NTE: LETM, DL VE KLTR

letiim Konusu

letiim, ksaca karlkl iletmek anlamnda bir kavramdr. Bir

elektrik dmesine bastmzda ampule doru bir akm iletilir ve

ampul yanar. Buradaki akm, elektrii iletme olaydr. Burada

olduu gibi iletiimde de bir iletme olay sz konusudur. Yalnz

iletme ii duygu, dnce, bilgi iletmek eklinde olur. Ksacas

iletiim, insanlar arasnda gerekleen duygu, dnce ve bilgi

alveriidir.

Bu alveri, yani iletiim genellikle konumayla gerekleir. Fakat

gz iareti, glmseme, susma, alama, mzik, resim, kitap, gazete,

sinema, heykel ve mimariyle de iletiim salanabilir. Nitekim

insanlar tarih boyunca duman, mektup, ku, slk, trafik iaretleri,

internet gibi deiik iletiim aralar kullanmlardr.

letiimin nemi

nsan toplu hlde yaayan bir varlktr. Dolaysyla letiim,

toplumsal bir varlk olan insan yaantsnn kanlmaz ve nemli bir

boyutunu oluturur. Toplum iinde yaayan her insan, farknda

olsun veya olmasn, birbirleriyle iletiim iindedir. nsanlar duygu,

dnce ve hayallerini, sorunlarn birbirlerine iletiimle aktarrlar.

letiimle insanlar birbirlerini anlarlar, sorunlarn paylarlar,

problemlerine zmler retirler. Yani insan hayatnn merkezinde

iletiim vardr. nsan ailesiyle, arkadalaryla, komularyla,

evresiyle srekli iletiim hlindedir. Tarih boyunca insanlar hep

iletiime nem vermiler ve srekli iletiim hlinde olmulardr.

lk insanlarn maara duvarndaki resimleri birilerine bir eyler

anlatmak iin bir arat. Duman, ate, gvercin bile anlama arac

olarak kullanlmtr. imdi elimizde saysz iletiim yolu var ve

insanolu dnyann bir ucundaki, hatta uzaydaki biriyle iletiim

kurabiliyor.

letiimin gereklemedii durumlarda ise insan, kendini bolukta

grr ve byk bir yalnzlk hisseder. Hatta hi konumayan insan

zamanla konumasn bile unutabilir. zellikle gnmzde

iletiimsizlik sorunlar yaanmaktadr. ou zaman telefon, nternet

gibi aralarla ok uzaktaki insanlarla iletiim kurarken yan

bamzdaki arkadalarmzla, annemizle, babamzla, kardeimizle

salkl bir iletiim kuramyoruz.

letiimin eleri

letiim, tm taraflarn zerinden bilgi alverii yaplacak ortak bir

dili anlamalarna ihtiya duyar. letiimin gereklemesi iin baz

unsurlarn bir araya gelmesi gerekir. letiimde belirli mesajlar

kodlanarak bir kanal araclyla bir kaynaktan bir hedefe (alcya)

aktarlr.

rnein bir konumac (kaynak) ortak bir dil araclyla kodlad

kelimeleri (ileti) ses dalgalar (kanal) yoluyla alcya (hedef) aktarr.

Dolaysyla iletiimin gnderici, alc, ileti, kanal, balam, dnt

gibi eleri vardr. imdi bu eleri srasyla aklayalm:

1. Gnderici

Gnderici iletiyi hazrlayan, gnderen kiidir. Gnderici iletiimin en

nemli esidir. nk gnderici olmadan iletiim gereklemez.

letiyi aktaran gndericiye kaynak ya da verici de denir. Dinleyiciye

bir ey syleyen kii gndericidir.

2. leti

Gndericinin aktard duygu, dnce, hayal, istek ve bilgilere

ileti denir. Baka bir deyile ileti, gndericinin alcya aktard

mesajdr. Dolaysyla konuann (gnderici) anlatt, bildirdii

eylerin hepsi ileti kavramna dhildir. Sz syleyenin, dinleyene

syledii sz iletidir.

3. Alc

Duygu, dnce, istek ve bilgilerin aktarld kii ya da kiilerdir.

Baka bir deyile alc, iletinin gnderildii insan ya da topluluktur.

Ortada bir ileti vardr, bu iletinin pek tabii bir de alcs olmaldr.

Bu da konumay dinleyen kiidir. Dinler ve iletiyi alr.

4. ifre (Kod)

letiimdeki iletiler ifrelenerek aktarlr. Gnderici, iletisini

konumann yan sra yazyla, resim izerek, rakamlarla ya da

hareket yaparak anlatmay da deneyebilir. te bu tr iletiim

ekillerine ifre denir.

5. Balam

letiime katlan elerin birlikte meydana getirdii ortama balam

denir. Baka bir deyile gstergenin teki elerle birlikte ve onlarla

birleerek, btnleerek onlarn da yardmyla bir kavram

yanstmasdr. Bir szcn hangi anlamda kullanldn balamna

gre belirleriz.

6. Kanal

letinin gndericiden alcya ulat yol veya araca kanal denir.

letiimde gnderici iletisini alcya sz, yaz, rakam gibi belli aralar

yardmyla aktarr. te iletiimin bir paras olan bu aralara kanal

ad verilir. Konumada kanal szdr.

7. Filtre

Filtre, alcnn iletiyi kendine gre yorumlama biimidir. Bu adan

filtre, alglamayla ilikili bir edir. Alg, kiinin belli bir bilgiyi

duyma, anlama ve deerlendirme srecidir. Kiinin durumu,

istekleri, gemi yaam, nyarglar ile sosyal ve kltrel unsurlar

alglamay etkilemektedir. Tm bu unsurlar, kiilerin ayn iletiyi

farkl yorumlamasna kap aralamaktadr. Bu durum da iletiimdeki

filtre kavramyla aklanmaktadr.

8. Dnt (Geri Bildirim)

Alcnn, gndericiye verdii tepkiye (cevaba) dnt denir.

Hakan, arkada Canere cep telefonundan: Toplant balad m? mesajn

gnderdi. Caner de onun mesajn: Hayr, daha balamad. diye cevaplad.

Yukardaki iletiimde iletiimi balatan kii Hakandr. O hlde

Hakan gnderici (kaynak) durumundadr. Hakann soru

ynelttii kii olan Caner ise alcdr. Gnderici olan Hakann, alc

olan Canere aktard Toplant balad m? sz, yani mesaj

iletidir. Gnderici, iletisini telefonla aktard iin burada telefon

kanal durumundadr. Gnderici ve alcnn szlerini yanstan

harfler veya dil (Trke) ifredir. Alcnn (Caner), gndericiye

(Hakan) verdii Hayr, daha balamad. cevab ise bu iletiimdeki

dnt oluturmaktadr.

letiimde Gnderici, Alc ve leti likisi

letiim ksaca, gnderici tarafndan iletinin bir ifre

araclyla, bir iletiim kanalyla alc ya gnderilmesiyle oluur.

ifrelenmi mesaj alan ve zen alc, mesaj tayan sembolleri

alglayp onlara anlam vererek iletiimi sonlandrr ya da kendisi bir

mesaj gndererek bu sefer gnderici konumuna geer. letiim bu

ekilde devam eder.

letiimde Gstergelerin Yeri ve nemi

Kendi dnda bir baka eyi gsteren, dndren, onun yerini

alabilen nesne, grn ve olgulara gsterge denir. rnein

kelimeler bir gstergedir. Buna gre adlarmz bizim gstergemizdir.

Hasan kelimesi bir insann gstergesidir. Ayn ekilde vazo

kelimesi vazo nesnesinin gstergesidir. Vazo kelimesi vazonun

kendisi deildir ama vazoyu karlar. Yazda, konumada vazonun

yerine geer. Bu kelime, vazoyu gsterdii, dndrd, onun

yerini alabildii iin gsterge diye adlandrlr. Ksaca gsterge;

kendisi o ey olmad hlde, o eyi artrarak iletiim kurmay

salayan aratr, nesnedir, olgudur.

Gstergelerin ses ve anlam yn vardr. Odun gstergesi o, d, u,

n seslerinden olumutur ve anlam yakmak iin kullanlan sert bir

nesnedir. Buna gre her gsterge gsteren ve gsterilenden

oluur. Harflerden oluan szck, resim, ekil, iaret vb. elere

gsteren denir. Gstergenin insanlarn zihninde artrd grnt

ve anlamlara ise gsterilen denir.

Gsterge eitleri

1. Dil Gstergesi

Yazyla veya szle gerekletirilen her trl etkinlik dil gstergesiyle

ilgilidir. Kedi kelimesi bir dil gstergesidir. Bu gsterge, k. e, d, i

seslerinden olumutur. Kelimeyi oluturan sesler gsteren,

kelimenin artrd anlam ise gsterilendir.

2. Dil D Gstergeler

Resim, ekil, iaret, hareket, jest, mimikler vb. dil d gstergelerdir.

Dil d gstergeler ikiye ayrlabilir:

a. Doal gsterge: Doal olan her ey doal gstergedir. Yamurun

yamas, deprem, sel, sonbaharda yapraklarn sararmas vb. doal

gstergedir.

b. Sosyal gsterge: Sosyal durumlar anlatan gstergelerdir. Grg

kurallar, trafik lambalar vb. unsurlar sosyal gstergedir.

Gstergelerin Ayrc zellikleri

Dil gstergeleri dier gstergelerden daha farkl ve daha gelimitir.

Dil, en kullanl gsterge diye adlandrlabilir. nk insann

anlatma kabiliyetinin en gelimi arac dildir. Dille gerekletirilen

iletiim: resim, ekil, iaret gibi dil d unsurlarla gerekletirilen

iletiimden daha etkilidir. Dil. ruh hllerinin ve duygularn

anlatlmasnda da kullanlabilir. Dil gstergeleri kendi anlam

deerlerinden baka anlamlar da ifade eder.

Altn kelimesi bilinen deerli maden anlamnda kullanlabildii

gibi ok deerli ya da sar rengin bir tonu anlamnda da

kullanlabilir. Bu zelliiyle dil gstergeleri geni bir anlatma

imknna sahiptir.

nsan, letiim ve Dil

nsan, toplum hlinde ve bir kltr evresinde yaayan, dnme ve

konuma yetenei olan bir varlktr. nsan dier varlklardan ayran

en nemli zellik, konumas, yani dile sahip olmasdr.

Dil, insanlar arasnda anlamay salayan, kendisine zg yasalar

olan ve ancak bu yasalar erevesinde gelien, temeli bilinmeyen

zamanlarda atlm seslerden rlm bir anlama sistemidir.

letiim ise bir dncenin, bir duygunun konuma yoluyla, yz, el,

kol ve ba hareketleriyle ya da yaz, telefon, radyo, televizyon,

nternet gibi bildiriim ara ve gerelerinden yararlanarak bir

kimseden baka bir kimseye iletimidir. nsanlarn anlama ve

paylama ihtiyacndan doan iletiim, hayatn akn salayan

unsurlardan biridir.

nsanlar duygu, dnce ve hayallerini dier insanlara daha ok

konuma yoluyla iletirler. Yani insanlar daha ok dil araclyla

iletiim kurarlar. Dil, sembollerle anlama yntemlerinden biridir.

Ksacas dil bir semboller sistemidir, insanlarn dndklerini ve

duyduklarn bildirmek iin kelimelerle veya seslerle yaptklar

anlama sistemidir.

Dille kurulan iletiim en gelimi anlama yntemidir. nsanlar dil

dnda aralar yardmyla da anlaabilmektedir. Mektup, izgi, ekil,

sinema, tiyatro, televizyon, internet, telefon, mzik, resim de birer

iletiim arac olarak saylabilir. rnein ilk insanlar duman bir

iletiim arac olarak kullanmlardr. Gnmzde iitme engelliler

iaret diliyle anlamaktadrlar. Ama en gelimi, en yaygn ve en

sevilen anlama arac dildir. nk dille gerekletirilen iletiim,

dier aralarla gerekletirilen iletiimden ok daha kolay ve

kullanldr. Dier aralarla gerekletirilen iletiim ok snrldr,

hem de zordur.

nsan, dil olmadan iyi bir iletiim kuramaz. Tam anlamyla anlatma

ve anlama, yani iletiim dil yardmyla salanr. Dil, insann

duygularn, dncelerini, isteklerini btn canllyla ortaya

koyma olana salar. nsann teki insanlarla anlaabilmesine,

onlarla birletirici balar kurabilmesine imkn salar. Dil, bireyleri

birbirine balayarak onlarn toplum potasnda birlemesini salar.

Bu adan dil, toplum hayatnn can damardr. nsann, kendisi iin

hayati bir neme sahip olan dilin inceliklerini, ayrntlarn ok iyi

renmesi ve onu zenli bir ekilde kullanmas gerekir. nk

insann dili kullanmadan sosyallemesi, toplum hayatnda kendine

baarl bir yer edinmesi, dier insanlarla salkl bir iletiim

kurabilmesi mmkn deildir.

Dilin Oluumu

Dilin ortaya k, yaznn renilmesi, dillerin eitlilii gibi

konular insanlar daima meraklandrmtr. nsanlar Dilin asl

kayna nedir?, Dil nasl meydana gelmitir?. lk konumalar

nasl olmutur? gibi sorulara srekli cevap aramlar ama bu

sorulara kesin bir cevap bulamamlardr. Dilin meydana gelii ve

ortaya kyla ilgili bilim adamlar arasnda kesin bir gr birlii

yoktur. Bugne kadar yaplan almalarda dilin kayna ile ilgili

ancak birok teori ortaya konmutur. Bunlardan birkana ksaca

deinelim:

a. lahi kaynak: Bu teoriye gre Allah, insan yaratt ve yaratt

insana dili retti. Zaten birok dinde Allahn insana dili kullanmay

doutan bir yetenek olarak verdii kabul edilir.

b. Doal ses kayna: Bu teoriye gre dil doal seslerin taklidi

eklinde olumutur. Mesela bomba bom diye patlamas sonucu

bu ismi almtr.

c. Szlerin ve jestlerin birleimi: Beden hareketlerini temel alan bu

teoriye gre dil, fiziksel jestlerin ve az yoluyla retilen seslerin

arasndaki badan olumutur. Buna gre insanlar nce iletiim iin

baz jestler oluturdular ve daha sonra zamanla bu hareketler

azdan kan seslerle birleti. Mesela insann kzgnlk belirtisi

olarak hom hom yapmasndan homurdanmak kelimesi, bir eyi

flerken pf pf yapmasndan flemek kelimesi ortaya

kmtr.

d. Fiziksel uygunluk: Bu teoriye gre kelimeler insanlarn

syledikleri arklardan olumutur. lk insanlar g iler grrken

ritmik birtakm sesler kararak almalarn kolaylatryorlard. Bu

sesler daha sonra arklara ve kelimelere dnmtr.

Dilin levleri

Kafasnda kurduu olaylar bir yk ya da bir roman biiminde

yanstan yazar ile bilimsel aratrmasn makale eklinde ortaya

koyan bir bilim adam dili ayn ilevde kullanmaz. nk bunlarn

amac farkldr. Yazar kendi kurduu dnyay kelimelerin yan,

mecaz ve armsal anlamlarndan da yararlanarak znel bir

ekilde aktarr. Bilim adam ise var olan gereklii deitirmeden,

kelimelerin daha ok gerek anlamlarndan yararlanarak bilimsel bir

slupla aktarr. Dolaysyla dili farkl ilevlerde kullanm olurlar.

Ksaca dil, her zaman ayn ekilde ve ayn ilevde kullanmaz. Dilin

ilevi insann dili kullanma amacna gre deiiklik arz eder. imdi

dilin ilevlerini ksaca aklayalm:

1. Gndergesel lev

letinin, dilin gndergeyi olduu gibi ifade etmesi amacyla

oluturulmasdr. Dilin bilgi verme ilevidir. letiimde bilgiler

alcya nesnel bir anlatmla aktarlyorsa bu, dilin gndergesel ilevde

kullanldn gsterir. Dilin gndergesel ilevi daha ok, retici

metinlerde, ders kitaplarnda, ansiklopedilerde, kullanma

klavuzlarnda, bilimsel metinlerde karmza kar.

stanbulda Sarayburnu srtlarnda kurulan ve yaklak 400 yl Osmanl

Devletinin ynetim merkezi olan Topkap Saray, dnyada gnmze

gelebilmi saraylarn en eskisi ve geniidir.

Bu cmlede Topkap Saray ile ilgili bilgi aktarlmtr. Bilgiye

herhangi bir yorum eklenmemi, yani bilgi nesnel bir slupla

aktarlmtr. Dolaysyla bu cmlede dil, gndergesel ilevde

kullanlmtr.

2. Heyecana Bal lev

Gnderici (kaynak) iletisini, duygu ve heyecanlarn dile getirme

amacyla aktarmsa. dil heyecana bal ilev de kullanlmtr. Bu

ilevde duygular, heyecanlar sz konusudur. Dilin heyecana bal

ilevinde yorum, znellik hkimdir. zel mektuplar, lirik iirler,

eletiri yazlar, hitabetler (sylev) dilin bu ileviyle oluturulur.

Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erit iinde dahi, vazifen;

Trk stikll ve Cumhuriyetini kurtarmaktr!

Bu cmlede dil heyecana bal ilevde kullanlmtr.

3. iirsel (Sanatsal) lev

letinin iletisi kendinde ise dil iirsel ilev inde kullanlm

demektir. leti, bir anlam aktarmaktan ok, kar tarafta farkl

armlar uyandrr. Bu durumda ileti, kendi dnda herhangi bir

eyi, herhangi bir olguyu ifade etmez, yanstmaz. Obje, iletinin

kendisidir ancak bu; iletinin insandan, hayattan ve yaanandan

soyutlanmas deildir. Burada sanata zg gereklik sz konusudur.

rnein, dilin iirsel ilevde kulland metinler olan iirlerde iirin

amac, o iirin kendisidir. Edeb sanatlardan, mecaz anlaml ve

arml szcklerden yararlanlarak imgeler oluturulur, szckler

daha farkl anlamlarda kullanlr. Dilin bu ileviyle, daha ok, edeb

metinlerde karlalr.

4. Alcy Harekete Geirme levi

leti, alcy harekete geirmek zere dzenlenmise dil alcy

harekete geirme ilevinde kullanlmtr. Bu ilevde ama, alcda bir

tepki ve davran deiiklii oluturmaktr. Propaganda amal

yaplan siyasi sylevlerde, reklam metinlerinde, el ilanlarnda

genellikle dil, bu ileviyle kullanlr.

ocuklar, tren balad; hemen aaya inin! cmlesinde dil, alcy

harekete geirme ilevinde kullanlmtr. Burada rencilerde bir

hareket meydana getirmek iin ynlendirme sz konusudur.

5. Dil tesi lev

Dille ilgili bilgiler vermek zere dzenlenen iletilerde dil, dil tesi

ilevde kullanlr. Dil tesi ilevin yer ald metinlerde iletiler, dili

aklamak, dille ilgili bilgi vermek iin dzenlenir.

Fiil anlam tayan ancak fiillerin zelliklerini tam olarak yanstmayan ve

cmlede isim soylu kelimeler gibi grev stlenen kelimelere fiilimsi

(eylemsi) denir. Bilindii gibi Trkede -(i)msi eki benzeyen anlamna gelir.

Buna gre fiilimsi de fiile benzeyen demektir. Fiillerin temel zellii

vardr: Fiiller i hareket, olu bildirir; mastar eklerini (-mek, -mak) alr, kip

eklerini alr. Fiilimsiler ise mastar eklerini ve kip eklerini alamaz. Sadece i,

hareket, olu bildirmesi bakmndan fiile benzer.

Bu metinde dille ilgili olan fiilimsiler konusunda bilgi verilmitir.

Demek ki burada dil tesi ilev sz konusudur.

6. Kanal Kontrol levi

letiim srasnda ileti, kanaln iletiyi iletmeye uygun olup olmadn

renmek amacyla dzenlenmise dil, kanal kontrol ilevinde

kullanlmtr. Bu ilevde, iletiim kanallarn denetleme amac

gdlr.

Uyuyan birini uyandrp ona: Uyandn m? Sana syleyeceklerim var?

demesi gibi.

Arkadalarn birbirleriyle konumalarnda, eitim srasnda,

sylevlerde, trenlerde vs. dilin kanal kontrol ilevinden

yararlanlr.

Konumac, salondakilere: Sesimi duyuyor musunuz? dedi.

Cmlede Sesimi duyuyor musunuz? sorusu dilin, kanal kontrol

ilevinde kullanldn gsterir.

Dil-Kltr likisi

Dil, insanlar arasnda iletiimi salayan doal bir aratr. Dil, dier

insanlarla btn ilikilerimizde bize araclk eden, sosyal balarmz

dzenleyen bir ara olarak hayatmzn her aamasnda vardr. Evde,

okulda, sokakta, arda, i yerinde ve her yerde onunla beraber

yayoruz.

Kltr ise bir milletin tarih boyunca ortaya koyduu ve kuaktan

kuaa aktard her trl maddi ve manevi zelliklerdir. Kltr, bir

toplumun duyu, dn ve yaay biiminin bir sonucudur.

Kltr, bir toplumun kimliidir, onu dier toplumlardan ayran

deerlerdir.

Dil her eyden nce sosyal ve mill bir varlktr. Mill damgas en

belirli olan kltr unsurudur. Dil baz insanlarn veya zmrelerin

deil, btn milletin ortak maldr. Fertlerin stnde, bir milleti

ilgilendirir. Btn bir milletin duygu ve dnce hazinesini

oluturur. Bir milleti ayakta tutan, bireyleri birbirine balayan, sosyal

yaam dzenleyen ve devam ettiren, mill uuru besleyen bir unsur

olarak dilin kltr yaamnda oynad rol ok byktr.

Dil ncelikle kltrel unsurlarn ortaya kmas iin ortam hazrlar.

Kltr ve sanat etkinliklerinin ou dille gerekletirilen

etkinliklerdendir. Bu bakmdan dil, kltr alannn olumasn

salar. Dolaysyla kltr, dil tarlasnda biten, byyen ve meyve

veren bir aaca benzetilebilir. Dil, kltr elerinin korunmasna

olanak salar. Kltr eleri dil yardmyla kayda geirilir. Dil

yoluyla yaygnlar.

Dil, bir kltr aktarcs, bir kltr taycsdr. Bir milletin tarihi,

deer lleri, folkloru, mzii, edebiyat, bilimsel birikimi, dnya

gr o milletin kltrnn birer parasdr. Btn bu ortak

deerler dil araclyla gelecek kuaklara aktarlr. Kltrel deerler

yzyllarn szgecinden szle szle kelimelerde, deyimlerde

sembolleerek hep dil hazinesine aktlmakta, zn orada

saklamakta ve gelecek kuaklara intikal etmektedir. Gelenek ve

grenekler, dnya gr, din, sanat, tarih vb. dil sayesinde nesilden

nesile aktarlmaktadr. Kltr, bu sayede kesintiye uramadan

varln devam ettirmektedir.

Dil ile kltr arasndaki ilikiyi u ekilde zetleyebiliriz:

Dil ile kltr birbirini tamamlayan ayrlmaz bir btndr.

Kltr ve dil bir milletin en nemli ortak zelliklerindendir.

Kltr ve dil, toplumu oluturan bireylerin iletiiminde

nemli rol oynar.

Bir toplumun olumasnda ve ayakta kalmasnda ortak dil ve

kltrn nemli bir pay vardr.

Hem dilin hem de kltrn kendine zg kurallar ve

zellikleri vardr.

Dil ve kltr gemi ile gelecek arasnda bir kpr vazifesi

grr.

Kltr ve dil bir toplumun yaay biiminden nemli izler

tar.

Dil ve kltr bir toplumun olumasnda ve varln

srdrmesinde nemli etkendir.

ok kkl bir dilimiz olduu iin Trkemiz bugnlere gelene dek

birok alt dala ayrlm ve bu alt dallar dil biliminde lehe, ive

ve az olarak adlandrlmtr.

Lehe

Bir dilin, tarih geliim srecinde, bilinen dnemlerden nce o dilden

ayrlm ve farkl biimde gelimi kollarna lehe denir. Baka

deyile lehe, bir dilin ok uzun zaman nce, yazl metinlerle

izlenemeyen karanlk dnemlerinde kendisinden ayrlan ve ayrld

dilden hem ses hem biim olarak ayrlklar ieren koludur.

Leheler ana dilden ses, ekil ve kelime bakmndan byk ayrlklar

gsterir. Corafi deimeler ve kltrel farkllamalar bu ayrlmada

nemli rol oynamtr. rnein, Trk dilinden bilinmeyen bir

dnemde ayrlan Yakuta ve uvaa, Trkenin iki ayr lehesidir.

ive

Bir dilden ayrlm ve zaman iinde ayr dil olarak kullanlmaya

balanm ama birbirinden ok uzaklamam kollarna ive denir.

Ayrlklar, lehede olduu kadar keskin deildir. Deiiklik yapda

deil, daha ok, sesletim sistemindedir. Trkiye Trkesinde Yeni

ylnz kutlu olsun. denirken, zbeke ivesinde Yangi yilingiz

kutli bolsin. denir. Trkmence, Krgzca, Azerice vb. Trkenin

iveleridir.

Az

Bir lke iinde ayn dilin farkl konuma ekillerine az denir. Az,

yrelere gre syleyi farkllklardr. Bu farkllklar yalnzca

syleyite grlr, yazl ayndr. Zaten sz konusu olan, biimsel

bir bakalk deil, bir ses deiimidir. Sz gelimi, tokat aznda

kadar iin gadder, zira iin zere, tekme iin dekmk

szckleri kullanlr. Trkiye Trkesinin konuulduu Anadoluda

Karadeniz Az, Konya az, Sivas az, Denizli az gibi azlar

vardr.

Argo

Bir dilin paras olmakla birlikte, toplumun belli bir evresi

tarafndan kullanlan, kendine zg szck, deyim ve deyilerden

oluan zel dile argo denir. Genelde toplumun alt tabakalarnda,

yeralt dnyasnda, kapal topluluklarda, gmenlerde, elence ve

futbol dnyasnda, baz nternet sitelerinde kullanlan argo, hemen

her lkede aydn kesim arasnda da tutunabilmektedir. rnein

avantac szc, karc, bedavac anlamyla; baylmak

szc vermek, demek anlamyla toplumun hemen hemen her

kesiminde argo olarak kullanlmaktadr.

Argo, uydurma bir dildir. Argoda kelimelerin anlam rtktr.

Kelimeler bozulur, yabanc szcklerle birletirilir, onlara yeni

anlamlar yklenir. Argo daha ok, mizah ve kfrl syleyilerde

kullanlr.

Jargon

Her lkede farkl meslek gruplarnn kendi aralarnda nispeten farkl

bir dil kullanmalarna jargon denir. Jargon; argonun, dilin sz veya

sz kmesi dzeyindeki birimlerine bir grubun verdii yeni anlam

ve deerlerle oluur. Bu terim meslek/grup dndaki kiilerin

anlamamas ya da kendi aralarnda daha kolay anlamak iin

kullanlr.

Jargon rnekleri:

Tonsillit Bademcik iltab.

Renal kolik Genellikle bbrek ve idrar yollarndaki talara bal olarak

gelien ar.

MI (Miyokard Infarktus) Kalp krizi.

Akut batn Karn blgesinde aniden gelien ve iddetli arya sebep olan

durum

Yaz Dili

Bir dilde birlii, anlamay salamak iin yazda kullanlan ortak dile

yaz dili denir. Yaz dili kitap dili, kltr dili ya da edeb dil olarak

da adlandrlr. Aslnda yaz dili de balangta o dilin ne kan

azlarndan biridir. Yalnz bu az, zamanla yaygnlaarak ortak dil

eklinde kullanlmaya balanr. Artk kitaplar, dergiler, yazlar o

azla yazlr.

te balangta bir azken toplumun genelinin kullanmaya

balad bu dile yaz dili veya edeb dil denir. stanbul az,

balangta bir azken daha sonra yaygnlam ve lkemizde yaz

dili olarak benimsenmitir. Yaz dili. konuma dilinin sz

deerlerinin yazya geirilmi biimidir.

Konuma Dili

nsanlarn gnlk yaamnda, evde, sokakta dier insanlarla iletiim

kurarken kulland dildir. Gnlk yaayta kullanlan ve yaz

dilinden az ok farklarla ayrlm bulunan dil, gnlk konuma,

gnlk dildir. Bu dil doal olduu iin cmlenin kurall olup

olmadna, szcklerin doru sralanp sralanmadna, syleyiin

dzgn olup olmadna pek dikkat edilmez. Bu nedenle zaman

iinde blgeden blgeye deien baz syleyi ve kelime farkllklar

ortaya kar.

Konuma dilinde szckler yaz dilinden az ok farkl ekillerde

ifade edilebilir. Kimi sesler deiebilir, baz heceler yutulabilir.

rnein yaz dilinde gsterdiimiz geleceiz szc konuma

dilinde gelicez biiminde karmza kabilir. Konuma dilinde ses

tonu da nemlidir. Birok anlam konuurken ses tonuyla verilebilir.

II. NTE: DLLERN SINIFLANDIRILMASI VE TRKENN

DNYA DLLER ARASINDAK YER

Dillerin Snflandrlmas

Her millet, her kavim aralarndaki anlamay salamak iin bir

iletiim sistemi, yani bir dil meydana getirmitir. Bundan dolay

dnyada yzlerce dilin varlndan sz edebiliriz.

Diller, dil bilginleri tarafndan aratrldnda bazlarnn arasnda

artc benzerlikler grlmtr. Bu benzerliklerden hareketle

dillerin gruplara ayrlarak incelenmesinin daha doru olaca

sonucuna varlmtr. Diller arasndaki ses sistemi, yap, sz dizimi

gibi zellikleri gz nne alnarak dil aileleri kavram ortaya

atlm ve dil gruplarna dil ailesi ad verilmitir. Diller de genel

olarak Kkenlerine Gre Diller ve Yaplarna Gre Diller olmak

zere iki ana gruba ayrlmtr.

1. Kkenlerine Gre Diller

2. Yaplarna Gre Diller

Kkenlerine Gre Diller

Dil gruplarna dil ailesi denir. Kaynak (kken) bakmndan birbirine

yakn olan diller dil ailelerini oluturur. Dil ailelerinin belirlenmesi,

uzun bilimsel almalar sonucunda mmkn olmutur. Dillerin

birbirleriyle bir dil ailesi oluturacak ekilde akrabalklarnn

saptanmasnda o dillerin ses yaps, ekil yaps, cmle yaps, kken

bilgisi ve ortak kelimeleri bakmlarndan benzerlikleri aratrlmtr.

Bu aratrmalarda kaynak olabilecek ana dillere ulalmtr. Dillerin

kkenini oluturan bu ana dillere ait metinlere ulalamasa da

gruptaki diller arasnda yukarda saylan noktalar bakmndan

benzerliklerin bulunmas, zamanla birbirinden uzaklaan dillerin,

bilinmeyen bir yerde ve zamanda konuulan ana dilden ortaya

kt sonucuna ulalmtr. Bu saptamalardan sonra diller

kkenleri bakmndan Hint-Avrupa Dilleri, Ural-Altay Dilleri,

Hami-Sami Dilleri, in-Tibet Dilleri ve Bantu Dilleri olarak

gruplanmtr.

A. HNT-AVRUPA DLLER

En byk dil ailesini oluturur. Bu ailenin iinde yer alan diller,

Hindistandan Avrupaya, Asyadan Amerikaya dein geni bir

corafyada konuulur. Gnmzde dnyada en ok konuulan 20

dilden 12si Hint-Avrupa dil grubuna aittir.

Hint-Avrupa Dilleri, Asya dilleri ve Avrupa dilleri olmak zere iki

ana kola ayrlr. Asya kolunda Hinte, Farsa, Tacike gibi Hint-ran

dilleri yer alr. Avrupa kolunda ise Slav dilleri, Germen dilleri, Latin

dilleri olmak zere byk dal yer alr. Rusa, Srpa, Lehe,

Bulgarca gibi diller Slav dilleri koluna; Almanca, ngilizce,

Felemenke gibi diller Germen dilleri koluna; spanyolca, talyanca,

Portekizce, Rumence gibi diller ise Latin dilleri koluna girer.

B. URAL-ALTAY DL GRUBU

Ural-Altay dil ailesi, Altay ve Ural olmak zere iki kola ayrlr. Altay

kolunda Trke, Moolca, Korece, Japonca gibi diller yer alr. Ural

kolunda ise Macarca, Fince, Estonca gibi diller yer alr.

Ural-Altay dil ailesindeki diller arasnda, dier dil ailelerinde olduu

kadar salam bir ba yoktur. Bu aile iinde yaknlk, kaynaktan yani

kkenden ok, yap ynyledir. Eklemeli diller olmas, baz eklerin

hem eylemlerde ekim eki hem de szck tretmede yapm eki gibi

kullanlmas, szck banda nsz ylmasnn bulunmamas,

nl uyumu kural bulunmas Ural-Altay dillerinin ortak

zelliklerindendir.

C. HAM-SAM DL ALES

Orta Dou ya ve Afrikaya yaylm yerlilerce konuulan dillerdir.

Yaklak 250 dilden oluan Hami-Sami dilleri iki gruba ayrlr. Hami

kolunda Eski Msr dili, Libya-Berberi dili gibi diller yer alr. Sami

kolunda ise Arapa, branice gibi diller yer alr.

D. N-TBET DL ALES

Dou Asya lkelerinde konuulan 300 kadar dilden oluur. ince,

Tibete, Birmanca, Dzongka gibi diller in-Tibet dil ailesi iinde yer

alr.

E. BANTU DL ALES

Afrikada ve zellikle de Orta ve Gney Afrikada yerliler arasnda

konuulan dillerin oluturduu dil ailesidir. Lubaca, Kongoca,

Swahili, Plce, Susuca, Gurca gibi diller, Bantu dil ailesi iinde yer

alr.

Yaplarna Gre Diller

Dnya dilleri, dili oluturan kelime ve eklerin yap bakmndan

gsterdikleri benzerliklere gre Tek Heceli Diller, Eklemeli Diller,

ekimli Diller olmak zere grupta incelenir.

A. TEK HECEL DLLER

Bu gruptaki dillerde szckler tek bir heceden oluur. Cmleyi

meydana getiren szckler hibir ek almaz ve ekil deiikliine

uramaz. Bu dillerde szcn grevi cmle iindeki srasndan ve

vurgusundan anlald iin szckleri ayrt etmek zere ok zengin

bir vurgu sistemi oluturulmutur. Kelime trleri zel seslerle ayrt

edilmedii iin ayn kelime yerine gre hem isim, hem sfat, hem fiil,

hem edat olabilmektedir. ince ve Tibete bu grubun tipik

dillerindendir. Baz Himalaya ve Afrika dilleriyle Endenozya dilleri

ve Vietnam dili de bu gruba dhil edilir.

B. EKLEMEL DLLER

Eklemeli dillerde kelime kkleri ve ekler vardr. Kelime kkleri tek

veya ok heceli olabilir. Bu dillerde yeni kelime tretilirken veya

kelime cmle iinde kullanlrken ekler devreye girer. Yani

kelimelerde deiiklik eklerle salanr. Eklerle hem yeni kelimeler

tretilir hem de kelimelere yeni anlamlar yklenir. Kelime

sonundaki deiiklik ileriye dorudur, geriye ilemez. Yani kkte

pek bir deime olmaz. Bundan dolay kklerle ekler birbirinden

kolaylkla ayrlabilir.

Bu grubun baz dillerinde ekler kelime sonuna geldii gibi kelime

bana getirilen ekler de vardr. Bundan dolay Eklemeli Diller n

Eklemeli Diller ve Son Eklemeli Diller olmak zere iki grupta da

dnlebilir.

Trke eklemeli diller grubuna dhildir. Ama kelimeler baa ek

almaz. Dolaysyla Trkeye son eklemeli bir dil diyebiliriz.

rnein st kelimesinin sonuna -c eki getirilerek st satan kii

anlamna gelen st kelimesi tretilir.

Bu dil grubunda Trkenin yan sra Moolca, Manuca, Tunguzca,

Macarca, Japonca, Korece, Fince ve Samoyete vardr.

C. EKML DLLER

ekimli dillerde de tek ve ok heceli kkler ile eitli ekler vardr.

Yalnz ekler kelimenin nne, ortasna veya sonuna gelebilir. Ayrca

bu dillerde ekim srasnda ve yeni kelimeler tretilirken kelime

kkleri genellikle deiir ve tannmayacak hle gelir. rnein Hint-

Avrupa dillerinde kelime kknde grlen deiiklik kk

tannmayacak bir ekle sokar, ortaya kan yeni kelimede kk

hatrlatacak bir ses, bir iaret bulunmaz.

Almancadaki atmak, frlatmak fiilinin werfen / warf / geworfen

ekillerine girmesi gibi. Bu grupta yer alan baz dillerde ise kelime

kk ile yeni kelime veya kelime ekimi arasnda daima ak bir ba,

ilgiyi gsteren bir iz vardr. Kelime kkndeki asl sesler yeni

kelimede veya kelime halinde hep ayn kalr. ekimli dillerin tipik

bir rnei olan Arapada, kelimenin ekirdeini oluturan nszler

deimezken belli kalplarla yeni kelimeler tretilir. Ayn kkten

olan ders, medrese, mderris, tedrisat kelimelerinde d, r, s

nszleri sabit kalrken nller ve baz gramer unsurlar

deimektedir. Sami dilleri, Hint-Avrupa dilleri bu gruba girer.

Trk Dilinin Tarih Geliimi ve Trkiye Trkesi

Trkenin tarih geliimi dnemler hlinde ele alnabilir. Trkenin

lk Trke ve Ana Trke dneminden kalan yazl belge elimizde

olmad iin bu dnemler karanlk dnem saylmaktadr. lk

Trke dneminde Altay dilleri olan Moolca, Manuca, Tunguzca,

Korece, Japonca dillerinin daha birbirinden ayrlmadn

syleyebiliriz. Ana Trke dneminde ise Trkenin Altay dilinden

ayrlm, farkl zellikler gstermeye balam ve artk kendi bana

bir dil olmutur. Karanlk dnemde Trkenin iki temel lehesi olan

Yakuta ve uvaa ortaya kmtr.

Trkenin Eski Trke ve sonraki dnemlerine ait metinler

gnmze kadar ulamtr. Dolaysyla bu metinlerden hareketle

Trkenin tarih geliimi rahat bir ekilde takip edilebilmektedir.

Trkenin metinlerden yola klarak izlenebilen dnemleri

unlardr:

A. ESK TRKE

Trkenin yabanc etkilere en kapal dnemi olan Eski Trke, 6. ve

13. yzyllar arasnda etkili olmutur. Bu dnem Gktrkler,

Uygurlar ve Karahanllar devrini kapsar. Trkenin ilk yazl

belgeleri bu dneme ait olduundan Eski Trke iin Trk yaz

dilinin ilk devresi denebilir. Bu dnemdeki dilin tarih seyrini

izlemek iin bata Orhun Kitabeleri olmak zere elimizde bol

miktarda yazl kaynak vardr. Eski Trke dnemine ait metinler

grupta toplanr.

a. Gktrk metinleri: Trk adyla kurulan MS 552-745 yllar

arasnda hkm sren Gktrklerin yazm olduu metinlerdir.

Gktrkler kendi gelitirdikleri Gktrk alfabesiyle talar zerine

yazlar yazmlar, kitabeler oluturmulardr. ok sayda olmasna

ramen bengi ta da denen bu yaztlarn en nlleri Kl Tigin,

Bilge Kaan ve Vezir Tonyukuk adna diktirilen ve Kktrk Yaztlar

(Orhun Abideleri) adyla bilinenlerdir.

b. Uygur metinleri: Tarih sahnesinde Kktrklerden sonra kan

Uygurlarn oluturduklar metinlerdir. Budizmi ve Maniheizmi

benimseyen Uygurlar, yeni dinlerinin de etkisiyle eitli talar ve

ktlar zerine Uygur yazs ile metinler yazmlardr. Bu eserlere

Dou Trkistandaki kazlar sonunda ulalmtr. Bu kazlarda

bulunan yzlerce eserin ou Budizmle ilgilidir.

Sekiz Ykmek (Sekiz Yn), Altun Yaruk (Altn Ik), Irk Bitig (Fal

Kitab), Kalyanamkara ve Papamkara Hikyesi (yi Dnceli

ehzade ile Kt Dnceli ehzadenin hikyesi) Uygurlara ait

metinlerdendir.

c. Karahanl metinleri: 840-1212 tarihleri arasnda, devlet ve

medeniyet kuran Karahanllara ait olan metinlerdir. lk Mslman

Trk devleti olan Karahanllar dneminde slami dnemin etkilerini

tayan Divn- Hikmet, Atabetl-Hakayk, Dvn Lgatit-Trk ve

Kutadgu Bilig gibi eserler yazlmtr.

Trkler, 12. yzyldan itibaren batya ve kuzeye doru yaylarak yeni

yerleim yerleri edinmi, deiik kltrlerle ili dl olmulardr.

Trklerin medeniyet dairesinde yapm olduklar bu deiiklikler

dillerine de yansm, Trkenin yapsnda nemli deiiklikler

meydana getirmitir. Trke, bu dnemde Bat Trkesi ve Kuzey-

Dou Trkesi olmak zere iki kola ayrlmtr:

B. BATI TRKES

Eski Trke devresinden sonra Orta Asyadan batya doru yaylan

Bat Trklerinin kulland dildir. Bat Trkesi 13. yzyldan

gnmze kadar gelmitir. Ouz ivesine dayanan Bat Trkesi

geliimini Eski Anadolu Trkesi, Ouzca ve ada Dnem

Trkesi eklinde srdrmtr. Fakat Ouzca iinde Dou ve Bat

Ouzca olarak iki daire belirmitir. Bunlardan Dou Ouzcas Azeri

Trkesi, Bat Ouzcas ise Osmanl Trkesidir. Bu iki dil arasndaki

fark, Azeri Trkesinin, Kuzey-Dou Trkesinin etkisinde daha ok

kalmasndan kaynaklanmaktadr. Azeri Trkesi daha ok

Azerbaycan, Kafkasya, Irak ve Dou Anadolu sahalarnda; Osmanl

Trkesi Orta Anadolu, Bat Anadolu, Balkanlar gibi geni bir

corafyada konuulur. Bat Trkesinin dnemleri unlardr:

a. Eski Anadolu Trkesi: Bat Trkesinin ilk devresidir. Eski

Trkenin izlerini tayan bu Trke, 13 ve 15. asrlarda Anadoluda

konuulan Trkedir. Bat Trkesinin gei evresidir. Bundan dolay

bu dneme Batdaki Orta Trke diyebiliriz. Bu dnemde Arapa ve

Farsa unsurlar henz fazla deildir fakat yabanc terkipler

kullanlmaya balanmtr. Eski Anadolu Trkesi Seluklular,

Anadolu Beylikleri ve ilk Osmanllarn yaz dilidir. Yunus Emrenin

Divan, Risatetn Nushiyesi, Sleyman elebinin Mevliti, k

Paann Garipnamesi, Hoca Dehhaninin kaside ve gazelleri bu

dnemin en gzel rnekleridir.

b. Osmanl Trkesi: Bat Trkesinin ikinci devresidir. 16.

yzyldan 20. yzyln bana kadar devam eder. Eski Anadolu

Trkesi ile Trkiye Trkesi arasndaki dnemdir. Eski Trkenin

etkileri kaybolmu, dile yeni gramer ekilleri girmitir. Bu dnemde

kltrel etkileimden dolay dilimizde Arapa ve Farsa unsurlar,

kelime ve terkipler bolca yer almtr.

c. Trkiye Trkesi: Bat Trkesinin nc ve son devresidir. 1908

Merutiyeti ile balayan ve gnmzde de varln srdren bir

yaz dilidir. Bugn bu devrenin iinde bulunuyoruz. Gramer

zellikleri Osmanlcayla benzerlik gsteren bu dnemde, dil olduka

sadelemi, cmle ksalm, yabanc szck ve tamlamalar byk

lde braklmtr. Bu dnemde slami kltr unsurlarnn Trke

zerindeki etkisi azalm, Batl kltr unsurlarnn etkisi ise

artmtr. Gnmzde Kbrs, Balkanlar ve Anadoluda konuulan

Trke, Trkiye Trkesi olarak deerlendirilmektedir.

C. KUZEY-DOU TRKES

Orta Asyada ve Hazarn kuzeyinde yaayan Trklerin, Eski

Trkeden sonra kullandklar yaz dilidir. Eski Trkenin bir

devam niteliinde olan bu dil, ayn zamanda Orta Asya ve

kuzeydeki yeni yaz dillerine bir gei aamas oluturmutur. Bu

zelliinden dolay Kuzey-Dou Trkesi Orta Trke olarak da

isimlendirilmitir. Kuzey ve Dou kolu 13-14. yzyllara kadar

birlikte kullanlm ve bir gei sreci yaamtr. Bu gei srecinden

sonra 15. yzyla gelindiinde birbirinden iyice farkllam ve

bunun sonucunda Kuzey Trkesi ve Dou Trkesi diye iki

kola ayrlmtr.

a. Kuzey Trkesi: 15. yzyldan gnmze kadar gelen ve Kuzey

Trklerinin kulland yaz dilidir. Kuzey Trkesinin temeli Kpak

ivesine dayanr. Bu nedenle Kpaka veya Tatarca olarak da

anlmaktadr. Bu dnemin dil zelliklerini Kodeks Kumanikus,

Tercman Trk ve Arab, Hsrev ile irin Tercmesi, Glistan

Tercmesi gibi eserlerde grmek mmkndr.

b. Dou Trkesi: 15. yzylda farkl bir dil zellii kazanan, Orta

Asya Trkleri tarafndan kullanlan ve gnmze kadar yaayan

yaz dilidir. Dou ve Bat Trkistan ivesine dayanan Dou Trkesi

aatayca olarak da bilinir. aataycann bu parlak dneminde

yazlan ecere-i Terakime, ecere-i Trk, Mecalisn Nefais,

Muhakemetl Lgateyn, Ksasl-Enbiy, Nehcl-Ferdis gibi

eserlerde dnemin dil zelliklerini grmek mmkndr.

D. ADA DNEM TRKES

ada Trke u anda Trk devletlerinde ve Trklerin yaad

btn blgelerde devam etmektedir. Bu dnem Trkesi kendi

iinde Trkiye Trkesi, Azeri Trkesi, Trkmen Trkesi, Gagavuz

Trkesi gibi blmlere ayrlmtr.

III. NTE: SES BLGS VE TELAFFUZ (SYLEY)

Trkenin Sesleri ve zellikleri

Bir dil, yaz dili ve konuma dili olmak zere ikiye ayrlr. Yaz

dilinin temel esi harf, konuma dilinin temel esi ise sestir.

Akcierlerden gelen havann az yolundan k srasnda oluan

titreimlere ses denir.

Kk veya byk btn dil birlikleri seslerden oluur. Dilin btn

birliklerinde karmza dilin ses dediimiz paralanamayan esi

kar. Dolaysyla ses, dilin blnemeyen en kk birliidir. Sesleri

karlayan iaretlere harf denir. Dildeki sesleri karlayan harflerin

btn alfabeyi meydana getirir.

Trkler tarih boyunca srasyla Gktrk, Uygur ve Arap

alfabelerini kullanmlardr. Cumhuriyet Dneminde ise 29 harften

oluan Latin alfabesi kullanlmaya balanmtr. Bu alfabede 8i nl

(sesli). 21i nsz (sessiz) olmak zere 29 harf vardr. Bu nl ve

nszlerin baz zellikleri vardr.

Ses Bilgisi

Trkedeki sesleri karlayan harflerin bir ses deeri, zellii vardr.

te ses bilgisi konusu, Trkedeki nl ve nszlerin zellikleriyle

ilgili kurallara dayanmaktadr.

nszlerin zellikleri

Ses yolunda bir engele arparak kan seslere nsz denir.

nszler Srekli Sreksiz

Sert nszler f, h, s, , k, p, t

Yumuak

nszler

, j, 1, m, n, r, v, y, z b, c, d, g

rnein: sreksiz ve sert, yumuak ve srekli, sert ve

srekli bir nszdr. nszlerle ilgili zellikler unlardr:

Dilimizde yirmi bir nsz vardr. Bunlar: b, c, , d, f, g, , h, j, k, I, m,

n, p, r, s, , t, v, y, z. nszler ses tellerinin titreime urayp

uramamasna gre iki gruba ayrlr:

Ses tellerinin titremesiyle oluan nszlere tonlu (yumuak)

nszler ad verilir. Tonlu nszler unlardr: b, c, d, g, , j, l, m, n, r,

v, y, z. Ses telleri titremeden oluan nszlere tonsuz (sert) nszler

denir. Tonsuz nszler: , f, h, k, p, s, , t.

nllerin zellikleri

Ses yolunda bir engele arpmadan kabilen seslere nl denir.

nller Geni Dar

Kaln nce Kaln nce

Dz a e i

Yuvarlak o u

nllerden birkann zelliklerine bakalm; a nls, dz, kaln

ve geni bir nldr, yuvarlak, ince, dar bir nldr, a, e

nlleri dz ve geni nllerdir.

Byk nl Uyumu

Trkede bir szcn ilk hecesinde ince bir nl varsa daha sonraki

hecelerinde de ince bir nl; ilk hecesinde kaln bir nl varsa daha

sonraki hecelerinde de kaln bir nl bulunur. Buna byk nl

uyumu denir.

Burann gzellikleri saymakla bitmez. cmlesindeki btn szckler

byk nl uyumuna uymaktadr. Burann szcnn ilk ve

sonraki hecelerinde kaln nller (u, a, ) bulunmaktadr.

Gzellikleri szcnn ilk hecesinde ince nls vardr.

Dier hecelerdeki e, i nlleri de incedir. Saymakla szcnn

tm hecelerinde kaln nller, bitmez szcnn btn

hecelerinde ise ince nller vardr.

Eriin ekimtrak bir tad vard. cmlesinde ekimtrak szc

byk nl uyumuna uymaz. lk hecede e ince nls vardr.

kinci hecede yine ince bir nl olan i bulunmasna karn, sonraki

hecelerde , a kaln nlleri vardr. Dolaysyla ekimtrak

szc byk nl uyumuna uymaz.

Anne, elma, karde, hangi, iman, dahi, inanmak gibi ok az

sayda Trke szck, asl ekilleri bozulduu iin byk nl

uyumuna aykr durumdadr.

Asl ana iken anne olmutur.

Alma > elma,

Karnda > karda > karde

Kang > hangi

Byk nl uyumu alnt kelimeler iin sz konusu deildir:

ahenk, badem, ceyln, apari, iroz, dkkn, fidan, gazete, hamsi, kestane,

kiraz, kitap, liman, limon, maden, manifatura, metal, meydan, mikrop,

minare, model, nian, niasta, pehlivan, rzgr, selm, terazi, tercman,

tezgh, tiyatro, valiz, vida, viraj, yadigr, ziyafet, ziyaret. Ancak baz

alnt szler byk nl uyumuna uydurulmutur: duvar (< di:va:r),

kalp (< ka:lib), prlanta (< brillante), surat (< su:ret).

Dilimizdeki -da (-ta), -gil, -ken, -ki, -leyin, -(, i, u, )mtrak, -(, i, u,

)yor ekleri de bu kurala uymaz:

gnlda, meslekta; daymgil, baklagiller; alrken, durmazken; akamki,

yarnki; akamleyin, sabahleyin; ekimtrak, yeilimtrak; geliyor, glyor,

iiyor, ryor.

Kk nl Uyumu

Kk nl uyumunu iki ynden inceleyebiliriz:

Birincisi Trkede bir szcn ilk hecesinde dz bir nl varsa,

sonraki hecelerinde de dz nl bulunur, (a, e, , i > a, e, , i)

ilekleri tabaa koyun. cmlesinde ilekleri ve tabaa szckleri

kk nl uyumuna uyar. ilekleri szcndeki ilk hecede i

dz nls, sonraki hecelerde de e, i dz nlleri vardr, tabaa

szcnde de ilk ve sonraki hecelerde dz nl olan a

bulunmaktadr.

Trkede bir szckte yuvarlak bir nl varsa (o, , u, ) sonraki

hecelerde dar yuvarlak (u, ) veya dz-geni (a, e) nller bulunur.

Gzln aldn m? cmlesinde gzln szcnn ilk

hecesinde yuvarlak nls vardr. Sonraki hecelerde ise dar-

yuvarlak nls bulunmaktadr. Dolaysyla gzln szc

kk nl uyumuna uyar.

Ormanlk alanda piknik yapacaz. cmlesinde ormanlk szc

de kk nl uyumuna uyar. lk hecedeki o yuvarlak nlsyle

son hecedeki dz dar nls zihinleri kartrabilir. Ancak

kk nl uyumunda, yan yana olan hecelerdeki nllerin

uyumuna baklr. Buna gre ilk hecede o yuvarlak nlsnden

sonra ikinci hecede a dz-geni nls gelmitir, a dz geni

nlsnden sonra da yine bir dz nl olan gelmitir.

Trkede byk nl uyumuna uymayan szcklerde, kk nl

uyumu aranmaz.

Kardeim okuldan daha gelmedi. cmlesinde kardeim szcnn

ilk hecesinde kaln, sonraki hecelerinde ince nl olduu iin bu

szck byk nl uyumuna uymaz. Dolaysyla bu szckte kk

nl uyumu da aranmaz. Tek heceli szcklerde, birleik

szcklerde ve yabanc szcklerde nl uyumu aranmaz.

Ses Olaylar

a. nl Tremesi

Kimi szckler ek alrken szck ile ek arasnda bir nl ortaya

kar. Buna nl tremesi ad verilir.

Azck am, kaygsz bam. cmlesinde az szc -ak ekini

alrken arada nlsnn trediini gryoruz: gpegndz,

gencecik, biricik vb. szcklerinde de nl tremesi vardr.

b. nl Dmesi

Trkede iki heceli olan ve ikinci hecesinde dar nl (, i. u, )

bulunan kimi szcklere nlyle balayan bir ek geldiinde

szcn ikinci hecesindeki dar nl der. Buna nl dmesi ya

da hece dmesi denir.

Akl-m > aklm

ekil-ini > eklini

Boyun-u > boynu

Birleik szcklerde iki szcn birleimi srasnda nl dmesi

grlebilir.

Cuma ertesi > cumartesi

Kayn ana > kaynana

Kahve alt > kahvalt

etmek, olmak, eylemek yardma eylemleriyle yaplan birleik

fiillerde de nl dmesi grlebilir.

Kayp olmak > kaybolmak

Kayt etmek > kaydetmek

Baz szcklerin tretilmesi srasnda nl dmesi grlr.

syr-k > syrk

ayr-l-an > ayrlan

devir-ik > devrik

buyur-uk > buyruk

c. nl Daralmas

Trkede y nsznn daraltc bir zellii vardr. Buna gre a,

e dz geni nlleriyle biten szcklere imdiki zaman eki -yor

getirildiinde, szcn sonundaki dz geni nller daralarak ,

i, u, ye dnr. Buna nl daralmas denir.

Annemin ka gndr yz glmyor. cmlesinde glme- fiiline

-yor imdiki zaman eki getirilmi ve fiilin sonundaki e nls

daralarak ye dnmtr. Dolaysyla nl daralmas olmutur.

Yaa-yor > yayor

Bilme-yor > bilmiyor

Ye-y-enler > yiyenler

ste-yor > istiyor

szcklerinde de nl daralmas olmutur.

d. nsz Benzemesi

Sert nszlerle biten szcklerden sonra c, d, g yumuak

nszleriyle balayan bir ek geldiinde, ekin bandaki yumuak

nszler sertleerek , t, k olur. Buna nsz benzemesi veya

nsz uyumu denir.

Her ite bir hayr vardr. cmlesinde i szc sert

nszyle bitmitir. Sonra da szce -de hl eki getirilmitir.

Szcn sonundaki sert nszden dolay ekin bandaki d

yumuak nsz sertleerek t olmutur. Dolaysyla ite

szcnde nsz benzemesi vardr.

Se-gi > seki

Simit-i > simiti

1955-de > 1955-te

szcklerinde nsz benzemesi vardr

e. nsz Yumuamas

Trkede p, , t, k sert nszleriyle biten szcklerin sonuna

nlyle balayan bir ek geldiinde szcn sonundaki sert

nszler yumuayp b, c, d, g, olur. Buna nsz yumuamas

denir.

p > b

> c

t > d

k > ye dnr.

Bu, barda taran son damlayd. cmlesinde bardak szcne

nlden oluan -i hl eki gelmi ve szcn sonundaki sert

nsz olan k, yumuayarak ye dnmtr. O hlde

barda szcnde nsz yumuamas olmutur.

Kardeim bu rengi ok sever. cmlesinde renk szcne i

nls gelmi ve szcn sonundaki k nsz g ye dnm,

yani nsz yumuamas olmutur.

ila- - > ilac

armut-un > armudun

dolap-m > dolabm

icat- > icad

szcklerinde de nsz yumuamas vardr.

Sert nszle biten szcklerle etmek, olmak yardmc eylemlerinin

oluturduu birleik fiillerde nsz yumuamas grlr.

Kayp etmek > kaybetmek

Kayt olmak > kaydolmak

Tek heceli szcklerde genellikle nsz yumuamas olmaz.

Ka-a > kaa

St- > st

szcklerinde nsz yumuamas olmamtr. Ancak,

ok-u > ou

Renk-i > rengi

szcklerinde nsz yumuamas olmutur.

zel isimlerde nsz yumuamas konuma srasnda olsa bile bu,

yazda gsterilmez.

Zonguldakn nesi mehur? cmlesinde zel isim olan

Zonguldakn szc konuma srasnda Zonguldan

biiminde telaffuz edilir. Ancak bu yumuama, grld gibi,

yazda gsterilmez.

Trkeye yabanc dillerden gemi sanat, hukuk, hrriyet vb.

szcklerde nsz yumuamas grlmez.

f. nsz Tremesi

Affna snyorum. cmlesinde af szc nlyle balayan bir

ek alrken ikinci bir nsz (f) tremitir. te af, zan, his, k vb.

szcklerin sonuna nlyle balayan bir ek gelirse szcn

sonunda bir nsz daha ortaya kar. Buna nsz tremesi denir.

Zan-mca > zannmca

His-ine > hissine

Af- > aff

szcklerinde de nsz tremesi olmutur.

etmek, olmak yardmc eylemleriyle yaplan bileik fiillerde de

nsz tremesi grlebilir.

Ret-etmek > reddetmek

Af-etmek > affetmek

Hal-olmak > hallolmak

g. nsz Dmesi

k nszyle biten kimi szckler, ek aldnda szcn

sonundaki bu nsz bazen der. Buna nsz dmesi denir.

Alack bir aacn altnda oturduk. cmlesinde alack szcnde

nsz dmesi olmutur. Alak szc -ck ekini alrken

szcn sonundaki k nsz dmtr.

Ufak-ck > ufack

Byk-cek > bycek

szcklerinde de nsz dmesi olmutur.

h. Kaynatrma nszleri

Trkede iki nl yan yana bulunmayacandan nl ile biten bir

szce yine nl ile balayan bir ek geldiinde araya y, , s, n

kaynatrma nszlerinden uygun olan (koruyucu nszler) girer.

O, konumay pek sevmezdi. cmlesinde konuma szc nlyle

bitmitir. Bu szck ekini almtr. ki nl yan yana

bulunamayacandan, araya y kaynatrma nsz girmitir.

Annesi, yirmier, elmaya szcklerinde de kaynatrma nsz vardr.

i. n>m Deimesi

Trkede kullanlan baz kelimelerdeki b nsznden nce gelen n

nsz mye dnr:

saklanba, penbe, enber, anbar, saklamba, pembe, ember, ambar

Yukardaki szcklerde n nsz mye dnmtr.

j. Ulama

nszle biten bir szcn nl ile balayan bir szce

eklenmesidir.

Teyzem_ananas_ald.

Konunun_nemli blmlerinin_altn izdim.

Not: Szckler arasnda noktalama iareti varsa ulama yaplamaz.

Atatrk, ulusa seslendi.

Burada Atatrk ve ulusa szckleri arasnda noktalama iareti

olduu iin ulama yaplamaz.

IV. NTE: KELME (SZCK) BLGS

Kelimede Anlam ve Kavram

Szckler, farkl anlamlar, anlam birimlerini iinde barndran bir

yapdr. Bunlar srasyla yledir:

Kavram: Bir varln veya dncenin zihindeki soyut ve

genel tasarm, mefhum, konsept.

mge: Zihinde tasarlanan ve gereklemesi arzulanan ey,

hayal, hlya.

Gsteren: Bir szc meydana getiren seslerin her biri,

harf.

Gsterilen: Szcn kavram yn. yani gsterenin

oluturduu ierik, anlam.

Kavramlatrma: Bir varl, olay, duyguyu ve dnceyi

seslerle (szcklerle) simge hline getirme.

Anlamlandrma: Szcn ya da aktarlan iletinin ierdii

anlam zmleme, ona anlam verme.

Dildeki szckler, gsteren ve gsterilen unsurlarndan oluur.

Szckleri gsteren, ifade eden harfler olduu gibi, bunlarn

artrd gsterilen, yani ierik ve anlam vardr. rnein a, b, i,

n birer harftir. Ancak bu harfler b, i, n, a biiminde dizildiinde

kendisi dnda bir anlam ifade eder. Bina dendiinde her insann

zihninde ayr bir grnt, farkl bir bina canlanr. te b, i, n, a

harfleri gsteren durumundayken bu kelimenin zihnimizde

oluturduu ierik, anlam gsterilendir.

nsanolu varlklar, duygu ya da hayalleri, ses bileenleri

yardmyla simge hline getirir. Bylece kavramlar oluturulur.

Kavramlatrma, var olandan hareketle gerekletirilen bir tr

soyutlama saylr. Anlamlandrma srecinde kavram bir taraftan ses

imgesine, gsterilene, te taraftan adlandrlacak hususa

(gndergeye) baldr. Bu ynden bakldnda dildeki kelimeler;

nesne, olay, duygu veya dncelerin simgeleri niteliindedir.

Szckler, harflerin rastgele dizilmesinden ibaret unsurlar deildir.

Bir szck duyulduunda veya okunduunda onun karlad

varlk, kavram, olay, durum vb. insann zihninde canlanr. Bu,

szckleri anlamlandrma srecidir. Bu anlamlandrma ayn dili

bilen ve konuan insanlar arasnda gerekleir. Anlamlandrma ayn

zamanda iletiimi de salar. Aktarlan bir iletiyi kardaki kii

anlamlandrmyorsa iletiim gereklemez.

Dilde hemen her kelimenin bir anlam vardr. Baz kelimeler zamanla

birden fazla anlam kazanabilir. Bu durumda kelimelerin anlam,

balama gre, yani kullanld ortama ve cmleye gre deikenlik

gsterir. Gnlk hayatta bir anlam karlayan bir szck, zaman

iinde felsefe, sanat ya da bilim dalnn vb. gemiten gelen

birikimlerini yklenebilir. Bylece szck felsefede kavram, bilimde

terim, sanatta da imge olabilir. rnein hcre kelimesi biyolojiyle

ilgili bir terim olduu gibi, iirde hapishane anlamn tayan bir

imge olarak kullanlabilir. Ayrca hcre szc, gnlk hayatta

kk oda anlamnda da kullanlabilir.

Tm bunlar da gstermektedir ki szckler balama gre farkl

anlamlar kazanabilmektedir.

Somut ve Soyut Anlam

Be duyudan biriyle alglayabildiimiz varlklar karlayan

szckler somut anlamldr. Be duyumuzdan biriyle

alglayamadmz fakat varlna inandmz kavramlar karlayan

szckler soyut anlamldr.

Aa, uak, silgi, kitap, hava, scaklk vb. szckler somut anlamldr.

Bu szcklerin karlad varlklar be duyumuzdan en az biriyle

alglayabiliyoruz.

znt, sevgi, eziyet, korku, mutluluk vb. szckleri be duyumuzun

hibiriyle alglayamyoruz. Ancak bu kavramlarn var olduuna

inanyoruz. Dolaysyla bu szckler soyut anlamldr.

Souk su iersen tabii ki hasta olursun. cmlesinde souk ve su

szckleri somut anlamldr. nk souk dokunma duyusu ile,

su hem grme hem dokunma duyusuyla alglanabilir.

fke ile kalkan zarar ile oturur. cmlesinde fke ve zarar

szckleri be duyudan herhangi biri ile alglanamaz. Dolaysyla bu

szckler soyut anlamldr.

Tatl zmleri keyifle yediler. cmlesinde tatl szc somuttur.

nk tatma duyusu ile alglanabilen bir zellik tamaktadr. Yine

zm szc de somuttur nk bu da duyu organlaryla

aklanabilmektedir. Ancak keyif szc soyuttur, bu szck duyu

organlaryla alglanamaz.

Soyutlama

Somut anlaml bir szck, zaman iinde soyut bir anlam kazanabilir.

Buna soyutlama ad verilir.

Somut anlamyla baz maddelerin dilde brakt yakc duyu, tatl

kart demek olan ac szc, Ac haber kye ksa srede ular.

cmlesinde zc anlamna gelerek soyut bir anlam kazanmtr.

Bylece szck mecaz anlam yklenmitir.

Yerinden bir anda frlad, ate fkran gzlerle etrafna bakmaya

balamt. cmlesindeki ate szc somut anlamyla yama

cisimlerin tutumasyla beliren s ve k demektir. Ancak bu

cmlede fke, hrs, hn anlamnda, yani soyut anlamda

kullanlmtr.

Somutlama

Soyut anlaml kimi kelimeler zamanla somut bir anlam kazanabilir.

Buna somutlama denir.

Soyut anlaml olan sevgi szc, Sevgi, bu akam tiyatroya

gidecekmi. cmlesinde bir insan karlayacak biimde kullanlm

ve somut hle gelmitir.

yiler, dnyada az yaarm. cmlesinde de normalde soyut anlaml

olan iyi szc somut bir anlam ifade etmektedir. Burada szck

iyi insanlar karlamaktadr. nsan da somut bir szck olduuna

gre somutlama yaplmtr.

Somutlama, bir cmlede benzetme yoluyla da yaplabilir.

Hayatm, bir film eridi gibi gzmn nne geldi. cmlesinde soyut

bir anlam tayan hayat kavram, filme benzetilerek somutlama

yaplmtr.

Kelimelerin Farkl Anlamlarda Kullanm

1. Gerek ve Mecaz Anlam

Bir szcn sylendiinde akla gelen ilk anlamna gerek anlam

denir. Bu, szcn temel anlamdr. Szcn, gerek anlamndan

tamamyla uzaklaarak kazand anlama ise mecaz anlam ad

verilir.

Esmek szc,

Denizden serin bir rzgr esiyor. cmlesinde gerek anlamyla

kullanlmtr. Burada havann bir ynden bir yne akmas

anlamnda kullanlmtr.

Bu yolculuk fikri nereden esti? cmlesinde yaplmas nceden

dnlm olmamak, bir eyi aniden yapmaya karar vermek

anlamnda kullanlmtr. Bu. szcn gerek anlamndan uzak

olan anlamdr. Dolaysyla esmek szc bu cmlede mecaz

anlamyla kullanlmtr.

ehrin geni caddelerinde bir sre yrdk. cmlesinde geni

szc gerek anlamda kullanlmtr. nk szck bu cmlede

eni ok olan, enli anlamnda kullanlmtr.

stanbul gibi byk kentlerde geni i olanaklar vardr. cmlesinde

geni szc ise mecaz anlamda kullanlmtr. nk szck, bu

cmlede eni ok olan anlamnda kullanlmamtr. Yeni bir anlam

kazanm, ok anlamnda kullanlmtr.

Dmeyi dikmek iin beyaz, ince ip gerekiyor. cmlesinde ince

szc boyut olarak benzerlerinden daha dar ve kalnl az olan

anlamnda kullanlmtr. Yani kaln szcnn kart

anlamndadr. Bu, gerek anlamdr.

Doum gnnde ona iek alman ince bir davrant. cmlesinde ise

gerek anlamndan uzaklamtr. Burada zarif, kibar anlamnda

kullanlmtr. Dolaysyla bu cmledeki ince szc mecaz

anlamyla kullanlmtr.

Kat maddeler geirmez. cmlesinde kat szc sert,

yumuak kart anlamnda kullanlmtr. Bu, gerek anlamdr.

Bu kat davran sana yaktramadm. cmlesinde ise gerek

anlamndan uzaklamtr. Bu cmlede szck hogrsz,

acmasz, merhametsiz anlamnda kullanlmtr. Dolaysyla bu

cmledeki kat szc mecaz anlamyla kullanlmtr.

2. Yan Anlam (Yaktrmaca Anlam)

lk bata bir varlk ya da kavram karlayacak biimde kullanlan

szcklerin, gerek anlamlarndan uzaklaarak kazand dier

anlamlara yan anlam denir.

Kolumda dayanlmaz bir sz vard. cmlesinde kor szc, insan

vcudunda omuz bandan parmak ularna kadar uzanan blm

anlamnda kullanlmtr. Bu. szcn gerek anlamdr.

Pencerenin kolu elimde kald. cmlesinde ise kol szc, yan

anlamyla kullanlmtr. Burada kol szc, insan organndan

hareketle, benzerlik ilikisiyle oluturulmutur.

Sandalyenin bir aya krlm.

Ayakkabsnn burnu epey anm.

Uan kuyruk ksmnda arza meydana gelmi. cmlelerindeki alt

izili szcler de yan anlamyla kullanlmtr.

Cmlede mecazl anlatm deiik yollarla salanr. Bu yollar

arasnda dolaylama, ad aktarmas, istiare, kiiletirme, konuturma,

kinaye ve tariz saylabilir.

a. Mecaz- mrsel (ad aktarmas): Gnlk konumalarmzda bir

varlk ya da kavram anlatrken bazen o varlk ya da kavram

sylemez, onun bir zelliini ya da bir parasn syler, bylece o

varlk ya da kavram anlatrz. te benzetme amac olmakszn bir

szcn yerine baka bir szcn kullanlmasna ad aktarmas ad

verilir. Buna mecaz- mrsel ya da dz deimece denir.

Babam cepten arar msn? cmlesinde cep szc benzetme

anlam olmakszn telefon yerine kullanlmtr. Dolaysyla burada

ad aktarmas vardr. Ad aktarmas deiik ekillerde karmza kar:

Bir varln belirgin zellii sylenerek o varlk artrlr.

Bursadan Yalovaya giderken arabalya biner, karya yle geeriz.

cmlesinde arabal sz ile anlatlmak istenen arabal vapurdur.

Burada vapur sylenmemi, onun yerine en nemli zellii olan

araba tamaktan hareketle arabal szc kullanlmtr.

Bir varln btn sylenir, onunla o varln bir paras ya da

iindekiler artrlr.

Hastaneyi ara da ocuk iin randevu al. cmlesinde hastane

btndr. Bu szle hastanedeki grevli anlatlarak ad aktarmas

yaplmtr.

Sanat sylenerek o sanatnn eserleri artrlr.

Peyami Safay okumak istiyorum bu yaz. cmlesinde okunan yazar

deil, onun eserleridir.

Yazar ismi sylenmi ama onun eserleri anlatlmak istenmitir.

Ankara olaya tepki gsterdi.

ki tabak yedi ama yine de doymad.

Salon, sanatlar alk yamuruna tuttu.

evredeki merakl gzlerden rahatsz olmutu. cmlelerindeki alt izili

blmlerde de ad aktarmas yaplmtr.

b. Dolaylama: Bir varl ya da kavram birden fazla szckle

karlamaya dolaylama denir. Bu daha ok genel kabul grm,

toplum tarafndan yle ifade edilegelmi varlklar iin geerli olan

bir durumdur.

Balk szc yerine derya kuzusu.

Aslan szc yerine ormanlar kral,

Kaleci szc yerine file bekisi,

Kmr szc yerine kara elmas

sz birer dolaylamadr.

c. Kiiletirme (tehis): nsan dndaki varlklara, insana zg

nitelikleri vermektir.

Ay suda bestelerken en gzel arky

Kreklerim de suya en derin iiri yazd

dizelerinde kiiletirme sz konusudur. nsana zg nitelikler olan

ark bestelemek, aya; iir yazmak da krekler e verilmitir.

d. ntak: nsan dndaki varlklar konuturma sanatna ise intak

denir.

Akl ersin, ermesin sevdama

Senden yanaym, dedi yeeren dal senden yana.

dizelerinde dal konuturulduundan intak vardr.

e. retileme (istiare): Bir szcn benzetme ilgisiyle baka bir

szck yerine kullanlmasdr. stiarede aralarnda benzerlik ilgisi

bulunan iki varlk ya da kavramdan biri sylenerek dieri kastedilir.

Yuvay yapan dii kutur. atasznde dii ku szyle kastedilen

kadndr. Kadn, dii kua benzetilmitir. Ancak benzetme

unsurlarndan sadece biri (dii ku) sylenmitir. Dolaysyla burada

istiare vardr.

akaklarma kar m yad, ne var? cmlesinde benzetme ilgisi

kurularak aaran (beyaz) salar yerine kar szc

kullanlmtr. Ancak sadece kendisine benzetilen unsur olan kar

kullanlm ve istiare yaplmtr.

f. Kinaye: Bir szc hem gerek hem mecaz anlama gelecek

biimde kullanmaktr. Ne var ki kinayede genellikle mecaz anlam

kastedilir.

Atlan ok geri gelmez. atasznde kinaye yaplmtr. Gerek

anlamda atlan ok geri dnmez. Buradaki mecaz anlam ise iyi

dnmeden yaplan ilerin, sylenen szlerin sonunun pimanlk

olduu dur ve anlatlmak istenen de budur.

Ey benim sar tamburam

Sen ne iin inilersin

- im oyuk derdim byk

Ben onunn inilerim

dizelerinde iim oyuk sznde kinaye vardr. Bir tr alg olan

tambura nn gerekte ii oyuktur ancak burada kastedilen -dertli

olmaktr.

g. Tariz: Sylenmek istenen sz dndrc ve imal bir biimde

belirtmeye tariz denir.

Hediye namyla bir ey gnderme

det edip hi misafir kondurma

Komunun evi yanar iken sndrme

El kryin bir adm da uzanma

drtlnde air sylediklerinin tam tersini kastederek tariz

yapmtr.

3. Terim Anlam

Bilim, sanat, meslek dal ya da herhangi bir konu ile ilgili belirli bir

anlam olan szcklere terim anlaml szckler denir.

rnein resimde kullanlan palet, tuval,

Matematikte kullanlan karekk, altgen, tam say,

Edebiyatta kullanlan l, redif, uyak, gazel, koma,

Terim anlaml szckler, gnlk hayatta yeni anlamlar yklenebilir.

Trakya azyla konuuyor. cmlesindeki az szc dille ilgili

bir terimdir.

O gnden sonra azn bak amad. cmlesindeki az szc ise

terim deildir.

Anlam likilerine Gre Kelimeler

Szcklerde E Anlamllk

Kimi szckler yazmlar farkl olduu hlde ayn anlam karlar.

te bu szcklere e anlaml ya da anlamda szck denir.

szck-kelime, kafa-ba, yaam-hayat, cevap-yant vb. szckler e

anlamldr. Bu szckler, yazl ynnden farkl olsa da ayn

anlam karlamaktadr.

E anlaml szckler ayn anlam karlasa bile birbirinin yerine her

zaman kullanlamaz.

Kara szcnn e anlamls siyah szcdr.

Karadr bu bahtm kara

Szm kr etmiyor yra

dizelerindeki kara szcnn yerine ayn anlam karlayan

siyah szcn getirelim. Siyahtr bu bahtm siyah

dediimizde cmlenin anlam ve anlatmnn bozulduunu

gryoruz.

Szcklerde Zt Anlamllk

Trkede nasl kimi szckler e anlaml ise baz szckler de

birbirinin kart anlamlar tamaktadr. te bu tr szcklere kart

anlaml veya zt anlaml szckler denir.

sevinmek zlmek, ileri geri, gitmek gelmek, hareketli duraan vb.

szckler zt anlamldr.

E anlamllkta olduu gibi kart anlamllkta da szcklerin

kartn bulurken szcklerin cmlede kazand anlama dikkat

etmek gerekir.

Kara gnmzde yalnz o vard yanmzda. cmlesinde kara

szcnn kart anlamls ak deildir. nk kara szc bu

cmlede kt anlamnda kullanlmtr. O hlde kart iyi

szc olabilir:

nsann iyi gn de olmaz olur mu?

Eylem soylu szcklerde kart anlamll bulurken olumsuz

ifadeler sizi artmasn. Szcklerin olumsuzu, kart anlamll

oluturmaz.

Babam bugn zmire gitti. cmlesindeki gitmek szcnn

olumsuzu o szcnn kart anlamls deildir. nk gitmek

bir yerden baka bir yere varmaktr. Gitmemek ise gitme iinin

yaplmamasdr. Kartln olumas iin ise gitme eyleminin

kartnn olumas gerekir: Babam bugn zmirden geldi.

cmlesinde olduu gibi.

Szcklerde Yakn Anlamllk

Trkede baz szckler, ayn anlam karlamasa da cmlelerde

ayn anlam karlayacak ekilde kullanlabilir. te byle szckler,

yakn anlamldr. E anlaml szcklerde bire bir anlam eitlii

varken yakn anlaml szcklerde anlamca yakn olma zellii

vardr. Yakn anlamllk, szcklerin cmledeki kullanmlarna gre

ortaya kan bir durumdur.

Ressam son tablosunda canl renkleri semi. cmlesindeki canl

szc ile,

Bu sene elbiselerde parlak renkler kullanlm. cmlesindeki parlak

szc yakn anlamldr. Her iki szc tek bana ele aldmzda

farkl anlamlar karmza kar. Ancak bu szckler her iki cmlede

gz alc anlamnda kullanlmtr.

Szcklerde Sestelik

Kimi szckler, ayn ses deerlerine sahiptir, yani bu szcklerin

yazl ayndr. Ancak bu szckler farkl anlamlar karlar. te

byle szckler seste veya e seslidir.

Kyn iinden geen ay, yazlar kuruyordu.

Bir bardak ay iince tm yorgunluunu unuttu.

Birinci cmledeki ay szc akarsu anlamn tamaktadr.

kinci cmledeki ay ise eitli bitkilerin yapraklarnn

demlenmesiyle elde edilen iecek anlamndadr. Dolaysyla ay

szckleri sestetir.

Bu iekleri size ben getirdim.

Yznde kk bir ben vard.

cmlelerindeki ben szckleri sestetir. Ben szc birinci

cmlede I. tekil kii zamiri, ikinci cmlede siyah nokta

anlamndadr.

Bir szcn seste olabilmesi iin her iki anlamnn da temel anlam

olmas gerekir. Bir yerde gerek, dier yerde mecaz anlamyla

kullanlan szck seste kabul edilmez.

rnein yz szcn ele alalm.

Masann yz ok kirlenmi. cmlesinde yz szc yan, taraf

anlamnda kullanlmtr.

Bu yz bana tandk geliyor. cmlesinde kii,

Ne yz ile geliyorsun ki bana? cmlesinde utanma, sklma

anlamnda kullanlmtr. Bu rnekler, yz szcnn dier

anlamlardr. Dolaysyla bu szckler kendi aralarnda seste olarak

kullanlamaz. Ancak;

Sabahleyin yzn ykamasn yz kere syledim. cmlesindeki yz

szckleri sestetir. nk birincisi ehre, surat, ikincisi say

anlamndadr.

Yansma Szckler

allklarn arasnda bir trt duydum. cmlesindeki trt

szc gibi, doadaki sesleri karlayan szcklere yansma ad

verilir. rl, horul, vzr. pat. at vb. szckler de bir sese karlk

geldiinden yansmadr.

Yansma szcklerden fiil ya da isim treyebilir.

Yokuu trmanrken arabamzn lastii patlad. cmlesinde patlamak

fiili yansmadan tremitir, pat szc yansmadr, sonra bu

szck ek alm ve pat-la- fiili tremitir.

Arlarn vzlts ta buraya kadar geliyor. cmlesinde vzlt ismi,

yansma olan vz szcnden tremitir.

Kelimelerde Anlam Deimeleri

Anlam Genilemesi

Baz szckler, anlam genilemesi yoluyla yeni anlamlar kazanabilir.

Bunun yannda szckler anlam daralmasna da urayabilir.

Balangta birden ok anlam ieren bir szck, o anlamlarn

yitirerek zaman iinde tek bir anlam ierir duruma gelebilir.

rnein, yal szc ya ok olan anlamn tar. Bu, yal

szcnn temel anlamdr.

Yal bir mteri grse hemen ellerini ovuturur. cmlesinde varlkl,

zengin anlamnda kullanlmtr.

Byle yal bir i hi karlr m? cmlesinde ise yal szc,

ok fazla zahmet ekmeden, bol kazan salayan anlamnda

kullanlmtr. Grld gibi yal szc anlam genilemesi

yoluyla yeni anlamlar kazanmtr.

Anlam Daralmas

Bir szcn anlatt varlk, nesne ya da eylemin ancak bir

blmn, bir trn anlatr duruma gelmesidir. Dilimizdeki davar

szc her trl mal ve varlk karlarken gnmzde yalnzca

koyun ve kei trndeki hayvanlar karlayacak biimde

kullanlmaktadr. te bu szckte anlam daralmas vardr.

Gnmzde incir anlamna gelen yemi szc eskiden btn

meyveleri karlayacak bir anlama sahipti. Demek ki yemi de

anlam daralmasna uramtr.

Anlam Deimesi

Bir szcn balangta karlad anlamdan uzaklaarak zaman

iinde baka bir anlam karlayacak duruma gelmesidir.

Ttn szc eskiden duman anlamnda kullanlrken bugn

Nikotin ieren yaprakl bitki anlamnda kullanlmaktadr.

Grld zere szck, anlam deimesine uramtr. Gemite

kolay, deersiz, hakir anlamnda kullanlan ucuz szc,

imdilerde genellikle, pahal kart, dk fiyatl anlamnda

kullanlmaktadr.

a. Anlam iyilemesi: Kimi szcklerin balangta kt bir anlam

tarken zaman iinde iyi bir anlam karlayacak hle gelmesidir.

Yavuz szc eskiden kt, hrsz anlamn tarken daha sonra

yiit, kahraman anlamn karlar duruma gelmitir ki bu, anlam

iyilemesi vardr.

ok eskiden emek szc ac, eziyet anlamlarn ierirken

gnmzde bir iin yaplmas iin harcanan beden gc anlamn

yklenmitir.

b. Anlam ktlemesi: Bir szcn balangta iyi bir anlam

tarken zaman iinde kt bir anlam karlayacak hle gelmesidir.

Dilimize Arapadan geen ukala szc aklllar anlamn

tarken bugn kendini akll ve bilgili sanan, bilgilik taslayan

anlamnda kullanlmaktadr.

Canavar szc balangta canl, yaayan, hayvan gibi

anlamlan karlamtr. Fakat zamanla olumsuz bir anlam karlar

hle gelmitir. Demek ki bu szckte anlam ktlemesi vardr.

ok Anlamllk

Bir szcn ilk bata tek bir anlam tarken zaman iinde baka

anlamlar karlamasna ok anlamllk denir.

rnein temel anlam sert eyleri vurarak veya ezerek paralamak

olan krmak szcnn zaman iinde 10dan fazla anlam

kazandn grmekteyiz.

Ayrca gemek szc,

Elindeki kitab brakp dier odaya geti. cmlesinde bir yerden baka

bir yere gitmek anlamnda,

Seven, yrinden geer mi? cmlesinde brakmak, vazgemek

anlamnda,

Bu hastalk sana kimden geti acaba? cmlesinde bulamak, sirayet

etmek anlamnda,

Btn gnm seni beklemekle geti. cmlesinde harcamak

anlamnda kullanlmtr.

Kelimenin baka anlamlar da vardr. Demek ki gemek, ok

anlaml bir szcktr.

Kelime Gruplar

Bir dildeki anlaml en kk sz birliklerine szck ad verilir.

Szckler cmle iinde baka szcklerle anlam ilikileri kurarak

gruplar oluturur. Bu durumda o szck gruplar da eitli anlamlan

karlar. Bir varl, bir kavram, bir durumu veya bir eylemi

karlamak iin belli kurallara gre oluan kelime topluluuna

szck grubu denir. Trkede balca u szck gruplar unlardr:

kilemeler

Anlam glendirmek iin ayn szcklerin tekrarlanmas, anlamlar

birbirine yakn, kart olan veya sesleri birbirini andran kelimelerin

yan yana kullanlmasyla oluan szlere ikileme denir.

Yamur, yava yava iddetini artryordu. cmlesinde yava yava

sz ikilemedir.

Doru drst bir i bulamam. cmlesinde doru drst sz

ikilemedir. Bu ikilemeyi oluturan szckler yakn anlamldr.

Aa yukar yarm saat sonra kasabaya ularz. cmlesinde aa

yukar ikilemesi kart anlaml szcklerden olumutur.

Minik dere rl rl akyor. cmlesinde rl rl ikilemesi yansma

szcklerden meydana gelmitir.

zerinde eski psk bir palto vard. cmlesinde eski psk

ikilemesini, biri anlaml (eski) biri anlamsz (psk) szck

oluturmutur.

Deyimler

Anlatm glendirmek, sze gzellik katmak amacyla birden ok

szcn genellikle mecaz anlama gelecek biimde kaynamasyla

oluan szlere deyim denir. Deyimler, kalplam olduundan onu

oluturan szckler deitirilemez.

Bu iilerin, ekmeini tatan karmak iin lrcesine altklarn

grdm. cmlesinde ekmeini tatan karmak sz deyimdir.

szcn kalplamasyla oluan bu deyim, gerek anlamndan

uzaklaarak geimini salamakta ok becerikli olmak anlamn

kazanmtr.

Mdr beyi grnce nedense dili zlverdi.

Kk ocuk, koca adamlar parmanda oynatyor.

Aalar bayla kazdn grdmden bu yana iyice gzmden

dt.

cmlelerindeki alt izili szler de deyimdir.

Snavlarda genellikle deyimlerin aklamasna ynelik sorulara yer

verilmektedir. Bu yzden cmlede deyimin aklamasnn verilip

verilmediini ya da deyimin doru aklanp aklanmadn iyi

saptamak gerekir.

Bu sevimli ihtiyar, bize her trl yardm yapm, elinden geleni ardna

koymamt. cmlesinde elinden geleni ardna koymamak

deyiminin yanl aklandn gryoruz. Bu deyim, yapabilecei

her trl ktl yapmak anlamn tar. Dolaysyla olumsuz

durumlar iin kullanlr. Bu cmlede ise olumsuz bir durum sz

konusu deildir.

En zor ileri bile tereyandan kl eker gibi kolayca hallederdi.

cmlesinde tereyandan kl eker gibi deyiminin anlam bir ii

kolayca yapmaktr. Buna gre cmledeki kolayca hallederdi sz

deyimin aklamasdr.

Ataszleri

Yllara dayal bilgi, birikim ve deneyim sonucu sylenen zl szlere

atasz ad verilir. Ataszlerinin syleyeni belli deildir. Ayrca

ataszleri genel anlamlar ierir ve yarg bildirir. Ataszlerinin de

kalplam bir yaps olduundan onlar oluturan szcklerin

yerine baka szckler getirilemez.

El, elin eeini trk syleyerek arar. sz bir ataszdr. Bu atasz

kiinin bakalarnn iini nemsemeden yapt anlamn ierir.

Minareyi alan, klfn hazrlar. atasz Kolay kolay

gizlenemeyecek bir suu ileyecek olan kii, bunun nlemini alr.

anlamndadr.

Kimi ataszleri anlamca ayn dorultudadr, kimi ataszleri ise

anlamca birbiriyle eliir.

Gn domadan neler doar.

Kara gn kararp kalmaz.

ataszleri skntlarn devaml olmad, bir gn elbet bitecei

anlamn tar.

yilik eden iyilik bulur.

yilie iyilik olsayd, koca kze bak olmazd.

ataszleri anlamca birbiriyle elimektedir. Birinci atasznde

iyilie iyilikle karlk verilecei sav ortaya konurken, ikincisinde

bunun tam tersi bir gr belirtilmitir.

Ataszleri ounlukla mecaz anlamlar ierir.

leyen demir ldar. atasz mecaz anlamldr. Bu atasz Tembel

tembel oturanlar hantallar; alanlar alr, daha yararl iler

yapar. anlamn tar.

Bugnn iini yarna brakma. atasz ise gerek anlamldr.

Ataszleri deyimler gibi kalplam szlerdir. Deyimler bir

duyguyu, dnceyi, anlk bir durumu ksa ve etkili bir ekilde

bildirir. Ataszlerinin deyimlerden fark yarg bildirmeleri, cmle

hlinde olmalar ve daha ok doa, insan ve hayat karsnda

toplumun felsefesini, dnya grn yanstmalardr. Ayrca

deyimler genellikle mastar hlindedir.

Gnl kimi severse gzel odur. sz Herkesin bir gzellik lt

vardr ancak bir kimse iin gzel, gnlnn sevdiidir. anlamnda

bir ataszdr.

Gnl vermek ise sevmek, k olmak anlamnda bir deyimdir.

Grld zere atasz yarg bildirmekte, deyim ise mastar

hlindedir.

Yansma Grubu

Doadaki seslerin taklidi sonucu ortaya kan szcklere yansma

dendiini belirtmitik. Bu yansmalarn oluturduu kelime gruplar

da vardr.

Tenceredeki su fokur fokur kaynyor. cmlesindeki fokur fokur sz

bir yansma grubudur. Bu sz, tenceredeki suyun kaynarken

karm olduu sesi karlamaktadr.

Koridordan takr tukur sesler geliyor. cmlesindeki takr tukur da

yansma grubudur.

Sz bekleri

Cmlede baz szckler baka szcklerle anlam ilikisine girerek

sz bei oluturur. Tek bana bir anlam olan bu szckler, sz

bei oluturduunda baka bir anlam karlar hle gelir.

Bu sanat, eserlerine iinde yaad ulusun boyasn sryor, onun

baarsnn altnda da bu yatyor. cmlesindeki alt izili szle

sanatnn eserlerinde ulusal deerleri anlatt, bu deerlerden

beslendii anlatlmak istenmitir.

Gen bir aratrmacnn bulduu bu el yazmas kitap, tarihe tutulmu bir

ktr. cmlesindeki alt izili szle gemiteki bilinmezlikleri

aydnlatmak dncesi anlatlmak istenmitir.

TAMLAMA GRUBU

Anlamca ilgili sfat, isim, zamir trnde szcklerin kurduklar sz

beklerine tamlama ad verilir. Tamlamalar birer kelime grubudur.

SIFAT TAMLAMASI

Bir sfatn bir ismi tamlamasyla oluan tamlamalara sfat tamlamas

denir.

Kuru ekmekleri ufalayarak pencereme koymutum.

Sabahleyin iki gvercin pencereme kondu. Minicik gagalaryla ekmek

krntlarn yemeye balad.

Bu paradaki kuru ekmekler, iki gvercin, minicik gagalar szleri

sfat tamlamasdr ve bu szler birer kelime grubudur.

SM TAMLAMASI

Anlamca ilgili en az iki ismin birbirini tamamlamas sonucu oluan

tamlamalara isim tamlamas ad verilir. sim tamlamalar tamlayan

ve tamlanandan oluur.

Ben-im palto-m

Sen-in palto-n

O-nun palto-su

Biz-im palto-muz

Siz-in palto-nuz

Onlar-n palto-lar

tamlayan eki iyelik eki

Tamlayan Tamlanan

1. Belirtili sim Tamlamas

Tamlayann, tamlayan ekini, tamlanann da tamlanan ekini ald

isim tamlamasdr.

Kamyonun kasasnda iri iri karpuzlar vard. cmlesindeki alt izili

tamlama belirtili isim tamlamasdr.

Kamyon-un kasa-s

tamlayan eki tamlanan eki

tamlayan tamlanan

Kitabn arasndan bir mektup km.

ocuun gzleri l ld.

Irman suyu buz gibiydi.

Bilgisayarn monitrn yenilemeliyiz.

cmlelerindeki alt izili tamlamalar da belirtili isim tamlamasdr.

2. Belirtisiz sim Tamlamas

Tamlayann, tamlayan ekini almayp, tamlanann tamlanan ekini

ald isim tamlamasdr.

ocukken tren yolculuunu ok severdim. cmlesinde tren

yolculuu tamlamas belirtisiz isim tamlamasdr.

Tren yolculuk()-u

tamlanan eki

tamlayan tamlanan

leyin buday tarlasna gittik.

ocuk ayakkablar daha pahal oluyor.

cmlelerindeki alt izili tamlamalar belirtisiz ad tamlamasdr.

3. Taksz sim Tamlamas

Taksz isim tamlamalarnda tamlayan da tamlanan da kendi eklerini

almaz. Taksz isim tamlamalarnda tamlayan, tamlanann neyden

yapldn veya neye benzediini bildirir.

Yn orap tamlamasnda tamlayan, tamlanann neyden

yapldn; aslan asker tamamlamasnda ise tamlayan, tamlanann

neye benzediini bildirmektedir.

4. Zincirleme sim Tamlamas

En az adn tamlayan ve tamlanan ekleriyle birbirine

balanmasyla oluan sz grubudur.

Birka veli, okul mdrnn odasnda oturuyordu.

Bu cmlede okul, mdr ve oda adlar arasnda aitlik ilgisi

kurularak zincirleme ad tamlamas oluturulmutur.

Aadaki cmlelerde alt izili sz gruplar, zincirleme ad

tamlamasdr.

Bahedeki ceviz aacnn dallar yola sarkyordu.

Bir sre sonra deniz kenarnn sessizlii kaplad ortal.

ehrin ulam sorunu yaplacak almalarla giderilecek.

Bir yaptn etkileyicilii sanatnn yorum gcne baldr.

Kr ieklerinin kokusuna baylyorum.

BRLEK FL GRUBU

Bir tanesi fiil olmak kouluyla birden ok szckten oluan fiillere

birleik fiil denir. Birleik fiiller, birden ok kelimeden olutuu iin

birer kelime grubudur. Yardmc fiillerle yaplan hasta olmak,

merak etmek, sabretmek, hissetmek gibi birleik fiillerle herhangi

bir fiille baka bir szcn anlamca kaynap kalplamasyla

oluan hata yapmak, gze girmek, meydana gelmek, varsaymak,

karar vermek gibi birleik fiiller birer kelime grubudur. Deyimler

bu gruba girer.

SIFAT GRUBU

Belirtisiz ad tamlamalar baka bir ismi nitelerse sfat grubu olur.

amur deryas sokaklardan getik. cmlesinde alt izili bolm sfat

grubudur.

Birincisinde sfat tamlamasndaki isme -l, -li eki getirilerek yaplr.

Geni baheli bir evi vard. cmlesinde alt izili sz sfat grubudur.

Bir sfat tamlamasnda sfatla ismin yerini deitirip isme -, -i, -s, -

si iyelik eki getirilerek sfat grubu yaplr.

Bahesi geni bir evi vard. cmlesinde alt izili sz sfat grubudur.

FLMS GRUBU

Fiilimsilerin kendinden nceki veya sonraki szcklerle

oluturduklar gruplara fiilimsi grubu denir.

sim-fiil grubu

Fiillere -ma-(y), -. -mak eklerinden birinin getirilmesiyle isim fiil

yaplr. sim fiiller bazen grup oluturabilir.

ocuun iir okuyuunu beendim. cmlesinde alt izili blm isim

fiil grubudur.

Yaz yazmak kolay deildir.

cmlesinde alt izili blm isim fiil grubudur.

Sfat-fiil grubu

Fiillere -an, -as. -mez, -ar, -dik, -ecek, -mi eklerinden birinin

getirilmesiyle sfat fiil yaplr. Sfat fiiller grup oluturur.

lkesini seven insan, vergisini verir. cmlesinde alt izili blm sfat

fiil grubudur.

Okunacak kitaplar masada duruyordu. cmlesinde alt izili blm

sfat fiil grubudur.

Zarf-fiil grubu

Fiillere -a, -p, -arak, -dka, -madan, -al, -makszn, -r -mez

eklerinden birisinin getirilmesiyle zarf fiil yaplr. Zarf fiiller grup

oluturabilir.

Kapy kapatp geliyorum. cmlesinde alt izili blm zarf fiil

grubudur.

Hava karardka yrmek gleiyordu. cmlesinde alt izili blm

zarf fiil grubudur.

BALAMA, EDAT, NLEM GRUPLARI

Balalar, edatlar ve nlemler grup oluturabilir.

iiri ve roman ok severim. cmlesinde alt izili blm balama

grubudur.

Arkadan da senin gibi zgnd. cmlesinde alt izili blm edat

grubudur.

Ey Trk genlii! Birinci grevin Trk bamszln, Trk

cumhuriyetini sonsuza kadar korumak ve savunmaktr. cmlesinde alt

izili blm nlem grubudur.

UNVAN VE SAYI GRUPLARI

Unvan bildiren szcklerle say adlar grup oluturabilir.

Aye Hanm, birazdan gelecek. cmlesinde alt izili blm unvan

grubudur.

Bu sokakta on sekiz ev var. cmlesinde alt izili blm say

grubudur.

Snavdan drt yz altm puan alm. cmlesinde alt izili blm

say grubudur.

V. NTE: CMLE BLGS

Cmlede Anlamn Oluumu

Cmleler, kelime ve kelime gruplarndan tam bir yarg bildirmesiyle

ynyle ayrlr. Cmle, bir anlam ifade etmek zere anlaml kelime

ve kelime gruplarnn bir kurala uygun biimde dzenlenmesiyle

oluur; cmledeki dil birlikleri arasnda anlam ilikisi bulunur, buna

da badatrma denir.

Cmlede anlam, cmleyi meydana getiren kelime ve kelime

gruplarnn anlamlarnn toplam deildir. letiimde, gnderici

durumundaki kii ile alc durumundaki kii ve kiiler arasndaki

ilikinin cmlede anlamn olumasnda rol vardr. Cmlenin bu

zellii balamla ilgilidir. Belli bir balam olmayan cmle, anlam

bakmndan soyuttur.

Cmlede anlam oluurken dil birlikleri dil bilgisi geleriyle birleir;

anlam deerleri bakmndan birbirini tamamlar. Cmlede anlamn

oluumunda yklemin ve zne-yklem ilikisinin rol byktr.

Cmleleri anlamna gre deerlendirirken, yklemin anlamna

baklr.

Bildirdikleri Kiplere Gre Cmleler

Haber Cmleleri

Sponsorlu Balantlar

Haber verme, bilgi aktarma amacyla oluturulan cmlelerdir. Bu

cmleler, bir eylemin gerekletiini, gereklemekte olduunu,

gerekleeceini bildirir. Kii, birine bir dnce ve duygu

aklayaca zaman bu tr cmleleri kullanr. Ders kitaplar, retici

metinler, gazete yazlar, haber dergileri, televizyonun haber

bltenlerindeki metinler haber cmleleriyle yazlr. Bunlarn

yklemi, haber kiplerinden biriyle ekimlenmi bir fiildir. Haber

cmleleri bilgi vermek veya bir konuda bilgisinin olduunu

belirtmek iin sylenir. Cmlede verilen bilgiler doru ya da yanl

olabilir. Bu onun haber cmlesi niteliini engellemez.

Kar kydakiler kavga ediyor.

Koltukta uyumusun.

Yarn yazl var.

Haber cmlesinin yklemi fiilin dndaki szcklerden, yani isim

grubundan da olabilir. smin yklem olmas ek-fiille gerekleir.

Yeni kurulacak uydu kentin ad Yeil Obaym.

Yazarn son kitabnda ilgin olaylar var.

Haber cmlelerinde dil daha ok gndergesel (ilk anlam) ilevde

kullanlr. Yan anlaml kelimeler pek kullanlmaz.

Kanser iin yeni bir tedavi metodu gelitirildi.

ay sonra kentimizde byk bir fuar dzenlenecek.

Haber cmlelerinde kelime ve kelime gruplar gndergesel ilevde

kullanldnda cmlenin anlam nesneldir.

Orta Anadolu karasal iklimin grld bir blgedir. Gece gndz

arasnda s fark oktur. (Nesnel)

Gndergesel ilev heyecana bal ilevle zenginletirilirse bilgiler

kiisel deerlerle (znel) anlatlm olur.

Orta Anadolu karasal iklimin krallk alandr. Gndz insann tepesinden

giren gne gece yerini zalim bir soua brakr. (znel)

Haber Cmlelerinin zellikleri

Haber cmlelerinde dil daha ok gndergesel ilevde

kullanlr.

Haber cmleleri, mekn ve zamana da bal olarak bu

gndergeler hakknda bilgi, dnce, kanaat ve tavr bildirir;

gndergelerin durum ve grnlerini belirtir; haber

cmlelerinde kavram, eya, olay, kii ve grn gibi

hususlar cmlenin gndergesidir.

Haber cmlelerinde kelime ve kelime gruplar yalnzca

gndergesel ilevde kullanldnda cmlenin anlam nesnel

olur; gndergesel ilev, heyecana bal ilevle

zenginletirildiinde nesnel olann kiisel deerlerle (znel)

anlatlmasn salar.

Bir eylemin gerekletii, gereklemekte olduu,

gerekleeceini bildiren cmleler; bilgi vermek veya bir

konuda bilgisinin olduunu belirtmekle grevlidir.

Haber cmlelerinde verilen bilgiler doru ve yanl olabilir.

Haber cmleleri bilgi ve haber aktarmak zere dzenlenir;

alc durumundaki kii, verilen haber ve bilgi karsndaki

tavrna gre cmlede baz dzenlemelere ihtiya duyabilir.

Gnderici, verdii haberin dile getirdii bilginin

doruluunu yemin ifade eden szlerle bildirebilir.

Haber cmleleri, dinleyicinin bilmedii bir hususu retir

veya dinleyenin bildiini syleyenin de haberdar olduunu

ortaya koyar.

sim cmleleri de haber kipindeki cmleler gibi bilgi vermek

zere dzenlenir.

Dilek-stek Cmleleri

stenilen, tasarlanan bir eylemi, eylemler hakknda bir niyet ve

duyguyu ifade eden cmlelere dilek-istek cmleleri denir. Dilek-

istek cmlelerinin doru ve yanl olmalarna imkn yoktur,

gereklemesi mmkn olsun veya olmasn bir husus iin duyulan

zlemi ifade eder.

Dilek-art Cmleleri: Dilek art cmleleri fiil kk ya da gvdesine -

sa/-se ekleri getirilerek kurulur.

Ah bir zengin olsam.,Okulumu bitirsem, yzmeyi rensem.

cmlelerinde arta bal bir dilek anlatlmaktadr.

stek Cmleleri: Bu tr cmleler kiinin kendi kendine yapmak

istedii eylemi ifade eder.

Kalkaym, eve gideyim,

Haydi, bize gidelim. Burada iki gn kalalm. cmleleri bu tr

cmlelerdir.

Gereklilik Cmleleri: Mutlaka yaplmas gerekir anlam ifade eden

cmlelerdir.

Baarmak iin almalym.

Eve gitmeliyim.

Emir Cmleleri: Bir buyruu bir emri ifade eden cmlelerdir.

oku, al, git, gel, vb.

nlem Cmleleri: Sevin, fke, aknlk vb. duygularn ses tonuyla

vurgulanarak belirtildii cmlelere nlem cmlesi denir.

Ne muhteem bir manzara! cmlesinde grlen manzarayla ilgili

beeni duygusu ortaya konmutur. Dolaysyla bu cmle nlem

cmlesidir.

Haber ve Dilek Kiplerinde Soru

Soru anlam tayan cmlelere soru cmlesi denir. Soru cmlelerinin

sonunda soru iareti kullanlr.

Bu yemei ilk defa m yiyorsunuz? cmlesi soru anlam tamaktadr.

Soru, sz edilen yemein ilk defa yenip yenmemesine yneliktir.

Dolaysyla bu, soru cmlesi