1

10/10 72 uras

11/10

12/10

14 visiuns rumantschasLas Punts en L'americamamma mia Pren cumià

annada 17 Glion pretsch frs. 45.–/onn

12/05

01/06

02/06

03/06

04/06

05/06

06/07

07/06

08/06

09/06

10/06

11/06

01/07

02/07

03/07

04/07

05/07

06/07

07/07

09/07

10/07

11/07

12/07

01/08

02/08

03/08

04/08

05/08

06/08

07/08

09/08

10/08

11/08

12/08

01/09

02/09

03/09

04/09

05/09

06/09

07/09

08/09

09/09

10/09

11/09

12/09

01/10

02/10

03/10

04/10

05/10

06/10

07/10

08/10

09/10

2 3

tranter ils 9 ed ils 12 da settember ha gì lieu en l'entira svizra l'acziun 72 uras. Durant 72 uras han passa 25'000 giuve­nils en l'entira svizra realisà projects d'utilitad publica. en il Grischun èn var 400 giuvenils sa participads ed han ba ghegià, cuschinà e discutà. era la Giuru è sa participada a l'acziun 72 uras . nus avain tschertgà las «visiuns rumantschas» da giuvens rumantschs. cun noss bus essan nus charrads tras tut il territori rumantsch – davent da l'engiadina bassa enfin la surselva – ed avain dumandà ils giuve­nils sin via tge ch'els spetgan dal futur dal rumantsch. ils resultats da nossa retschertga chattas en questa ediziun da las Punts. Bun divertiment.

«tge èn tias visiuns rumantschas?»Betg ina dumonda simpla. Has ti ponderà

durant la lectura da questa ediziun tge gia­

vischs che ti has per il futur dal rumantsch?

Sche betg, ponderescha ina giada…

Era a nus ha il viadi dà da ponderar ina

massa. Tge conclusiuns pudain nus trair ord

questa fin d'emna? Sche jau lasch repassar

tut las intervistas e discussiuns ma restan cun­

zunt trais impressiuns: Il pli cler resultat è che

quasi tut ils giuvenils che nus avain inter­

vistà èn dal maini ch'i fiss fitg desiderabel ch'il

rumantsch vivia anc vinavant. La segunda

tematica ch'è vegnida menziunada savens è il

Rumantsch Grischun. Areguard quest punct

han pliras persunas gì tschertas resalvas. Ed il

terz punct è in'impressiun ch'jau hai gia gì pli

ditg: Per blers giuvens en tranter quindesch

e ventgatschintg n'è il rumantsch betg ina

tematica, mabain simplamain ina lingua.

Ils resuns che nus avain retschavì sin noss

viadi han caschunà pliras pli grondas dis­

cussiun en nossa gruppa. Davent da patratgs

da sligiar si la GiuRu e las PUNTS enfin tier

projects exorbitants avain nus discutà durant

questas 72 uras ina massa ideas che nus

pudessan prender cun nus per il futur da

l'uniun.

Has ti gì visiuns durant la lectura da que­

sta ediziun? Ans contactescha! Nus vulain

savair tge che ti pensas da questas tematicas.

En quest senn: Lain realisar nossas visiuns rumantschas!

settantaduas urasEditorial da Victoria Mosca

Realisar in project durant settantaduas uras.

Tuna simpel, quai èn be trais dis! En trais dis

pon ins far fitg bler. Per exempel: durmir,

mangiar, baiver, far festa, far chaltschiel, ir a

viagiar, ir cul velo, ir sin muntognas betg aschi

autas, e e e...

Bun – jau admet, tut quellas chaussas n'èn

betg specialas e perquai era betg propi in pro­

ject da settantaduas uras.

En tut la Svizra han differentas gruppas dad

uffants, giuvenils e creschids gì in'idea. A

l'entschatta dovri adina in'idea. Forsa min­

tgatant era in'idea in pau idealistica. Ed or da

quell'idea vegn lura il project.

Per exempel: organisar in concert, construir

ina punt, construir ina chasa, emprender e

represchentar in teater, e e e...

Damai chaussas in pau pli specialas che ils

pensums dal mintgadi.

L'idea da realisar entaifer settantaduas uras

in tal project para a mai fitg simpatic. I tuna

in pau sco ina Crazy Challenge. Quant crazy

ch'ella è finalmain decida mintga gruppa

sezza. Il bi vi da quella sfida narra è, ch'ins

vegn en in schlontsch tuttafatg special. Ina

tscherta euforia tschiffa l'entira gruppa ed

ins è bun da far chaussas nunpussaivlas.

Las regurdanzas cura che la sfida è reali­

sada èn nunemblidaivlas! E mintga giada

ch'ins passa sper la chasa u la punt ch'ins ha

construì vi, vegnan regurdanzas vi dal project

e l'euforia puspe en memoria.

Ussa giavisch jau fitg bun divertiment cun la

lectura da la Crazy Challenge PUNTS!

«Tge èn Tias visiuns rumanTschas?»

marina Davaz da sent ò 24 onns e lavoura scu florista a scuol.

tge monta igl rumantsch per tè?Igl rumantsch è mies lungatg mamma ed è

enzatge interessant e special ed ia sung mecta

loscha da saveir discorrer rumantsch.

ast te contact cun gliout dad oters idi­oms?Cun oters idioms vaia atgnamaintg nign

contact, ia va sulettamaintg ina conscolara

dad Andeer. Mia scheffa è sursilvana, tar ella

sainta mintgatant en pled sursilvan. Oz pero

bait'ella er vallader.

F a s c h e z e r a d i e v e r d a m e d i a s rumantschas?Ea, atgnamaintg schon. Ia vard magari la tele­

visiun rumantscha.

ast te en giaveisch pigl futur digl lungatg rumantsch?I fiss bel, sch'ins savess visitar ena scola pro­

fessiunala u en'universitad aint'igl territori

rumantsch. Uscheia ins savess rastar ainten la

vallada e na stuess betg bandunar la patria per

far la scolaziun.

«igls pi cools rumanTschs èn igls

valladers.»

4 5

sandro Buchli da Laax ha 19 onns e fre­quenta actualmein il Gimnasi svizer a milaun.

s a n d r o , t g e i e i t i u c o n n e x c u l romontsch? Il romontsch ei per mei ina part da mia

veta. Jeu s'identificheschel cul romontsch.

Il romontsch ei per mei in super lungatg

per emprender auters lungatgs. Actualmein

sundel jeu gie ell'Italia e leu haiel jeu saviu

duvrar bein il romontsch. Suenter in miez

onn haiel jeu, grazia al romontsch, gia capiu

mintga plaid talian. Jeu capeschel meglier

auters lungatgs ed creiel ch'jeu emprendel era

pli spert cun agid dil romontsch.

Romontsch ei per mei il lungatg cun quel

ch'jeu sun carschius si. Mia mumma ei da

Sogn Gagl e miu bab ei da Laax, aschia ch'jeu

sun carschius si biling. Cun mias treis soras

giuvnas e cun collegas tschontschel jeu adina

romontsch. Atgnamein ei quei il lungatg

ch'jeu drovel il pli savens. En biaras situa­

ziuns eis ei fetg pratic da saver romontsch gest

perquei ch'ils biars capeschan buca tgei ch'jeu

discuorrel.

capeschas ti auters idioms? Jeu capeschel atgnamein fetg bein auters

idioms. Quei era, perquei ch'jeu haiel biars

amitgs ord las differentas valladas romon­

tschas. L'entschatta han ins forsa mintgaton

breigias da secapir, denton secapeschan ins cul

temps adina meglier; ed ussa sespruein nus

adina da discuorrer romontsch.

consumeschas ti medias romontschas? Jeu legel las PUNTS.

Ok, super. Quei dat in punct supplementar! E lu legel jeu circa duas gadas ell'jamna La

Quotidiana. Giu Milaun haiel denton buc

abonau ella. Sch'jeu sun la fin d'jamna el

Grischun legel jeu las caussas interessan­

tas. Il Radio Rumantsch teidlel jeu buca schi

savens, cunzun perquei ch'jeu sun duront

l'jamna buc ella Romontschia. Denton legel

jeu cudischs romontschs e teidlel bugen musi­

ca romontscha.

ti gis ti seigies in romontsch, ti vivas romontsch. tgei ei lu tia visiun pil romontsch? tgei spetgas ti dil u pil romontsch? Jeu quetel fetg impurtont ch'il romontsch

vegni promovius sco quei ch'el vegn promo­

vius e ch'el resti il quart lungatg naziu­

nal dalla Svizra. Tgei ch'jeu giavischel pil

romontsch ei ch'il contact denter las valladas

vegni pli ferms.

Mia visun ei atgnamein buca spectaculara: jeu

lessel mo ch'il romontsch vegni mantenius

ella veta dil mintgagi.

Dario albertin da salouf ha 18 onns e fa igl emprendissadi sco mecanist da maschinas agricolas.

c o e i t i a r e l a z i u n c u l l u n g a t g romontsch?Miu lungatg mumma ei il romontsch. A casa

e cun collegas discuorrel era romontsch. Era

cheu a Mon, nua ch'jeu lavurel, discurrin nus

romontsch. Mo en scola a Cuera ei tut per

tudestg.

capeschas ti era auters idioms?Gie, gie, per gronda part capeschel jeu auters

idioms. Haiel denton buc aschi bia contact cun

giuvenils ord autras valladas. En la scola pro­

fessiunala ein dus emprendists sursilvans, mo

cun quels tschontschel lu plitost tudestg.

Quei ei donn, ni buca? En sesez schon. Denton han omisdus min­

tgaton plaids che tschel capescha buca, e lu

di scuorran ins lu tudestg…

tilas ti a nez medias romontschas?Gie segir, sch’jeu hai peda mirel jeu il

Telesguard ed il Radio Rumantsch teidlel jeu

era savens. E mintga jamna legiel La Pagina.

has ti ina visiun romontscha?Jeu quetel ei impurtont ch’il lungatg vegni

mantenius.

Denton tratgel jeu che Rumantsch Grischun

seigi buc ina buna soluziun. Quei ei sco da

prender tut ils lungatgs, fierer els en ina

cuppa, turschar e puspei prender ora. E lu

vegn ora ina patranscha. Ed a mi para ei che

insumma negin capeschi pli quei.

has ti ideas concretas co ins savess sustener il romontsch?Na, ideas concretas atgnamein buca. Cun quei

sundel aunc mai sefatschentaus.

«Jeu giavischel ch'il conTacT denTer las valladas

vegni pli ferms.»

«il rumanTsch grischun queTel Jeu buca gesT ina

buna sligiaziun.»

6 7

corinna thomann es da rona e lavura aint il Wasescha sport a savognin.

che relaziun hast tü culla lingua rumantscha?Na uschè üna gronda. Nus discurrin simplamaing quia illa butia

rumantsch, a chasa però plütöst na. Eu discuor be cun üna da

mias collegas rumantsch, cun tuot tschellas tudais­ch.

hast tü contact cun oters idioms rumantschs?Eu chapisch ils oters idioms, grond contact nu n’haja però.

Fast tü adöver da medias rumantschas?Hai, minchatant taidla il Radio Rumantsch. E La Pagina legia eir.

hast tü ün giavüsch pel futur dal rumantsch?Eu pens cha’l rumantsch stuvess gnir darcheu plü ferm. Però

ideas concretas sco cha quel böt vess da gnir ragiunt nu n’haja.

Eu nu savesss uossa spontan che far per cha’l rumantsch ha ün

meglder futur.

marina matanovich ha 19 onns, ha terminau igl emprendissadi da commerci e fa ussa la maturitad pro­fessiunala a cuera.

en tgei connex stattas ti cul romontsch?La vischnaunca ei romontscha. Jeu hai empriu romontsch en

scola e discuorrel romontsch cun collegas. En famiglia tschin­

tschein nus denton buca romontsch.

enconuschas ti glieud dad auters idioms e capeschas ti quels?Gie, jeu hai in pèr collegas dall'Engiadina. Nus discurrin lu pli­

tost tudestg ensemen, schegie ch'ins capess schon in l'auter.

has ti in giavisch pil romontsch? Na, nuot pli grond. Ei fuss denton schon bi sch'il romontsch

survivess. Il romontsch gida numnadamein propi sch'ins vul

emprender lungatgs sco il talian. Perquei fuss ei donn sch'il

lungatg mass a piarder.

has ti in’idea per mantener el? Na. Simplamein discuorrer vinavon romontsch culs amitgs. Ed

era empruar da mantener a casa il romontsch.

consumeschas ti medias romontschas? Jeu legel mai gasettas romontschas. Mintgaton teidlel duront ir

cun auto Radio Rumantsch.

Gion andrea nay da trun, ò 23 onns, è scrinari e mira­dour, fò el la matura professiunala a coira.

an tge connex stast te cugl rumantsch?Rumantsch è igl lungatg tg'ia discor mintga de. Durant mia

lavour e cun ameis baita piglple era rumantsch. Ia ma sprov

dad adegna pussebel baitar rumantsch e sper tg'igl lungatg

rumantsch vigna mantignia ainten las nossas vals.

ast te contact cun oters idioms?Ea. Cals da mies conscolars dereivan da Savognin e da Scuol.

Cun chels discorra adegna rumantsch. Oravantot er per tg'igls

tudestgs na tgapeschan betg tge tgi schagn. Mintgatant n'ègl

chegl betg simpel, dantant ampruainsa adegna da discorrer

rumantsch tranter rumantschs.

Fast adiver da medias rumantschas?La Quotidiana ligia mintga de, oravantot chegl tgi stat scretg sur

digl ballape indigen. Ia lîtg betg schi gugent texts an Rumantsch

Grischun. Igl Radio Rumantsch tedla betg savens. Telesguard

u Svizra Rumantscha varda chi e lò. Las PUNTS sfiglia tras

sch'ellas èn starneidas a tga.

ast te en giaveisch pigl futur digl rumantsch?Ins vei tgi vischnancas scu Glion u Flem vignan ple e ple tudes­

tgas. Mies giaveisch è tg'igl lungatg rumantsch na geia betg

a perder. Nous rumantschs stuagn ampruar da mantigneir

igl lungatg. Igl rumantsch porscha gronds avantatgs er per

amprender oters lungatgs neolatins. En grond problem digls

rumantschs è tgi nous ans adattagn adegna bler mengia spert

agls esters e pansagn tgi na sapptgans betg pretender da tots

d'amprender rumantsch. An otras teras n'è chegl betg uscheia.

An l'Italgia per exaimpel ègl nign tgi posta en café per tudestg.

rico arpagaus ha 23 onns ed ei meinafatschenta dil ntc a savognin.

tgei muntada ha il romontsch en tia veta?Il romontsch munta per mei ina massa. Jeu sun carschius si

cun dus lungatgs. La mumma ei dalla bassa e capescha buca

schi bein romontsch, aschia era il lungatg principal en famiglia

adina il tudestg. Miu lungatg preferiu ei denton romontsch. Lez

tschontschel jeu era cun mes collegas.

has ti era contact cun giuvenils che tschontschan auters idioms?Gie, jeu enconuschel glieud dalla Surselva e dall’Engiadina.

Denton discuorrel jeu atgnamein bunamein adina tudestg cun

els, cunquei ch'ins ha mintgaton fadigia da secapir. Atgnamein

va ei schon, denton eis ei pli sempel da prender e discuorrer

tudestg, tgei ch’ei atgnamein donn.

tilas ti a nez medias romontschas?Jeu legel La Pagina mintga gievgia. Il Radio Rumantsch teidlel

jeu sch'ei vegn nuot bien sin Radio Grischa. Dallas PUNTS haiel

schon udiu, denton aunc mai legiu ellas.

has ti giavischs pil romontsch?Jeu havess plascher sch’il romontsch vegness mantenius. Buc

exnum il Rumantsch Grischun, jeu sun buc aschi in fan da lez.

Denton duess ins mirar ch’il surmiran vegni mantenius, era

ellas scolas. Quei ha denton gia midau tut…

Gie, schiglioc hai jeu atgnamein aunc mai fatg gronds patratgs

davart quei. Perquei vessel ussa era buca concret ina idea tgei

ch'ei fuss da midar.

8 9

Dunna Fliri ei ina dallas menadras dalla libraria «chantunet da cudeschs» a scuol. La motivaziun per menar ina tala libraria engrazia ella cunzun a sia passiun pil luntgatg, ils cudischs e lit­teratura.

vus haveis ina gronda schelta da cudischs romontschs...Gie, nus possedin pli u meins tut la litteratura

valladra. Plinavon purschin nus era cudischs

per Rumantsch Grischun. Quels ein denton

buc aschi dumandai e fan plitost fadigia allas

lecturas ed als lecturs.

tgei relaziun, tgei connex haveis vus cul romontsch?Romontsch ei miu lungatg mumma. Jeu sun

carschida si ella Val Müstair, sun lura ida a

scola a Zuoz. Famiglia ed amitgs han adina

discurriu romontsch. Pli tard hai jeu habitau a

Turitg e sun lura turnada a Scuol.

Miu um ha passentau sia affonza a S. Murezi.

El ha discurriu tudestg a casa ed ha mai visitau

ina scola romontscha. Jeu e miu um discurrin

denton romontsch in cun l'auter, ed aschia eis

ei adina stau clar che nus vulein educar nos

affons per romontsch. Nus discurrin buca mo

romontsch, perquei che nus habitein a Scuol

– nus discurrin romontsch da cor.

haveis vus contact cun auters idioms?Grazia al radio, audel jeu di per di vuschs sur­

silvanas, surmiranas ni sutsilvanas. Jeu persu­

nalmein hai perquei buca grondas breigias da

capir auters idioms.

Fageis vus en quei cass diever da medi­as romontschas?Gie, il Radio Rumantsch gira adina tier nus

a casa, da la damaun tochen la sera. Denton

teidlel jeu buc adina activamein, quei ei clar.

Plinavon havein abonau la Posta Ladina.

tgei ein vos giavischs ni vossas vi siuns pil futur dil romontsch?A mi vegn endamen in giavisch el connex cun

la libraria. Nus havein bia hosps a Scuol che

emprendan cun gronda breigia ed engaschi

il vallader. Suenter cuort temps dat ei nuot

pli da leger per vallader ed era buc in pign

dicziunari per romontsch vallader. Mia tema

ei semplamein quella che tras quella muncon­

za da cudischs valladers svaneschi igl interess

vid il romontsch. Nus astgein buc emblidar

che buca mo nus s’occupein dil romontsch,

mobein era las persunas d’in auter lungatg.

Ei fuss donn, sch’ins emblidass ils idioms dil

tuttafatg e s’occupass mo pli dil Rumantsch

Grischun. Da principi sun jeu buc encunter

l’idea dil Rumantsch Grischun, sch’ella sesvi­

lupescha e sederasa a moda pl auna.

Miu giavisch persunal ei fetg sempels: Jeu gia­

vischel al romontsch ch’el vivi aunc ditg e che

nus possien dar vinavon nies lungatg mumma

a nos biadis e sutbiadis.

«ins asTga, malgrad il rumanTsch grischun,

buc emblidar ils idioms.»

10 11

silvano cola ha 16 onns ed ei polimecanist a riom.

tgei relaziun has ti cun il romontsch?Jeu tschontschel en famiglia adina romontsch. Era cun collegas

che san romontsch tschontschel adina romontsch.

has ti contact cun giuvenils ord autras valladas e tgei lungatg tschontschas ti cun quels?Gie, in pèr enconuschel jeu schon. E cun quels ch'jeu hai

contact discuorrel jeu en sesez schon romontsch.

has ti in giavisch pil romontsch? Jeu sperel che nus vegnien da mantener in tec il romontsch.

tgei fagesses ti lu per ch'il romontsch vegni puspei pli ferms? Tschintschar dapli romontsch. Davart ideas pli grondas, tgei

ch'ei fuss da far, haiel denton mai ponderau.

Legias ti la pressa romontscha? Gie, La Pagina legel jeu e mintgaton mirel la Televisiun

Rumantscha. Il Radio Rumantsch teidlel mintgaton, denton

buca schi savens.

enconuschas ti las Punts? Na.

seraina Bundi vegn uriuntamaing da la surselva, sta uossa però a cuira insembel cun sia sour e lavura sco fliunza.

che relaziun hast tü culla lingua rumantscha?Quai es mia lingua materna. Cun mia sour dicuorra per exaim­

pel adüna rumantsch e cun paziaints chi san la lingua vaira­

maing eir adüna.

hast tü contact cun oters idioms rumantschs?Tscherts da meis paziaints discuorran oters idioms, ma eir cun

quels discuorra adüna rumantsch, quai nu d’eira fin uossa

üngün problem.

Fast tü adöver da medias rumantschas?La Quotidana legia bod mincha di ed a chasa pro’ls genituors va

normalmaing adüna Radio Rumantsch.

hast tü ün giavüsch o üna visiun pel futur dal rumantsch?In mincha cas spera cha’l rumantsch nu moura oura ün di, cha

quels chi san la lingua tilla discuorran eir e chi dan impustüt

inavant a lur uffants quai chi san, eir schi nu vessan plü da star

illa regiun. Ün’idea concreta es però uschè spontan güst ün pa

greiv.

Tamara Bürkli e Tina Buchli han 16 onns ed ein da Laax. Tamara fa la maturitad bilingua alla Scola cantunala a Cuera. Tina fa in emprendissadi sco conditra a Sogn Gagl.

Tgei haveis vus per ina relaziun cul romontsch? Tgei munta il romontsch per vus? Tamara: Jeu discuorrel en scola ualti bia romontsch. Igl ei bi sch'ins ha col­legas che san romontsch. Auters capeschan lu buca tgei che nus discurrin. Tina: Jeu discuorrel en famiglia bia romontsch. Ed era cun collegas.

Haveis vus contact cun auters idioms? Tamara: Gie, jeu schon. Tina: Jeu buca schi savens, capir capeschel denton schon.

Legis vus gasettas romntschas? Tedleis Radio Rumantsch?Tamara: Denteren teidlel jeu il Radio Rumantsch, denton buca schi savens. La Quotidiana legel jeu buca.

Enconuschas ti lu era las PUNTS? Tamara: Gie. Tina: Gie, lezzas enconuschel schon. un denton buc ina lectura regulara.

Haveis vus in giavisch pil futur dil romontsch? Tina: Ch'el mieri buc ora, il romontsch. Pia ch'el vegni adina daus vina­von. Tamara: E ch'il territori romontsch vegnessi in tec pli gronds, ch'ins sappi buca mo duvrar il romontsch cheu el Grischun. Ch'ins sappi viver in tec pli savens il romontsch.

Haveis vus ideas concretas co ch'ins pudess sustener il romontsch? Tgei ch'ins stuess far per ch'il territori romontsch ve gnessi pli gronds? Tina: Far dapli reclama pil romontsch. Tamara: Mussar ch'ils romontschs han era schiglioc bia avantatgs. Lu eis ei bi da saver romontsch, ins vul era saver romontsch, sch'ins ha avan tatgs.

riccarda albin ha 28 onns, ei oriunda da trun, habite­scha ussa a Glion e lavura sco fisioterapeuta a tusaun.

en tgei connex stattas ti cul romontsch?Il romontsch ei miu lungatg mumma. Jeu sun carschida si cul

lungatg romontsch ed hai era adina tschintschau romontsch

entochen ch’jeu hai empriu tudestg en scola.

Duront mia lavur sco fisioterapeuta tschontschel il pli savens

tudestg. Jeu hai adina plascher sch’ils pazients a Tusaun tschon­

tschan romontsch cun mei. Duront miu temps liber tschon­

tschel pil pli romontsch.

en quei cass has ti contact cun auters idioms?En mia lavur entaupel savens glieud che tschontschan surmiran

ni sutsilvan. Jeu capeschel bein quels idioms e tschontschel era

adina romontsch culs romontschs.

tilas ti activamein a nez medias romontschas?Radio Rumantsch teidlel fetg savens, numnadamein adina

duront ir cun auto. La Quotidiana legel jeu a casa tier la

mumma. Las PUNTS enconscuel, legel denton buca regu­

larmein.

has ti in giavisch pil futur romontsch?Ina visiun concreta hai jeu buca. Jeu sperel e giavischel ch’il

romontsch mieri buc ora. Tgei concret ch'ei fuss da far per che

quei capeti saiel buca gest. Jeu vegnel segir a dar vinavon il

romontsch a mes affons.

12 13

rui rocha ha 14 onns, oriundamein da Portugal, habitescha ussa a scuol e viseta la scola reala a scuol. Diana ei da Ftan, ha 14 onns e viseta medemamein la scola reala a scuol.

tgei relaziun, tgei connex haveis vus cul romontsch?Rui: Romontsch ei igl emprem lungatg ch’jeu

hai empriu, cu nus essan arrivai en Svizra.

Jeu hai empriu tgunschamein romontsch ed

ussa discuorrel jeu romontsch sin via, cun

amitgs ed amitgas, cun scolastas e scolasts.

Diana: Per mei ei il romontsch miu segund

lungatg. Mia mumma vegn dil cantun Turitg

ed jeu hai stuiu emprender romontsch en sco­

letta.

haveis vus contact cun romontsch dad autras valladas, Rui: Na. Jeu sai ch’ei dat 5 idioms, mo jeu hai

buca bia contact cun giuvenils dad auters idi­

oms ed autras valladas. Igl onn vargau havein

nus tractau ils differents idioms en scola, per­

quei enconuschin nus in tec ils idioms.

Fageis era diever da medias romon­tschas?Rui: Na, jeu drovel neginas medias romon­

tschas. Sche jeu legel per romontsch, lu en

scola.

Diana : G ie , j eu te id le l magar i Rad io

Rumantsch ed hai abonau las PUNTS.

haveis vus in giavisch pil romontsch?Rui: Atgnamein hai jeu negins giavischs con­

crets. Romontsch ei semplamein il lungatg

ch’jeu discuorrel cun mes amitgs. Naturalmein

emprendessel jeu bugen d’econuscher auters

giuvenils dad autras valladas.

Benjamin arpagaus ha 23 onns, ei da savognin e studegia actualmein scien­cias da nutriment giu turitg.

tgei relaziun has ti cul romontsch?Quei ei ina damonda fetg generala. I l

romontsch surmiran ei miu lungatg mumma.

Jeu quetel impurtont ch’ins sustegni e man­

tegni el.

A casa tschintschein nus adina romontsch, cul

bab e cun la mumma. Giu Turitg habiteschel

jeu en ina wg ensemen cun dus sursilvans e

nus tschintschein adina romontsch ensemen,

tgei ch'jeu quetel fetg impurtont. Ed jeu stoi

dir, nus capin in l’auter.

El convict ed alla Scola cantunala havein nus

empriu da capir ils differents romontschs

e da discuorrer romontsch in cun l’auter.

L’entschatta tschintschav’ins aunc spert inaga­

da tudestg, perquei ch’ins era schenaus, ins ha

lu cul temps empriu d'enconuscher meglier in

l’auter e tschintschau romontsch ensemen.

nossa proxima damonda suenter tiu contact cun auters idioms has ti gie gia rispundiu. Lu fagein nus gest vinavon: has ti in giavisch pil romontsch, ina visiun pil romontsch?Ins auda savens ch'il romontsch mieri ora, tgei

che fuss fetg donn. Jeu quitass fetg impurtont

da mantener il romontsch. Miu giavisch ei

atgnamein fetg sempels: Jeu giavischel ch’ils

geniturs tschontschien vinavon romontsch

cun lur affons. Quei ei il pli impurtont, aschia

surviva il romontsch la fin finala. Grondas

visiuns, sco engrondir il territori romontsch,

quetel jeu pli grevas.

has ti ideas concretas? Sensibilisar la glieud da discuorrer e da

dar vinavon il romontsch. Far reclama pil

romontsch. E far attents la glieud ch’ins ha

dad esser loschs dil lungatg, lu funcziunescha

quei.

Benjamin, tilas ti a nez pressa romont­scha?Jeu hai schizun abonau La Pagina giu Turitg,

quei funcziunescha. Ei dat schizun in che ha

abonau La Pagina a Canada. Jeu sai denton

buc exact co quei funcziunescha, mattei arriva

quella cun retard e lu gest in’entira pluna…

Da La Quotidiana sun jeu buc in grond fan.

Jeu legel magari las PUNTS, perquei che miu

conhabitont ha abonau ellas. E magari teidlel

era Radio Rumantsch.

«Jeu giavischel che geniTurs discuorran

romonTsch cun lur affons.»

«sche Jeu legel per romonTsch, lu en scola.»

14 15

La pussanza dalla economia biererie­ricaTraclo tranter dus ameis ainten en pitschen

golf passagnsa gist la Wiesn a Minca. La

nossa dimora alla festa d’otgover è gio pas­

sada e schibagn tgi erans avant en’oura anc

mez morts ainten letg, stessans gugent anc

a cò pi dei e bavessans egna ni l’otra gervou­

sa. Deplorablamaintg na savagnsa betg star

davent pi dei da nossa patria ed i ans resta

angal da galdeir e reir anc eneda sur dallas

ouras passadas segl viadi a tgesa.

La nossa meisa ò purto igl gudogn spi­tgiaScu tg’igls mies collegas peglian avant

mintg’onn erigl er chest’eda planiso da far

patgific igl amprem de ed angal galdeir enpo

l’atmosfera digl martgea e sager la gervou­

sa tudestga, gio tgi levans antrar bod l’oter

de ainten ena tenda da biera. Pero egl chegl

ia ainten las tgotschas, scu anfignen ossa

mintg’onn, ed igl è betg rasto tigl sager la ger­

vousa. Na, la seid era schi gronda tgi la vagn

stuia stidar e perfign bever sur ella or per

betg tgi ella turna anc eneda. Uscheia ischans

schon igl amprem de ias pitost tard a letg ed igl

rasvegl era ena tortura. Ma tuttegna stuevans

esser gio bod la dumang segl post per surva­

gneir ena meisa ainten la tenda, e tge vot ins

far oter tgi bever gervousas grondiousas ain­

ten ena tenda da biera? Chegl siva d’ena seira

scu la passada! Er sch’igls amprems gots gevan

betg giu schi spert, siva en mument vevans

tuttegna puspe catto igl ritmus usito e levans

attatger records dad onns passos. La nossa

meisa ò purto igl gudogn spitgia allas ustieras

e bagnbod ans vagnsa santia scu punct central

dalla tenda, tge tgi mintgign ainten la tenda

crei naturalmaintg. Chegl è ena strategia zont

raffinada dalla economia biererierica. Uscheia

ins beva anavant e crei tgi chel sentimaint

Treis deis alla fesTa d’oTgover a mincada Christoph Mareischen

geia mai a fittar. Nunspitgeidamaintg vagn

nous alloura er savia mantigneir chel status

quo anfignen tgi vagn stuia bandunar la tenda

carezzada. Pero betg tgi chegl ans vess distur­

bo ferm. La veta nocturna da Minca ans ò

savia diverteir anavant e la dumang proxima

è resultada anc mendra tgi l’amprema.

Ossa ans dumandagnsa schi na fiss betg mi gler

da bever la proxima gervousa tgi da turnar a

tgesa e chegl schibagn tgi savagn er quant mal

tgi stessans puspe l’oter de. En dilemma incre­

dibel tgi ans lascha veir tge influenza tgi ena

pussanza curiousa, numnadamaintg igl alco­

hol e sia economia, ò sen noss pansar. La festa

d’otgover è pero ensatge singular ed igl bel è

tg’ins pò per en tschert taimp capitular cun

bunga cunsienztga da chella pussanza biereri­

erica.

an tot las teras ègl renumoigl alcohol è adegna stodigl carstgang en inimeiPero la bibla dei:en grond affarfast cun igl inimei carezzar

il fond da giuventetgna ei in project da pilot ch’ei vegnius lantschaus ils 1. da schaner 2009. La finamira dil fond ei da promover respectivamein da sustener ed accumpignar professiunalmein pro­jects sco era lavurs da giuven tegna che sviluppan il patertgar ed agir responsa­bel da persunas giuvnas.

Per il sustegn stattan mintg’onn CHF. 8‘000.­

a disposiziun. Cun quella summa vegn la

planisaziun per projects d'organisaziuns,

fun daziuns, uniuns, vischnauncas, uffe­

zis d’honur ed iniziativas da e cun giuvenils

sustegnida. Ils projects duessen esser orientai

agl avegnir.

Pusseivladads da promoziunIl sustegn entras la regiun surselva premetta

engaschament dils partiziponts. Las contri­

buziuns finanzialas dueian survir sco impuls

cunquei ch’il pensum dil fond da giuven­

tetgna ei da scaffir encuraschament per pro­

jects ed ideas innovativas. Sustegn a moda

materialistica vegn perquei limitaus e tut las

contribuziuns ein sin basa voluntara.

contribuziunsCun il fond da giuventetgna vegnan cusse­

gliaziun professiunala, promoziun finanziala

ed accumpignament scietific ed objectiv possi­

bilitai. Pertuccont la promoziun sa la supra­

stonza regiunala denton aunc metter accents

tematics.

co san organisaziuns s‘annunziar?S’annunziar san ins mintgamai a scret tochen

ils 31. da mars digl onn current tier la supra­

stonza regiunala. Ell’annunzia sto vegnir

aschuntau ina descripziun dil project sco era

in plan da finanziaziun per quel. Plinavon

duei esser clar per la damonda da project,

co ch’il project vegni cuntinuaus suenter il

sustegn dalla regiun surselva.

certificat d’applicaziunQuater jamnas suenter la fin dalla promoziun

dil project ston las organisaziuns presentar in

certificat d’applicaziun che secumpona d’in

rapport davart il decuors, resultats e perspecti­

vas dil project sco era d’in rendaquen.

regiun surselva – fond da giuvenTeTgnada Jasmin Epp

at egl schon eneda crudo se, quant mel­nas ed oranschas tgi las figlias èn igl aton? Quant belign tg’igls utschels can­tan sen tot igls pegns, quant bel tgi la tia flour ainten tgombra flurescha dad en de sen l’oter?

modern è tot Tgesas, vistgadeira, autos, natels, compu­

ters, mobiglia. Schi spert tgi ensatge è vigl

(ensatge dalla madema speztga angal enpo pi

modern vign vandia, schizont tgi fiss atgna­

maintg mianc vigl) vign chegl simplamaintg

pato davent e cumpro da nov. Quanta gliout

ò en iPhone? Quanta gliout ò en monitour

plat? Tgi ò tot en auto? Tgi ò anc mai maglea

ur signs da gummi u do calour agls tgavels?

Tot chegl angraztgainsa alla carstgangadad.

Nous ans vagn an mintga cass betg da sa

lamatar, perchegl tgi vagn tot tge tgi lagn.

Lavegnas, inundaziuns, bombas atomicas,

catastrofas dad ieli, gôts an barschamaint,

canzer da la pel perveia dalla rosna d’ozon,

fomaz e malsognas. A tgi pudainsa angraztger

chegl? Agls Carstgangs.

La veta, en siemi u ena catastrofa?Cun tot chegl tg’igls carstgangs on fatg ans

vainsa stgafia ena belezza veta u forsa er ena

mendra? Igls argumaints pro e contra tranter

nateira e carstgang stattan an general mecta

madem. Ma scu vignigl ad eir a fegn? Tgi vign

a gudagner? Tgi ò la pussanza la pi gronda?

Igls carstgangs perscrutaders u tuttegna la

nateira pi viglia e perderta?

mengia tard!La pasch fiss stada da betg sa sviluppar. Da

veiver ainten gôts e sa nutreir dalla nateira.

Da trottar pigl mond anturn a pe blot. Da bia­

gier tgesas or da figlias. Dar se pollen da flours

scu bellet. Oz an de fiss chegl mianc ple ima­

ginabel. Perchegl tgi tots èn uscheia maldisos

e tot chegl tg’ins ò s’anclei da sasez.

Igl equiliber è schon dadei nia spartia. Da vei­

ver vainsa scu tgi è ossa pertge revocar ins

sogl navot ple.

La dumonda principala è angal:

Quant dei tigna la nateira anc or igl carstgang,

anfignen tg’ella po betg ple e mossa sasezza

cun sias atgnas forzas?

peda da liger chel TexT? na! da Floriana Sonder

sur il marcau da Glion, sin ina spunda sulegliva cun grondiusa survesta sesan­fla il vitget cul num Luven. ussa buca pli mo renomau per la panera, il pli grond pégn dalla surselva, mobein era per la puspei­fundada uniun da giuven­tetgna. Ils 2 d’avrel 2010 eis ei stau aschi lunsch, la

giuventetgna da Luven ei seformada tier ina

uniun cugl intent e la finamira da cultivar la

cumpignia denter ils giuvens ed las giuvnas

dil vitg e da menar atras eveniments. Seigi

quei Sontgaclau, la fiasta dil vitg ni ina disco.

L’uniun dumbra actualmein dapi la radunon­

za generala dils 4 da settember 25 commem­

bers, dils quals 5 ein vegni beneventai quei di

festivamein cun ina grillada sin la plazza sper

la panera.

Sco president ei Gian Wetten vegnius elegius,

sco actuar Curdin Bapst e sco cassier Sandro

Vinzens.

«nus essan semtgai cun pleina motivaziun

da baghegiar si nossa super uniun»

fundaziun dall’uniun da giuvenTeTgna luvenda Sandro Buchli

«Nus tuts essan fetg cuntents ch’ei dat ussa

era ina uniun da giuventetgna tier nus. Clar,

finanzialmein havein nus aunc buca grondas

capacitads, mo aunc pli impurtont ei il contact

e che nus essan semtgai cun pleina moti­

vaziun da baghegiar si nossa super uniun!»

raquenta Gian Wetten, il president actual.

Bien success giavischan en quei liug era la

GiuRu. Beiber e magliar, viver e cantar.

16 17

las punTs expandeschan

puraceda Matiu Dermont

cunquei che las Punts ein adina sin la tscherca da novs lecturs e novas lecturas, ei la redacziun sedecidida d’expandar en l’america, malgrad ch’il poten zial regiunal ei aunc adina buc explotaus dil tut. il delegau per questa gronda sfida rapporta en questa seria da sias experienzas e strapazas per dapli lecturs e lecturas da Punts. Ord motivs finanzials ha la redac­z i u n d e c i d i u d ' e n t s c h e i v e r c u n l'expandaziun en la columbia e conti­nuar ensiviars tochen els stadis unis.

empremas emprovasCun grond plascher hai jeu retschiert

l ’ incumbensa da derasar las PUNTS en

l ’Amer ica . Cun gronda mot ivaz iun e

minuziusa mein sun jeu ius vid la planisa­

ziun da quei project pretensius. Cunquei

che la re dacziun dallas PUNTS ha dau a mi

mo 11 meins temps per realisar il project

hai jeu stuiu decimar empau ils plans ed

hai buca saviu prender en mira gest l'entira

America. Jeu hai fixau il plan aschia da dera­

sar l’entschatta las PUNTS en la capitala da la

Columbia, a Bogotà. La finamira ei da met­

ter ella Columbia ferms accents aschia che

la nuviala da quella gasetta giuvna percuora

tut l’America dil Sid tochen giu l’Argentinia.

Perquei hai jeu planisau da star dus meins a

Columbia. La visiun dad haver gia a Bogotà

gronds success hai jeu denton gleiti stuiu

satrar. Quei ord differents motivs: La gron­

da fuola da glieud ed in terribel traffic sche­

va buca far buns discuors (Bogotà sez ha gia

pli biars habitonts che l’entira Svizra), plina­

von ein certas zonas mo grevamein conton­

schiblas ed era prigulusas, la bajenada ch’ins

auda dapertut fa vegnir ins suords. Forsa fuss

tut iu empau pli sempel sch’ins vess saviu

tschin tschar in cun l’auter. Jeu capevel mo

empau, grazia al romontsch. Suenter in pèr

dis sun jeu lu sedecidius da far in’emprova

viers las muntognas. Quei pareva a mi aunc

evident. Dad ina vart ein els en las muntognas

forsa pli datier da nossa cultura muntagnar­

da, da tschella vart han las culturas andinas

(Incas) gia demussau avon mellis onns ina

aulta cultura, aschia ch’els san mo appreziar

las PUNTS. Aschia mes patratgs. Aschia hai

jeu fatg viadis da Neiva a Pitalito e da San

Augustin sur vias naturalas, puorlusas tochen

a Popayan. Mia finamira era da far tractativas

cun il pussent retg da las muntognas andinas,

Purace, il regent monarc cun sedi sin il Vulcan

(4760m) amonim. A favur da las PUNTS e

cunquei che quei ei mia lavur hai jeu decidiu

da prender quella greva e stentusa via sut ils

peis.

inscunter cun PuraceIgl ei la damaun dils 10 da settember, avon

mei stat la gronda sfida. Il bus emple nius

cun glieud indigena banduna la staziun da

Popayan allas 4:30 la damaun. La glieud per­

corscha mia presenza alva e mira per part

empau suspectus. Il viadi sin il vulcan ei

liungs, mintgamai duas uras cun il bus e siat

uras a pei. Las tablas tier la cruschada nua

ch’il bus va buca pli vinavon lai sminar nuot

bien, ils nums turmentan mei gia pulitamein.

Jeu stos prender la ruta 1 e 2 viers Pi­lim­bala

(quei che vul dir ton sco liug­avon­mort). Pli

bugen prendess jeu la ruta 3 (refugi da piarder

la cavazza) ni mass a far wellness en las rutas

4,5 ni 6. L’entschatta ei la cuntrada aunc pli u

meins idillica era sch’il sulegl ei lunsch naven

e sch’ei ha massa seivs da filfier cun spinas.

Ed aunc savess jeu turnar en la segirtad.

Denton pli ault che jeu vegn e pli spessa vegn

la nebla, e pli freida la temperatura. Ascender Pi­lim­bala vul dir ton sco liug­avon­mort.

vegn adina pli grev, il territori adina pli ruhs ,

l’aria adina pli fina, jeu mon mo pli pass per

pass e tuttina sca deina il puls en miu culiez.

E tuttenina sun jeu piars, sai buca pli ana­

von ni anavos, jeu vesel buca pli miu maun

avon mia fatscha. Miu tschurvi para dad esser

en in stadi buc activaus. Jeu sun per dar si,

sun desperaus, sun per far ina fin a tut quei

project e less mo pli turnar a casa. Grend en

la cuntrada smaladic ziuns exauda il pussent

Purace mes plaids e las neblas sesarvan fur­

mond per mei ina via. Jeu sesentel sco Moses

cu el meina siu pievel naven dils Egipzians.

In pass davos l’auter ascendel jeu il vulcan,

mintga meter vegn l’aria pli fina, tochen

che'jeu sun sin 4760 meters sur mar. E cura

ch'jeu fetsch il davos pass agl ur dil crater dat

ei in terment fracass. Crappuns rocclan giu en

il crater, ina puorla sesaulza. Miu saung para

da star eri en mias aveinas ed ord il crater

cumpara il grond Purace. Jeu hai cletg, Purace

ei da luna beinvulenta. El appreziescha las

stentas da miu liung viadi da la Svizra. El

empermetta a mi da far siu pusseivel per dera­

sar las PUNTS en las muntognas dallas Andas.

Levgiaus digl inscunter positiv ed energetics

dil sustegn da Purace sundel jeu currius giu

dil vulcan per continuar miu viadi en regiuns

meins alpinas. Davos mei las neblas, Purace,

funtaunas da zulper e massa impressiuns.

il grond Purace cumpara ord il vulcan.

sco moses cu el meina siu pievel naven dils egipzians.

18 19

mamma mia

adios "mamma mia"da Fadrina Hofmann

id es ura . na i ras uras . Quantas uras varaja investi per scriver dals plaschairs e da las sfidas da meis min­chadi? il prüm d'eira meis chan Birba la protagonista, lura han stuvü dvantar meis hom, meis figl e mia figlia victi­mas da las columnas. ed uossa es capi­tà quai chi staiva capitar üna jada: id es gnü il temp per dir adios "mamma mia". Flot d'eira da partir meis gusts e meis frusts

culla Rumantschia. Sch'eu n'ha fat bain mia

chosa s'ha ün o tschel pudü divertir cun mias

pêr lingias al mais. Chi chi ha invezza adüna

be sföglià la pagina cun mia columna, ha

uossa la schanza da chattar alch chi corre­

spuonda plütöst a seis interess.

I nu dà ün motiv particular per dir precis

uossa adios a quella gazetta chi d'eira per

mai "l'assa da siglir i'l muond schurnalistic".

Minchatant vain simplamaing il punct per ser­

rar giò alch ed ir inavant. I d'eira bel, grazcha

fich Punts, grazcha fich Puntists e Puntistas,

grazcha fich lectuors e lecturas. E chi sa, forsa

ans inscuntraina darcheu üna jada x­in ün lö

cun x­ün tema pro x­ün'occasiun...

"Che?" as dumandaivat uossa forsa, "D'eira

quai tuot?" Na, ün'anecdota n'haja amo per

vo: I plouva üna plövgia d'utuon. Avant co ir

ourd'chasa disch mamma al pitschen Luan da

duos ons e mez: "Eu vegn amo svelt per stinvs

da reserva". Ils ögls dal pitschen tracagnottel

glüschan ed el fa ün siglin dal gust: "Mamma,

mamma, eu less eir stinvs da cunserva!"

conTainer 194

abunamentsDamijan Ramdedovic da Luven è in super

uman! El ha abunà las PUNTS. Jupii!

engiavineraEn l'engiavinera da l'ediziun numer 193

avain nus tschertgà il pled „Multiculti“. En

l'engiavinera 192 ha Karin Luzio da Savognin

chattà la dretga soluziun. Nusa gratulain!

impressum 194

31 3

59

24

816

6

97

9 8

1687

63

2

6

5

7

98

4

5

3 89

sudoku 194

Las PUNTS han ina nova engiavinera. Dad

ussa davent pos ti empruvar tia fortuna cun

las cifras en il sudoku.

co funcziuni:En mintga quader, colonna e lingia èsi da

metter las cifras dad 1­9. Ellas dastgan vegnir

avant be ina giada en mintga quader, colonna

e lingia.

Las engiavineras èn betg pli adina cun premi.

Be en ediziuns specialas datti, sche pussibel,

engiavineras cun premi.

Nus sperain che quai na influenzeschi betg

voss plaschair da laschar fimar in pau il chau.

Bun divertiment!

redacziun:Jasmin Epp, Rue de Lausanne 74, 1700 Fribourg

jasmin.epp@punts.ch

Victoria Mosca, San Bastiaun, 7524 Zuoz

victoria.mosca@punts.ch

Floriana Sonder, Veia Sumvei 6, 7462 Saluof

foriana.sonder@punts.ch

collavuratur/as en quest numer:Sandro Buchli, Matiu Dermont, Fadrina Hofmann

Estrada, GiuRu, Christoph Mareischen

layout nr. 194:Annatina Dermont, 6003 Lucerna

concept frontispizi:Donat Caduff, 7152 Sagogn

donatcaduff@gmx.ch

secretariat:PUNTS, Clau Dermont, Lentulusstr. 70, 3007 Berna

punts@rumantsch.ch, 078 808 35 11

editura:GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira

giuru@giuru.ch

abunament:45 francs per onn, Raiffeisen Surselva,

clearing 81073, conto 41742.23

novs abunents: www.punts.ch

stampa:communicaziun.ch, 7130 Glion

spediziun:luvratori ARGO Surselva, 7130 Glion

internet:www.punts.ch

www.giuru.ch

avis:Las opiniuns dals auturs e da las auturas en quest

numer na ston betg correspunder a l’opiniun da

la redacziun da PUNTS. PUNTS è commembra da

l’Associaziun da la Pressa svizra dals Giuvens.

20

chaLenDer D'aDvent #195

Giavischs e PrOPiests #196

p.p 7130 Glion

#194

cunTegn 194

statistica #139

cOnscienza #140

Frisuras #141

cureisma #142

siemis #143

maLsaun #144

DumOnDas #145

trOcca 7 #146

viP #147

tretteL #148 tamazi #149

PertGe? #150 inteGraziun #151

skis etc. #152

Geniturs #153

uniuns #154

emPrima amur #155

sms #156

Fimar #157

chatscha #158

eLecziuns #159

cuDeschs #160

surPrise #161

08/15 #162

art #163

mars #164

auras sturnas #165

’cuschinar #166

sGuLar #167

Bikini #168

carriera #169

chaLzers #170

Gieus #171

PaGina D’internet #172

GiOn Da cLetG #173

carnavaL #174

BeLLezza #175

LiQuiDs #176

suBcuLtura #177

crisa #178

enerGia #179

OPenair #180

sanaDaD #181

transPOrt #182

LinGuissimO #183

cOnsum #184

aPOcaLiPsa #185

FreestyLe #186

imPeDiment #187

architectura #188

vOLuntar #189

emPrenDissaDi #190

saLiDs #191

exOtic #192

Get­tOGether #193

editorial 2da Victoria Mosca

tge èn tias visiuns rumantschas? 3­13da GiuRu

alla festa d'otgover a minca 14da Christoph Mareischen

regiun surselva – Fond da giuventetgna 14da Jasmin Epp

Peda da liger chel text? na! 15

da Floriana Sonder

Fundaziun dall’uniun da giuventetgna Luven 15da Sandro Buchli

Las Punts expandeschan 16da Matiu Dermont

mamma mia 18da Fadrina Hofmann Estrada

container 18

engiavinera 19

impressum 19