØ tôc ng÷ (dos yeltsvertl, dos shprikhvort), çch ng«n (der aforizm, das glaykhvertl), vµ lêi nãi (dos vertl) kh«ng trïng l¾p víi nh÷ng thuËt ng÷ liªn quan tíi truyÖn ngô ng«n (parable), truyÖn ngô ng«n (fable), vµ vÝ dô. Ben-Amos ®� nhËn xÐt r»ng c¶ Perry vµ Johnson ®Òu ghi chó trong çc bµi viÕt cña m×nh vÒ truyÖn ngô ng«n fable vµ mashal (tõ Do Th¸i cæ chØ moshl) r»ng cïng mét thuËt ng÷ ®ã ®−îc dïng chung cho c¶ tôc ng÷ lÉn truyÖn ngô ng«n parable trong tiÕng Do Th¸i cæ vµ tiÕng Hy L¹p. ThuËt ng÷ ‘tôc ng÷’ trong tiÕng Yiddish ®−îc lÊy tõ thµnh tè tiÕng §øc cña ng«n ng÷, cßn tõ chØ truyÖn ngô ng«n parable th× lÊy tõ bé phËn tiÕng Do Th¸i cæ/ Xy Ri cña tiÕng Yiddish12.

Trong sè 5 çch dÞch sang tiÕng Anh cña ch÷ moshl, chØ cã 'parable' vµ 'fable' lµ chuyÓn t¶i ®−îc sù kÕt hîp ®Æc biÖt cña 'c©u


chuyÖn truyÒn thèng' vµ 'vÝ dô' mµ Dvora nhiÒu lÇn cè g¾ng diÔn ®¹t. V× ch÷ 'fable' cã thÓ ®−îc ®Þnh h×nh bëi ch÷ di fabl, cho nªn t«i quyÕt ®Þnh gi÷ l¹i thuËt ng÷ moshl ®Ó chØ 'parable'. T«i sÏ gäi c©u chuyÖn ®−îc ph©n tÝch lµ moshl hoÆc ‘truyÖn ngô ng«n’ (parable) mµ t«i ®Þnh nghÜa nh− mét c©u chuyÖn truyÒn thèng mµ ®� ®−îc dïng nh− mét Èn dô gi¸o huÊn13.

B¶n th©n Dvora còng nhËn thÊy lµ bµ nãi tiÕng Yiddish kh¸c ng−êi (bµ nãi r»ng tiÕng Yiddish cña bµ lµ thø tiÕng “c¶i tiÕn”) khi bµ nãi chuyÖn víi mét ng−êi kiÓu nh− mét gi¸o sÜ, ng−êi mµ theo bµ lµ nãi mét thø tiÕng Yiddish “chuÈn” vµ “hay”. Hutterer ®� nhËn xÐt r»ng vÒ v¨n phong th× “tÝnh hïng biÖn ngµy cµng t¨ng trong tiÕng Yiddish ph−¬ng §«ng cã liªn quan tíi tÇn suÊt ngµy cµng lín cña çc thµnh tè Do Th¸i cæ - aramaic”14. Kh«ng ®i s©u kh¶o s¸t ë ®©y mäi thø “c¶i tiÕn” cña Dvora vµ çi mµ bµ gäi lµ “tiÕng Yiddish hay”, chóng ta cã thÓ nhËn thÊy lµ bµ cè g¾ng tr¸nh sö dông nh÷ng tõ ng÷ ®Æc Anh vµ cè g¾ng chÝnh x¸c trong çch diÔn t¶ khi bµ nãi mét thø “tiÕng Yiddish hay h¬n”. Do ®ã còng nªn l−u ý r»ng chÝnh trong cuéc trß chuyÖn víi vÞ gi¸o sÜ Do Th¸i mµ bµ ®� tù ph¸t sö dông ch÷ moshl. Bµ t«n träng vÞ gi¸o sÜ víi t− çch lµ mét ng−êi cã häc vµ «ng ta hÇu nh− chØ nãi tiÕng Yiddish, kh«ng bao giê cã ý n©ng cao sù l−u lo¸t tiÕng Anh cña m×nh. ViÖc bµ sö dông ch÷ moshl trong tr−êng hîp nµy cã thÓ lµ do mong muèn nãi cho hïng hån h¬n, v× ch÷ moshl kh«ng ph¶i lµ mét thµnh tè Do Th¸i cæ - Aramaic cña ng«n ng÷ vµ chÝnh x¸c h¬n ch÷ mayse. H¬n n÷a, phï hîp víi nhËn ®Þnh cña Max Weinreich r»ng “çc kh¸i niÖm trong lÜnh vùc truyÒn thèng Do Th¸i vµ cuéc sèng céng ®ång Do Th¸i, ë mét møc ®é lín ®Òu ®−îc thÓ hiÖn b»ng tiÕng Yiddish b»ng nh÷ng tõ cã nguån gèc tiÕng Do Th¸i cæ”15, ch÷ moshl cã mét céi nguån v¨n ho¸ Do Th¸i bÒn chÆt, còng nh− c©u chuyÖn cña bµ vµ çch mµ bµ sö dông nã. Sù kh¸c nhau vÒ ng÷ nghÜa mµ Dvora luËn ra trong hai tr−êng hîp nµy gîi ý r»ng viÖc s−u tÇm çc thuËt ng÷ b¶n ®Þa, ®Æc biÖt lµ tõ nh÷ng diÔn gi¶ biÕt hai hoÆc nhiÒu thø tiÕng, cã thÓ bÞ t¸c ®éng s©u s¾c bëi bèi c¶nh x� héi vµ ng«n ng÷ trùc tiÕp. Do ®ã ®iÒu quan träng lµ quan s¸t xem nh÷ng thuËt ng÷ nµo ®−îc sö dông tù ph¸t trong çc bèi c¶nh kh¸c nhau, còng nh− luËn ra thuËt ng÷ b»ng çch hái th¼ng.


673

Hå s¬ d÷ liÖu mÉu vÒ diÔn x−íng cña ng−êi kÓ chuyÖn

V× t«i kh«ng cã mÆt lóc c©u chuyÖn ngô ng«n parable ®−îc kÓ lÇn ®Çu, cho nªn çi mµ t«i sÏ ph©n tÝch lµ sù t−êng thuËt cña Dvora vÒ buæi diÔn x−íng cña bµ. Thø nhÊt, b¶n t−êng thuËt cña bµ lµ mét ®¬n vÞ ph©n tÝch rÊt cã ý nghÜa v× nã t¹o thµnh mét hå s¬ d÷ liÖu mÉu (case history) thÝch hîp vÒ v¨n ho¸, trong ®ã bµ x¸c ®Þnh çc danh giíi v¨n hãa - n¬i khëi ®Çu, träng t©m, n¬i kÕt thóc - cña mét chØnh thÓ (unit) t−¬ng t¸c lêi nãi; ch÷ unit t«i cã ý dïng ®Ó chØ “toµn bé ho¹t ®éng diÔn ra trong thêi gian mµ mét nhãm ng−êi tham gia nhÊt ®Þnh ®� tin t−ëng nhau trong cuéc nãi chuyÖn vµ duy tr× mét träng t©m chó ý linh ho¹t duy nhÊt”16; thø hai, b¶n t−êng thuËt cña bµ cã gi¸ trÞ do nh÷ng ph¸t hiÖn chñ quan vÒ viÖc bµ nh×n nhËn sù diÔn x−íng cña m×nh ra sao vµ bµ coi çi g× lµ quan träng.

§Ó x©y dùng mét hå s¬ chi tiÕt cho sù kiÖn ®Æc biÖt nµy, t«i cßn rót ra nh÷ng d÷ liÖu tõ çc cuéc pháng vÊn, n¬i cã thÓ béc lé nh÷ng ®iÓm ch−a thÊy râ trong b¶n t−êng thuËt cña Dvora vÒ sù diÔn x−íng cña bµ; ch¼ng h¹n, çc hµnh ®éng ®an xen vµ bµ chän chóng ra sao. B¶n th©n sù t−êng thuËt cña Dvora vÒ t×nh huèng x� héi trong ®ã bµ ®� sö dông truyÖn ngô ng«n vµ t×nh huèng x� héi mµ truyÖn ngô ng«n cña bµ ®−îc ¸p dông, ®� lµ mét truyÖn kÓ ®Çy tÝnh nghÖ thuËt nh− b¶n th©n nã vèn thÕ17. Kh«ng ®¸nh gi¸ thÊp ¶nh h−ëng cña c©u chuyÖn ngô ng«n parable ®ã ®èi víi nhËn thøc ban ®Çu cña ng−êi kÓ chuyÖn vÒ t×nh huèng x� héi, chóng ta vÉn cÇn l−u ý r»ng sau nµy khi thuËt l¹i ®iÒu ®� x¶y ra, bµ cã xu h−íng çch ®iÖu ho¸ t−êng thuËt cña m×nh vÒ t×nh huèng x� héi theo m« h×nh cña truyÖn ngô ng«n nh»m nªu bËt 'tÝnh thÝch hîp' vµ v× thÕ lµm t¨ng tÝnh hiÖu qu¶ t¸c dông cña c©u chuyÖn bµ ta ®� kÓ. MÆc dï bµi t−êng thuËt tù ph¸t cña bµ ®� béc lé mét çch ®Æc biÖt râ çi mµ bµ coi lµ quan träng vÒ t×nh huèng x� héi vµ çi mµ bµ nghÜ lµ lµm cho truyÖn ngô ng«n thÝch hîp cho t×nh huèng ®ã, th× sù t−êng thuËt cña bµ vÉn bÞ ®¬n gi¶n hãa. Cho nªn t«i sÏ bæ sung vµo b¶n t−êng thuËt cña bµ nh÷ng cuéc pháng vÊn, trong ®ã t«i hái bµ vÒ bèi c¶nh x� héi mµ kh«ng viÖn dÉn ®Õn truyÖn ngô ng«n nh»m gi¶m bít phÇn nµo t¸c ®éng cña sù çch ®iÖu ho¸ lªn çc m« t¶ cña bµ vÒ bèi c¶nh x� héi. Sau ®ã, trong suèt bµi ph©n tÝch nµy, t«i sÏ ph©n biÖt gi÷a sù diÔn x−íng cña ng−êi cung cÊp th«ng tin, b¶n t−êng thuËt tù


ph¸t vµ liªn tôc cña bµ vÒ sù diÔn x−íng cña m×nh, vµ nh÷ng c©u tr¶ lêi cña bµ ®èi víi çc c©u hái vÒ sù diÔn x−íng ®ã.

Çc ®o¹n trÝch sau ®©y tõ çc cuéc pháng vÊn (ngµy 18 th¸ng 10 n¨m 1968, ngµy 27 th¸ng 10 n¨m 1969, buæi s¸ng vµ buæi chiÒu; ngµy 30 th¸ng 10 n¨m 1969) sÏ lµm râ çch mµ Dvora ®¸nh gi¸ t×nh huèng; träng t©m cña cuéc diÔn x−íng; sù ®an xen trong hµnh ®éng mµ bµ cã thÓ ®� thùc hiÖn; t¹i sao bµ l¹i quyÕt ®Þnh kÓ c©u chuyÖn ®ã; tÝnh thÝch hîp cña truyÖn ngô ng«n ®ã; vµ nh÷ng ¶nh h−ëng cña sù diÔn x−íng cña bµ. Nh÷ng chç nhÊn m¹nh trong v¨n b¶n gì b¨ng lµ do tù t«i lµm.

Nh×n nhËn t×nh huèng Do çch bè trÝ nhµ bÕp, nªn Ruth vµ Max, em d©u vµ em ruét cña

Dvora, cã thÓ ®øng ë nh÷ng vÞ trÝ mµ hä kh«ng nh×n thÊy nhau; song Dvora, ng−êi ®øng ë ng−ìng cöa, th× cã thÓ nh×n thÊy c¶ hai. Khi ®−îc hái “Bµ cã nhí mäi ng−êi ®øng ra sao hoÆc ®øng ë ®©u kh«ng?”, Dvora ®� ®−a ra mét s¬ ®å ®Çy c¶m tÝnh trong ®ã vÞ trÝ lµ biÓu hiÖn cña c¶m xóc:

“Max ®ang ë chç ngåi th«ng th−êng cña cËu Êy [ë ®Çu bµn], song cËu Êy ®øng, v× t×nh h×nh lóc Êy c¨ng th¼ng ®Õn møc kh«ng thÓ ngåi... CËu Êy kh«ng thÓ ngåi mµ tranh luËn. Cho nªn cËu Êy ®øng vµ tranh c�i víi Ruth, “T¹i sao c« Êy l¹i kh«ng cho lò trÎ ®i?”

................................................................................................................................................

Khi t«i vµo, c« Êy [Ruth] ®ang ®øng c¹nh bån vµ ®ang röa b¸t ®Üa, vµ c« Êy thËm chÝ ch¼ng cßn ®Çu ãc ®©u mµ bµn b¹c vÒ bÊt cø ®iÒu g×. C« Êy qu¸ ch¸n råi ... Ruth thËm chÝ kh«ng trß chuyÖn ... C« Êy quay l−ng vÒ phÝa cËu Êy, nh−ng b¹n kh«ng thÓ nÐn ®−îc tiÕng c−êi cña c« Êy [sau khi c©u chuyÖn ®−îc kÓ xong].

................................................................................................................................................

T«i ®øng tr−íc mÆt c¶ hai ng−êi. ... T«i ®øng nh− thÕ nµy nµy [ë ng−ìng cöa], vµ t«i kÓ c©u chuyÖn sao cho c¶ hai ®Òu nghe thÊy.

................................................................................................................................................

Ng−êi pháng vÊn: Khi bµ ®i vµo cöa, ai lµ ng−êi nãi ®Çu tiªn? Dvora: Max. Ruth thËm chÝ kh«ng trß chuyÖn. C« Êy ®ang rÊt tøc giËn,


675

rÊt ch¸n vµ c« Êy kh«ng ph¶i kÓ l¹i cho t«i chuyÖn g× ®� x¶y ra. C« Êy biÕt lµ t«i hiÓu kh«ng khÝ ë nhµ lóc nµo còng thÕ. Khi t«i vµo, toµn bé sù Çm Ü lµ do cËu Êy. CËu Êy muèn ®−a lò trÎ ®i xem phim. Cßn c« Êy th× kh«ng muèn cho chóng ®i [v× lóc Êy ®� muén råi], v©n v©n vµ v©n v©n; T«i nghe vµ t«i biÕt ®Ých x¸c chuyÖn g× ®� x¶y ra. T«i ch¼ng cÇn ai ph¶i gi¶i thÝch g× c¶. VËy lµ sau khi t«i hiÓu chuyÖn g× ®ang diÔn ra vµ sÏ kh«ng cã sù vNn håi nµo ë ®©y bëi v× ch¼ng ai chÞu lïi mét ph©n. CËu Êy th× kh«ng muèn nãi xin lçi v× cËu Êy kh«ng cã ý ®Þnh thay ®æi lèi sèng. CËu Êy sÏ cßn lµm nh− vËy vµo thø b¶y tuÇn sau, cho nªn t«i nghÜ r»ng ®©y chÝnh lµ t×nh huèng cÇn ®Õn lo¹i vÝ dô nµy.

Träng t©m

Ng−êi pháng vÊn: §−îc. Nµo, khi bµ kÓ c©u chuyÖn nµy cho gia ®×nh Sokolovs nghe vµ bµ ë ®Êy, bµ cã nhËn ra lµ bµ ®ang kÓ chuyÖn cho mét ng−êi nµo ®ã kh«ng, hay lµ kÓ chung cho mäi ng−êi?

Dvora: Cho Max, chÝnh lµ cho Max. T«i kÓ c©u chuyÖn ®ã chÝnh cho Max, song t«i còng hy väng lµ tÝnh hµi h−íc cña nã sÏ lµm dÞu t×nh h×nh vµ lµm cho nã s¸ng sña h¬n... T«i ph¶i kÓ c©u chuyÖn ®ã cho chÝnh Max v× cËu Êy rÊt cè g¾ng chøng minh víi t«i lµ kh«ng cã chuyÖn g× x¶y ra c¶.

Lùa chän çc çch hµnh ®éng

VÒ phe víi Max vµ thuyÕt phôc c¶ nhµ ®i xem phim.

Dvora: Khi t«i kÓ c©u chuyÖn, t«i kh«ng biÕt Max sÏ cã ph¶n øng ra sao. §éng c¬ vµ lý do ®Çu tiªn ®Ó t«i lµm viÖc ®ã [kÓ c©u chuyÖn] lµ tiÕp cËn víi Max. CËu Êy ®� hái t«i mét c©u: “Cã chuyÖn g× kh«ng æn?”, vµ cËu Êy còng ch¼ng thùc sù muèn t«i ph¶i tr¶ lêi v× cËu ta ®� biÕt ®iÒu g× kh«ng æn råi. T«i ®o¸n ch¾c thÕ. CËu Êy ë trong t×nh tr¹ng tiÕn tho¸i l−ìng nan. CËu Êy muèn an ñi Ruth. L−¬ng t©m cËu Êy sÏ ®ì bÞ d»n vÆt. CËu Êy sÏ c¶m thÊy dÔ chÞu h¬n rÊt nhiÒu nÕu nh÷ng ng−êi kia chÊp nhËn ®Ò nghÞ cuèi cïng cña cËu Êy.

Ng−êi pháng vÊn : CËu Êy cho lµ bµ sÏ lµm g×?

Dvora: T«i kh«ng biÕt liÖu cËu Êy cã nghÜ r»ng t«i nªn nãi víi nh÷ng ng−êi kia vÒ chuyÖn ®ã hay ®¹i lo¹i çi g× ®ã hay kh«ng. Tr−íc hÕt, t×nh thÕ ®ang tuyÖt väng vµ ®ã ®óng lµ lóc ph¶i lµm - t«i võa míi


b−íc vµo, vµo çi thêi ®iÓm ®Æc biÖt ®ã - vµ cËu Êy cã thÓ ®� hy väng t«i sÏ cã chót ¶nh h−ëng g× ®ã bëi v× ®� nhiÒu lÇn cËu ta quay sang t«i vµ b¶o t«i nãi chuyÖn víi Ruth. Cã thÓ cËu Êy nghÜ lµ t«i sÏ ®øng vÒ phe cËu Êy vµ sÏ nãi chuyÖn víi Ruth ®Ó cho c« Êy cho phÐp lò trÎ ®i xem phim víi cËu Êy, vµ t«i cho r»ng ®iÒu nµy chñ yÕu lµ cËu Êy nghÜ mµ th«i. TÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu chèng l¹i cËu Êy vµ cã lÏ cËu Êy t−ëng r»ng cã thÓ l«i kÐo t«i ®ång ý víi m×nh v× ch¼ng cã ai ®øng vÒ phe cËu Êy c¶. T«i thµnh thùc tin ®ã lµ thêi ®iÓm tuyÖt väng vµ cËu Êy hy väng cã sù ®ång t×nh nµo ®ã tõ phÝa t«i.

................................................................................................................................................

Dvora: Nµo, gi¸ nh− t«i nãi víi cËu Êy: “ViÖc còng kh«ng ®Õn nçi tÖ thÕ ®©u. LÏ ra cËu ph¶i ®−a lò trÎ ®i lóc chiÒu, nh−ng cã thÓ cã chuyÖn g× ®ã nªn cËu kh«ng lµm ®−îc. VËy th× cËu cã thÓ ®i b©y giê, song v× bän trÎ kh«ng ®i ®−îc, chóng qu¸ mÖt mái råi hoÆc ®¹i lo¹i nh− vËy. §−îc råi, sù viÖc rÊt tåi tÖ song còng kh«ng kinh khñng ®Õn thÕ ®©u”.

Ng−êi pháng vÊn: T«i hiÓu.

Dvora: LÏ ra ®ã ph¶i lµ lóc chÊm døt mäi chuyÖn vµ cËu Êy lÏ ra ®� hoµn toµn to¹i nguyÖn ... NÕu nh− t«i lµm nh− thÕ, th× tr−íc hÕt ®ã sÏ lµ ®iÒu gi¶ nh©n gi¶ nghÜa nhÊt. ThÕ th× sÏ kh«ng trung thùc vµ kh«ng ch©n thùc. §ã sÏ lµ lçi cña t«i. T«i sÏ kh«ng tho¶ m�n v× t«i ®� hµnh ®éng kh«ng ch©n thùc. Ba ng¶ - cã ba ng−êi can dù vµo vô viÖc: t«i, Ruth vµ Max. Cho nªn t«i sÏ kh«ng lµm ®iÒu g× ®ã v× b¶n m×nh. B©y giê t«i sÏ tiÕp tôc nãi vÒ Max. Bµ muèn t«i khuyªn gi¶i Max, b¶o víi cËu Êy r»ng chuyÖn kh«ng cã g× ghª gím ®Õn thÕ ®©u. §¸ng lÏ chÝ Ýt t«i kh«ng ®−îc ®¸nh lõa cËu Êy. CËu Êy th«ng minh vµ qua viÖc ®ã sÏ thÊy ngay lµ t«i chØ muèn pha trß cho cËu Êy vui nh− lµm víi mét ®øa trÎ, bëi v× tr−íc hÕt cËu Êy biÕt c¶m t−ëng cña t«i vµ ®iÒu ®ã sÏ trë thµnh trß hÒ. Vµ cËu Êy sÏ nhËn ra thËt lµ trß trÎ con nÕu gië ngãn ®¹o ®øc gi¶ ra vµo thêi ®iÓm nh− lóc ®ã. Cho nªn lµm nh− thÕ ch¼ng Ých g×. VËy lµ cËu Êy ®Õn chç Ruth. C« Êy lÏ ra ph¶i lµ ng−êi tøc giËn nhÊt, vµ cã lý, bëi v× c« Êy sÏ nhËn ra ®ã lµ mét hµnh ®éng kh«ng thµnh thùc tõ phÝa t«i vµ t«i ®ang lõa phØnh ai. T«i sÏ ch¼ng ®¹t ®−îc çi g× c¶ trõ sù ph¶n t¸c dông vµ hµnh ®éng thiÕu trung thùc. Cßn ng−îc l¹i, nÕu t«i


677

kh«ng lµm nh− thÕ, t«i vÉn cã kh¶ n¨ng mang ®Õn mét kh«ng khÝ hµi h−íc vµ lµm cho Ruth c−êi ph¸ lªn, thËm chÝ mét lóc l©u. T«i vÉn cã thÓ ®−a ra mét vÝ dô cho Max mµ kh«ng ph¶i trùc diÖn lµm cho cËu Êy bùc m×nh- ®Ó cho cËu Êy ngÉm nghÜ vµ ®Ó l¹i ®«i ®iÒu ®¸ng suy nghÜ. CËu Êy sÏ nh×n sù viÖc râ rµng h¬n, kh¸ch quan h¬n, kh«ng cßn c¶m tÝnh, thay v× trùc diÖn lµm cËu Êy tù ¸i.

B. Nãi th¼ng víi Max lµ cËu Êy sai

Dvora: T¹i sao t«i l¹i nªu vÝ dô T¹i sao t«i l¹i kh«ng thÓ ®i th¼ng vµo vÊn ®Ò vµ nãi “Max, cËu muèn biÕt cã g× sai nÕu mét «ng bè kh«ng ®−a bän trÎ ®i xem phim, vµ cã g× sai víi mét «ng bè muèn ®i cïng çc con, t¹i sao cËu l¹i bÞ tõ chèi? ChÞ sÏ kÓ cho cËu biÕt ®iÒu g× kh«ng æn. CËu kh«ng ph¶i mét ng−êi cha tèt. CËu høa víi bän trÎ nhiÒu lÇn råi. §èi víi cËu, c«ng ty quan träng h¬n. CËu lµ kÎ tham lam. CËu cã nhiÒu tiÒn råi. CËu kh«ng cÇn tÊt c¶ nh÷ng thø nµy. Bän trÎ con cËu kh«ng muèn yerishe 'tµi s¶n thõa kÕ'. Chóng cÇn cËu, ngay b©y giê. Chóng kh«ng cÇn tiÒn khi cËu chÕt. Chóng muèn cã con ng−êi cËu”. LÏ ra t«i ph¶i lµm cho cËu ta c¶m thÊy m×nh chØ ®¸ng mét xu. LÏ ra t«i cã thÓ lµm tÊt c¶ nh÷ng viÖc ®ã. NÕu thÕ th× sau ®ã t«i sÏ ®¹t ®−îc çi g×? T«i sÏ lµm tiªu tan toµn bé môc ®Ých.

C. KÓ víi Max c©u chuyÖn thay v× nãi th¼ng vµo mÆt cËu Êy r»ng cËu ta ®· sai.

Ng−êi pháng vÊn: T¹i sao bµ l¹i dïng mét c©u chuyÖn chø kh«ng nãi th¼ng víi cËu Êy?

Dvora: T«i nghÜ lµ cËu Êy sÏ kh«ng dÔ dµng tiÕp thu mét bµi lªn líp, mµ ®èi víi t«i, nãi víi cËu Êy còng kh«ng dÔ. CËu Êy sÏ cã thÓ ®−a ra ®ñ thø lý do t¹i sao cËu Êy kh«ng gi÷ ®óng hÑn tuÇn tr−íc, t¹i sao l¹i kh«ng ®−a bän trÎ ®i xem çc phßng tranh hoÆc ®©u ®ã nh− cËu ®� høa sÏ lµm h«m nay. Råi t¹i sao cËu Êy l¹i söa so¹n ®i xem biÓu diÔn vµo lóc 8 giê tèi. CËu Êy cã thÓ ®−a ra v« sè thø lý do vµ t«i e r»ng ®iÒu ®ã chØ g©y thªm sù bÊt b×nh ... CËu Êy cã lý do, song nh÷ng ng−êi kh¸c còng cã lý do cña hä. V× thÕ tèt h¬n lµ nªn minh ho¹ chø kh«ng nªn gi¶ng bµi cho cËu Êy.

Cßn lý do cña t«i th× lµ t«i muèn cËu Êy nhËn thøc ®−îc viÖc cËu Êy ®� lµm chø kh«ng ph¶i ®Õn råi nãi “CËu ®� lµm nh÷ng viÖc nh− thÕ


nµy, nh− thÕ nä”. T«i kh«ng muèn lµm tæn th−¬ng cËu Êy b»ng çch ®ay l¹i tÊt c¶ nh÷ng thø ®ã. Nh− thÕ cËu Êy sÏ kh«ng tiÕp thu ®−îc, mµ còng ch¼ng thÝch thó g×. Lµm thÕ chØ tæ g©y thªm sai lÇm, råi l¹i thªm tøc giËn, nhÇm lÉn vµ rèi lo¹n t×nh c¶m cho cËu Êy vµ cËu Êy sÏ ch¼ng lµm ®−îc viÖc g× n÷a c¶. Nh−ng lµm nh− t«i ®� lµm [kÓ mét truyÖn ngô ng«n], t«i cho lµ nã sÏ lµm dÞu c¨ng th¼ng vµ t«i cã thÓ lµm cho cËu Êy thÊy râ t×nh h×nh, suy nghÜ vÒ nã, biÕt ®©u l¹i cã thÓ lµm ®−îc viÖc g×, chø lóc ®ã t«i thËm chÝ còng ch¼ng nghÜ vÒ t−¬ng lai. Lóc ®ã t«i chØ nghÜ ®ã lµ çch tèt nhÊt tr¶ lêi çc c©u hái cña cËu Êy, bëi v× cËu Êy quay sang t«i vµ hái t«i t¹i sao. T«i cho lµ nÕu t«i cã nãi cho cËu Êy lµ t¹i sao th× t«i còng sÏ kh«ng nh¾c l¹i nh÷ng ®iÒu cËu Êy ®� lµm. T«i sÏ chØ cho cËu Êy çi mµ ng−êi kh¸c ®� lµm, cã thÓ cËu Êy sÏ so s¸nh m×nh víi ng−êi ®ã, nh− thÕ th× t«i sÏ kh«ng lµm tæn th−¬ng cËu Êy. T«i sÏ kh«ng nãi víi cËu Êy lµ “CËu ®� lµm ®iÒu nµy ®iÒu nä”, mµ sÏ chØ ra “Cã ng−êi ®� lµm thÕ nµy. CËu cã thÊy sù gièng nhau nµo kh«ng ?”

... T«i chØ nghÜ ®ã lµ çch tèt nhÊt mµ t«i cã thÓ xö lý sù viÖc vµ t«i thùc sù c¶m thÊy buån cho cËu Êy. T«i c¶m thÊy thùc sù ch¸n. CËu Êy cµng c¶m thÊy m×nh cã lçi, t«i cµng c¶m thÊy ch¸n cho cËu Êy ®� l©m vµo hoµn c¶nh ®ã mµ kh«ng kiÓm so¸t ®−îc nã, kh«ng lµm ®−îc mét çi g× ®ã ... NÕu t«i nªu ra víi cËu Êy nh÷ng lËp luËn nµy th× cËu Êy sÏ l¹i lý sù vµ råi l¹i quay l¹i víi c¶ mí nh÷ng xin lçi vµ mµ xin lçi vÉn chØ lµ xin lçi... Mäi thø t«i lµm khi ®ã sÏ chØ lµm t¨ng sù giËn d÷ cña Ruth, v× t«i sÏ l¹i ph¶i kh¬i s©u vµo nh÷ng çi ®N lµm c« Êy tøc giËn, nh− thÕ chØ tæ lµm to chuyÖn thªm vµ ph¶i ®ång ý víi c« Êy r»ng cËu Êy ®� lµm nhiÒu ®iÒu sai quÊy mµ t«i kh«ng ph¶i ... C©u hái mµ khi cËu Êy hái t«i th× cËu Êy ®� biÕt c©u tr¶ lêi. Cã ®iÒu lµ cËu Êy kh«ng muèn ®èi mÆt víi chóng. CËu Êy biÕt mäi c©u tr¶ lêi råi. Ch¼ng nhÏ cËu Êy l¹i kh«ng biÕt viÖc m×nh lµm ®ang lµm tæn th−¬ng gia ®×nh m×nh? Hä ®� nãi ®i nãi l¹i víi cËu Êy m�i råi. Nh−ng b»ng çch mµ t«i ®� lµm, t«i ®� tr¶ lêi çc c©u hái ®ã mµ kh«ng lµm tæn th−¬ng cËu Êy. T«i nãi vÒ mét ng−êi kh¸c, mét ng−êi thø ba vµ t«i minh ho¹ mét thÝ dô, qua ®ã cËu Êy cã thÓ soi m×nh vµo, thÊy m×nh trong ®ã vµ thÊy c¶ çc c©u tr¶ lêi; mµ viÖc nµy th× diÔn ra mét çch tinh vi ®Õn møc t«i kh«ng cÇn nãi ®éng ®Õn cËu Êy tÝ nµo vµ t«i cho r»ng lµm thÕ sÏ cã t¸c ®éng m¹nh h¬n ®Õn cËu Êy. T«i ®� kh«ng h−íng hoµn c¶nh nµy vÒ phÝa Ruth ®Ó lµm cho c« Êy næi ®iªn thªm, bëi v× nÕu nh− vËy c« Êy sÏ nh×n nhËn sù viÖc tåi tÖ h¬n nã vèn cã.


679

TÝnh thÝch hîp cña c©u chuyÖn ngô ng«n nµy

Ng−êi pháng vÊn : T¹i sao ng−êi ®µn «ng [trong c©u chuyÖn ngô ng«n] l¹i nãi r»ng trong sè nh÷ng viÖc anh ta sai, t¹i sao anh ta l¹i chän ®«i tay?

Dvor: Anh ta chän çi Ýt quan träng nhÊt.

Ng−êi pháng vÊn: T¹i sao?

Dvora: Bëi v× nÕu b¹n lµm ®iÒu g× sai th× sÏ dÔ dµng h¬n nÕu b¹n tiÕp cËn nã theo mét çch ®Ó mµ theo thêi gian... b¹n sÏ dÇn dÇn ®−a nã ®Õn ®−îc nh©n tè quan träng. Ng−êi Êy tiÕn ®Õn «ng ta [vÞ gi¸o sÜ] víi mét c¶m gi¸c téi lçi, ®Ó råi ®Õn khi vµo ®óng vÊn ®Ò th× cã c¶m gi¸c m×nh ®� lµm mét viÖc thùc sù tåi tÖ, mét téi ph¹m thùc sù. Nh−ng nÕu anh ta b¾t ®Çu b»ng viÖc röa tay th× cã kh¶ n¨ng anh ta hy väng sù viÖc sÏ kh«ng ®Õn nçi thÕ, vÞ gi¸o sÜ sÏ kh«ng ®i s©u vµo tÊt c¶ çc chi tiÕt ®ã vµ «ng ta sÏ tha thø cho cËu Êy v× nh÷ng lçi nhá thay cho v× nh÷ng lçi lín. Nh−ng vÞ gi¸o sÜ kh«ng dõng ë ®ã, tõng b−íc mét, «ng ta sÏ t×m ra t¹i sao thÕ nµy, t¹i sao thÕ kia, vµ ph¸t hiÖn ra téi lçi ban ®Çu, çi téi ¨n uèng vµo ngµy Yonkiper, mét çi téi rÊt lín...

... T«i tin ch¾c cËu Êy ®� hoµn toµn ý thøc ®−îc vÒ çi m×nh ®� lµm. §ã chØ lµ mét çch xö lý ®Ó lµm nhÑ có cho¸ng hoÆc cã thÓ nã sÏ kh«ng bao giê ®¹t ®Õn møc ®ã.

... dÇn dÇn, tõng b−íc mét, lµm dÞu nã ®i. Mçi khi nã lín thªm mét tÝ, mét tÝ, mét tÝ vµ b»ng çch nµo ®ã nã më ra mét lèi tho¸t. Lóc ban ®Çu, ®ã ch−a ph¶i lµ mét có cho¸ng m¹nh ®Õn thÕ ... Trong mèi quan hÖ ®èi víi cuéc sèng hµng ngµy, trong mèi quan hÖ ®ã, ®ã lµ çch tiÕp cËn cã ý nghÜa bëi v× tÊt c¶ chóng ta d−êng nh− cã xu h−íng thu nhá lý do cèt lâi. Chóng ta, chÞ biÕt ®Êy, chØ chó ý ®Õn t¸c ®éng cuèi cïng, hËu qu¶ cuèi cïng x¶y ra, ®ã lµ çi mµ chóng ta... V× mét lý do nµo ®ã, cã vÎ nh− chóng ta lµm viÖc nµy th× dÔ dµng h¬n lµ ph©n tÝch vµ nghÜ xem çi g× ®� x¶y ra tr−íc ®ã vµ xö lý c¨n nguyªn thùc sù hay ®iÓm khëi ®Çu cña mäi sù viÖc. Bëi thÕ, sau khi mét ®èng sù viÖc tÝch tô l¹i råi chóng ta ch¼ng nÒ hµ g× ®i tõ ®iÓm xuÊt ph¸t. Ta sÏ chØ nãi, “å, t«i ch¼ng hiÓu t¹i sao c¶” vµo giai ®o¹n cuèi, song ®ã chØ lµ sù dån nÐn çc t×nh huèng.


T¸c dông cña viÖc kÓ c©u chuyÖn ngô ng«n ®ã

Ng−êi pháng vÊn: C©u chuyÖn cña bµ cã t¸c ®éng thÕ nµo ®èi víi cËu Êy?

Dvora: Cßn c−êi ®−îc, chøng tá lµ cËu Êy cßn cã kh¶ n¨ng hiÓu nã [t×nh huèng] mµ kh«ng bÞ hót theo nã.

... Vµ ®ã chÝnh lµ môc ®Ých cña t«i; çch ®ã thùc sù cã hiÖu qu¶, thËm chÝ cßn hiÖu qu¶ h¬n mong ®îi. T«i ®� kh«ng chØ tr¶ lêi cËu Êy, tr¶ lêi cËu Êy mµ cËu Êy cßn c−êi ph¸ lªn khi nghe vµ chÊp nhËn c©u chuyÖn mµ kh«ng cè lý sù g× c¶ vµ c©u chuyÖn ®N ®−îc Ruth chÊp nhËn vµ bÇu kh«ng khÝ nãi chung ®� s¸ng sña. Thùc sù ®� cã mét çi g× ®ã, nh− mét ph¶n øng tèt ®Ñp.

... T«i kh«ng thÓ tr¶ lêi bµ lµ hä ®� lÜnh héi ®Ó tiÕp thu nã nh− thÕ nµo ... Max, víi c¶m gi¸c võa cã lçi vµ tøc giËn, ®� tiÕp thu mét çi g× ®ã h¬n lµ kh«ng nhÞn ®−îc c−êi. CËu Êy thÊy nã thùc sù, thÕ nµo nhØ, thùc sù buån c−êi. Cßn Ruth th× cho dï kh«ng muèn c−êi v× cßn ®ang trµn ®Çy tøc giËn còng ph¶i c−êi. C« Êy kh«ng nÐn ®−îc.

... ®ã lµ mét thø ph¶n øng vui nhén... hä hiÓu qu¸ râ nh− thÕ vµ thËm chÝ Max cßn thÓ hiÖn nã ®Õn møc Ruth còng vui l©y. C©u chuyÖn rÊt hµi h−íc vµ c« Êy vui vÎ lµm l©y sang kh«ng khÝ còng dÔ chÞu lªn... Víi viÖc gi¶i thÝch c©u chuyÖn Êy, c« Êy ý thøc ®−îc r»ng tÊt c¶ chóng t«i ®Òu biÕt chuyÖn g× ®N x¶y ra tr−íc ®ã vµ c« Êy c¶m thÊy tho¶i m¸i ®Õn møc cã thÓ trß chuyÖn ®−îc.

...............................................................................................................................................

Ng−êi pháng vÊn: Bµ cã nghÜ r»ng Max vµ Ruth bÞ c©u chuyÖn chäc c−êi v× cïng nguyªn nh©n kh«ng?

Dvora: T«i cho lµ c¬ b¶n th× nh− vËy, c¬ b¶n th«i, v× thø nhÊt, t×nh huèng th× rÊt gièng nhau cho nªn b¹n khã mµ nÐn ®−îc cho dï b¹n ®ang tøc giËn, b¹n còng kh«ng thÓ lµm ng¬ tÝnh hµi h−íc trong c©u chuyÖn ®−îc ... Cã thÓ c©u chuyÖn cã ý nghÜa ®èi víi Max nhiÒu h¬n ®èi víi Ruth, v× víi c« Êy b¹n kh«ng cÇn gi¶i thÝch. Lêi gi¶i thÝch ph¶i lµ cña cËu Êy ... tõ phÝa cËu Êy, bëi v× c« Êy hiÓu chuyÖn g× ®N x¶y ra, c« Êy biÕt v× sao m×nh tøc giËn. Cßn cËu Êy th× kh«ng hiÓu t¹i sao, cho nªn cËu Êy cÇn ®−îc gi¶i thÝch t¹i sao.


681

...............................................................................................................................................

Ng−êi pháng vÊn: ThÕ cßn c©u chuyÖn th× sao? LiÖu bµ ®� cã thÓ kÓ c©u chuyÖn nµy thay cho c©u chuyÖn vÒ mét ng−êi kh«ng röa tay kh«ng?

Mét quý «ng giµu cã ®i nghØ hÌ. Trong lóc ®i xa, quý «ng gäi ®iÖn vÒ khu l©u ®µi cña m×nh vµ hái ng−êi gia nh©n xem mäi viÖc ë nhµ thÕ nµo.

Ng−êi phôc vô nãi, “Mäi viÖc ®Òu tuyÖt vêi, duy chØ cã con chã yªu quý cña ngµi ®� chÕt”.

¤ng chñ nãi, “ChuyÖn x¶y ra thÕ nµo?” Ng−êi phôc vô: “Nã bÞ mÊy con ngùa dÉm ®¹p lªn mµ chÕt”. ¤ng chñ l¹i hái, “Lµm sao l¹i thÕ?” Ng−êi phôc vô: “MÊy con ngùa ch¹y t¸n lo¹n khi chuång ngùa bèc

ch¸y”. ¤ng chñ: “Lµm sao mµ l¹i bèc ch¸y?” Ng−êi phôc vô: “Lóc ®ã ng−êi ta ®ang ch«n cÊt mÑ «ng d−íi ¸nh

s¸ng cña çc c©y nÕn th× khu chuång bèc ch¸y”18. Dvora: Kh«ng. C©u chuyÖn nµy kh«ng dïng ®−îc. ...........................................................................................................

.................................... Ng−êi pháng vÊn: ... khi bµ nãi r»ng Ruth h−ëng øng víi tÝnh hµi

h−íc cña c©u chuyÖn, vËy th× lóc ®ã nÕu bµ kÓ bÊt kú mét chuyÖn buån c−êi kh¸c, th× liÖu c« Êy cã h−ëng øng nh− vËy kh«ng?

Dvora: T«i cho lµ kh«ng, bëi v× c« Êy kh«ng cã bông d¹ nµo mµ c−êi ®ïa.

Ng−êi pháng vÊn : ThÕ th× t¹i sao c©u chuyÖn ®ïa nµy l¹i ............. Dvora: .. nã thÝch hîp vµ cã t¸c ®éng th¼ng ®Õn c¶ nhµ. Nã diÔn t¶

®óng çi thùc sù ®� x¶y ra ë ®©y vµ nã lµm cho t×nh h×nh trë nªn râ rµng h¬n ...

...............................................................................................................................................

Ng−êi pháng vÊn: ... Max sau khi cËu Êy c−êi xong, cËu Êy lµm g× ?


Dvora: §¹i thÓ, chÞ biÕt kh«ng, kh«ng khÝ trë nªn nhÑ nhâm h¼n. Cã vÎ nh− mäi ng−êi ®Òu thë phµo. CËu ta kh«ng ®−a bän trÎ ®i n÷a. Hä ch¼ng ®i ®©u hÕt vµ chóng t«i chØ cßn mçi viÖc ngåi chÇu r×a.

Ng−êi pháng vÊn: CËu Êy cã nãi g× kh«ng? Dvora: Kh«ng. CËu Êy c−êi. Ng−êi pháng vÊn: Vµ cËu Êy ... Dvora: Kh«ng b×nh phÈm g× c¶. Ng−êi pháng vÊn: Kh«ng b×nh phÈm g× c¶. Dvora: Bëi v× t«i kh«ng muèn nhÊn l©u vµo viÖc ®ã. ...........................................................................................................

.................................... Dvora: T«i nghÜ lµ cËu Êy thùc sù thÝch c©u chuyÖn ®ã. Cã ®iÒu lµ

chóng t«i ®� kh«ng ph¶i sa vµo nh÷ng bµi thuyÕt gi¸o hay tranh c�i, vµ cËu Êy còng kh«ng ph¶i ®−a ra c¶ mí nh÷ng lý do cho hµnh vi cña m×nh. §ã lµ mét ®iÒu tèt.

Ph©n tÝch diÔn x−íng nh− mét t−¬ng t¸c vÒ mÆt x· héi

Sù kiÖn mang tÝnh v¨n ho¸ d©n gian nµy thÝch hîp cho ph©n tÝch cña Goffman vÒ hµnh vi nghi thøc gi÷a ng−êi víi ng−êi19. M« h×nh cña Goffman dùa trªn tiÒn ®Ò lµ ®¹o ®øc cña mét mèi t−¬ng t¸c vèn g¾n liÒn víi nghÜa vô ®èi phã. Khi mét luång t−¬ng t¸c theo trËt tù bÞ ng¾t qu�ng bëi mét “sù cè”, ®−îc Goffman ®Þnh nghÜa nh− mét sù kiÖn lµm t¨ng møc ®é c¨ng th¼ng do çc chuÈn mùc x� héi bÞ ph¸ vì, th× khi ®ã sÏ n¶y sinh çc hiÖu chØnh xen kÏ vµ ®iÒu nµy ®−îc cho lµ sÏ kÕt thóc trong viÖc nghi thøc c©n b»ng ®−îc t¸i lËp l¹i. Sù 'xen kÏ' nµy bao gåm 4 b−íc, trong ®ã mét “b−íc” lµ bÊt kú ®iÒu g× ®−îc mét chñ thÓ hµnh ®éng truyÒn ®¹t khi ®Õn l−ît m×nh hµnh ®éng:

I. Luång t−¬ng t¸c b×nh th−êng theo trËt tù:

Lò trÎ muèn ®i xem phim. Max høa sÏ ®−a bän trÎ ®i xem phim. Bän trÎ ®îi Max ®−a chóng ®i xem phim.

II. Sù cè - sù ph¸ vì çc chuÈn mùc x· héi lµm t¨ng møc ®é c¨ng th¼ng


683

Max vi ph¹m lêi høa.

III. Çc hiÖu chØnh xen kÏ

A. Th¸ch thøc - Nh÷ng ng−êi trong cuéc nhËn tr¸ch nhiÖm kªu gäi sù chó ý vµo hµnh vi sai ph¹m.

Bän trÎ khãc lãc. Chóng thÊt väng, Ruth næi giËn vµ c�i nhau víi Max.

B. §Ò nghÞ - Nh÷ng ng−êi trong cuéc, mµ ®iÓn h×nh lµ ng−êi cã lçi, ®−îc nhËn mét c¬ héi ®Ó söa ch÷a lçi lÇm vµ t¸i lËp trËt tù biÓu c¶m.

Max ®−a ra mét lêi høa míi ®−a bän trÎ ®i xem phim. C. ChÊp nhËn - Nh÷ng ng−êi nhËn ®−îc ®Ò nghÞ cã thÓ chÊp nhËn

nã nh− mét ph−¬ng çch tho¶ ®¸ng ®Ó t¸i lËp trËt tù biÓu c¶m. Gia ®×nh chÊp nhËn lêi høa míi cña Max lµ sÏ ®−a bän trÎ ®i ch¬i. D. C¶m ¬n - ng−êi ®−îc thø lçi thÓ hiÖn mét tÝn hiÖu c¶m ¬n tíi

nh÷ng ng−êi ®� tha thø cho anh ta. Max tá lßng biÕt ¬n.

IV. C©n b»ng ®−îc t¸i lËp

ChÝnh çi khu«n mÉu th¸ch thøc - ®Ò nghÞ - chÊp nhËn - vµ c¶m ¬n nµy ®� x¶y ra nhiÒu lÇn, vµo nhiÒu dÞp tr−íc khi cËu em Max cña Dvora kh«ng gi÷ lêi høa vµ do ®ã g©y nªn sù cè. Gia ®×nh ®� thÓ hiÖn mét th¸ch thøc ®èi víi Max b»ng çch biÓu lé sù tøc giËn vµ thÊt väng, do ®ã kh¬i mµo cho sù hiÖu chØnh xen kÏ. TiÕp theo, Max ®−a ra mét ®Ò nghÞ, nãi r»ng anh ta sÏ ®−a bän trÎ ®i ch¬i vµo mét dÞp kh¸c. Víi sù thiÖn chÝ, gia ®×nh ®� chÊp nhËn cö chØ ®ã. Hoµ b×nh vËy lµ ®� ®−îc kh«i phôc cho ®Õn khi Max vi ph¹m lêi høa míi vµ l¹i b¾t ®Çu chu kú míi. Vµo buæi tèi mµ c©u chuyÖn ngô ng«n nµy ®−îc kÓ, c¶ nhµ ®� ch¸n ngÊy nh÷ng cè g¾ng cña Max nh»m ®Òn bï l¹i nh÷ng lÇn høa h�o. Khi anh ta nãi r»ng Ruth kh«ng muèn chÊp nhËn ®Ò nghÞ míi cña m×nh, anh ta ®ang cè g¾ng nh×n t×nh huèng d−íi mét gãc ®é kh¸c ®Ó bµo ch÷a lµ m×nh kh«ng cã lçi - “T«i ®� lµm ®iÒu g× sai?” - do ®ã v« hiÖu ho¸ nh÷ng lêi chØ trÝch nh»m vµo m×nh. Ruth kh«ng chÊp nhËn çch nh×n cña Max vÒ t×nh h×nh vµ l¹i chØ trÝch anh ta. Mét lÇn n÷a, Max l¹i cè t¸i lËp quan ®iÓm cña m×nh. Çi ®iÖp khóc Ruth b¾t lçi vµ Max xin lçi cø lÆp ®i lÆp l¹i cho ®Õn khi Ruth næi khïng v× Max kh«ng chÞu nh×n th¼ng vµo lçi


lÇm vµ kh«ng cßn kh¶ n¨ng nh×n ra mét lèi tho¸t cho çi vßng luÈn quÈn nh÷ng th¸ch thøc vµ bµo ch÷a, ®� ngõng can dù vµ rót khái cuéc trao ®æi, co vµo im lÆng. ChÝnh vµo lóc ®ã, khi cã vÎ nh− kh«ng cßn lèi nµo tho¸t khái sù mÊt c©n b»ng - “v× kh«ng ai chÞu lïi mét ph©n” - th× Dvora b−íc vµo vµ kÓ mét c©u chuyÖn ngô ng«n.

Tr−íc khi Max ®−a ra mét ®Ò nghÞ mµ Ruth sÏ chÊp nhËn, anh ta vµ Ruth sÏ ph¶i nhÊt trÝ vÒ çch nhËn ®Þnh t×nh h×nh ®ã. NhËn thøc ®−îc ®iÒu nµy vµ muèn trung thµnh víi çch ®¸nh gi¸ riªng cña m×nh vÒ vÊn ®Ò, Dvora ®� chép lÊy c©u chuyÖn ngô ng«n nh− lµ mét “th¸ch thøc” ®Æt ra cho tÊt c¶ mäi ng−êi. Thø nhÊt, nã sÏ x¸c nhËn çch ®¸nh gi¸ cña Ruth. Thø hai, c©u chuyÖn mang tÝnh bãng giã, thÝch hîp vµ hµi h−íc ®ñ møc ®Ó cho Max, chØ cÇn c−êi ®−îc lµ ®ñ ®Ó thõa nhËn anh ta ®� hiÓu tÝnh thÝch hîp cña sù t−¬ng tù vµ chÊp nhËn çch nh×n nhËn t×nh huèng mµ c©u chuyÖn ®−a ra. ChÝnh ®ã lµ çch mµ Dvora ®−a ra “th¸ch thøc” cho Max mµ anh ta kh«ng thÓ bµo ch÷a ®−îc. VËy lµ, viÖc kÓ mét c©u chuyÖn ngô ng«n ®� ®−îc lång mét çch khÐo lÐo vµo mét mèi t−¬ng t¸c x� héi. Nã t¹o thµnh mét “th¸ch thøc”, gióp h×nh thµnh mét nghi thøc hiÖu chØnh trªn mét c¬ së míi vµ dÉn ®Õn mét gi¶i ph¸p hµi hoµ.

Khi ®−îc hái lµ c©u chuyÖn cã t¸c ®éng g× kh«ng, Dvora ®� gi¶i thÝch lµ tÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu ph¸ ra c−êi gißn gi�, c−êi to h¬n nhiÒu so víi bµ dù tÝnh. TrËn c−êi ®� ®−a cuéc tranh luËn ®Õn chç kÕt thóc vµ kh«ng ®Ó cho Max lý do ®Ó kªu ca. NÕu tranh luËn thªm th× chØ cñng cè thªm çi tr¹ng th¸i ®� h×nh thµnh vµ t¹o thªm c¬ héi cho ng−êi cã lçi ®−a ra lêi bµo ch÷a míi, nh− thÕ th× cµng thªm c¨ng th¼ng. Nh−ng c©u chuyÖn ngô ng«n th× ®−a vµo mét tr¹ng th¸i míi, d−íi d¹ng mét c©u chuyÖn gi¶ t−ëng, ngay lËp tøc lµm sao l�ng chó ý cña mäi ng−êi vÒ cuéc ®Êu trÝ g©y ®au khæ ®ang chi phèi, ®Ó cho c©u chuyÖn ®ã ngù trÞ trong chèc l¸t vµ nhê g©y nªn trËn c−êi mµ ho¸ gi¶i ®−îc tr¹ng th¸i ®� h×nh thµnh tr−íc ®ã. Trong lóc ph¸ ra mµ c−êi, Ruth kh«ng thÓ nµo vÉn gi÷ sù khã chÞu cßn Max còng kh«ng thÓ bùc m×nh m�i. C©u chuyÖn ngô ng«n ®� t¹o ra mét çch nh×n míi thay thÕ çi nh×n cò vÒ t×nh h×nh vµ, nh− Goffman nhËn ®Þnh, b¹n sÏ an toµn nÕu lµm mÊt lßng mét ®iÒu g× ®ã mµ kh«ng cßn ®−îc coi lµ thùc tÕ, Ruth vµ Max rót côc l¹i cã thÓ c−êi víi çch nh×n nhËn t×nh h×nh vµ nh− thÕ Dvora ®� ®¹t ®−îc môc ®Ých. Max ®� thÊy râ mét çch kh¸ch quan hµnh vi cña m×nh vµ Ruth th× c¶m thÊy nhÑ nhâm20.


685

TÝnh thÝch hîp cña c©u chuyÖn ngô ng«n I V× truyÖn ngô ng«n vµ t×nh huèng x� héi nµy chØ cã mét sè ®iÓm

chung, cho nªn nh÷ng ®iÓm chung ®ã ®ãng vai trß th−íc ®o (index) cho çi mµ ng−êi kÓ chuyÖn coi lµ phï hîp vµ thÝch hîp trong hoµn c¶nh ®ã. Nh÷ng yÕu tè quan träng nhÊt chung cho c¶ truyÖn ngô ng«n vµ t×nh huèng x� héi nµy lµ, thø nhÊt, b¶n chÊt ®Æc biÖt cña nghi thøc hiÖu chØnh víi sù lÆp ®i lÆp l¹i “th¸ch thøc” vµ "®Ò nghÞ”; thø hai, çch mµ ng−êi cã lçi nãi bãng giã ®Õn lçi lÇm cña m×nh, hay b¶n chÊt cña nh÷ng “®Ò nghÞ” cña anh ta.

A. Nghi thøc hiÖu chØnh

C©u chuyÖn ngô ng«n ®em ®Õn cho ta c¶ çi thÕ giíi vi m« çc t×nh huèng cuéc sèng lÉn mét gi¶i ph¸p ®−îc dù kiÕn. Trong c¶ t×nh huèng c¨ng th¼ng x� héi lÉn trong truyÖn ngô ng«n, sù h×nh thµnh mét tr¹ng th¸i x� héi bao gåm mét ng−êi cã lçi biÕt lµ m×nh cã lçi song l¹i bãp mÐo b¶n chÊt nh÷ng lçi ®ã khi ®Õn gÆp mét ng−êi bÒ trªn ®Ó kh«i phôc sù c©n b»ng. Gièng nh− trong t×nh huèng cuéc sèng mµ Max vµ Ruth l©m vµo, t−¬ng t¸c xN héi trong truyÖn ngô ng«n b¶n th©n nã lµ mét nghi thøc hiÖu chØnh. Sù lÆp l¹i tíi n¨m lÇn theo chiÒu t¨ng dÇn cña çc b−íc “th¸ch thøc” vµ "®Ò nghÞ” trong nghi thøc x−ng téi hiÖu chØnh cña truyÖn ngô ng«n - vÞ gi¸o sÜ hái “Lµm sao l¹i thÕ?” vµ ng−êi x−ng téi tr¶ lêi “Bëi v× ...” - ®� x¸c ®Þnh chÝnh x¸c çi thêi ®iÓm trong t×nh huèng cuéc sèng thùc tÕ khi nghi thøc hiÖu chØnh ®i ®Õn ngâ côt. TruyÖn ngô ng«n ®ãng vai trß nh− mét gi¶i ph¸p dù kiÕn, b»ng çch chØ cho ng−êi cã lçi ®Õn x−ng téi tÊt c¶ víi vÞ gi¸o sÜ, mét çch chÝnh thøc (institutionalized channel) ®Ó kh«i phôc c©n b»ng.

S¬ ®å 1 cho thÊy viÖc kÓ chuyÖn ngô ng«n gãp ®� t¹o ra mét b−íc “th¸ch thøc” trong nghi thøc hiÖu chØnh nh− thÕ nµo, vµ truyÖn ngô ng«n ®ã ®� ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nghi thøc hiÖu chØnh trong t×nh huèng ®êi sèng thùc tÕ ra sao.

S¬ ®å 1

[C¶ nhµ th−¬ng l−îng çc hiÖu chØnh xen kÏ. Mçi lÇn Max g©y ra mét sù cè b»ng çch nuèt lêi høa, c¶ nhµ l¹i thÓ hiÖn sù tøc giËn (th¸ch thøc) vµ Max l¹i ®−a ra mét lêi høa míi (®Ò nghÞ) mµ c¶ nhµ chÊp nhËn (chÊp nhËn). Max yªn t©m vµ çm ¬n (çm ¬n).]


Sù cè thø nhÊt vµ sù ®æi chç cã tÝnh hiÖu chØnh

Sù cè thø hai vµ sù ®æi chç cã tÝnh hiÖu chØnh Sù cè thø ba vµ sù ®æi chç cã tÝnh hiÖu chØnh

Sù cè thø t− vµ sù ®æi chç cã tÝnh hiÖu chØnh Sù cè thø n¨m:

Vµo buæi tèi mµ c©u chuyÖn ngô ng«n ®−îc kÓ, Max l¹i nuèt lêi høa.

Sù ®æi chç hiÖu chØnh kh«ng thµnh c«ng Th¸ch thøc: Bän trÎ khãc vµ Ruth biÓu lé sù giËn d÷.

§Ò nghÞ: Max ®−a ra mét ®Ò nghÞ míi nh−ng vµo thêi ®iÓm kh«ng thÝch hîp.

B¸c bá: Ch¸n ngÊy víi c¶ mí nh÷ng nghi thøc hiÖu chØnh ®� ®−îc tho¶ thuËn tr−íc ®ã nh−ng thùc tÕ kh«ng lµm thay ®æi thãi quen cña kÎ cã lçi cø ph¹m m�i mét lçi, c¶ nhµ tõ chèi ®Ò nghÞ cña Max vµ b¸c bá lêi anh ta mêi ®i xem biÓu diÔn vµo çi giê muén mµng kia.

§Ò nghÞ: ThÊt väng vµ ¸y n¸y v× ®� lµm søt mÎ t×nh c¶m gia ®×nh, Max ®−a ra mét ®Ò nghÞ míi b»ng çch nh×n nhËn l¹i lçi lÇm cña m×nh theo h−íng gi¶m nhÑ nã ®i. Anh ta cè g¾ng biÕn sù tõ chèi cña hä ®èi víi ®Ò nghÞ cña anh ta dÉn bän trÎ ®i xem biÓu diÔn muén vµ sù tøc giËn kÐo dµi cña hä thµnh mét sù kh«ng sßng ph¼ng.

Th¸ch thøc: Tøc ®iªn lªn v× sù quanh co cña Max vµ viÖc anh ta kh«ng thõa nhËn c¶ lo¹t hµnh ®éng nuèt lêi høa, Ruth ®� c�i nhau víi anh ta vµ chØ ra cho anh ta thÊy anh ta ®� sai vµ hä tøc giËn lµ cã lý.

§−a ra ®Ò nghÞ:

Max cè bµo ch÷a, biÖn minh m×nh kh«ng cã lçi vµ cè g¾ng kh«ng tin vµo th¸ch thøc cña hä chèng l¹i m×nh.

Th¸ch thøc: Ruth l¹i c�i nhau ®Ó Max thÊy t¹i sao c« ta l¹i tøc giËn.

[M« h×nh Th¸ch thøc vµ §Ò nghÞ nµy ®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn cho ®Õn khi Ruth rót lui khái cuéc t¸c ®éng qua l¹i] Ngâ côt MÊt c©n b»ng CÇu viÖn träng tµi

Sù cè theo sù

®Þnh nghÜa

cña c©u chuyÖn

ngô ng«n


687

Sù ®æi chç hiÖu chØnh míi

Th¸ch thøc : Dvora kÓ c©u chuyÖn ngô ng«n

¡n vµo ngµy Yom Kippur

¡n thøc ¨n kh«ng kiªng

Kh«ng röa tay

Kh«ng cÇu nguyÖn

Sù ®æi vai hiÖu chØnh

Th¸ch thøc: [Kªu gäi sù chó ý vµo lçi lÇm] KÎ x−ng téi ®Õn gÆp gi¸o sÜ, çch chÝnh thøc ®Ó kh«i phôc trËt tù, nh»m cÇu xin sù tha téi.

§Ò nghÞ: Ng−êi ®ã x−ng téi r»ng m×nh ®� quªn kh«ng cÇu nguyÖn.

Th¸ch thøc: VÞ gi¸o sÜ b¶o anh ta nãi râ t¹i sao anh ta l¹i quªn kh«ng cÇu nguyÖn.

§Ò nghÞ: Ng−êi ®ã x−ng téi r»ng m×nh ®� quªn röa tay.

Th¸ch thøc: VÞ gi¸o sÜ b¶o anh ta nãi râ t¹i sao anh ta l¹i kh«ng röa tay.

§Ò nghÞ: Ng−êi ®ã x−ng téi r»ng m×nh ®� ¨n thøc ¨n kh«ng ph¶i cña ®¹o Do Th¸i.

Th¸ch thøc: Gi¸o sÜ hái t¹i sao anh ta l¹i ®� ¨n thøc ¨n kh«ng ph¶i cña ®¹o Do Th¸i.

§Ò nghÞ: Ng−êi ®ã x−ng téi r»ng m×nh ®� ¨n vµo ngµy Yom Kippur.

§Ò nghÞ: Max c−êi ph¸ lªn, qua ®ã thõa nhËn m×nh ®� hiÓu tÝnh thÝch hîp cña sù t−¬ng tù vµ chÊp nhËn çch nh×n nhËn t×nh huèng mµ c©u chuyÖn ®−a ra.

ChÊp nhËn: Ruth c−êi ph¸ lªn, chøng tá c« Êy kh«ng cßn tøc giËn n÷a vµ hiÓu r»ng Max b©y giê ®� hiÓu çi mµ c« ®ang cè g¾ng gi¶i thÝch.

Çm ¬n: Max th«i c�i lý vµ tham gia vµo kh«ng khÝ chung cña c¶ nhµ. Anh ta ®� c¶m thÊy nhÑ nhâm vµ biÕt ¬n v× sù hoµ thuËn ®� ®−îc kh«i phôc.

Kh«i phôc c©n b»ng

Nghi thøc hiÖu

chØnh


B. B¶n chÊt cña ®Ò nghÞ cña ng−êi cã lçi

Nh÷ng ®Ò nghÞ ®ã cã thÓ ®−îc ®−a ra d−íi nhiÒu h×nh thøc: cã thÓ lµ mét cè g¾ng nh×n nhËn t×nh h×nh kh¸c ®i ®Ó gi¶m nhÑ lçi lÇm; cã thÓ lµ sù bµo ch÷a, tr¸ch cø ng−êi kh¸c hoÆc nªu ra nh÷ng t×nh tiÕt gi¶m nhÑ. Trong c©u chuyÖn ngô ng«n, tay gi¸o d©n nh×n nhËn lçi lÇm cña m×nh theo kiÓu lµm gi¶m nã ®i. Thø nhÊt, b»ng çch thuËt l¹i hµng lo¹t nh÷ng téi lçi theo thø tù ng−îc, c¶ vÒ møc ®é nghiªm träng lÉn thêi gian. Anh ta b¾t ®Çu víi lçi cuèi cïng mµ anh ta ph¹m, vµ còng lµ lçi ví vÈn nhÊt. Thø hai, mçi khi anh ta x−ng téi, vÞ gi¸o sÜ l¹i hái anh ta çc t×nh tiÕt gi¶m nhÑ. TÐ ra lµ çi mµ kÎ x−ng téi kia ®−a ra nh− t×nh tiÕt gi¶m nhÑ l¹i lµ nh÷ng téi kh¸c cßn nghiªm träng h¬n nhiÒu. Do ®ã kh¸i niÖm vÒ téi trong mçi ®Ò nghÞ míi kh«ng chØ kh«ng t−¬ng thÝch víi ®Þnh nghÜa vÒ téi trong th¸ch thøc tr−íc ®ã, mµ cßn tiÕn xa h¬n vÒ møc ®é trÇm träng. Sù lÆp l¹i n¨m lÇn theo h−íng t¨ng dÇn çc b−íc “th¸ch thøc” vµ “®Ò nghÞ” trong c©u chuyÖn ngô ng«n thÓ hiÖn cè g¾ng cña vÞ gi¸o sÜ vµ kÎ x−ng téi nh»m tiÕn ®Õn mét sù nhÊt trÝ vÒ b¶n chÊt vµ møc ®é nghiªm träng cña téi lçi. ChØ sau khi kÎ x−ng téi thó nhËn hÕt toµn bé chuçi téi lçi víi tÊt c¶ quy m« møc ®é cña chóng th× nghi thøc hiÖu chØnh míi cã thÓ dÉn ®Õn mét kÕt côc hµi hoµ. Nh− vËy, trong c©u chuyÖn ngô ng«n thÓ lo¹i cña hµnh ®éng nãi lµ “x−ng téi” mµ b¶n th©n nã ®� lµ mét lo¹i h×nh ®Æc biÖt cña nghi thøc hiÖu chØnh.

Trong c¶ c©u chuyÖn ngô ng«n lÉn trong t×nh huèng ®êi sèng thùc tÕ, nh÷ng ng−êi cã lçi ®Òu ph¹m mét sai lÇm gièng nhau. Hä ®Òu lµm mÐo mã mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng téi lçi cuèi cïng cã vÎ nh− lµ ví vÈn vµ c¶ lo¹t téi lçi, ®Ó lµm cho lçi cuèi cïng xuÊt hiÖn nh− mét sù kiÖn riªng lÎ, do ®ã lµm cho çi ví vÈn tr«ng nh− quan träng cßn çi nghiªm träng th× tr«ng nh− ví vÈn. Trong c©u chuyÖn ngô ng«n, mét lo¹t çc lçi lÇm ®−îc s¾p xÕp theo thø tù chuçi nh©n qu¶. KÎ x−ng téi s¾p xÕp çc téi cña m×nh theo thø tù ®¶o ng−îc vÒ møc ®é nghiªm träng, thø tù thêi gian còng lén ng−îc vµ theo trËt tù tõ hÖ qu¶ tíi nguyªn nh©n. Trong t×nh huèng ®êi sèng thùc tÕ, çc lçi lÇm cña Max x¶y ra theo kiÓu tÝch tô chø kh«ng theo chuçi lÇn l−ît, bëi v× çc lçi cña Max ®Òu nh− nhau: anh ta lu«n lu«n nuèt lêi høa; cßn trong c©u chuyÖn ngô ng«n th× çc lçi kh¸c nhau vÒ møc ®é nghiªm träng. Tuy vËy, sù kh¸c nhau ®ã gi÷a truyÖn ngô ng«n vµ t×nh huèng ®êi sèng thùc tÕ còng kh«ng quan träng, bëi v× Dvora ®� nhÊn m¹nh r»ng chÝnh çi cÊu tróc l«gÝc ®−îc kh¸i qu¸t ho¸ cña truyÖn ngô ng«n lµ phï hîp,


689

cã nghÜa lµ thËt sai lÇm khi nghÜ r»ng mét ng−êi cã thÓ ®¸nh gi¸ lçi lÇm cuèi cïng cña m×nh theo çch chØ nh×n nhËn riªng nã mµ kh«ng cÇn ®Ó ý ®Õn nh÷ng lçi tr−íc ®ã, trong khi trªn thùc tÕ ý nghÜa cña nã chÝnh lµ bëi v× nã lµ cuèi cïng trong mét chuçi çc lçi lÇm.

TÝnh thÝch hîp cña c©u chuyÖn ngô ng«n II §Ó tiÕp tôc lµm râ sù t−¬ng hîp gi÷a lêi v¨n vµ bèi c¶nh, chóng ta

h�y xem ng−êi ®−a tin ph¶n øng ra sao víi mét c©u chuyÖn kh¸c, cã cÊu tróc t−¬ng tù nh− c©u chuyÖn ngô ng«n nµy. Dùa vµo nhËn xÐt cña ng−êi cÊp tin ®èi víi tÝnh thÝch hîp cña c©u chuyÖn cã thÓ thay thÕ nµy, t«i sÏ so s¸nh c©u chuyÖn ngô ng«n, c©u chuyÖn cã thÓ thay thÕ vµ t×nh huèng x� héi ®Ó nªu bËt çc ®Æc ®iÓm kh¸c cña tÝnh thÝch hîp theo çch nh×n cña ng−êi cung cÊp tin.

§Ó x¸c ®Þnh xem cÊu tróc cña mèi t−¬ng t¸c x� héi trong c©u chuyÖn ngô ng«n quan träng thÕ nµo ®èi víi Dvora, t«i ®� hái bµ xem liÖu bµ cã thÓ thay b»ng c©u chuyÖn d©n gian vÒ mét quý «ng giµu cã vµ ng−êi gia nh©n kÓ víi «ng ta r»ng con chã cña «ng bÞ chÕt v× bÞ ngùa dÉm do ho¶ng lo¹n v× khu chuång bèc löa vµo çi ®ªm ®¸m tang mÑ «ng ta kh«ng. C©u chuyÖn d©n gian nµy sö dông chuçi sù kiÖn theo thø bËc gièng hÖt vÒ cÊu tróc nh− c©u chuyÖn ngô ng«n mµ Dvora ®� dïng. Nh−ng c©u tr¶ lêi cña bµ lµ “c©u chuyÖn nµy kh«ng thÝch hîp víi t×nh huèng cña Max”. Khi t«i ph©n tÝch vµ so s¸nh c©u chuyÖn ngô ng«n víi c©u chuyÖn d©n gian trªn, th× xuÊt hiÖn sù khËp khiÔng ®¸ng kÓ vÒ tr¹ng th¸i më ®Çu. Trong c©u chuyÖn d©n gian Nga, mét ng−êi bÒ trªn (quý «ng) ®Õn gÆp ng−êi bÒ d−íi (gia nh©n) vµ hiÓu sai trong viÖc tr«ng ®îi mét sù c©n b»ng. Sau ®ã ng−êi gia nh©n b¸o tin vÒ th¶m kÞch x¶y ra ®èi víi tµi s¶n vµ gia ®×nh «ng chñ. Tr¸i l¹i, c¶ c©u chuyÖn ngô ng«n cña Dvora lÉn t×nh huèng cña Max ®Òu nhÊn m¹nh lµ ng−êi d−íi (cËu em, ng−êi x−ng téi) ®Õn gÆp ng−êi trªn (bµ chÞ, vÞ gi¸o sÜ), thõa nhËn lçi nh−ng l¹i bãp mÐo sù mÊt c©n b»ng mµ anh ta lµ thñ ph¹m, vµ thó nhËn nh÷ng téi lçi do ç nh©n g©y ra. Nh− vËy, bµ ®� kh¶o s¸t t×nh huèng x� héi trong tr¹ng th¸i më vµ cÊu tróc cña mèi t−¬ng t¸c x� héi ®−îc chuyÓn t¶i trong nh÷ng nÐt chÝnh cña c©u chuyÖn ngô ng«n.

TÝnh thÝch hîp cña c©u chuyÖn ngô ng«n III TÇm quan träng cña mét truyÖn ngô ng«n hay mét tôc ng÷ kh«ng

ph¶i n»m ë b¶n th©n c©u chuyÖn ngô ng«n hay c©u tôc ng÷ ®ã, mµ ë ý nghÜa mµ mçi ng−êi trong cuéc g¸n cho nã trong mçi bèi c¶nh nhÊt


®Þnh. TruyÖn ngô ng«n, gièng nh− tôc ng÷, lµ sù bµy tá vÒ nh÷ng chuÈn mùc cho nhãm. Mµ çc chuÈn mùc nhãm th× cã thÓ ®Þnh nghÜa lµ “nh÷ng ý t−ëng trong ®Çu nh÷ng ng−êi trong nhãm vÒ viÖc mét thµnh viªn nµo ®ã nªn vµ kh«ng nªn lµm çi g×, trong nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh ... V× chuÈn mùc lµ çc ý t−ëng vµ do ®ã ®−îc dïng ®Ó dùng nªn nh÷ng phÈm chÊt, cho nªn chóng ph¶i hµm chøa nhiÒu s¾c th¸i tinh tÕ kh¸c nhau cÇn thiÕt ®Ó phï hîp cho nhiÒu ng−êi, nhiÒu thêi ®iÓm, nhiÒu dÞp vµ hoµn c¶nh”21. §Ó ®¸nh gi¸ ®óng ph¹m vi çc chuÈn mùc nhãm mµ c©u chuyÖn ngô ng«n nµy cã thÓ t¹o nªn ®Ó biÓu thÞ vµ tÝnh thÝch hîp cña viÖc ¸p dông c©u chuyÖn ngô ng«n nµy vµo çc t×nh huèng hoµn toµn kh¸c nhau, ta h�y xem lêi kÓ sau ®©y cña Jack Starkman22 vÒ viÖc cã mét lÇn «ng Heller sö dông c©u chuyÖn ngô ng«n nµy ra sao:

Ng−êi pháng vÊn : §−îc. Nµo, b©y giê Dvora cã mét mí chuyÖn mµ bµ Êy nghe mÑ kÓ l¹i. Ta h�y nãi vÒ c©u chuyÖn kÓ mét ng−êi kh«ng röa tay vµo ngµy lÔ Yonkiper vµ ®i tíi gÆp gi¸o sÜ ®Ó xin tha téi.

Jack: V©ng, ®óng ®Êy, ®óng lµ mét c©u chuyÖn kinh ®iÓn, v©ng. Nã lóc nµo còng dïng ®−îc, v× t«i ®� ®−îc nghe nã, cho nªn nã cã thÓ thÝch hîp cho rÊt nhiÒu, rÊt nhiÒu thÕ hÖ, bµ biÕt ®Êy. T«i ®� nghe «ng Heller kÓ nã, «ng nµy lµ mekhtin 'bè cña con rÓ hoÆc con d©u' cña «ng chó t«i, «ng chó ®� qu¸ cè cña t«i. Bµ biÕt ®Êy, «ng Êy cã hä víi chó t«i qua th«ng gia. §ã lµ mét ng−êi cùc kú sïng ®¹o. Khi t«i ®i lµm vÒ, chóng t«i ngåi d−íi chiÕc bµn vµ t«i chuÈn bÞ ¨n.

ThÕ lµ «ng Êy nãi víi t«i, «ng Heller Êy, “Nµy con, con cã quªn g× kh«ng nhØ?”

T«i nh×n «ng ta vµ tr¶ lêi, “Çi g× ¹?” ¤ng Êy nãi, “Con ch−a röa tay”. Çi, çi mµ b¹n cÇn lµm, röa tay

Êy mµ, kh«ng ph¶i nh− chóng ta vÉn th−êng röa tay cho s¹ch ®©u. T«i ®� röa chø. Tr−íc ®ã t«i ®� t¾m mµ. Song «ng Êy muèn t«i röa tay theo nghi thøc, bµ biÕt kh«ng, chØ cÇn chç nµy cña ngãn tay, mÆt tr−íc çc ngãn tay th«i. Vµ thÕ lµ, thÕ nµo nhØ, ®ã lµ mét aveyre 'mét téi lçi', bµ biÕt kh«ng, ®ã lµ ...

T«i bÌn nãi, “ChuyÖn vÆt v�nh nh− vËy. Kh«ng thµnh vÊn ®Ò ®©u”. ¤ng Êy b¶o, “Torah ®� b¶o chóng ta r»ng aveyre goreret aveyre

‘mét téi lçi sÏ kÐo theo nã c¶ l« téi lçi kh¸c’23. NghÜa lµ, mét sai ph¹m nhá sÏ...


691

Ng−êi pháng vÊn: SÏ sinh ra. Jack : SÏ sinh ra çi kh¸c, lín h¬n. Song t«i vÉn tá th¸i ®é hoµi

nghi. ThÕ lµ «ng Êy nãi, “Ta sÏ kÓ cho con nghe mét c©u chuyÖn”. Vµ ®ã

lµ c©u chuyÖn mµ bµ ®� nghe. Çi çch mµ «ng Êy kÓ c©u chuyÖn Êy th× cã lÏ nã néi dung tØ mØ h¬n (shmalts) 'NghÜa ®en: mµu mì [nghÜa bãng: tØ mØ]'Ý.

¤ng Êy nãi, “Ng−êi kia ®Õn gÆp vÞ gi¸o sÜ erev Yonkiper ‘vµo ®ªm tr−íc ngµy ph¸n quyÕt cuèi cïng”, kiÓu nh− b©y giê ta nãi, ®Õn vµo ngµy h«m tr−íc.

Vµ ng−êi ®ã nãi, “Th−a gi¸o sÜ, con ®� ph¹m téi. Xin h�y lµm ¬n, con ®Õn xin cha lµm phÐp tha téi, con ®� ¨n n¨n råi. Xin cha”.

Gi¸o sÜ nãi, “Con ¬i, tha téi lµ viÖc cña Chóa, song h�y kÓ cho ta nghe ®ã lµ téi g×, biÕt ®©u ta cã thÓ gióp con”.

Ng−êi kia nãi, "Rebe 'Th−a cha', con ®�... con ®� ¨n tèi mµ quªn kh«ng cÇu nguyÖn kÕt thóc b÷a ¨n” cã tªn gäi lµ bentshn 'tông kinh sau b÷a ¨n'.

ThÕ lµ vÞ gi¸o sÜ nãi "§−îc råi, con trai ta, ®ã kh«ng ph¶i lµ mét aveyr (lçi ph¹m) lín. Ta sÏ lµm lÔ s¸m hèi cho con. Song tr−íc khi lµm viÖc ®ã, con cã thÓ kÓ cho ta nghe t¹i sao con l¹i kh«ng bentshn. TÊt nhiªn con cã thÓ thùc hµnh brokhe ‘tông kinh tr−íc b÷a ¨n’. Còng kh«ng mÊt nhiÒu thêi gian ®©u”.

Ng−êi kia nãi víi gi¸o sÜ, “Con kh«ng bentshn bëi v× con kh«ng röa tay tr−íc, vµ trong kinh Torah, trong peyrek 'mét ch−¬ng cña Mishna [Mishna lµ tËp hîp çc giíi luËt theo kinh th¸nh vµ çc cuéc th¶o luËn cña çc vÞ gi¸o sÜ ë thÕ kû thø hai tr−íc C«ng nguyªn], cã ®o¹n viÕt: 'NÕu ng−¬i quªn kh«ng röa tay th× ng−¬i kh«ng ®−îc thùc hµnh bentshn' 24. Çi nä bÞ çi kia rµng buéc".

Gi¸o sÜ ®µnh nãi, “Th«i ®−îc, nh−ng ®ã còng kh«ng ph¶i lµ mét aveyre lín. Nh−ng t¹i sao con l¹i quªn röa tay? Cã ph¶i v× con qu¸ véi kh«ng?”

Ng−êi kia nãi, “Kh«ng, th−a Rebe, con kh«ng véi song lóc ®ã con ®ang ë trong mét hoµn c¶nh kh«ng hay l¾m ®Ó cã thÓ röa tay”.

Gi¸o sÜ: “Hoµn c¶nh nµo vËy?” Ng−êi kia: “§ã lµ trong mét hiÖu ¨n cña ng−êi C¬ §èc”.


ThÕ lµ vÞ gi¸o sÜ kia nãi “Çi nµy th× tÖ thËt. T¹i sao con l¹i ¨n ë hiÖu ¨n cña ng−êi C¬ §èc? LÏ ra con ph¶i ®Õn hiÖu ¨n Do Th¸i chø!”.

Ng−êi kia nãi, “Nh−ng mäi hiÖu ¨n Do Th¸i h«m ®ã ®Òu ®ãng cöa”.

Gi¸o sÜ bÌn hái “ThÕ h«m ®ã lµ ngµy g×?” Ng−êi kia tr¶ lêi “§ã lµ ngµy Yonkiper vµ con ®� ¨n thÞt hun khãi

vµ trøng trong mét goyishe 'hiÖu ¨n kh«ng ph¶i Do Th¸i'. §ã chÝnh lµ çi mµ Heller muèn nãi víi t«i. NÕu b¹n bá qua mét

aveyre nhá, b¹n sÏ dÇn dÇn ph¹m aveyre lín. §−¬ng nhiªn, vÞ gi¸o sÜ kh«ng thÓ thø téi cho ng−êi kia v× viÖc ®ã, song ®óng lµ c©u chuyÖn nµy xøng ®¸ng coi lµ kinh ®iÓn v× nã sÏ cßn ®óng cho hÕt thÕ hÖ nµy ®Õn thÕ hÖ kh¸c.

Trong ®o¹n v¨n trªn, ng−êi ®N ®−îc nghe c©u chuyÖn ngô ng«n nµy ®N t−êng thuËt l¹i viÖc diÔn x−íng c©u chuyÖn ®ã. C©u chuyÖn ngô ng«n ®−îc kÓ cho anh ta nh− mét lêi c¶nh tØnh nh»m ng¨n anh ta khái ph¹m nh÷ng lçi lÇm lín h¬n trong t−¬ng lai. Trong c©u chuyÖn ngô ng«n, kÎ x−ng téi tho¹t tiªn ®� ph¹m téi lín nhÊt. NÕu nh− anh ta kh«ng ¨n vµo ngµy Yonkiper th× ®� kh«ng ph¶i vµo mét hiÖu ¨n C¬ §èc gi¸o, n¬i anh ta ph¶i ¨n mãn kh«ng ph¶i Do Th¸i gi¸o vµ còng t¹i ®ã v× anh ta kh«ng thÓ thùc hµnh nghi thøc röa tay nªn anh ta còng kh«ng thÓ cÇu kinh tr−íc khi ¨n. Dï sao ®i n÷a, «ng Heller ®� chØ ra r»ng “nÕu cËu bá qua mét aveyre nhá th× dÇn dÇn cËu sÏ g©y nªn mét aveyre lín”, vµ c©u tôc ng÷, “Téi lçi nµy kÐo theo c¶ d©y téi lçi kh¸c” ®� cho thÊy «ng Heller kh«ng nhÊn m¹nh vµo mét tr×nh tù thêi gian nhÊt ®Þnh nµo ®èi víi nh÷ng téi lçi ph¹m ph¶i trong c©u chuyÖn ngô ng«n, còng kh«ng ph¶i vµo b¶n chÊt cña téi lçi cña kÎ x−ng téi. Mµ ý t−ëng bao trïm lµ mét téi lçi sÏ sinh ra téi lçi kh¸c (cho dï lµ lçi lín h¬n sinh ra lçi nhá h¬n hay ng−îc l¹i), v× trong c©u chuyÖn ngô ng«n, viÖc bá qua nghi thøc röa tay lµ lçi cuèi cïng vµ Ýt nghiªm träng nhÊt trong c¶ chuçi, trong khi ®ã trong t×nh huèng ®êi sèng thùc tÕ th× kh«ng röa tay l¹i lµ lçi ®Çu tiªn vµ duy nhÊt. V× thÕ nªn ng−êi kÓ chuyÖn quan t©m ®Õn quan niÖm r»ng cã sù tån t¹i nh÷ng mèi quan hÖ hoÆc liªn kÕt gi÷a téi lçi nµy víi téi lçi kia, chø kh«ng ph¶i lµ quan t©m ®Õn tr×nh tù x¶y ra çc téi lçi. Tr¸i l¹i, nh÷ng ®iÓm c¨n b¶n trong diÔn x−íng cña Dvora lµ, thø nhÊt, sai lÇm khi nghÜ r»ng téi lçi cuèi cïng (còng lµ lçi Ýt nghiªm träng nhÊt), cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc nh− tù th©n nã mµ kh«ng cÇn viÖn dÉn ®Õn nh÷ng lçi tr−íc ®ã; thø hai, sù më


693

®Çu mét tr¹ng th¸i x� héi, trong ®ã ng−êi ph¹m lçi thó nhËn téi lçi cña m×nh theo tr×nh tù ng−îc vÒ møc ®é nghiªm träng vµ thêi gian; vµ thø ba, ®Æt träng t©m cña t−¬ng t¸c x� héi trong truyÖn ngô ng«n vµo viÖc lÆp ®i lÆp l¹i “th¸ch thøc” vµ “®Ò nghÞ”.

KÕt luËn

Trong nghiªn cøu chi tiÕt nµy, vÒ viÖc mét ç nh©n sö dông mét c©u chuyÖn ngô ng«n nh− thÕ nµo trong mét t×nh huèng nhÊt ®Þnh, t«i ®� cè g¾ng ph©n tÝch sù diÔn x−íng folklore trong bèi c¶nh trùc tiÕp cña viÖc sö dông nh− mét h×nh thøc cã cÊu tróc chÆt chÏ cña hµnh vi øng xö gi÷a ng−êi víi ng−êi. Dvora ®� lång ghÐp sù diÔn x−íng kÓ chuyÖn cña bµ vµo mèi t−¬ng t¸c x� héi võa b»ng çch lµm cho c©u chuyÖn trë thµnh mét b−íc trong b¶n th©n nghi thøc hiÖu chØnh võa b»ng çch chän mét c©u chuyÖn ph¶n ¸nh mét ®iÓm chÝnh x¸c trong cuéc ®ông ®é, n¬i mµ nghi thøc hiÖu chØnh bÞ ph¸ vì. §ång thêi, sù diÔn x−íng cña bµ cßn dÉn ®Õn mét gi¶i ph¸p mµ chÝnh c©u chuyÖn ngô ng«n ®� dù tÝnh.

Phï hîp víi nh÷ng nguyªn lý cña khoa häc téc ng−êi vµ d©n téc häc giao tiÕp25, t«i ®� ®Æt cho çc qu¸ tr×nh nhËn thøc cña ng−êi kÓ chuyÖn mét vÞ trÝ trung t©m trong ph©n tÝch - bµ ta coi çi g× lµ thÝch hîp, nh÷ng tuyÕn hµnh ®éng nµo ®� më ra cho bµ ta vµ bµ ta lùa chän chóng ra sao - nh»m x¸c ®Þnh çi nµo trong sè çc m« h×nh mµ t«i cã thÓ nªu ra nh»m lý gi¶i sù diÔn x−íng gÇn gièng nhÊt víi m« h×nh mµ bµ ta sö dông. Mét lo¹t sù so s¸nh ®� thÓ hiÖn nh÷ng cè g¾ng mét mÆt nh»m kÞch b¶n ho¸ nhËn thøc cña Dvora vÒ sù diÔn x−íng cña m×nh, mÆt kh¸c cho biÕt kh¸i niÖm cña Malinowski vÒ ®Æc t¶ bèi c¶nh cña ý nghÜa ®−îc ¸p dông ra sao vµo sù diÔn x−íng folklore. ViÖc ph©n tÝch t×nh huèng vµ çc so s¸nh ®� cho thÊy ý nghÜa quan träng cña truyÖn ngô ng«n kh«ng ph¶i lµ ë b¶n th©n c©u chuyÖn - mét truyÖn kÓ kh«ng ph¶i lµ mét thùc thÓ ®éc lËp cã thÓ gãi gän mét khèi trÝ tuÖ hoÆc mét bµi 'lªn líp' ®¬n thuÇn - mµ lµ ë çi ý nghÜa cã tÝnh cô thÓ vµ biÕn thiªn mµ nh÷ng ng−êi trong cuéc g¸n cho nã trong nh÷ng bèi c¶nh x� héi nhÊt ®Þnh.

Chó thÝch

1. Bronislaw Malinowski, Myth in Primitive Psychology [ThÇn tho¹i trong t©m lý häc nguyªn thñy] (New York, 1926). In l¹i trong


cuèn Magic, Science and Religion and Other Essays [LuËn vÒ ma thuËt, khoa häc vµ çc vÊn ®Ò kh¸c] (New York, 1948), trang 104.

2. Bonislaw Malinowski, Coral Gardens and their Magic II [Nh÷ng v−ên San h« vµ phÐp mÇu cña chóng II], (London, 1935), trang 73, 45.

3. Xu h−íng chung nµy thÓ hiÖn râ trong çc ®ãng gãp quan träng vµo viÖc nghiªn cøu truyÖn kÓ d©n gian nh− Melville J. vµ Frances S. Herskovits, Dahomean Narrative: A Cross-Cultural Analysis [TruyÖn kÓ Dahomey: Ph©n tÝch liªn v¨n hãa] (Evanston, 1958); Ruth Benedict, Zuni Mythology: Columbia University Contributions to Anthropology XXI) [ThÇn tho¹i Zuni : Nh÷ng ®ãng gãp cña Tr−êng §¹i häc Columbia ®èi víi Nh©n häc XXI] (New York, 1935); Jerome R. Mintz, Legends of Hasidim:An Introduction to Hasidic Culture and Oral Tradition in the New World [TruyÒn thuyÕt Hasidim: DÉn luËn v¨n ho¸ Hasidim vµ TruyÒn thèng truyÒn miÖng ë T©n thÕ giíi] (Chicago, 1968); Melville Jacobs, biªn so¹n, vµ John Greenway, biªn tËp., The Anthropologist Looks at Myth: Publications of the American Folklore Society, Bibliographical and Special Series 17) [Çi nh×n cña nhµ nh©n häc ®èi víi truyÖn thÇn tho¹i: C«ng bè cña Héi Folklore Hoa Kú, lo¹t bµi th− môc vµ chuyªn ®Ò 17) (Austin and London, 1966).

4. Mintz, Legends of the Hasidim [TruyÖn cæ tÝch Hasidim], 3. Xem çc trang 4 vµ 5 ®Ó biÕt t¸c gi¶ m« t¶ mét buæi kÓ chuyÖn tiªu biÓu ra sao.

5. Trong sè Trobriander, Limba, Bahamia, Hungary vµ çc téc ng−êi ¢u vµ Phi kh¸c, nh÷ng ng−êi tham gia vµo lo¹i h×nh kÓ chuyÖn nµy th−êng quan t©m sù kÓ chuyÖn tr−íc hÕt nh− lµ mét ho¹t ®éng giao tiÕp x� héi, cßn quan t©m ®Õn çc c©u chuyÖn d©n gian (tale) nh− lµ çc ®èi t−îng tù th©n. Vµ mèi quan t©m nµy ®−îc thÓ hiÖn ë cÊu tróc t−¬ng tranh cña çc buæi tô häp trß chuyÖn b«ng ®ïa, mçi ng−êi kÓ ®Òu cè g¾ng v−ît qua ng−êi kÓ tr−íc ®ã b»ng mét giai tho¹i hay h¬n hoÆc buån c−êi h¬n, vµ nh÷ng ng−êi tham gia cã thÓ yªu cÇu kÓ ®Ých danh nh÷ng c©u chuyÖn mµ hä −a thÝch.

Muèn biÕt chi tiÕt çc buæi kÓ chuyÖn nh− vËy, xin xem Linda DÐgh, Folktales and Society: Storytelling in a Hungarian Peasant Community [TruyÖn kÓ d©n gian vµ x� héi: KÓ chuyÖn trong céng ®ång n«ng d©n Hungary], Emily Schossberger dÞch. (Bloomington,


695

1969), trang 63-120. DÐgh kÕt thóc phÇn th¶o luËn toµn diÖn vÒ lo¹i h×nh riªng cña nhu cÇu kÓ chuyÖn ë ch©u ¢u b»ng mét m« t¶ kü l−ìng cã tÝnh ph©n tÝch vÒ mét sù kiÖn kÓ chuyÖn. Ruth Finnegan, trong cuèn Limba Stories and Storytelling [Çc c©u chuyÖn cña d©n téc Limba vµ sù kÓ chuyÖn] (Oxford, 1967), trang 40-46, 64-69, còng bµn chi tiÕt vÒ nhu cÇu kÓ chuyÖn ë d©n téc Limba vµ m« t¶ çc buæi diÔn x−íng ®iÓn h×nh. Xem thªm Daniel J. Crowley, “I Could Talk Old-Story Good: Creativity in Bahamian Folklore [T«i cã thÓ kÓ rÊt hay nh÷ng c©u chuyÖn cò: Sù s¸ng t¹o trong v¨n ho¸ d©n gian Bahamia], trong California Folklore Studies 17, (Berkeley and Los Angeles, 1966) vµ Malinowski, Myth [TruyÖn thÇn tho¹i].

6. Erving Goffman, “On Facework: An Analysis of Ritual Elements in Social Interaction” [NÐt mÆt: Ph©n tÝch çc yÕu tè nghi thøc trong t−¬ng t¸c x� héi], Psychiatry: Journal for the Study of Interpersonal Processes, 18 (1955), 213-31. In l¹i trong Goffman, Interaction Ritual: Essays on Face to Face behavior [Nghi thøc t−¬ng t¸c: LuËn vÒ hµnh vi thÓ hiÖn trªn mÆt], New York, 1967, 5-45.

7. Sù phiªn ©m çc tõ tiÕng Yddish ph¶n ¸nh çc ®Æc tr−ng c¬ b¶n trong çch ph¸t ©m thæ ng÷ cña ng−êi nãi. Çc lèi nãi thæ ng÷ ®−îc ®Æt trong ngoÆc vu«ng. Çc c©u tiÕng Yddish chuÈn ®−îc viÕt nghiªng. Çc c©u dÞch vµ chó thÝch ®−îc ®Æt trong dÊu trÝch dÉn ®¬n. ViÖc dÞch vµ chó thÝch çc thuËt ng÷ dùa trªn cuèn Modern English-Yddish Yddish-English Dictionary [Tõ ®iÓn Anh-Yddish Yddish-Anh hiÖn ®¹i] (New York, 1968). HÖ thèng chuyÓn ©m tiÕng Yddish sö dông ë ®©y dùa trªn çi ®� ®−îc ViÖn Nghiªn cøu Do Th¸i YIVO vµ Th− viÖn Quèc héi sö dông.

8. Xem Archer Taylor, “A Classification of Formula Tale” [Mét çch ph©n lo¹i truyÖn d©n gian theo c«ng thøc], Journal of American Folklore, 46 (1933), 77-78.

9. D.P. Rotunda, Motif-Index of the Italian Novellain Prose [ChØ sè chñ ®Ò cña truyÖn võa Italia b»ng v¨n xu«i] (Bloomington, 1942).

10. Haim Schwarzbaum ®� chó gi¶i chi tiÕt cho truyÖn kÓ nµy trong cuèn Studies in Jewish and World Folklore [Çc nghiªn cøu folklore Do Th¸i vµ thÕ giíi] (Berlin, 1968), trang 326-328.

11. Çc dÞ b¶n cña truyÖn ngô ng«n nµy nh− mét truyÖn kÓ cã cÊu tróc ®−îc in trong cuèn s¸ch cña Naftoli Gross, Ma’aselech un


Mesholim (New York, 1955) trang 349, vµ trong S.Y. Zevin, Sippur Hassidim 1 (Tel Aviv, 1956-57), trang 65-66.

12. Ben Edwin Perry, “Fable [truyÖn ngô ng«n]”, Studium generale 12 (1959), 17-37; A.R. Johnson, “Mashal”, trong cuèn Vetus Testamentum Supplement III (Leiden, 1955), 162-69. Trong mét bøc th− riªng (1971), Dan Ben-Amos ®� gi¶ thiÕt r»ng “Cã thÓ cã tr−êng hîp mµ ng÷ v¨n häc (hoÆc ng«n ng÷ häc lÞch sö) th©m nhËp vµo mét cuéc th¶o luËn vÒ ph©n tÝch ®ång ®¹i.

13. ë ®©y sÏ kh«ng bµn vÒ viÖc ph©n biÖt çc lo¹i h×nh truyÖn kÓ cã ý nghÜa r¨n d¹y (truyÖn ngô ng«n parable, fable, exemplum, chria) vµ çc c©u nãi cã tÝnh r¨n d¹y (tôc ng÷, sententia, çch ng«n, v.v...). NhiÒu khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò ®� ®−îc kh¶o s¸t trong “Fable [TruyÖn ngô ng«n]” cña Perry; “Narrative Forms in the Haggadah: A Structural Analysis [Çc d¹ng truyÖn kÓ b»ng tiÕng Haggadah: Ph©n tÝch cÊu tróc]” (luËn ¸n tiÕn sÜ kh«ng c«ng bè, Indiana U., 1966) cña Dan Ben-Amos; “Story and History: Observations in Greco-Roman Rhetoric and Pharisaism [TruyÖn vµ lÞch sö: Quan s¸t trong thuËt hïng biÖn Hy-La vµ thãi ®¹o ®øc gi¶]”, American Oriental Society, Middle West Branch, Semi-centennial Volume, Asian Studies Research Institute, Oriental Series 3 (Bloomington, 1969), 59-88 cña Henry A. Fischel; “Studies in Cynicism and the Ancient Near East : The Transformation of a Chria [Nghiªn cøu chñ nghÜa hoµi nghi vµ vïng cæ CËn §«ng: Sù biÕn ®æi cña mét chria]” cña Henry A. Fischel, trong Religions in Antiguity [Çc t«n gi¸o thêi cæ], Jacob Neusner biªn tËp (Leiden, 1968), 372-411; “The Rhetoric of Parable and Fable [Tu tõ häc trong truyÖn ngô ng«n parable vµ fable]” cña Roger Abrahams, b¶n th¶o.

14. C.J. Hutterer “Theoretical and Practical Problems of Western Yiddish Dialectology [Nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt vµ thùc tiÔn cña thæ ng÷ häc tiÕng Yiddish ph−¬ng T©y]”, trong cuèn The Field of Yiddish: Studies in Language, Folklore and Literature [LÜnh vùc tiÕng Yiddish: Nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷, folklore vµ v¨n häc], xuÊt b¶n lÇn thø ba, Marvin I. Herzog, Wita Ravid, vµ U riel Weinreich biªn tËp (Nhµ xuÊt b¶n The Hague, 1969).

15. Max Weinreich, “Ydishkayt and Yiddish: On the Impact of Religion on Language in Ashkenazic Jewry [Ydishkayt vµ tiÕng Yiddish: VÒ ¶nh h−ëng cña t«n gi¸o lªn ng«n ng÷ trong céng ®ång Do Th¸i A shkenazic]”, trong Mordecai M. Kaplan, Jubilee Volume


697

[Vùng tËp kû niÖm] (New York, 1953), 481-514. In l¹i trong cuèn cña Joshua A. Fishman, biªn tËp, Readings in the Sociology of Language [Çc bµi ®äc vÒ xN héi häc ng«n ng÷] (The Hague Press, 1968), 404.

16. Max Weinreich, “Ydishkayt and Yiddish: On the Impact of Religion on Language in Ashkenazic Jewry [Ydishkayt vµ tiÕng Yiddish: VÒ ¶nh h−ëng cña t«n gi¸o lªn ng«n ng÷ trong céng ®ång Do Th¸i Ashkenazic”], trong Mordecai M. Kaplan, Jubilee Volume [Vùng tËp kû niÖm] (New York, 1953), 481-514. In l¹i trong cuèn cña Joshua A. Fishman, biªn tËp, Readings in the Sociology of Language [Çc bµi ®äc vÒ xN héi häc ng«n ng÷] (The Hague Press, 1968), 404.

17. Peter Seitel, trong “Proverbs: A Social Use of Metaphor [Tôc ng÷: øng dông x� héi cña Èn dô]”, Genre 2:2 (1969), 143-61, ®� ph©n biÖt c¬ héi sö dông tôc ng÷, t×nh huèng gi¶ t−ëng ®−îc tr×nh bµy trong tôc ng÷ vµ t×nh huèng x� héi mµ tôc ng÷ nãi tíi. Trong tr−êng hîp cña truyÖn ngô ng«n parable ®−îc ph©n tÝch trong bµi nµy, c¬ héi mµ truyÖn ngô ng«n ®−îc sö dông lµ mét bé phËn cña t×nh huèng mµ truyÖn ngô ng«n nãi tíi.

18. C©u chuyÖn nµy mang m� sè AT2040, “The Climax of Horrors [§Ønh cao cña sù ghª rîn]”, vµ dÞ b¶n nµy lÊy tõ cuèn s¸ch cña Y.M. Sokolov, Russian Folklore [TruyÖn d©n gian Nga] (Hatboro, Pennsylvania, 1966), 474.

19. Goffman, “On Facework [NÐt mÆt]”. 20. Erving Goffman, trong cuèn Encounters: Two Studies in the

Sociology of Interaction [Nh÷ng cuéc ®ông ®é: Hai nghiªn cøu vÒ xN héi häc vÒ sù t−¬ng t¸c] (Indianapolis, 1963), trang 60, nãi: “Khi x¶y ra sù thay ®æi çc quy t¾c chÝnh thøc vÒ sù kh«ng thÝch ®¸ng, chóng ta cã thÓ sÏ nãi, nh− Freud tõng lËp luËn, r»ng “n¨ng l−îng” mµ tr−íc ®ã ®−îc dïng ®Ó “liªn kÕt” sù ®Ì nÐn th× nay ®−îc “gi¶i phãng”. H¬n thÕ n÷a, nh÷ng quy t¾c míi vÒ tÝnh kh«ng thÝch ®¸ng - hay tr¹ng th¸i quy chiÕu míi [c©u chuyÖn ngô ng«n] - th−êng ®−a ra mét bèi c¶nh trong ®ã khã mµ duy tr× sù ®Ì nÐn nh− tr−íc ®ã. Do vËy nh÷ng ng−êi trong cuéc sÏ sao l�ng khái viÖc ®¸nh gi¸ çi t×nh huèng mµ võa míi ®−îc thay thÕ, vµ sÏ an toµn nÕu b¹n lµm mÊt lßng ®iÒu mµ kh«ng cßn ®−îc coi lµ thùc tÕ n÷a”.

C−êi h−ëng øng, gièng nh− sù giËn d÷ c«ng khai vµ khãc, lµ mét h×nh thøc cña “sù sao l�ng”, nhê ®ã çc ç nh©n kh«ng cßn “duy tr×


mét vai trß biÓu c¶m thÝch hîp trong ph¶n øng hiÖn t¹i” (S¸ch ®N dÉn, trang 55). Ngay tõ lóc b¾t ®Çu c−êi, ng−êi trong cuéc ®� kh«ng thÓ cø tøc giËn hay bùc m×nh n÷a. “Sao l�ng” lµ mét çch ph¸ vì tr¹ng th¸i vµ ®ã chÝnh lµ chiÕn l−îc mµ Dvora ®� ¸p dông, gäi nã lµ “ph¸ t¶ng b¨ng” vµ “gi¶m ¸p lùc nhê mét chót hµi h−íc”.

21. Theodore M. Hills, The Sociology of Small Groups [XN héi häc vÒ çc nhãm nhá] (Englewood Cliffs, 1967), trang 74.

22. Ng−êi kÓ chuyÖn, Jack (Yankl) Starkman, sinh n¨m 1914 ë Klimontow, Ba Lan, vµ sang Canada n¨m 1935. ¤ng Heller kÓ cho Jack c©u chuyÖn nµy vµo n¨m 1935. T«i ghi l¹i ®o¹n v¨n nµy vµo buæi tèi 22 th¸ng 9 n¨m 1969, trong mét cuéc pháng vÊn kh«ng chÝnh thøc ë nhµ bÕp nhµ t«i t¹i Downsview, Ontario.

23. Tôc ng÷ nµy lÊy tõ Mishna, Avoth 4:2. 24. C©u nµy cã trong TËp v¨n Cæ luËt, Berakoth, 53b, “nh÷ng bµn

tay bÈn kh«ng xøng ®Ó cÇu nguyÖn”. Xem trang 326 cña lÇn xuÊt b¶n n¨m 1948, Soncino, cña cuèn TËp v¨n Cæ luËt Babylon. VÒ mÆt kü thuËt th× Torah lµ 5 cuèn ®Çu cña kinh Cùu −íc. Nãi mét çch ®¹i thÓ, nã lµ luËt vµ bµi gi¶ng cña Do Th¸i gi¸o. Ng−êi kÓ chuyÖn chØ muèn nãi r»ng nh÷ng lêi anh ta nãi lµ cã c¬ së x¸c ®¸ng.

25. Xem Joshua A. Fishman, biªn tËp, Readings in the Sociology of Language [Nh÷ng bµi ®äc vÒ x� héi häc ng«n ng÷] (The Hague Press, 1968); A. Kimball Romney vµ Roy Goodwin D’Andrade, biªn tËp, Transcultural Studies in Cognition [Nghiªn cøu liªn v¨n ho¸ vÒ nhËn thøc], American Anthropologist 66:3; Dell Hymes, biªn tËp, Language in Culture and Society: A Reader in Linguistics and Anthropology [Ng«n ng÷ trong v¨n hãa vµ x� héi: Sæ tay vÒ ng«n ng÷ häc vµ nh©n häc (New York, Evanston and London, 1964); John J. Gumpers vµ Dell Hymes, biªn tËp, The Ethnography of Communication [D©n téc chÝ truyÒn th«ng] American Anthropologist 66:4 (1964); T. Gladwin vµ William C. Sturtevant, biªn tËp, Anthropology and Human Behavior [Nh©n häc vµ hµnh vi con ng−êi] (Washington, 1962).

Documents

vncvanhoa.vass.gov.vnvncvanhoa.vass.gov.vn/noidung/doituongnghiencuu/vanhoadangian/… · 664 ViÖn nghiªn cøu v¨n hãa h÷u t− nh©n, chøc n¨ng xˆ héi hãa vµ vai trß