prilozi igor zidić za teoriju periferna

područja tradicijski sadržaji i suvremena umjetnost

74

75

P r v a m i s a o k o j a n a m p a d a n a p a m e t , d o k o d m j e ­r a v a m o a k t u a l n o s t t r a d i c i j s k i h s a d r ž a j a u suvre­m e n o j u m j e t n o s t i , s a m o j e p r o j i c i r a n a suges t i j a : s u v r e m e n o s t p r i p a d a m o ć n i m a , t r a d i c i j e se d rže n e j a k i . To j e s u g e s t i j a g o t o v o s v e u k u p n e l i t e r a t u r e O m o d e r n o j u m j e t n o s t i , š to z a p r a v o znač i d a j e i p o v i j e s t s a m o p r e d o d ž b a k o j u si la i m a o seb i . L'histoire — c'est moi. I u t a k v o j j e p r e d o d ž b i , da­k a k o , s a d r ž a n d io i s t ine . T k o j e vel ik u sv i je tu , ve­l ik j e s a d a . G r a m a t i k a v l a d a n j a i m a s a m o j e d n o v r i j e m e : p r e z e n t . Z a t o su s r e d i š t a m o ć i , oduv i j ek , i s r e d i š t a m o d e r n o s t i . S d r u g e s t r a n e , sv je sna ko-h e z i o n e s n a g e m i t a , u g r o ž e n a se z a j e d n i c a — m a l i n a r o d n a pe r i f e r i j i svoga c iv i l izac i j skoga k r u g a — teže r a s t a j e o d s a d r ž a j a i z n a k o v a t r a d i c i j e , j e r su on i , č e s t o , i j e d i n i n e p r e k i n u t i s ad rža j i n jegove po­v i j e s n e egz i s tenc i je . S i g u r n o je , n a p r i m j e r , d a u j e z i k u k n j i ž e v n o s t i , k o j a t r a j n o f u n k c i o n i r a i k a o n a c i o n a l n a p o l i t i k a , l e t r i s t i čk i e k s p e r i m e n t i n e ć e u z e t i m a h a . J e d n o s t a v n o r e č e n o , j ez ik j e t a k v e knj i­ž e v n o s t i , k r o z n a j b o l j e p i s ce — k r o z a u t e n t i č n u s v o j u p o v i j e s t i t r a d i c i j u — o b l i k o v a n k a o jez ik o d g o v o r n o s t i i s k r b i , a n e k a o jez ik z a d o v o l j s t v a i i g re . On n e san j a , n e g o b d i j e ; o n se n e zabav l j a , n e g o se b o r i . On j e , m o ž d a , p r e t v r d i p r e o z b i l j a n — » l ingua b a r b a r i c a « ! — ali j e t a k a v k a k a v j e m o r a o b i t i . T r e b a p r i z n a t i d a su l u d i s t i č k e i kon-s t r u k t i v i s t i č k e i n t e n c i j e m n o g i h p o k r e t a m o d e r n e u m j e t n o s t i ve l ik izazov t a k v u j e z i k u i to j k u l t u r i . Može li, n a i m e , p e r i f e r n a za j edn i ca i m o g u li njezi­n i k u l t u r a l n i i n s t r u m e n t i — u s p r k o s s v o j e m u ha­b i t u s u , u s p r k o s h i s t o r i o g e n e t s k i m d e t e r m i n a n t a m a — a p s o l v i r a t i i n e k a » s t r a n a t i jela« i odo l j e t i kuš ­n j i a k t u a l n o g ? I s l i jedi li, n u ž n o , iz t e d v o j b e za­k l j u č a k d a su »male« k u l t u r e k o n z e r v a t i v n e i za­t v o r e n e , d a p r o r a đ u j u s t a r o , a n e s t v a r a j u n o v o , d a s u r e c e p t i v n e , a n e i k r e a t i v n e ? S m a t r a m d a n e s l i jed i ; j e r p o t v r d a n se o d g o v o r n a t o p i t a n i e n e m o ž e d a t i a d a se p r e t h o d n o n e r a s p r a v i š to j e s m i s a o i k o j a j e f unkc i j a k u l t u r e i u m j e t n o s t i . Te­že li o n e n e k o j a p r i o r n o j f o r m i , n u ž n o j i j e d i n o v a l j a n o j , n e k o m l o g i č n o m izvodu iz p o v i j e s n i h ili z a d a n i h p r e t p o s t a v k i , n e k o j — više ili m a n j e teh­n i č k o j — e l a b o r a c i j i i o b r a d i »ma te r i j a l a« (pr i če­m u do l aze do i z r aža j a sve p r e d n o s t i ve l ike s r e d i n e , sva n a d m o ć n j e z i n a i n s t r u m e n t a r i j a ) ? Teže li ne­k o j a p r i o r n o j f o r m i , n e k o j r a c i o n a l n o j a p s t r a k c i j i s t i l a , nekom Izrazu, ili im , n a p r o t i v , p r e d s t o j i d a izraze Nešto, d a r e a g i r a j u b i ć e m n a svi je t o k o se­b e ? S t e r e li se p r e d » m a l o m « k u l t u r o m polje raz­lika k a o p o l j e s m i s l a ili j o j t ek p r e o s t a j e da se, b r i š u ć i svo je p o s e b n o s t i , u d o m i u n e k o m v e l i k o m j e z i k u i n j egovo j u n i v e r z a l n o s t i , d a o v l a d a n e k i m e s p e r a n t o m bez o k u s a i m i r i s a , d a k o l o n i z i r a sa­m u s e b e ? Da b i h u z m o g a o p o v j e r o v a t i u s m i s a o o d u s t a j a n j a o d s ebe s a m a , m o r a o b i h p r e t p o s t a ­

vi t i d a s l i k a r s t v o — u c i j e l om sv i j e tu i k r o z sva vre­m e n a — i m a n e k i p r e d o d r e đ e n i c i l j , t e l e o l o š k u de­t e r m i n a c i j u k o j o j , k a o s u d b i n i , n e m i n o v n o teži . A ipak , r a z a b i r e m o d a n i j e t a k o ; d a se u m j e t n o s t iz e p o h e u e p o h u m i j e n j a , d a o t k r i v a i s p o z n a j e ne­p o z n a t o , ali i d a »zaborav l ja« š t o j e n e k o ć zna la . Z a p a ž a m o d a i m a r a z d o b l j a z a s t o j a i d e k a d e n c i j e , al i j o š i v i še : z a m j e ć u j e m o i n e k u z a k o n o m j e r n o s t n j i h o v a po j av l j i van j a , n e k i n e s l u č a j a n r i t a m uzdi­z a n j a i p o s r t a n j a , n e k u n e i z b j e ž n o s t » p o v r a t k a u d je t in j s tvo« n a k o n z re los t i i s t a r o s t i . Čini se oči­t i m d a j e p o s t i g n u ć e K o n a č n o g — rea l i zac i j a savr­š enog m o d e l a ili u z o r k a — k a o d o m a š a j n e k o g p r o g r a m i r a n o g , č o v j e k u »uci jep l jenog« ci l ja i s to t a k o i l u z o r n o k a o š t o j e i l u z o r n a v j e č n o s t z e m a l j ­s k o g a ž ivota . Doseći ta j A p s o l u t — ta j cilj ko j i k u l t u r i n i j e i m a n e n t a n — zaci je lo j e n e m o g u ć e , a j e d i n o b i o n b i o d o s t a t a n d a o p r a v d a s v a k o sred­s tvo . Da p o s t o j i t a s a v r š e n a , p o s l j e d n j a f o r m a , u m ­j e t n o s t b i b i l a re l ig i ja , a p l ag i j a t b i b i o l e g i t i m a n . U s v e m u s l i jedi t i Uči te l ja , u s v e m u se p o k o r a v a t i Zapov i j ed i znač i d o i s t a u s p j e t i u v je r i . B u d u ć i d a a p s o l u t n o n e p r e b i v a u p r o l a z n o m , na jv i š a b i duž­n o s t u m j e t n i k a — d a m u j e t a k a v A p s o l u t cilj — b i l a d a se o d r e k n e svo je n a r a v i , d a za ta j i E g o , d a zamis l i s ebe o n k r a j s t v a r n o g a sv i je ta i o n k r a j svoga ž ivo ta . Ali k u l t u r e su s m r t n e : n j ihov i su ide­al i r u š e v n i , n j i h o v o j e v r i j e m e o g r a n i č e n o , o n e su d je lo l jud i . S m r t č in i d a j e sve h u m a n o n a d o m a k u z a l u d n o m . ( Z a p o s l e n a j e r u k a , r u k a Sizifova.) I-p a k , b a š p o t o m e š to j e d je lo s m r t n i h , k u l t u r a j e i d je lo živih: s v j e d o č a n s t v o j e d n o k r a t n o g a p o s t o ­j a n j a . Os tav l j a juć i u d je lu t r a g svo je p r o l a z n o s t i , čov jek sv jedoč i o ž ivo tu . N e m a ga, ali j e b i o — govor i k a m e n . I t a j e b i l o s t n e p o n o v l j i v a , a v r i j e m e j e n j ez ino n e p o v r a t n o . Život j e s a m o p r o t j e c a n j e b i ć a k o j e se dogod i lo j e d n o m i n e ć e se d o g o d i t i n i k a d a više . (Ako m u n a d a ili m a š t a i o b e ć a j u ži­vo t pos l i j e s m r t i , n e ć e z a b o r a v i t i d a ga n a j a v e i k a o d r u k č i j i ž ivot i k a o ž ivot d rugd je . ) Ali u slici p r o t j e c a n j a t o k se zaus t av l j a . T r e n u t a k p r k o s i vre­m e n u , k o r n j a č a odo l i j eva Ahi le ju . Biće r a s p o l a ž e t i m t r e n u t k o m s a m o u n e k o d o b a i s a m o n a ne­k o m m j e s t u . K o j e j e t o d o b a i gd je j e t o m j e s t o ? T o j e i zmje r l j ivo v r i j e m e njegova, a n e t e k neč i j eg ž ivo ta ; t o j e o d r e đ e n a t o č k a njegove p o v i j e s n e i p r o s t o r n e d e t e r m i n a c i j e , a n i j e m j e s t o k o j e o k o i z a b e r e . S t o m se t o č k o m u sebi , s t i m V i t e b s k o m u s j ećan ju , m o ž e l u t a t i u z d u ž i p o p r i j e k o , k a o s k o m p a s o m . S p r a m te j e m a l e n e t o č k e svi je t p r a ­va s i tn i ca .

Biće , s r e d i n a , v r i j e m e : u m j e s t o a p s o l u t n i h , svug­dje n a l a z i m o r e l a t i v n e ve l ič ine ; u m j e s t o a p s t r a k ­t n i h v r i j e d n o s t i — n e p o s r e d n e č in jen ice ; u m j e s t o o p ć e n i t o g i s k u p n o g — p o s e b n o i p o j e d i n a č n o . Dje-

76

lo j e , s t oga , ž a r i š t e u k o j e m u se s a b i r u d u h o v n e i m a t e r i j a l n e o d r e d n i c e j e d n o g a ž ivo ta : o n o sub jek­t i v n o n j e g o v a » teks ta« i o n o o b j e k t i v n o n j egova » k o n t e k s t a « .

Iz t e svo je s t v a r n o s t i i s t v a r n o s n o g a o k r u ž j a o n o n e m o ž e b i t i bez g u b i t a k a »vraćeno« a p s t r a k c i j i s t i l s k o g a u z o r k a , d a b i o s l o b o đ e n o si le teže — svo­j i h z m a l j s k i h o k o v a — i o s o b n o g a r u k o p i s a pos lu­žilo k a o m a t r i c a za u m n o ž a v a n j e . I b a š z a t o š to j e s r e d i š t e jednoga ž ivota , a u t e n t i č n o se d je lo ni­k a d n e ć e s k r a s i t i n a m a r g i n a m a d r u g o g a p o s t o j a ­n ja . P o p u l a r n a m i s a o d a se p r e u z i m a n j e m go tov ih , s t i l sk i a k t u a l n i h o b l i k a m o g u k o m p e n z i r a t i n e k e p r a z n i n e u r a z v i t k u i ne log i čnos t i u s l i jedu , p r i ­p a d a , zac i je lo , p o k r a j i n s k o j r o m a n t i c i . U svoj svo­jo j s l oženos t i , j a v l j a j u ć i se k a o r e z u l t a n t a b e z b r o j ­n i h i n t e r a k c i j a B ića i Sv i je ta , Pov i j e s t i i Mi ta , u m ­j e t n o s t i z m i č e p r e p i s i v a č u . O n o š to m u j e d o s t u p ­n o r u c i s a m o j e s t i l bez tenz i je i m o t i v i r a n o s t i : sti­l izaci ja . Ali š t o , u o p ć e , znač i p r e p i s i v a t i t u đ e obli­ke? S v a k i govor , p a i govor s l ike , s m j e r a n a D r u g o g , p r e t p o s t a v l j a s u g o v o r n i k a . Š t o D r u g o m e m o ž e reć i o n a j ko j i j e i s a m r i j eč D r u g o g ? N i š t a a u t e n t i č n o : p r e p i s a n o j e d je lo p r a z n o i o s t a j e bez r i ječ i .

T r a d i c i j s k i s a d r ž a j i n i su , n a r a v n o , p r iv i l eg i j a pe­r i fe r i je . A r h e t i p s k i »likovi«, m a t e r i j a l e t n i č k e i r e g i o n a l n e p r o v e n i j e n c i j e u g r a đ e n j e u s v a k u kul­t u r u . Ve l ika s r e d i n a , u nače lu , p o d r a z u m i j e v a ve­l iku t r a d i c i j u . Š tov i še , o n a čes to p r u ž a i zvanred­n e p r i m j e r e n j ez ine k r e a t i v n e e k s p l o a t a c i j e . O d n o s ko j i p r i t o m d e m o n s t r i r a čini se k a o z a k o n : n e o p ­t e r e ć e n a s t r a h o m o d z a k a š n j e n j a , o n a n o v i h po t i ­ca ja n i k a d n e t r a ž i u j u č e r a š n j e m , n e g o u d a v n o m i p r a d a v n o m . P o z n a t o j e da j e i m p r e s i o n i z m a b i lo i p r i j e m o d e r n e o p t i č k e z n a n o s t i ; a k o n e u Pa r i zu , a o n o u P o m p e j i m a . Z n a m o i t o d a u G a u g u i n a i m a j a p a n s k e g ra f ike , al i i s t a r o g a E g i p t a ; d a u M a n e t u i m a H a l s a i Goye. Ni je t e š k o z a m i j e t i t i d a j e M a t i s s e o v p r e d a k c r t a o p o g r č k i m v a z a m a . A š to t e k n i j e o p l o d i l o P i c a s s o o v u r u k u o d p r a p o ­v i j e sn ih V e n e r a i c r n a č k i h m a s k i do Raffae la ,

Ve lazqueza i I n g r e s a ? R a d o s l a v P u t a r p o v u k a o je s v o j e d o b n o o d v a ž n u i z a n i m l j i v u p a r a l e l u i z m e đ u »Večere« C a s t a g n i n e i J u n e k o v a »Cr tača« . Oč i to j e d a u d j e l i m a m o d e r n e p a i s u v r e m e n e u m j e t n o s t i p o s t o j e d u b o k e , če s to j e d v a sag ied ive veze s a r h a j s k i m i k l a s i č n i m k u l t u r a m a , iz t oga j e za­k l juč i t i d a se s u v r e m e n o s t n e m o r a o s t v a r i v a t i p r o ­t iv t r ad i c i j e , a d a se m o ž e doseć i i uz n j ez inu po­m o ć . U m j e t n i k pe r i f e r i j e , n a p r o t i v , o s j eća t e r e t a-p o s t e r i o r n o s t i i t r a ž i o b i č n o »na jnov i je i zdan je« , o s l a n j a se n a n e p o s r e d n e p r e t h o d n i k e i n e r i j e t k o z a v e d e n » m i n i m a l n o m « r a z d a l j i n o m d o s p i j e v a u o p a s n u b l i z inu n e d o p u š t e n o g . »Još s a m o malo!« — to j e deviza k o j a o t v a r a v r a t a p a k l a .

P e r i f e r n o s t n e k e s r e d i n e n e u m a n j u j e n j ez inu s t v a r n o s t : s a d a š n j a se pe r i f e r i j a n e gub i u p r o š ­los t i n e k o g — d a n a s r azv i j enog — p o d r u č j a . N i t k o n i j e odživ io d r u g o g a . S v a k i j e d a n nov , a s v a k o j e m j e s t o j e d i n s t v e n o . Svi je t j e m n o g o s t r u k , p r o t u ­r j ečan , s i m u l t a n ; n a r a z n i m s t r a n a m a u r e pokazu ­ju , u i s t i čas , r az l i č i t a v r e m e n a . P o s t o j e specif ični p r i r o d n i uv je t i , p o v i j e s n e o k o l n o s t i , z a s e b n e t ra ­dic i je . Pov i jes t u m j e t n o s t i , p r o t u m a č e n a k a o povi­j e s t h i s t o r i j s k i h s t i lova , u k a z u j e se, s p r a m te spo­zna je , k a o p u k i a n a k r o n i z a m ; o n a m o d e l j e d n e s r e d i n e p r i k a z u j e i n a m e ć e k a o m j e r i l o za sve. Na jpos l i j e , a t o j e v a ž n o j e r govor i o v r i j e d n o s t i nače la , t a se p r e f e r i r a n a ( f r ancuska ) s h e m a (za ci je lo r a z d o b l j e o d k l a s i c i z m a do n a d r e a l i z m a ) po­k a z a l a n e p r i m j e r e n o m n e s a m o s o b z i r o m n a per i ­f e r n a p o d r u č j a , n e g o i n a d r u g e ve l ike s r e d i n e ( I ta l i ja , N j e m a č k a ) . I n t e n z i v a n s t u d i j » rubn ih« si­t u a c i j a i f e n o m e n a s v a k o d n e v n o iznosi n a v id je lo p o j a v e k o j i m a n e m a u z o r a ni ana log i j e u l ikov-n o m e K o z m o p o l i s u .

Dje lo j e o d g o v o r n o s a m o o n o j k o n s t e l a c i j i u ko jo j n a s t a j e , i m o r a m u b i t i p r i z n a t ta j s t u p a n j a u t o ­n o m n o s t i ko j i će d o p u s t i t i da ga »č i tamo« i poi­m a m o iz n j ega s a m o g i s u s t a v a u k o j e m u o p s t o j i i d je lu je , a n e p o n e k o m d r u g o m , n e p r i m j e r e n o m i n a m e t n u t o m k l j u č u . Š t o b i b i l a a f r i čka p l a s t i k a k a d b i s m o j e p o d r e d i l i k r i t e r i j i m a M e d a r d a R o s s a ?

77

Ali, i s t o t a k o , š to b i b i o G a u d i bez k a t a l o n s k e i h i s p a n o - m a u r s k e t r a d i c i j e , bez b a r c e l o n s k e Art Jove, bez u r o đ e n o g a f a n a t i z m a i v j e r o m o p i j e n e d u š e ? Š t o b i o s t a l o o d ve l ikoga m o d e r n o g g rad i t e ­l ja d a ga » p r e m j e r i m o « m e t r o m f u n k c i o n a l i s t a ili p u r i s t a ? T a k a v se t o t a l n i n e s p o r a z u m n e m o ž e i s k l j u č i t i n i k a d j e r i j eč o d j e l i m a s t v o r e n i m u n u ­t a r i s t o g a c iv i l i zac i j skog k r u g a , i s t o g a k u l t u r a l n o g o b z o r a , u i s t o m v r e m e n u i u r a v n o p r a v n i m sre­d i š t i m a . To j e p r i m j e r ko j i u p o z o r a v a .

K r i t i c i , d a k l e , p r e d s t o j i d a a u t e n t i č n o s t d je la p r e ­doč i k a o n j e g o v u a k t u a l n o s t . J e d i n s t v e n o j e d je lo n e z a m j e n l j i v o i n e z a s t a r i v o . Z a č u d o , t o se t e š k o p a m t i . N a j r e l e v a n t n i j e a r g u m e n t e za t e zu o recep-t i v n o s t i »mal ih« k u l t u r a n a j č e š ć e p r u ž a j u n j i h o v e a v a n g a r d e . K a o prepisivačke elite t e su g r u p e obič­n o z a o k u p l j e n e i d e j o m o p r o s v j e ć i v a n j u i un ive r -z a l i z i r a n j u svo je p r o v i n c i j e (kao d a j e , u o s t a l o m , m o d e r n a u m j e t n o s t s t vo r i l a i š t a u n i v e r z a l n i j e o d p r e d o d ž b e n o g j e z i k a t r a d i c i o n a l n e f igurac i j e ) . Po­k a z a l o se, m e đ u t i m , u m n o g o n a v r a t a , d a su svi g l o b a l n o i n t e r n a c i o n a l i s t i č k i p r o j e k t i (od socijalis­tičkog realizma k a o » jed ine m e t o d e « d o hiperrea­lizma k a o »sv je t skog u s p j e h a « ) b i l i l a n s i r a n i o d j a k i h p r e m a s l a b i j i m a , o d c e n t a r a m o ć i p r e m a r u b ­n i m p o d r u č j i m a , a n e i o b r a t n o . K o m e služi un i ­v e r z a l n o s t , k o j a j e s v r h a un i f ikac i j e , za k o g a »ra­de« ve l ik i s i s t e m i ? Posve s l uča jno , p r a v c i se š ire­n j a t i h k o l e k t i v i s t i č k i h i d e j a p o d u d a r a j u s p r a v c i m a š i r e n j a n e o i m p e r i j a l n i h i h e g e m o n i s t i č k i h p r i t i s a ­ka . U i m a g i n i r a n j u j e d i n s t v e n o g a sv je t a i m a ne­k o g u d j e l a i t r a d i c i j a e u r o p s k e u t o p i s t i č k e mis l i ; t o m e n a s t o j a n j u ide n a r u k u i r a s t » p l a n e t a r n o g a se la« , al i n a j v e ć i m d i j e l o m o n o j e o d g o v o r n a po­k r e t e n a c i o n a l n e i k u l t u r a l n e e m a n c i p a c i j e .

U p o l i t i č k o j p r a k s i n a š e g a d o b a i n t e r n a c i o n a l i z a m se v e ć p r o m e t n u o u d o k t r i n u k o j o m j a č i »ograni­ču je s u v e r e n i t e t « s lab i jega . U u m j e t n i č k o j p r a k s i , jez ic i u n i f i k a c i j e p o s t a j u i n s t r u m e n t i za n a d z o r i o g r a n i č a v a n j e k u l t u r a l n o g , p a i n a c i o n a l n o g ent i ­t e t a . N a s u p r o t č izmi o d s e d a m mi l j a , k u l t u r a i slo­b o d a u v a ž a v a j u r az l ike .