Embed Size (px)
Citation preview
7ο Γενικό Λύκειο Ιλίου
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΡΟΛΟΙ ΤΩΝ ΔΥΟ ΦΥΛΩΝ ΟΠΩΣ ΑΠΟΤΥΠΩΝΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥΣ ΘΕΣΜΟΥΣ Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΙΩΑΝΝΑ ΤΣΙΚΑΛΑΚΗ Νομικός
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………………………………………………………………………..σ. 31. Στόχοι……………………………………………………………………………σ. 3 2. Μεθοδολογία …………………………………………………………………… σ.43. Πορεία της διδασκαλίας ……………………………………………………… σ. 43.1 Προετοιμασία …………………………………………………………………σ. 43.2. Το περιεχόμενο της διδασκαλίας ……………………………………………σ. 53.2.1 Οικογένεια και Οικογενειακό Δίκαιο ……………………………………...σ. 63.2.2. Οι οικογενειακές σχέσεις και οι ρόλοι των δύο φύλων σύμφωνα με το Οικογενειακό Δίκαιο ……………………………………………………………..σ. 94. Το ερωτηματολόγιο …………………………………………………………..σ. 125. Η επίσκεψη στο χωριό SOS και η προβολή της ταινίας ΚΡΑΜΕΡ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΚΡΑΜΕΡ…………………………………………………………………………σ. 15 6. Οι Αντιδράσεις της τάξης …………………………………………………….σ. 157. Αξιολόγηση…………………………………………………………………….σ. 16ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ………………………………………………………………...σ. 17ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ …………………………………………………………………..σ. 19 ΣΧΉΜΑ 1.. .……………………………………………………………………….σ. 6ΕΙΚΟΝΑ 1. . .………………………………………………………………………σ. 9ΕΙΚΟΝΑ 2 ………………………………………………………………………..σ. 11
ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ:ΓΡΑΦΗΜΑ 1…………………………………………………………………….. σ.12ΓΡΑΦΗΜΑ 2.. .…………………………………………………………………..σ. 12ΓΡΑΦΗΜΑ 3. ……………………………………………………………………σ. 12ΓΡΑΦΗΜΑ 4……………………………………………………………………..σ. 13ΓΡΑΦΗΜΑ 5……………………………………………………………………..σ. 13 ΓΡΑΦΗΜΑ 6. ……………………………………………………………………σ. 13 ΓΡΑΦΗΜΑ 7. ……………………………………………………………………σ. 13 ΓΡΑΦΗΜΑ 8. ……………………………………………………………………σ. 13ΓΡΑΦΗΜΑ 9.…………………………………………………………………….σ. 13ΓΡΑΦΗΜΑ 10. …………………………………………………………………..σ. 14 ΓΡΑΦΗΜΑ 11. …………………………………………………………………..σ. 14 ΓΡΑΦΗΜΑ 12. …………………………………………………………………..σ. 14ΓΡΑΦΗΜΑ 13. …………………………………………………………………..σ. 15 ΓΡΑΦΗΜΑ 14. …………………………………………………………………..σ. 15
2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η διαμόρφωση των τάσεων προώθησης της ισότητας ανδρών και γυναικών περνά υποχρεωτικά μέσα από την εκπαίδευση. Όπως υποστηρίζεται «οι συνθήκες ζωής των κοριτσιών και των γυναικών δε θα γίνουν καλύτερες, αν δεν αλλάξουν οι άνδρες και τα αγόρια.» 1 Η εκπαίδευση αποτελεί το δεύτερο σημαντικό θεσμό κοινωνικοποίησης εκτός από την οικογένεια και συμβάλλει στη διαμόρφωση των ταυτοτήτων του φύλου με την προώθηση του επαναπροσδιορισμού των σχέσεων ανάμεσα στα αγόρια και τα κορίτσια. Ωστόσο, δεν αρκεί η μεταβίβαση πιο προοδευτικών στάσεων για να επιτευχθεί μια συμπεριφορά που θα οδηγήσει στην ίση μεταχείριση αγοριών και κοριτσιών στο σχολείο.2 Ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει την ικανότητα να εντοπίζει την ανισότητα, τη διάκριση και τα στερεότυπα και να παρεμβαίνει με τη διδασκαλία του στην κατανόηση της διαμόρφωσης των ταυτοτήτων του φύλου κατά την εφηβική ηλικία.
Απόπειρα μιας τέτοιας προσπάθειας αποτελεί η διδασκαλία του μαθήματος «Εισαγωγή στο Δίκαιο και τους Πολιτικούς Θεσμούς» στους μαθητές της Β΄ Λυκείου. Η ενότητα που επιλέχθηκε για τη διδακτική παρέμβαση αφορά στο Οικογενειακό Δίκαιο για διάφορους λόγους. Πρώτον γιατί αποτελεί το κατεξοχήν αντικείμενο για να έλθουν σε επαφή οι μαθητές με τις ιεραρχήσεις των θέσεων στο πλαίσιο της οικογένειας όπου μαθαίνονται οι κοινωνικοί ρόλοι. Η κατανόηση των σχέσεων που δομούνται με βάση τους ρόλους ευνοεί την κριτική στάση των μαθητών απέναντι στη διαδικασία δόμησης της ταυτότητας του φύλου. Δεύτερο, προσελκύει το ενδιαφέρον των μαθητών περισσότερο από άλλες ενότητες, γιατί επιτρέπει τη βιωματική προσέγγιση και δίνει απαντήσεις σε πολλά ζητήματα που αφορούν άμεσα τη σχέση είτε των ίδιων με τους γονείς τους είτε των γονέων μεταξύ τους. Τρίτο, μέσα από την διδασκαλία των θεσμικών ρυθμίσεων πριν και μετά τη μεταρρύθμιση γίνεται δυνατή η συγκριτική αναπαράσταση του χθες και του σήμερα στο επίπεδο των θεσμών και των σχέσεων και η σύλληψη της κοινωνικής εξέλιξης από την οπτική του φύλου. Άλλωστε, αν και το φύλο δεν αντιμετωπίζεται ως ξεχωριστή προβληματική, ένας από τους στόχους του μαθήματος είναι να αντιληφθούν οι μαθητές «ότι οι νομικοί κανόνες μεταβάλλονται και εξελίσσονται στο πλαίσιο μιας διαλεκτικής σχέσης με την κοινωνική πραγματικότητα».3
1. Στόχοι:
Πρώτος στόχος είναι να κατανοήσουν οι μαθητές ότι οι κανόνες του Οικογενειακού Δικαίου επηρεάζονται και επηρεάζουν την εξέλιξη του θεσμού της οικογένειας.
Δεύτερος, να γνωρίσουν τις αλλαγές του θεσμικού πλαισίου που αφορούν στους ρόλους και τις σχέσεις μεταξύ των μελών μιας οικογένειας.
1 Kenway, J., (1996), Reasserting Masculinity in Australian Schools, Women’s Studies International Forum, 19, 4, σ.σ. 447-466 στο Δεληγιάννη, Β., Σακκά, Δ., (2003), Εφηβικές ταυτότητες φύλου: Διερευνώντας τον παράγοντα φύλο στο σχολικό πλαίσιο, Εγχειρίδιο με ερευνητικά εργαλεία για εκπαιδευτικούς, ΚΕΘΙ, Αθήνα, σ. 6 2 Evans, T., (1988), The Gender Agenda, a sociological study of teachers, parents and pupils in their primary schools, Allen and Unwin, London, στο Δεληγιάννη, Β., Σακκά, Δ., (2003), ό.π., σ. 7 3 Βαβουγυιού, Α., Παπαγεωργίου-Γονατα, Σ., κ.ά., Εισαγωγή στο Δίκαιο και τους Πολιτικούς Θεσμούς, Β΄ Ενιαίου Λυκείου, Βιβλίο για τον Καθηγητή, ΥΠΕΠΘ – ΟΕΔΒ, Αθήνα, σ. 8
3
Τρίτος, να προβληματιστούν γύρω από το κατά πόσον οι αλλαγές του θεσμικού πλαισίου συνοδεύονται από αντίστοιχες αλλαγές στις στάσεις και συμπεριφορές και ειδικότερα να δημιουργηθεί προβληματισμός ως προς την επίτευξη της πραγματικής ισότητας.
Τέταρτος, να έλθουν κοντά αγόρια και κορίτσια.
2. Μεθοδολογία
Οι μέθοδοι που ακολουθήθηκαν ήταν οι εξής: - Έρευνα δράσης με χρήση ερωτηματολογίου με στόχο να εμπλακούν όλοι οι
μαθητές στη διδασκαλία. - Συζήτηση με κατευθυνόμενο διάλογο σε όλα τα στάδια της διδασκαλίας. - Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία για την ανάλυση περιεχομένου των άρθρων του
Αστικού Κώδικα.- Επίσκεψη στο χωριό SOS της Βάρης με οικογένειες που λειτουργούν ως
μονογονεϊκές, μόνο με θετές μητέρες.- Προβολή της ταινίας «Κράμερ εναντίον Κράμερ» που αφορά στους ρόλους των
φύλων στο πλαίσιο της οικογένειας.Για τη διδακτική παρέμβαση αφιερώθηκαν συνολικά τέσσερις διδακτικές ώρες
που κατανεμήθηκαν ως εξής: Η πρώτη διδακτική ώρα χωρίστηκε σε δύο μέρη. Στο πρώτο εικοσάλεπτο
συμπληρώθηκε από τους μαθητές ένα ερωτηματολόγιο. Η συμπλήρωση προτιμήθηκε να γίνει πριν από την πραγματοποίηση της διδασκαλίας της επιλεγμένης ενότητας ώστε οι μαθητές να καταγράψουν τις εμπειρίες τους χωρίς να παρασυρθούν στις απαντήσεις τους από τη νέα γνώση. Στόχος ήταν να παρακινηθούν από τις δικές τους απαντήσεις για να αναπτύξουν τον προβληματισμό τους στο ζήτημα κατά πόσο εναρμονίζεται η κοινωνική πρακτική με τις θεσμικές ρυθμίσεις. Δηλαδή αν η πραγματική ισότητα έχει επιτευχθεί. Γι’ αυτό, η επεξεργασία και συζήτηση των αποτελεσμάτων της έρευνας έγιναν μετά τη διδακτική παρέμβαση.
Ο υπόλοιπος χρόνος της πρώτης διδακτικής ώρας καθώς και η δεύτερη διδακτική ώρα αφιερώθηκαν στην ανάπτυξη του περιεχομένου της διδακτικής ενότητας που επιλέχθηκε.
Οι άλλες δύο διδακτικές ώρες χρησιμοποιήθηκαν για την επεξεργασία και συζήτηση των αποτελεσμάτων του ερωτηματολογίου και για τις συζητήσεις που ακολούθησαν την επίσκεψη στο χωριό SOS και την προβολή της ταινίας.
3. Πορεία της διδασκαλίας
3.1 Προετοιμασία
1. Κατά τη διάρκεια της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών είχε μοιραστεί στους μαθητές και τις μαθήτριες ερωτηματολόγιο που συμπληρώθηκε από τους ίδιους και αφορούσε στην κατασκευή των ταυτοτήτων του φύλου. Τα συμπεράσματά του αποτέλεσαν το ερέθισμα για συζήτηση στην τάξη. Οι μαθητές και οι μαθήτριες επεσήμαναν ότι ο καταμερισμός των οικογενειακών ρόλων ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για τις ανισότητες που εξακολουθούν να εντοπίζονται ανάμεσα στα δύο φύλα και διευκολύνεται από την επικράτηση κοινωνικών στερεοτύπων. Καταλήξαμε, λοιπόν, ότι η γνώση του θεσμικού πλαισίου που οριοθετεί τις σχέσεις μεταξύ των μελών μιας οικογένειας και σκιαγραφεί τους ρόλους που αναλαμβάνουν μέσα σ’ αυτήν, θα αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο για τον παραπέρα προβληματισμό τους και
4
τον εντοπισμό των αντιλήψεων και πρακτικών που επικρατούν στην κοινωνία σχετικά με την ισότητα των φύλων.
2. Μελετήθηκαν από τον Αστικό Κώδικα όλα τα άρθρα του Οικογενειακού Δικαίου πριν και μετά την αναθεώρηση και εντοπίστηκαν εκείνα που περιγράφουν τους ρόλους με βάση τη θέση της γυναίκας και του άνδρα στην οικογένεια. Στη συνέχεια ομαδοποιήθηκαν με κριτήριο τέσσερις θεματικούς άξονες:
α) Γάμος – Προσωπικές Σχέσεις των συζύγωνβ) Περιουσιακές Σχέσεις των συζύγωνγ) Λύση Γάμου δ) Συγγένεια (Πατρότητα – Μητρότητα) - Σχέσεις Γονέων και παιδιών3. Φωτοτυπήθηκαν τα άρθρα και μοιράστηκαν στους μαθητές με την υποχρέωση
να τα αναγνώσουν στο σπίτι τους. 4. Αναζητήθηκαν πρόσθετες πληροφορίες από τη βιβλιογραφία για να
μπορέσουν οι μαθητές να συλλάβουν τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνική μεταβολή και στους κανόνες δικαίου από την οπτική του φύλου.
5. Δημιουργήθηκε σχέδιο μαθήματος στο power point που στηρίχθηκε στους παραπάνω θεματικούς άξονες.
6. Ετοιμάστηκε σχετικό ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις από τα φύλλα εργασίας που περιέχονται στο «Εγχειρίδιο με ερευνητικά εργαλεία για εκπαιδευτικούς»4
Ενότητα ΙΙ: Οικογένεια, α) Οι έφηβοι στην Οικογένειά τους. Συγκεκριμένα, συμπεριλήφθηκαν ερωτήσεις των υποενοτήτων: «Αρμοδιότητες και Δραστηριότητες», «Πατρότητα – Μητρότητα» και «Οι Ρόλοι στο σπίτι μου».
7. Προετοιμάστηκε η επίσκεψη στο παιδικό χωριό SOS της Βάρης προκειμένου οι μαθητές και οι μαθήτριες να γνωρίσουν μια διαφορετική μορφή οικογένειας που λειτουργεί στο πρότυπο της μονογονεϊκής με θετές μητέρες και να συζητήσουν τα ζητήματα που άπτονται της εκπροσώπησης μόνο του μητρικού ρόλου.
8. Αναζητήθηκε η κινηματογραφική ταινία Kramer VS. Kramer (ελληνικός τίτλος: Κράμερ εναντίον Κράμερ) του Ρ. Μπέντον και προετοιμάστηκε η προβολή της στην αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου.
3.2. Το περιεχόμενο της διδασκαλίας
Η διδασκαλία περιέλαβε δύο μέρη. Στο πρώτο επικεντρώθηκε στην κατανόηση των εννοιών και στο δεύτερο στην ανάπτυξη των ρυθμίσεων του Οικογενειακού Δικαίου. Στην αρχή παρουσιάστηκε στον Η/Υ η πορεία της διδασκαλίας με τους στόχους και τους θεματικούς της άξονες. Οι μαθητές χωρίστηκαν σε ομάδες ανάλογες με τους θεματικούς άξονες και από την κάθε μια ζητήθηκε να ξεχωρίσει εκείνα τα άρθρα του παλιού και του νέου Α.Κ. που ανήκουν στην αντίστοιχη θεματική και να επιχειρήσει μια σύντομη συγκριτική παρουσίαση. Στην συνέχεια με καθοδηγούμενο διάλογο ορίσαμε τις έννοιες του κοινωνικού θεσμού, του κοινωνικού ρόλου και της κοινωνικής θέσης και τις συσχετίσαμε με τους κανόνες δικαίου για να γίνει αντιληπτό πως η αλλαγή στην κοινωνική θέση του άνδρα και της γυναίκας μέσα στην οικογένεια επηρεάζει και επηρεάζεται από το Οικογενειακό Δίκαιο.
Στην επόμενη διδακτική ώρα οργανώθηκε συζήτηση κατά την οποία οι μαθητές, που εξακολούθησαν να εργάζονται κατά ομάδες, καθοδηγούμενοι με κατάλληλες ερωτήσεις ανέπτυξαν τις απόψεις τους για τις σχέσεις μεταξύ των φύλων και τους οικογενειακούς ρόλους που αναλαμβάνουν θεμελιωμένες στα αντίστοιχα άρθρα του Οικογενειακού δικαίου. Μέσα από την αντιπαράθεση του θεσμικού πλαισίου που
4 Δεληγιάννη, Β., Σακκά, Δ., (2003), Εφηβικές Ταυτότητες Φύλου: Διερευνώντας τον παράγοντα φύλο στο σχολικό πλαίσιο, ΚΕΘΙ, Αθήνα, σ. 61, 62, 66 και 68
5
ίσχυε μέχρι το 1983 επιχειρήθηκε η οριοθέτηση της διαφορετικής θέσης του άνδρα και της γυναίκας σε διαχρονικό επίπεδο και η αναγωγή της στα διάφορα ερμηνευτικά πλαίσια. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ των κοινωνικών μετασχηματισμών και των θεσμικών μεταρρυθμίσεων.
Τέτοιες ερωτήσεις ήταν: Ποιες προϋποθέσεις θέτει το ισχύον δίκαιο προκειμένου ένας άνδρας και μια γυναίκα να τελέσουν γάμο; Ποιες διαφορές εντοπίζετε σε σχέση με το προϊσχύσαν δίκαιο και πού οφείλεται κατά τη γνώμη σας το χαμηλότερο όριο ηλικίας τέλεσης γάμου για τη γυναίκα στο προηγούμενο θεσμικό πλαίσιο; Ποια θέση αναγνωρίζει στον άνδρα και στη γυναίκα το προϊσχύσαν δίκαιο και ποιες οι συνέπειές της; Ποιες είναι οι θέσεις των δύο συζύγων μέσα στην οικογένεια και οι αντίστοιχες συνέπειές τους σύμφωνα με το σημερινό πλαίσιο; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις λύσης του γάμου και ποιες υποχρεώσεις δημιουργούν εκατέρωθεν; Πώς επηρέασε η ισότητα των φύλων ως καθοδηγητική αρχή της μεταρρύθμισης του δικαίου τις σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών; Τι περιεχόμενο είχε ο όρος «πατρική εξουσία» και τι περιορισμούς έθετε στην άσκηση των δικαιωμάτων της μητέρας κ.λ.π.
Πιο συγκεκριμένα η συζήτηση κινήθηκε στα παρακάτω πλαίσια:
3.2.1 Οικογένεια και Οικογενειακό Δίκαιο
Η οικογένεια αποτελεί σημαντικό κοινωνικό θεσμό που συναντιέται με κάποιες διαφοροποιήσεις σε όλες τις κοινωνίες, γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται από ορισμένους ως οικουμενικός θεσμός.5 Ο θεσμός ορίζεται ως «ένα σταθερό πλέγμα σχέσεων μεταξύ κοινωνικών ρόλων» που προσδιορίζονται κοινωνικά και όχι ατομικά.6
Σχήμα 1.7
Ο κοινωνικός ρόλος απορρέει από την κοινωνική θέση του ατόμου η οποία προσδιορίζεται από τα κοινωνικά του χαρακτηριστικά. Τα κοινωνικά χαρακτηριστικά, δηλαδή, συνιστούν το υπόβαθρο γέννησης και εξέλιξης των κοινωνικών ρόλων. Έτσι το κοινωνικό χαρακτηριστικό «φύλο», προσδιορίζει τον κοινωνικό ρόλο «άνδρας» ή «γυναίκα» που εμφανίζεται με διάφορες παραλλαγές στο θεσμό της οικογένειας: «άνδρας»-«γυναίκα», «πατέρας»-«μητέρα», «αγόρι»-«κορίτσι», «γιος»-«κόρη», «παππούς- γιαγιά», και περιλαμβάνει διαφορετικά δικαιώματα και υποχρεώσεις.
5 Κασιμάτη, Ρ., Παπαϊωάννου, Μ., Γεωργούλα, Σ., Πάντραλου, Ι., (2006), Κοινωνιολογία, Γ΄ Λυκείου, ΥΠΕΠΘ, ΟΕΔΒ., Αθήνα, σ. 746 Φίλια, Β., Κουρούκλη, Μ., Ρούσση, Γ., Κασιμάτη, Κ., κ.ά.,(1989), Κοινωνιολογία Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ. σ. 96 7 Δημακόπουλου, Β., Κοινωνιολογία και η Μέθοδός της, Αθήνα, σ. 146
6
Κοινωνικός ρόλος, εξάλλου είναι «το σύνολο των σκοπών, των καθηκόντων και των δικαιωμάτων που η κοινωνική θέση προσδιορίζει για το κάθε άτομο μιας (συγκεκριμένης) κοινωνίας.»8 Ο ρόλος λοιπόν εκφράζει τον συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο ένα άτομο συμμετέχει σε μια κοινωνική δομή, που δεν είναι τίποτα άλλο από συσχετισμένες κοινωνικές θέσεις, όπως ο θεσμός της οικογένειας. Καθώς όμως τα κοινωνικά χαρακτηριστικά συνοδεύονται από συγκεκριμένη κοινωνική ισχύ (πολιτική, οικονομική, πολιτισμική) ιστορικά προσδιορισμένη, οι κοινωνικές θέσεις και οι ρόλοι που συνεπάγονται αυτές ιεραρχούνται αναλόγως ως κυρίαρχοι ή κυριαρχούμενοι. Έτσι π.χ. η θέση του πατέρα στην παραδοσιακή οικογένεια είναι κυρίαρχη γιατί ως αρχηγός της οικογένειας ασκεί εξουσία, που του προσδίδει περισσότερη πολιτική ισχύ σε σχέση με τη μητέρα.9 Επομένως, στο πλαίσιο της οικογένειας δε νοείται κάποια συγκεκριμένη θέση του «άνδρα» ή της «γυναίκας» γενικά, αλλά προσδιορίζεται εκάστοτε από το συσχετισμό τους μέσα σε μια ορισμένη κοινωνία σε μια ορισμένη στιγμή της ιστορίας της.10
Σύμφωνα με την κυρίαρχη ιδεολογία που διαπερνούσε την ελληνική κοινωνία μέχρι το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, οι ασύμμετρες σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών θεωρούνταν βιολογικά καθορισμένες και αναπόφευκτες.11 Ο άνδρας κατά την άποψη αυτή, είναι «σωματικά ισχυρός» και «έξυπνος», γι’ αυτό μπορεί να αναλάβει το ρόλο του αρχηγού στην οικογένεια, του «κουβαλητή» και εκπροσωπεί την οικογένεια στις δημόσιες δραστηριότητες. Αντίθετα η γυναίκα είναι «σωματικά ανίσχυρη», «λιγότερο έξυπνη», «ευαίσθητη» και είναι εύλογο να προορίζεται για την αναπαραγωγή και φροντίδα των μελών της οικογένειας.12
Ωστόσο, κατά άλλη άποψη, οι ανισότητες του φύλου οφείλονται στον καταμερισμό εργασίας που διακρίνει τις ταξικές κοινωνίες. Με την εμπορευματοποίηση της παραγωγής ο καταμερισμός της εργασίας ανάμεσα στα φύλα άλλαξε, καθώς η παραγωγή και το εμπόριο γινόταν μακριά από το σπίτι. Έτσι ο άντρας εργαζόταν έξω από το σπίτι συμμετέχοντας στην παραγωγή, ενώ η γυναίκα ανέλαβε τις δραστηριότητες στο σπίτι, που μετατράπηκε κυρίως σε χώρο αναπαραγωγής. Έχουμε λοιπόν την αρχή ενός «δημόσιου» έναντι ενός «ιδιωτικού» τομέα, με τη γυναίκα να εγκλωβίζεται όλο και περισσότερο μέσα στο σπίτι με αποτέλεσμα η αναπαραγωγική ικανότητά της να γίνεται η αφορμή για την απομόνωσή της από την παραγωγική διαδικασία. Σύμφωνα με τον Έγκελς, η καταπίεση της γυναίκας από τον άνδρα, που τη θεωρεί ως την πρώτη μορφή ταξικής καταπίεσης, συνδέεται με το μονογαμικό γάμο, που είχε ως μοναδικό σκοπό να διασφαλίσει «την παραγωγή παιδιών, που να μπορούν να είναι μονάχα δικά του και που προορίζονταν να κληρονομούν τα πλούτη του. (…) Έτσι η μονογαμία καθόλου δε μπαίνει στην ιστορία σαν συμφιλίωση του άντρα και της γυναίκας, (…) Αντίθετα. Εμφανίζεται σαν υποδούλωση του ενός φύλου από το άλλο, σαν κήρυξη πολέμου ανάμεσα στα δύο φύλα….».13
8 Φίλια, Β., Κουρούκλη, Μ., Ρούσση, Γ., Κασιμάτη, Κ., κ.ά.,(1989), ό.π., σ. 96 9 Δημακόπουλου, Β., ό.π., σ. 15110 Στο ίδιο, (1989), ό.π., σ. 18711 Βλ. σχετικά Imperato –Μcginley, Peterson R.E., Gautier T., (1976), Gender Identity and Ηermaphroditism, Science, σ.σ. 191-872, και Bevenbaum, S. A, Hines M, (1992), "Early Androgens are related to childhood sex typed Toy Preferences", Psyhological Science 3, σσ. 203-20612 http://www.elysis-kethi.gr/portal/public/Dialeksei1.pdf., σ. 413 Έγκελς, Φ., (1976), Η Καταγωγή της Οικογένειας, της ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, σ. 68
7
Το φύλο14 συνεπώς αποτελεί κοινωνική κατασκευή ιστορικά προσδιορισμένη και οι αξιολογήσεις15 που σχετίζονται με αυτό μεταδίδονται με τη διαδικασία της μάθησης. Το κορίτσι έχει κύριο προορισμό το γάμο και τη μητρότητα και μαθαίνει από μικρό δραστηριότητες σχετικές με το νοικοκυριό - «αόρατες»16 καθώς περιορίζεται στον ιδιωτικό χώρο - ενώ το αγόρι προορίζεται για το δημόσιο χώρο (επαγγελματική ενασχόληση, πολιτική δραστηριοποίηση, συνδικαλιστική, θρησκευτική εκπροσώπηση). 17 Αυτή η κατανομή των ρόλων εκφράζει και διαιωνίζει μια σαφή ιεραρχία.18
Στις σύγχρονες όμως κοινωνίες οι ρόλοι μέσα στην οικογένεια ολοένα και περισσότερο αλλάζουν. Η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας καθίσταται αναπόφευκτη εξαιτίας της αύξησης των δαπανών που προκαλούν οι ποικίλες καταναλωτικές ανάγκες. Επιπλέον με την εξέλιξη της τεχνολογίας εξοικονομείται χρόνος από τις οικιακές εργασίες. Επίσης, ο χρόνος που οι γυναίκες αφιέρωναν στο μεγάλωμα των παιδιών τους μειώθηκε εξαιτίας των παιδικών σταθμών, των νηπιαγωγείων και των σχολείων γενικότερα. Όλα αυτά δίνουν τη δυνατότητα σε νέου τύπου οικογένειες όπως τα ζευγάρια διπλής σταδιοδρομίας19 που καθένας από τους συζύγους εκτός από τον επαγγελματικό του ρόλο έχει και παρόμοιο επίπεδο υπευθυνότητας στις οικογενειακές υποχρεώσεις. Συνέπεια των παραπάνω είναι να «παρατηρείται σταδιακή μετάβαση από το «συζυγικό τύπο οικογένειας» στο «συντροφικό», όπου όλες οι ευθύνες και οι υποχρεώσεις θα επιβαρύνουν εξίσου και τους δύο συζύγους»».20
Με βάση τα προηγούμενα, καθώς η κοινωνία εκσυγχρονίζεται, η κοινωνική θέση της «γυναίκας» στην Ελλάδα σήμερα διαφέρει από την αντίστοιχη της δεκαετίας του 1960. Το ανάλογο συμβαίνει με τους κοινωνικούς ρόλους μέσα από τους οποίους «εκφράζεται και πραγματώνεται» η αντίστοιχη κοινωνική θέση.
Οι μεταβολές στις κοινωνικές δομές ακολουθούνται συνήθως από θεσμικές αλλαγές που κανονικοποιούν τις συμπεριφορές των ατόμων και ρυθμίζουν τις μεταξύ τους σχέσεις, έτσι ώστε οι θεσμοί να προσαρμόζονται στην κοινωνική εξέλιξη. Χωρίς τη θεσμοθέτηση νέων τρόπων δράσης των ατόμων μιας κοινωνίας οι θεσμοί ξεπερνιούνται από την εξέλιξη, χάνουν την αποτελεσματικότητά τους και
14 Για την επιστημονική χρήση του όρου βλ. Scott, W.J., Το φύλο: μια χρήσιμη κατηγορία της ιστορικής ανάλυσης, στο Αβδελά, Έ., Ψαρρά, Α., (1997), Σιωπηρές Ιστορίες: Γυναίκες και Φύλο στην Ιστορική Αφήγηση, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σ. 307, Σαμίου, Δ., (2000), Γυναίκες, Φύλο και Πολιτική, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, σ. 615 Bock Gisela (1997), Ιστορία των γυναικών και ιστορία του φύλου: όψεις μιας διεθνούς συζήτησης, στο Αβδελά Έ., Ψαρρά Α., ό.π., σ. 413-450.16 Γκασούκα, Μ., «Αόρατη Γυναικεία Εργασία»:Προσεγγίζοντας τον ιδιωτικό χώρο (το ζήτημα της οικιακής εργασίας, http://www.elysis-kethi.gr17 Αλιπράντη-Μαράτου, Λ., Εισαγωγή στις Θεωρίες έμφυλης κατανομής των ενδοοικογενειακών ρόλων, Διάλεξη στη διατμηματική δράση του Φύλου του Πανεπιστημίου του Αιγαίου, σ. 4, http://www.elysis-kethi.gr/portal/public/Dialekseis/Forms/dialeksi6.aspx. 18 Έτσι δικαιολογείται η αντίδραση του τύπου στο ψήφισμα διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων για τις Ελληνίδες: «Ψήφον εις τας γυναίκας. Το ακούω και αισθάνομαι την καρδίαν μου να σφίγγεται. Ρίγη παγερά ανεβοκατεβαίνουν στην σπονδυλική μου στήλην. Δέος και τρόμος με καταλαμβάνει, διότι πώς το θέλετε; Η ψήφος θα γίνει ο τάφος της γυναικός. Θα την χάσωμεν, θα δραπετεύση από το σπίτι και την καρδίαν μας.». Μαραγκοπούλου-Γιωτοπούλου, Α., Σύγχρονες κατευθύνσεις για τις διαφυλικές σχέσεις, στο Παρασκευόπουλου, Ι., Μπεζεβέγκη, Η., κ.ά., (επιμ.), (1998), Διαφυλικές Σχέσεις, Εισηγήσεις στο Σεμινάριο Κατάρτισης Εκπαιδευτικών-Στελεχών σε Θέματα Σεξουαλικής Αγωγής και Ισότητας των Φύλων, Ελληνικά Γράμματα, σ. 20 19 Μισέλ, Α., (1991), Κοινωνιολογία της Οικογένειας και του γάμου, μετ. Μουσούρου, Λ., Gutenberg, Αθήνα, σ. 164 20 Αλιπράντη-Μαράτου, Λ., ό.π., σ.12
8
αχρηστεύονται.21 Σε ότι αφορά στις σχέσεις των δύο φύλων με τη συνταγματική κατοχύρωση της ισότητας22 η εναρμόνιση του Οικογενειακού Δικαίου έγινε αναγκαία και επιτεύχθηκε η αναθεώρησή του με το Ν. 1329 ΦΕΚ 25/18-2-1983.
3.2.2. Οι οικογενειακές σχέσεις και οι ρόλοι των δύο φύλων σύμφωνα με το Οικογενειακό Δίκαιο
α) Γάμος – Προσωπικές Σχέσεις συζύγων. Μέχρι το 1983 επιτρεπόταν μόνο ο θρησκευτικός γάμος. Το Οικογενειακό Δίκαιο23 καθόριζε διαφορετικά κατώτατα ηλικιακά όρια για τον άνδρα και τη γυναίκα προκειμένου να συνάψουν γάμο, τα 18 για τον άνδρα και τα 14 για τη γυναίκα (Α.Κ. 1350), με όριο ενηλικίωσης τα 21 και για τους δύο. Η μικρή ηλικία που έθετε ως προϋπόθεση ο νόμος για τη γυναίκα δείχνει ότι η θέση που της επεφύλασσε στην οικογένεια δεν απαιτούσε κανενός είδους ωριμότητα ούτε για τη μητρότητα, ούτε για τη συζυγική συμβίωση. Στον άνδρα αναγνώριζε πατριαρχική εξουσία, καθώς τον όριζε «κεφαλή της οικογένειας» που έφερε τα συζυγικά βάρη και του παρείχε το αποκλειστικό προνόμιο να αποφασίζει για κάθε τι που αφορούσε τη συζυγική ζωή (Α.Κ. 1387). Αντίθετα η γυναίκα είχε την αποκλειστική ευθύνη για τη φροντίδα και λειτουργία του σπιτιού, έφερε το επώνυμο του συζύγου και διέμενε στην κατοικία του (ΑΚ 1388 και 1389).
Εικόνα 1.24
Με τη μεταρρύθμιση του Οικογενειακού δικαίου25 φαίνεται να επιχειρείται η αποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ των δύο φύλων. Έτσι ορίσθηκε ως κατώτατο όριο ηλικίας τέλεσης γάμου και για τους δύο το όριο ενηλικίωσης, που είναι τα 18 (ΑΚ 1350). Για κάθε θέμα της οικογενειακής ζωής αποφασίζουν από κοινού οι σύζυγοι, ενώ επιβάλλεται αμοιβαίος σεβασμός στην προσωπικότητα του άλλου (ΑΚ 1387). Η γυναίκα παύει να είναι αποκλειστικά υπεύθυνη για την οικιακή φροντίδα. Επίσης, υπάρχει συνεισφορά και των δύο στις ανάγκες της οικογένειας ανάλογα με τις δυνάμεις τους (ΑΚ 1389 και 1390). Η κατοικία του ζευγαριού επιλέγεται με κοινή απόφαση. Και οι δύο σύζυγοι διατηρούν το επώνυμό τους, αλλά έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν το επώνυμο του άλλου στις κοινωνικές τους σχέσεις (ΑΚ 1388).
β) Οι περιουσιακές Σχέσεις των συζύγων. Στο ισχύον δίκαιο διατηρείται το σύστημα περιουσιακής αυτοτέλειας των συζύγων (ΑΚ 1397), αλλά καθιερώνεται και 21 Φίλια, Β., Κουρούκλη, Μ., Ρούσση, Γ., Κασιμάτη, Κ., κ.ά.,(1989), ό.π., σ. 98 22 Άρθρο 4, παράγραφος 2 του Συντάγματος του 1975: «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». 23 Βλέπε άρθρα του Α.Κ 1350 και επόμενα, Βαβαρέτου, Γ., (1972), Αστικός Κώδιξ, Αφοί Π. Σάκκουλα, Αθήναι, σ. 260 &επ.24 Συμβούλιο Ισότητας των Δύο Φύλων, Οικογενειακό Δίκαιο, σ. 14. Από το ίδιο προέρχεται η εικόνα του εξωφύλλου.25 Σπυριδάκη, Ι.Σ., (1987), Αστικός Κώδικας και Εισαγωγικός Νόμος, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, σ. 396 & επόμ.
9
ο θεσμός της κοινοκτημοσύνης, που επιτρέπει τον καθορισμό συνιδιοκτησίας κατά ίσα μέρη στα περιουσιακά στοιχεία που συμφωνούνται (ΑΚ 1403). Επίσης, για πρώτη φορά αναγνωρίζεται αξίωση συμμετοχής του ενός συζύγους στα αποκτήματα του άλλου κατά τη διάρκεια του γάμου, εάν ο γάμος λυθεί (ΑΚ 1400).
γ) Λύση του Γάμου – Διατροφή. Πολύ σημαντικές αλλαγές καθιερώθηκαν στο ζήτημα της λύσης του γάμου με διαζύγιο. Το προηγούμενο καθεστώς επέτρεπε να ζητήσει διαζύγιο μόνο ο αναίτιος σύζυγος για περιοριστικά καθορισμένους λόγους (ΑΚ 1438-1446). Με το νέο νόμο θεσμοθετείται το συναινετικό διαζύγιο – όταν συμφωνούν και οι δύο σύζυγοι – που είναι απλή η διαδικασία έκδοσής του (ΑΚ 1441). Επίσης, παρέχεται η δυνατότητα και στους δύο συζύγους, ανεξάρτητα από το ποιος είναι υπαίτιος, να ζητήσουν διαζύγιο για ισχυρό κλονισμό της έγγαμης συμβίωσης και το δικαίωμα διατροφής παρέχεται και στους δύο ανεξαρτήτως υπαιτιότητας σε αντίθεση με το προϊσχύσαν δίκαιο (ΑΚ 1439 και 1442).
δ) Συγγένεια (Πατρότητα-Μητρότητα) - Σχέσεις γονέων και παιδιών. Το προγενέστερο δίκαιο με την αποκλειστική προστασία της οικογένειας με την πυρηνική μορφή παγίωνε και νομιμοποιούσε την ανδρική υπεροχή μέσα από τις διακρίσεις που καθιέρωνε σε παιδιά «γνήσια» και «μη γνήσια». Ως γνήσια θεωρούσε τα παιδιά που γεννιούνταν από το γάμο των γονιών τους και τα οποία είχαν πλήρη δικαιώματα ως νόμιμα τέκνα και μη γνήσια, τα εξώγαμα, τα οποία αναγνώριζε ως γνήσιους συγγενείς μόνο της μητέρας και των συγγενών της (ΑΚ 1463, 1465, 1530). Τα παιδιά αυτά μόνο σε περίπτωση εκούσιας αναγνώρισης, αν υπήρχαν στενοί συγγενείς του πατέρα (γνήσια παιδιά, σύζυγος, γονείς) δικαιούνταν το ½ της κληρονομικής μερίδας του γνήσιου παιδιού (ΑΚ 1539).
Το παιδί έπαιρνε υποχρεωτικά το επώνυμο του πατέρα (ΑΚ 1493). Για την ανακούφιση του άντρα από τα συζυγικά βάρη ο πατέρας ή η μητέρα υποχρεούνταν να δώσουν προίκα (ΑΚ 1495, 1496). Επρόκειτο για περιουσία συνήθως ακίνητη που προσφερόταν από την οικογένεια της γυναίκας στον άντρα είτε κατά πλήρη κυριότητα είτε αυτός αναλάμβανε τη διοίκηση, διαχείριση και επικαρπία και η γυναίκα διατηρούσε την ψιλή κυριότητα (ΑΚ 1406 και επόμενα).
Η μητέρα απουσίαζε ακόμα και από τις αποφάσεις που αφορούσαν τα παιδιά της. Το δικαίωμα αυτό αναγνωριζόταν μόνο στον πατέρα. Η πατριαρχική οικογένεια ήταν δομημένη πάνω στην «πατρική εξουσία» που περιλάμβανε: α. Την επιμέλεια, ανατροφή, επίβλεψη, εκπαίδευση, προσδιορισμό κατοικίας και τη λήψη των αναγκαίων για κάθε περίσταση σωφρονιστικών μέτρων, β. Την εκπροσώπηση του παιδιού, γ. Τη διοίκηση της περιουσίας του (ΑΚ 1500-1502). Ακόμα και στην περίπτωση που ο πατέρας είχε πεθάνει ή είχε χάσει την πατρική εξουσία, η επιτροπεία του παιδιού δινόταν στη μητέρα που για να αποφασίσει για σοβαρά περιουσιακά του θέματα έπρεπε να έχει την άδεια του δικαστηρίου και τη γνωμοδότηση του συγγενικού συμβουλίου (ειρηνοδίκης και τρεις συγγενείς από κάθε πλευρά - του πατέρα και της μητέρας) (ΑΚ 1592, 1612). Το φύλο δηλαδή αποτελούσε κριτήριο για την ικανότητα εκτίμησης και προστασίας του συμφέροντος του παιδιού.
Με το νέο θεσμικό πλαίσιο οι σχέσεις γονέων και παιδιών ρυθμίζονται στη βάση της αμοιβαιότητας με κριτήριο το σεβασμό της προσωπικότητας του άλλου. Οι γονείς καθορίζουν το επώνυμο των παιδιών τους, που μπορεί να είναι είτε το επώνυμο του ενός από τους δύο είτε συνδυασμός των επωνύμων τους με κοινή δήλωση πριν από το γάμο τους (ΑΚ 1505). Ο θεσμός της προίκας καταργήθηκε, αλλά για την ενίσχυση των παιδιών τους μπορούν οι γονείς να προβαίνουν σε περιουσιακές παροχές (ΑΚ 1509).
10
Εικόνα 226
Η «πατρική εξουσία» αντικαθίσταται από τη «γονική μέριμνα» που περιλαμβάνει την επιμέλεια του προσώπου του παιδιού, την εκπροσώπησή του, τη διαχείριση της περιουσίας του και ασκείται και από τους δύο γονείς μαζί ή στην περίπτωση έλλειψης του ενός ή αδυναμίας του ασκείται από τον άλλο. Σε περίπτωση διαζυγίου το δικαστήριο με γνώμονα το συμφέρον του παιδιού αναθέτει τη γονική μέριμνα είτε στον ένα γονιό είτε και στους δύο είτε σε τρίτο πρόσωπο (ΑΚ 1510-1513 και 1516). Ο τρόπος ανατροφής, μόρφωσης και εκπαίδευσης των παιδιών αποφασίζεται και από τους δύο γονείς χωρίς να διαφοροποιούνται λόγω φύλου (ΑΚ 1518).
Καταργήθηκε ο διαχωρισμός των παιδιών σε «γνήσια και μη». Η συγγένεια με τον πατέρα και τους συγγενείς του συνάγεται είτε από το γάμο της μητέρας με τον πατέρα είτε δημιουργείται με την αναγνώριση (εκούσια ή δικαστική) (ΑΚ 1463). Τα παιδιά που γεννώνται χωρίς γάμο των γονιών τους εξομοιώνονται πλήρως ως προς τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις με τα παιδιά που γεννήθηκαν από γονείς παντρεμένους (ΑΚ 1484). Η άγαμη μητέρα αποκτά αυτοδίκαια τη γονική μέριμνα του παιδιού της, αλλά είναι δυνατό και ο πατέρας να την αποκτήσει μετά από εκούσια ή δικαστική αναγνώριση και να την ασκήσει κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις (ΑΚ 1515).
Βέβαια, όλες αυτές οι ριζοσπαστικές θεσμικές αλλαγές δε σημαίνουν και μεταβολές των κοινωνικών δομών και των νοοτροπιών στον ίδιο βαθμό. Η νομοθετική καθιέρωση της ισότητας δε συνεπάγεται και πραγματική ισότητα. Σύμφωνα με τη Μαραγκοπούλου «η απόσταση νομικής αναγνώρισής της [ισότητας] και πράξης είναι πολύ μεγάλη».27 Πράγματι, είκοσι πέντε χρόνια μετά, η πραγματική ισότητα εξακολουθεί να αποτελεί ζητούμενο. Έτσι, π.χ. αν και κατά την περίοδο από το 1990-2000 στην Ελλάδα παρατηρείται αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των γυναικών από 42,6% σε 49,7%28 η συμμετοχή τους εξακολουθεί να είναι περιορισμένη, ενώ τα ποσοστά ανεργίας που καταγράφονται είναι υψηλότερα από τα αντίστοιχα των ανδρών. Χαμηλότερο επίσης είναι το ημερομίσθιό τους. Ακόμα, η σεξουαλική παρενόχληση είναι κατεξοχήν πρόβλημα γυναικείο, ενώ η γυναίκα γίνεται συχνά θύμα βιασμού και βίας μέσα στο σπίτι. Η γυναίκα λοιπόν εξακολουθεί να καταπιέζεται στην οικογένεια και στην κοινωνία. Συνήθως εργάζεται περισσότερο για να αντεπεξέλθει στο διπλό της ρόλο και παραμένει «το κατεξοχήν συνεκτικό στοιχείο μιας λεπτής ισορροπίας στη σχέση οικογένειας- εργασίας, ιδιωτικός - δημόσιος
26 Συμβούλιο Ισότητας των Δύο Φύλων, Οικογενειακό Δίκαιο, σ. 2127 Μαραγκοπούλου-Γιωτοπούλου, Α., (1998), ό.π., σ. 2228 Κασιμάτη, Ρ., Παπαϊωάννου, Μ., Γεωργούλα, Σ., Πάντραλου, Ι., (2006), ό.π., σ. 118
11
χώρος».29 Παρόλα αυτά, η νομική ισότητα είναι απαραίτητη εξαιτίας των αλλαγών που μπορεί να επιφέρει στη συνείδηση.
4. Το ερωτηματολόγιο
Από τους 19 μαθητές που συμπλήρωσαν ερωτηματολόγια τα 7 ήταν αγόρια και τα 12 κορίτσια. Η επεξεργασία των ερωτηματολογίων έγινε από τους ίδιους που εργάστηκαν στην τάξη σε τρεις ομάδες. Κάθε ομάδα ανέλαβε να επεξεργαστεί μια ενότητα. Αφού κατέγραψαν τις απαντήσεις στις ανοικτές ερωτήσεις, τις κατηγοριοποίησαν και βρήκαν τις συχνότητες, όπως και στις κλειστές. Η επεξεργασία έγινε κατά φύλο. Στη συνέχεια απεικόνισαν τα αποτελέσματα σε ιστογράμματα και τα παρουσίασαν στην τάξη όπου ακολούθησε συζήτηση.
Και τα αγόρια και τα κορίτσια τόνισαν την ίση συμμετοχή και των δύο γονέων στις περισσότερες από τις δραστηριότητες. Ωστόσο, τα αγόρια υποστήριξαν ότι η μητέρα έχει την αποκλειστική ή κύρια ευθύνη στο μαγείρεμα και στο νοικοκυριό. Τα κορίτσια συμφώνησαν ως προς το τελευταίο αλλά προσέθεσαν την προετοιμασία του τραπεζιού και κυρίως τις συζητήσεις με τα παιδιά τους. Τελικά συμφώνησαν ότι παρά την πρόοδο που έχει επιτευχθεί με τη συμμετοχή και των συζύγων, η κατανομή των δραστηριοτήτων μεταξύ τους εξακολουθεί να είναι δυσανάλογη και η επιβάρυνση της γυναίκας είναι εμφανής.
Γράφημα 1 Γράφημα 2
ΑΓΟΡΙΑ
ΠΟΙΟΣ ΕΧΕΙ ΑΝΑΛΑΒΕΙ ΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ;
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
ΑΣΧ
ΟΛ
ΕΙΤ
ΑΙ Μ
Ε Τ
Ο Ν
ΟΙΚ
ΟΚ
ΥΡ
ΙΟ
ΜΑ
ΓΕΙΡ
ΕΥ
ΕΙ
ΒΑ
ΖΕΙ Τ
ΡΑ
ΠΕ
ΖΙ
ΚΑ
ΝΕ
Ι ΤΑ
ΚΑ
ΘΗ
ΜΕ
ΡΙΝ
Α Ψ
ΩΝ
ΙΑ
ΠΑ
ΙΡΝ
ΕΙ Α
ΠΟ
ΦΑ
ΣΕΙΣ
ΓΙΑ
ΤΑ
ΟΙΚ
ΟΝ
ΟΜ
ΙΚΑ
ΤΟ
Υ Σ
ΠΙΤ
ΙΟΥ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
Α Μ
ΑΘ
ΗΜ
ΑΤΑ
ΤΟΥ
ΣΧ
ΟΛ
ΕΙΟ
Υ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΙΣΔ
ΥΣΚ
ΟΛ
ΙΕΣ
ΣΤΟ
ΣΧ
ΟΛ
ΕΙΟ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΟΜ
ΕΛ
ΛΟ
ΝΤΙ
ΚΟ
ΣΟ
Υ Ε
ΠΑ
ΓΓΕ
ΛΜ
Α
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΙΣ Σ
ΠΟ
ΥΔ
ΕΣ
ΣΟΥ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΑΠ
ΡΟ
ΣΩΠ
ΙΚΑ
ΣΟ
Υ Π
ΡΟ
ΒΛ
ΗΜ
ΑΤΑ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΙΣ Σ
ΧΕ
ΣΕΙΣ
ΣΟΥ
ΜΕ
ΤΟ
ΆΛ
ΛΟ
ΦΥ
ΛΟ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΙΣ Σ
ΧΕ
ΣΕΙΣ
ΣΟΥ
ΜΕ
ΤΟ
ΥΣ
ΦΙΛ
ΟΥ
Σ ΣΟ
Υ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
Ο Σ
ΕΞ
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
αποκλειστικά ημητέρα
κυρίως ημητέρα
ο πατέρας ή ημητέρα εξίσου
κυρίως οπατέρας
αποκλειστικά οπατέρας
ΚΟΡΙΤΣΙΑ: ΠΟΙΟΣ ΕΧΕΙ ΑΝΑΛΑΒΕΙ ΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ;
0
10
20
30
40
50
60
70
80
ΑΣΧ
ΟΛ
ΕΙΤ
ΑΙ Μ
Ε Τ
Ο Ν
ΟΙΚ
ΟΚ
ΥΡ
ΙΟ
ΜΑ
ΓΕΙΡ
ΕΥ
ΕΙ
ΒΑ
ΖΕΙ Τ
ΡΑ
ΠΕ
ΖΙ
ΚΑ
ΝΕ
Ι ΤΑ
ΚΑ
ΘΗ
ΜΕ
ΡΙΝ
Α Ψ
ΩΝ
ΙΑ
ΠΑ
ΙΡΝ
ΕΙ Α
ΠΟ
ΦΑ
ΣΕΙΣ
ΓΙΑ
ΤΑ
ΟΙΚ
ΟΝ
ΟΜ
ΙΚΑ
ΤΟ
Υ Σ
ΠΙΤ
ΙΟΥ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
Α Μ
ΑΘ
ΗΜ
ΑΤΑ
ΤΟΥ
ΣΧ
ΟΛ
ΕΙΟ
Υ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΙΣ Δ
ΥΣΚ
ΟΛ
ΙΕΣ
ΣΤΟ
ΣΧ
ΟΛ
ΕΙΟ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΟΜ
ΕΛ
ΛΟ
ΝΤΙ
ΚΟ
ΣΟ
Υ Ε
ΠΑ
ΓΓΕ
ΛΜ
Α
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΙΣ Σ
ΠΟ
ΥΔ
ΕΣ
ΣΟΥ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΑΠ
ΡΟ
ΣΩΠ
ΙΚΑ
ΣΟ
Υ Π
ΡΟ
ΒΛ
ΗΜ
ΑΤΑ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΙΣ Σ
ΧΕ
ΣΕΙΣ
ΣΟΥ
ΜΕ
ΤΟ
ΆΛ
ΛΟ
ΦΥ
ΛΟ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
ΙΣ Σ
ΧΕ
ΣΕΙΣ
ΣΟΥ
ΜΕ
ΤΟ
ΥΣ
ΦΙΛ
ΟΥ
Σ ΣΟ
Υ
ΣΥΖΗ
ΤΑ Μ
ΑΖΙ
ΣΟ
Υ Γ
ΙΑ Τ
Ο Σ
ΕΞ
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
αποκλειστικά ημητέρα
κυρίως ημητέρα
ο πατέρας ή ημητέρα εξίσου
κυρίως οπατέρας
αποκλειστικά οπατέρας
Οι προσδοκίες των γονέων και στα δύο φύλα προσανατολίζουν τα παιδιά κυρίως σε σπουδές μετά το σχολείο με μεγαλύτερη έμφαση στα κορίτσια.
Γράφημα 3
ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ ΓΟΝΕΩΝ ΜΕΤΑ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
60
1020
10
75
25
01020304050607080
ΣΠΟΥΔΕΣ ΤΕΧΝΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΔΟΥΛΕΙΑ ΣΤΑΘΕΡΗΣΧΕΣΗ ΜΕ
ΆΛΛΟ ΦΥΛΟ
ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
ΑΓΟΡΙΑΚΟΡΙΤΣΙΑ
Οι απόψεις των μαθητών με κριτήριο το φύλο διέφεραν ως προς την εκτίμηση του βαθμού ελέγχου των οικογενειακών αποφάσεων από τον πατέρα ή τη μητέρα. Τα σημεία που συμφώνησαν αναφέρονται στην εκπαίδευση των παιδιών, στις δουλειές
29 Αλιπράντη-Μαράτου, Λ., ό.π., σ. 12,
12
του νοικοκυριού και στην πειθαρχία των παιδιών που θεώρησαν ότι ελέγχονται αποκλειστικά ή κυρίως από τη μητέρα στις μεγάλες αγορές από τον πατέρα (τα αγόρια δίνουν ποσοστό 100%) και στις διακοπές από κοινού. Τα αγόρια, εξάλλου, εκτίμησαν ότι τον ίδιο περίπου βαθμό ελέγχου έχουν και οι δύο γονείς σε θέματα που αφορούν στον τόπο κατοικίας, στην ψυχαγωγία, στο όνομα των παιδιών και τα κορίτσια στην απόκτηση παιδιών και στο διαζύγιο.
Γράφημα 4 Γράφημα 5
ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΑΠΟ ΠΑΤΕΡΑ(ΑΓΟΡΙΑ)
0102030405060708090
οικο
νομι
κάθέ
ματα
εκπ
αίδε
υση
παι
διώ
ν
δουλ
ειές
νοικ
οκυρ
ιού
πει
θαρχ
ίαπ
αιδι
ών
τόπ
οςκα
τοικ
ίας
οικο
γένε
ιας
αν θ
ααπ
οκτή
σουν
παι
διά
αν θ
απ
άρου
νδι
αζύγ
ιο
μεγά
λες
αγορ
ές
ψυχ
αγω
γία
οικο
γνέν
ειας
διακ
οπές
οικο
γένε
ιας
όνομ
απ
αιδι
ών
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
πλήρης έλεγχοςμεγάλος έλεγχοςμέτριος έλεγχοςμικρός έλεγχοςκανένας έλεγχος
ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΑΠΟ ΠΑΤΕΡΑ(ΚΟΡΙΤΣΙΑ)
010203040506070
οικο
νομι
κάθέ
ματα
εκπ
αίδε
υση
παι
διώ
ν
δουλ
ειές
νοικ
οκυρ
ιού
πει
θαρχ
ίαπ
αιδι
ών
τόπ
οςκα
τοικ
ίας
αν θ
ααπ
οκτή
σουν
αν θ
απ
άρου
ν
μεγά
λες
αγορ
έςψ
υχαγ
ωγί
αοι
κογν
ένει
ας
διακ
οπές
οικο
γένε
ιας
όνομ
απ
αιδι
ών
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
% πλήρης έλεγχος
μεγάλος έλεγχος
μέτριος έλεγχος
μικρός έλεγχος
κανένας έλεγχος
Γράφημα 6 Γράφημα 7
ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΑΠΟ ΜΗΤΕΡΑ (ΑΓΟΡΙΑ)
01020304050607080
οικο
νομι
κάθέ
ματα
εκπ
αίδε
υση
παι
διώ
νδο
υλει
έςνο
ικοκ
υριο
ύπ
ειθα
ρχία
παι
διώ
ντό
πος
κατο
ικία
ςαν
θα
αποκ
τήσο
υναν
θα
πάρ
ουν
μεγά
λες
αγορ
έςψ
υχαγ
ωγί
αοι
κογν
ένει
αςδι
ακοπ
έςοι
κογέ
νεια
ςόν
ομα
παι
διώ
ν
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
πλήρης έλεγχος
μεγάλος έλεγχοςμέτριος έλεγχοςμικρός έλεγχος
κανένας έλεγχος
ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΑΠΟ ΜΗΤΕΡΑ (ΚΟΡΙΤΣΙΑ)
010203040506070
οικο
νομι
κάθέ
ματα
εκπ
αίδε
υση
παι
διώ
ν
δουλ
ειές
νοικ
οκυρ
ιού
πει
θαρχ
ίαπ
αιδι
ών
τόπ
οςκα
τοικ
ίας
αν θ
ααπ
οκτή
σουν
αν θ
απ
άρου
ν
μεγά
λες
αγορ
έςψ
υχαγ
ωγί
αοι
κογν
ένει
αςδι
ακοπ
έςοι
κογέ
νεια
ςόν
ομα
παι
διώ
ν
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
πλήρης έλεγχος
μεγάλος έλεγχοςμέτριος έλεγχοςμικρός έλεγχος
κανένας έλεγχος
Πάντως, γενικά, από την σύγκριση των απαντήσεων ξεχωριστά των αγοριών και των κοριτσιών ως προς την κατανομή των ευθυνών μεταξύ των γονέων και οι δύο κατηγορίες έδωσαν στη μητέρα το προβάδισμα στον έλεγχο των αποφάσεων στην οικογένεια. Οι διαφορές τους εντοπίζονται μόνο σε λίγα σημεία: μεγαλύτερο έλεγχο αναγνωρίζουν στον πατέρα τα μεν αγόρια στα οικονομικά ζητήματα, στην απόκτηση διαζυγίου και στις μεγάλες αγορές, τα δε κορίτσια στον τόπο κατοικίας και στις μεγάλες αγορές.
Γράφημα 8 Γράφημα 9
ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ-ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΑΓΟΡΙΑ
010203040506070
ΣΥΝ
ΑΙΣ
ΘΗ
ΜΑ
ΤΙΚ
ΟΣ
ΔΕΣ
ΜΟ
Σ
ΑΝ
ΑΛ
ΗΨ
ΗΕ
ΥΘΥ
ΝΩ
Ν
ΣΥΖ
ΗΤ
ΗΣ
Η Μ
Ε Τ
ΑΠ
ΑΙΔ
ΙΑ
ΦΡ
ΟΝ
ΤΙΔ
Α-
ΑΝ
ΑΤ
ΡΟ
ΦΗ
Η Α
ΝΤ
ΡΙΚ
ΗΕ
ΠΙΒ
ΟΛ
Η
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
ΠΑΤΡΟΤΗΤΑΜΗΤΡΟΤΗΤΑ
ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ - ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ
0
10
20
30
40
50
ΣΥΝ
ΑΙΣ
ΘΗ
ΜΑ
ΤΙΚ
ΟΣ
ΔΕΣΜ
ΟΣ
ΑΝΑΛ
ΗΨ
ΗΕΥ
ΘΥΝ
ΩΝ
ΣΥΖΗ
ΤΗΣ
Η Μ
Ε ΤΑ
ΠΑ
ΙΔΙΑ
ΦΡΟ
ΝΤΙ
ΔΑ-
ΑΝΑΤ
ΡΟΦ
Η
Η Α
ΝΤ
ΡΙΚΗ
ΕΠΙΒ
ΟΛΗ
ΠΟ
ΣΟΣΤ
Α %
ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ
ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ
Κυρίως ο συναισθηματικός δεσμός με τη μητέρα και η επικοινωνία της με τα παιδιά προσδίδουν κατά τους μαθητές και των δύο φύλων περιεχόμενο στον όρο «μητρότητα». Τα κορίτσια επίσης συμπεριέλαβαν στην έννοια και τη φροντίδα και ανατροφή των παιδιών και την ανάληψη ευθυνών. Αντίθετα στις απαντήσεις των παιδιών παρατηρείται μεγάλη διαφοροποίηση στον όρο «πατρότητα». Κατά τα αγόρια συνδέεται κυρίως με την επικοινωνία με τα παιδιά, με τη φροντίδα και την
13
ανατροφή τους και λιγότερο με την ανάληψη ευθυνών, το συναισθηματικό δεσμό και την αντρική επιβολή. Τα κορίτσια έδωσαν μεγαλύτερη έμφαση στην ανάληψη των ευθυνών,30 στο συναισθηματικό δεσμό και ακολουθούν η συζήτηση με τα παιδιά, η ανατροφή και φροντίδα τους και η αντρική επιβολή.
Η μητρότητα εξάλλου συνδέεται με δραστηριότητες όπως η συμμετοχή στην ανατροφή των παιδιών, στο νοικοκυριό, στην επικοινωνία με τα παιδιά και στην οικονομική διαχείριση που τα κορίτσια τις αναφέρουν με αυτή τη σειρά, ενώ τα αγόρια δίνουν έμφαση στο νοικοκυριό, μετά στην ανατροφή και στην επικοινωνία και δεν αναφέρουν καθόλου την συμμετοχή στην οικονομική διαχείριση. Αντίθετα θεωρούν ότι αυτή συνδέεται μόνο με την πατρότητα, στην οποία συμπεριλαμβάνουν την επικοινωνία με τα παιδιά, τη συμμετοχή στην ανατροφή τους και λιγότερο τη συμμετοχή στο νοικοκυριό.
Γράφημα 10 Γράφημα 11
0
10
20
30
40
50
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
ΟΙΚ
ΟΝ
ΟΜ
ΙΚΗ
ΔΙΑ
ΧΕ
ΙΡΙΣ
Η
ΣΥΜ
ΜΕ
ΤΟΧ
ΗΣΤ
ΗΝ
ΑΝ
ΑΤΡ
ΟΦ
Η
ΣΥΜ
ΜΕ
ΤΟΧ
ΗΣΤ
ΟΝ
ΟΙΚ
ΟΚ
ΥΡ
ΙΟ
ΕΠ
ΙΚΟ
ΙΝΩ
ΝΙΑ
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ ΚΑΤΑ ΤΑ ΑΓΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ
ΑΓΟΡΙΑΚΟΡΙΤΣΙΑ
0
10
20
30
40
50
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
ΟΙΚ
ΟΝ
ΟΜ
ΙΚΗ
ΔΙΑΧ
ΕΙΡΙ
ΣΗ
ΣΥΜ
ΜΕΤ
ΟΧΗ
ΣΤΗ
ΝΑΝ
ΑΤΡ
ΟΦ
Η
ΣΥΜ
ΜΕΤ
ΟΧΗ
ΣΤΟ
ΝΟ
ΙΚΟ
ΚΥΡΙ
Ο
ΕΠΙΚ
ΟΙΝ
ΩΝ
ΙΑ
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ ΚΑΤΆ ΤΑ ΑΓΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ
ΑΓΟΡΙΑΚΟΡΙΤΣΙΑ
Σε ότι αφορά στην συμμετοχή των ίδιων των παιδιών στην κατανομή των
οικογενειακών ρόλων τα κορίτσια ασχολούνται κυρίως με την καθαριότητα και με διάφορες άλλες δραστηριότητες όπως ψώνια, περιποίηση οικόσιτων ζώων κ.λ.π. και ακολουθούν η τακτοποίηση και το μαγείρεμα. Η συμβολή των αγοριών αναφέρεται κυρίως στην τακτοποίηση (ρούχων, στρώσιμο κρεβατιού, τραπεζιού), στην καθαριότητα (σκούπισμα, σφουγγάρισμα).
Γράφημα 12
ΔΟΥΛΕΙΕΣ ΠΟΥ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΥΝ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ
0
10
20
30
40
50
60
ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ ΤΑΚΤΟΠΟΙΗΣΗ ΜΑΓΕΙΡΕΜΑ ΆΛΛΟ
ΠΟΣΟ
ΣΤΑ
%
ΑΓΟΡΙΑ
ΚΟΡΙΤΣΙΑ
Τέλος, στην ερώτηση αν πιστεύουν ότι οι γυναίκες μπορούν να κάνουν κάποιες δουλειές στο σπίτι καλύτερα από τους άνδρες τα δύο τρίτα των κοριτσιών και λιγότερα από τα μισά από τα αγόρια συμφώνησαν. Στη συζήτηση φάνηκε ότι στα κορίτσια λειτουργεί σε μεγαλύτερο βαθμό ο στερεοτυπικός ρόλος της νοικοκυράς. Τα αγόρια θεωρούν πιο ειδικές τις γυναίκες στο σκούπισμα, το πλύσιμο και το μαγείρεμα ενώ τα κορίτσια εκτός από τις δουλειές αυτές αναφέρουν και το σιδέρωμα, τα ψώνια και το ράψιμο. 30 Σύμφωνα με τις αντιλήψεις που επικρατούν ο πατέρας είναι ο προμηθευτής των υλικών αγαθών και η μητέρα υπεύθυνη για την αγωγή και τη μόρφωση των παιδιών. Κρασανάκη, Γ., (1991), Ο Πατρικός Ρόλος, Ηράκλειο, σ. 16
14
Γράφημα 13 Γράφημα 14
ΠΙΣΤΕΥΕΙΣ ΟΤΙ ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΚΑΝΟΥΝ ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΔΟΥΛΕΙΕΣ ΤΟΥ ΣΠΙΤΙΟΥ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΝΔΡΕΣ;
010
203040
50607080
ΑΓΟΡΙΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ
ΠΟ
ΣΟΣΤ
Α %
ΝΑΙΌΧΙ
05
101520253035
ΠΟΣΟΣΤΑ %
ΣΚΟ
ΥΠ
ΙΣΜ
Α
ΠΛ
ΥΣΙ
ΜΟ
ΜΑ
ΓΕΙΡ
ΕΜ
Α
ΣΙΔ
ΕΡ
ΩΜ
Α
ΡΑ
ΨΙΜ
Ο
ΨΩ
ΝΙΑ
ΔΟΥΛΕΙΕΣ ΠΟΥ ΠΙΣΤΕΥΟΥΝ ΟΤΙ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΝ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΝΔΡΕΣ
ΑΓΟΡΙΑ
ΚΟΡΙΤΣΙΑ
5. Η επίσκεψη στο χωριό SOS και η προβολή της ταινίας ΚΡΑΜΕΡ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΚΡΑΜΕΡ.
Κατά την επίσκεψη οι μαθητές ξεναγήθηκαν στα σπίτια που διαμένουν οι οικογένειες και είχαν την ευκαιρία να συζητήσουν με εκπρόσωπο των θετών μητέρων. Αξίζει να σημειώσουμε ότι έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον να συγκεντρώσουν πληροφορίες για τον τρόπο ζωής των παιδιών. Το κεντρικό ερώτημα που τέθηκε κατά τη συζήτηση ήταν: γιατί η ιδέα πάνω στην οποία στηρίζεται η λειτουργία του χωριού περιορίζεται στη μητρότητα και ακόμα περισσότερο γιατί αποκλείει τη δυνατότητα ανάληψης του αντίστοιχου ρόλου από τον πατέρα;
Η αρχική απάντηση εστίαζε στο στερεοτυπικό ρόλο του άνδρα ως εργαζόμενου έξω από το σπίτι. Αυτό τον στερεί από τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για να αναλάβει ρόλο θετού πατέρα αντί της θετής μητέρας, εφόσον αυτός θα πρέπει να παραμένει όλο το εικοσιτετράωρο μέσα στο χωριό και να προσφέρει τις ανάλογες με τη μητέρα υπηρεσίες. Άλλωστε κατά την εκπρόσωπο δεν υπάρχει ζήτηση για τέτοιους ρόλους από άνδρες. Από την άλλη, η ανάληψη του πατρικού και μητρικού ρόλου από ζευγάρια είναι δύσκολη γιατί και οι δύο θα πρέπει να συμφωνούν και να έχουν κοινό στόχο την ενασχόληση με τα παιδιά. Πάντως, όπως συμπλήρωσε, το τελευταίο δοκιμάζεται σε παιδικό χωριό στη Θράκη.
Οι μαθητές παρακολούθησαν επίσης την ταινία «Κράμερ εναντίον Κράμερ» εκτός διδακτικού προγράμματος. Η ταινία είχε θέμα τις σχέσεις ενός ζευγαριού που εξαιτίας της καριέρας του συζύγου η σύζυγος αναγκάστηκε να περιοριστεί στο σπίτι εγκαταλείποντας τη δική της σταδιοδρομία προκειμένου να αναθρέψει τον πεντάχρονο γιο τους. Εξαιτίας της απομόνωσης και της κρίσης ταυτότητας που βίωνε, εγκατέλειψε το παιδί και τον άντρα της για να βρει τον εαυτό της και να πάρει οριστικές αποφάσεις για τη ζωή της. Όταν αργότερα διεκδίκησε δικαστικά την επιμέλεια του παιδιού και την πέτυχε βρέθηκε αντιμέτωπη με τον πρώην σύζυγο ο οποίος στο μεταξύ αφοσιώθηκε στο παιδί παραμελώντας την καριέρα του.
6. Οι Αντιδράσεις της τάξης
Η τελευταία διδακτική ώρα περιέλαβε την συζήτηση πάνω στις δύο τελευταίες δραστηριότητες και τη συνολική συζήτηση για τη διδακτική παρέμβαση. Η συζήτηση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «θυελλώδης». Τα αγόρια θεώρησαν ότι κατά κανόνα υπάρχει ισότητα και οι εξαιρέσεις που παρατηρούνται εντοπίζονται κυρίως στον εργασιακό χώρο. Οφείλονται συνήθως στην προκατάληψη που εξακολουθεί να επιβιώνει εξαιτίας των πολλαπλών ρόλων της γυναίκας και της αντίληψής τους ως
15
δεδομένων. Τα κορίτσια εμφανίστηκαν πολύ μαχητικά και έθεσαν τους δικούς τους προβληματισμούς. Υποστηρίχθηκαν δύο απόψεις:
- Η πρώτη συνοψιζόταν στο ότι «έγινε μια κάποια αλλαγή στο Οικογενειακό Δίκαιο αλλά στη συνέχεια σημειώθηκε στασιμότητα στην εφαρμογή του που ευνόησε να διατηρηθούν τα κοινωνικά «ταμπού»».
- Η δεύτερη ότι «έγιναν ραγδαίες αλλαγές στο Οικογενειακό Δίκαιο που η κοινωνία δεν κατάφερε να τις αφομοιώσει, με αποτέλεσμα να διατηρούνται τα κοινωνικά στερεότυπα όπως η κοινωνική απαξίωση στις ανύπαντρες και στα παιδιά εκτός γάμου.» Συνεπώς, ακόμα και αν το δίκαιο εκσυγχρονίζεται, η νοοτροπία της κοινωνίας δεν ακολουθεί τους ίδιους ρυθμούς. Ως παράδειγμα χρησιμοποίησαν την πρακτική που ακολουθείται στο χωριό SOS. Κατά την άποψή τους, η αποδοχή της ισότητας από την κοινωνία θα σήμαινε την ανάληψη των ίδιων υποχρεώσεων στο πλαίσιο της θετής οικογένειας εναλλακτικά από τα δύο φύλα. Και εφόσον η γυναίκα κρίνεται ικανή να αντιμετωπίσει όλα τα ζητήματα που προκύπτουν μέσα σε μια μονογονεϊκή οικογένεια, αναρωτήθηκαν γιατί δεν συμβαίνει το ίδιο με τον άνδρα;
Έτσι, παρόλο που τα κορίτσια περισσότερο από τα αγόρια στις απαντήσεις τους στα ερωτηματολόγια φάνηκαν να παραμένουν στις παραδοσιακές αντιλήψεις για το γυναικείο ρόλο («οι γυναίκες κάνουν καλύτερα κάποιες δουλειές»), από την άλλη διεκδικούν μεγαλύτερη συμμετοχή του άντρα στην οικογένεια που προϋποθέτει ξεπέρασμα των στερεοτύπων. Οι αντιφάσεις αυτές που σημαίνουν εμμονή των στερεοτύπων φαίνονται και από τη συζήτηση για το περιεχόμενο της ταινίας. Κορίτσια και αγόρια στιγμάτισαν την συμπεριφορά της μητέρας απέναντι στο παιδί θεωρώντας ότι έπρεπε να υπερβεί τις προσωπικές της επιθυμίες και στόχους και να παραμείνει κοντά στο παιδί, έστω και ως παραμελημένη σύζυγος. Και εν πάσει περιπτώσει, από την στιγμή που το εγκατέλειψε, το δικαστήριο κακώς της αναγνώρισε το δικαίωμα για την επιμέλειά του. Όλα τα παιδιά τάχθηκαν με το μέρος του πατέρα.
7. Αξιολόγηση
Κατά το σχεδιασμό της διδακτικής παρέμβασης τέθηκαν τέσσερις στόχοι που κατά την εκτίμησή μου επιτεύχθηκαν. Μέσα από τις διαφορετικές δραστηριότητες, τη βιωματική προσέγγιση και τις συνεχείς συζητήσεις αναδείχθηκε η σχέση δικαίου και κοινωνίας. Έγινε σαφές ότι οι πρωτοποριακές θεσμικές μεταβολές είναι μεν απόρροια του κοινωνικού μετασχηματισμού και η γνώση τους βοηθά στην συνειδητοποίηση των αλλαγών αλλά από μόνες τους δεν αρκούν για να αλλάξουν οι βαθιά ριζωμένες πίστεις και στερεοτυπικές αντιλήψεις που συνθέτουν τις νοοτροπίες και είναι αποτέλεσμα πολύπλοκων κοινωνικών διεργασιών. Βασικό ρόλο σ’ αυτό διαδραματίζει η ίδια η οικογένεια με την πρακτική της31 στο ζήτημα της ισότητας αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο βέβαια εντάσσεται και το σχολείο.
Σίγουρα ο στόχος αυτός δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί μέσα από μία διδακτική παρέμβαση αλλά ούτε ακόμα και από τη διδασκαλία ενός γνωστικού αντικειμένου σαν το Δίκαιο ή την Κοινωνιολογία, όσο και αν τα μαθήματα αυτά παρέχουν ερεθίσματα για προβληματισμό. Πρώτον γιατί δε δίνεται η ευκαιρία καθημερινά για μια παρέμβαση ανάλογη με αυτήν που περιλαμβάνει το πρόγραμμα. Δεύτερο, ας μην
31 Σύμφωνα με το Lacan «Η οικογένεια μεταδίδει δομές συμπεριφοράς και παράστασης, το υφαντό των οποίων υπερβαίνει τα όρια της συνείδησης». Lacan, J., (1987), Τα Οικογενειακά συμπλέγματα στη διαμόρφωση του ατόμου, μετ. Δ. Βεργέτη, Καστανιώτης, Αθήνα, σ. 17, στο Κρασανάκη, Γ., (1991), Ο Πατρικός Ρόλος, Ηράκλειο, σ. 12
16
ξεχνάμε ότι στα Λύκεια η διδασκαλία των μαθημάτων που δεν συμμετέχουν στις εξετάσεις για την πρόσβαση στα ΑΕΙ γίνεται προβληματική από τη στιγμή που υπάρχει διάχυτη η χρησιμοθηρική αντίληψη της γνώσης. Επίσης, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τα εμπόδια που θέτει η έλλειψη χρόνου των μαθητών. Όταν για να δουν μια θεατρική παράσταση πρέπει να τους το επιτρέπουν οι υποχρεώσεις τους στο σχολείο, στο φροντιστήριο, στην παρακολούθηση ξένων γλωσσών κ.λ.π. Επομένως, η προσπάθεια αυτή αξιολογείται λαμβάνοντας υπόψη το πλαίσιο που μπορεί να κινηθεί η διαδικασία.
Με τα δεδομένα αυτά η ενασχόληση των μαθητών με την έρευνα και η συμμετοχή τους σε όλες τις δραστηριότητες με ενθουσιασμό φανερώνει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον τους για πράγματα που τους βγάζουν από τη σχολική ρουτίνα. Αρκετές φορές μου πρότειναν να ζητήσω χρόνο από τη διδασκαλία άλλων μαθημάτων για να προχωρήσουμε τη συζήτηση ή να ασχοληθούμε με τα ερωτηματολόγια. Ήταν λοιπόν σημαντική για τους μαθητές η εμπειρία μιας τέτοιας δράσης. Πρώτον, επειδή τους έδωσε τη δυνατότητα μιας διαφορετικής προσέγγισης που έφερε πολύ κοντά τα δύο φύλα. Δεύτερο, επειδή αφορούσε σε ένα ζήτημα που δεν συνηθίζεται να αποτελεί αντικείμενο διδασκαλίας και όπως φάνηκε, ενδιαφέρει εξαιρετικά τις ηλικίες αυτές μια και βρίσκονται στο στάδιο της δημιουργίας σχέσεων σε όλα τα επίπεδα. Τρίτον, γιατί έβγαλε στην επιφάνεια αντιλήψεις που ασυνείδητα οδηγούσαν σε στάσεις και συμπεριφορές που διαιωνίζουν τις διακρίσεις των δύο φύλων.
Ωστόσο, όπως υποστηρίζεται, σήμερα πραγματοποιείται μια επανάσταση μέσα στην οικογένεια, που βρίσκεται στο νέο είδος σχέσης μεταξύ των δύο συντρόφων, την εξάπλωση της ελεύθερης σχέσης, η οποία απαιτεί πρωτόγνωρες ικανότητες από τους νέους για να επιτύχει. «Η δύναμη που οδηγεί στην επινόηση νέων μορφών σχέσης είναι η ιδέα της ισότητας μεταξύ των δύο φύλων.» Καθώς όμως το «ενσωματωμένο παρελθόν της κοινωνικής θέσης του κάθε φύλου (…) βγαίνει στην επιφάνεια αποσπασματικά» οδηγεί στην αποτυχία της νέας αυτής σχέσης. Στο βαθμό που γίνεται δεκτό ότι «…. ο πυρήνας αντίστασης στην ισότητα μεταξύ των δύο φύλων βρίσκεται στο θεσμό της οικογένειας, στο σπίτι, στις πιο στοιχειώδεις οικοκυρικές πρακτικές»32 η ενίσχυση των διαδικασιών που συμβάλουν στην ανάδειξη των μηχανισμών αυτών, θα βοηθήσει στην αλλαγή των στάσεων των νέων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
32 Kaufman, J.C., (1997), Τα άπλυτα του ζευγαριού, Ανάλυση των συζυγικών σχέσεων, μετ. Ράις Μ., Μαραθιά, Αθήνα, σ.234-235
17
Bock G. (1997), Ιστορία των γυναικών και ιστορία του φύλου: όψεις μιας διεθνούς συζήτησης, στο Αβδελά Έ., Ψαρρά Α., Σιωπηρές Ιστορίες: Γυναίκες και Φύλο στην Ιστορική Αφήγηση, Αλεξάνδρεια, ΑθήναEvans, T., (1988), The Gender Agenda, a sociological study of teachers, parents and pupils in their primary schools, Allen and Unwin, London http://www.elysis-kethi.gr/portal/public/Dialeksei1.pdf., σ. 4Imperato – Μcginley, Peterson R.E., Gautier T., (1976), Gender Identity and Ηermaphroditism, Science, σ.σ. 191-872, και Bevenbaum, S. A, Hines M., (1992), "Early Androgens are related to childhood sex typed Toy Preferences", Psyhological Science 3, σσ. 203-206Kaufman, J.C., (1997), Τα άπλυτα του ζευγαριού, Ανάλυση των συζυγικών σχέσεων, μετ. Ράις Μ., Μαραθιά, ΑθήναKenway, J., (1996), Reasserting Masculinity in Australian Schools, Women’s Studies International Forum, 19, 4, σ.σ. 447-466 Lacan, J., (1987), Τα Οικογενειακά συμπλέγματα στη διαμόρφωση του ατόμου, μετ. Δ. Βεργέτη, Καστανιώτης, Αθήνα Scott, W.J., Το φύλο: μια χρήσιμη κατηγορία της ιστορικής ανάλυσης, στο Αβδελά, Έ., Ψαρρά, Α., (1997), Σιωπηρές Ιστορίες: Γυναίκες και Φύλο στην Ιστορική Αφήγηση, Αλεξάνδρεια, ΑθήναΑβδελά, Έ., Ψαρρά, Α., (1997), Σιωπηρές Ιστορίες: Γυναίκες και Φύλο στην Ιστορική Αφήγηση, Αλεξάνδρεια, Αθήνα Αλιπράντη-Μαράτου, Λ., Εισαγωγή στις Θεωρίες έμφυλης κατανομής των ενδοοικογενειακών ρόλων, Διάλεξη στη διατμηματική δράση του Φύλου του Πανεπιστημίου του Αιγαίου, σ. 4, http://www.elysis-kethi.gr/portal/public/Dialekseis/Forms/dialeksi6.aspx. Βαβαρέτου, Γ., (1972), Αστικός Κώδιξ, Αφοί Π. Σάκκουλα, Αθήναι,Βαβουγυιού, Α., Παπαγεωργίου-Γονατα, Σ., κ.ά., Εισαγωγή στο Δίκαιο και τους Πολιτικούς Θεσμούς, Β΄ Ενιαίου Λυκείου, Βιβλίο για τον Καθηγητή, ΥΠΕΠΘ – ΟΕΔΒ, Αθήνα, Γκασούκα, Μ., «Αόρατη Γυναικεία Εργασία»:Προσεγγίζοντας τον ιδιωτικό χώρο (το ζήτημα της οικιακής εργασίας, http://www.elysis-kethi.grΔεληγιάννη, Β., Σακκά, Δ., (2003), Εφηβικές ταυτότητες φύλου: Διερευνώντας τον παράγοντα φύλο στο σχολικό πλαίσιο, Εγχειρίδιο με ερευνητικά εργαλεία για εκπαιδευτικούς, ΚΕΘΙ, Αθήνα, Δερβιτσιώτη, Ά., (2001), Σύνταγμα της Ελλάδας, Σάκκουλας, Κομοτηνή Δημακόπουλου, Β., Κοινωνιολογία και η Μέθοδός της, Αθήνα, Έγκελς, Φ., (1976), Η Καταγωγή της Οικογένειας, της ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους, Σύγχρονη Εποχή, ΑθήναΚασιμάτη, Ρ., Παπαϊωάννου, Μ., Γεωργούλα, Σ., Πάντραλου, Ι., (2006), Κοινωνιολογία, Γ΄ Λυκείου, ΥΠΕΠΘ, ΟΕΔΒ., ΑθήναΚρασανάκη, Γ., (1991), Ο Πατρικός Ρόλος, ΗράκλειοΜαραγκοπούλου-Γιωτοπούλου, Α., Σύγχρονες κατευθύνσεις για τις διαφυλικές σχέσεις, στο Παρασκευόπουλου, Ι., Μπεζεβέγκη, Η., κ.ά., (επιμ.), (1998), Διαφυλικές Σχέσεις, Εισηγήσεις στο Σεμινάριο Κατάρτισης Εκπαιδευτικών-Στελεχών σε Θέματα Σεξουαλικής Αγωγής και Ισότητας των Φύλων, Ελληνικά ΓράμματαΜισέλ, Α., (1991), Κοινωνιολογία της Οικογένειας και του γάμου, μετ. Μουσούρου, Λ., Gutenberg, Αθήνα, Παρασκευόπουλου, Ι., Μπεζεβέγκη, Η., κ.ά., (επιμ.), (1998), Διαφυλικές Σχέσεις, Εισηγήσεις στο Σεμινάριο Κατάρτισης Εκπαιδευτικών-Στελεχών σε Θέματα Σεξουαλικής Αγωγής και Ισότητας των Φύλων, Ελληνικά Γράμματα,
18
Σαμίου, Δ., (2000), Γυναίκες, Φύλο και Πολιτική, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Σπυριδάκη, Ι.Σ., (1987), Αστικός Κώδικας και Εισαγωγικός Νόμος, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή,.Συμβούλιο Ισότητας των Δύο Φύλων, Οικογενειακό Δίκαιο, ΑθήναΣυμβούλιο Ισότητας των Δύο Φύλων, Οικογενειακό Δίκαιο, σ. 21Φίλια, Β., Κουρούκλη, Μ., Ρούσση, Γ., Κασιμάτη, Κ., κ.ά.,(1989), Κοινωνιολογία Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ., Αθήνα
Οι μαθητές του Τμήματος Β4
Πέτο Χριστίνα, Σταματάκης Ιωάννης, Στραβοδήμου Αικατερίνη, Σφουγγαριστού Μαρία, Ταουλάχ Μπλερίνα, Τζανέτος Θεόδωρος, Τόλια Υπαπαντή, Τοπάλη Μαρία - Παναγιώτα, Τριανταφύλλου Δημήτριος, Τσακαρεστός Βασίλειος, Τσαμούλη Μαρία, Τσούνης Ηλίας, Φούκης Λευτέρης, Φούλου Βαλεντίνα, Φουντούλη Σοφία, Χαλατσά Γεωργία, Χατζηγιάννη Δήμητρα, Χρήστου Αναστασία, Ψαρράς Αλέξανδρος.
19
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Η ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΩΡΙΟ SOS ΒΑΡΗΣ
20
21
