1

Metodologija 1

aleksandar gordić

2

I Pojmovi i definisanje 1. načini obrazovanja pojmova 2. obim i sadržaj pojma 3. odnosi meĎu pojmovima 4. pojam definicije i pravila definisanja 5. oblici definisanja i vrste definicija 6. evolucija pojmova u nauci Koen i Nejgel, odg. pogl. Bogdan Šešić, Opšta metodologija, Naučna knjiga, Beograd, 51980, str. 46-70. Bogdan Šešić, Osnovi logike, Naučna knjiga, Beograd, 61983, str. 132-191. Stiven Tulmin, LJudski razum, Jasen, Beograd, 2002, str. 36-50, 179-197. ili nešto drugo Mihailo Marković, Filozofski osnovi nauke, Lari Laudan, Progres i njegovi problemi, Institut..., Beograd, 2001, str. 81-103. II Deoba i klasifikacija 7. definicija, deoba i klasifikacija 8. pravila deobe i klasifikacije, strukturne i površinske klasifikacije, teorijska zavisnost 9. esencijalizam i konvencionalizam, idealni tipovi Koen i Nejgel, odg. pogl. Šešić, Opšta metodologija, str. 70-82. Mihailo Đurić, Sociologija Maksa Vebera, Napried, Zagreb, 21987, str. 86-93. III ZakLjučivanje ‡ dedukcija i indukcija 10. vaLjanost, istinitost i uverLjivost zakLjučivanja 11. odnos indukcije i dedukcije 12. definicija i oblici dedukcije 13. silogistika i klasična aristotelovska logika 14. aksiomatski metod 15. razlike klasične i simboličke logike 16. dedukcija i novo znanje 17. induktivizam i deduktivizam Koen i Nejgel, odg. pogl. Jovan AranĎelović, Studije o indukciji i verovatnoći, Institut..., Beograd, 2002, str. 36-60. IV Problemi indukcije 18. pojam i vrste indukcije 19. Milovi kanoni 20. opravdanje indukcije 21. indukcija i verovatnoća 22. glavne teorije verovatnoće 23. primenjivost indukcije u nauci i drugim oblastima

3

Aleksandra Zorić (prir.), Teorije indukcije u HH veku, Institut..., Beograd, 2005, str. po izboru J. AranĎelović, Studije..., str. po izboru V Teorije naučne istine 24. teorija korespondencije 25. teorija koherencije i teorija evidencije 26. pragmatičke teorije istine 27. realizam i antirealizam 28. redukcionizam 29. subjektivna priroda predmeta istraživanja Staniša Novaković, Uvod u opštu metodologiju..., Filozofski fakultet, Beograd, 1994, str. 42-52. Dejvid Hemlin, Teorija saznanja, Jasen, Nikšić, 2001, str. 109-133. Mihailo Đurić, Problemi sociološkog metoda, više izdanja, pogl. 1‡2. VI Pojam metoda 30. predmet i delokrug metodologije 31. odnos metodologije prema logici 32. odnos metodologije prema teoriji saznanja 33. različita značenja pojma metoda 34. sastavni delovi naučnog metoda 35. odnos metoda i predmeta istraživanja Staniša Novaković, Uvod u opštu metodologiju..., str. 9-21. VII Klasifikacija nauke i razgraničenje od metafizike 36. opšta obeležja nauke 37. nauka i filosofija 38. nauka i zdravi razum 39. nauka i umetnost, religija, ideologija 40. klasifikacije nauke 41. teorijski i institucionalni/organizacioni aspekti nauke 42. teorijski i praktični ciLjevi nauke: nauka i tehnologija Staniša Novaković, Uvod u opštu metodologiju..., str. 30-41, 57-78. Staniša Novaković, Odnos nauke i metafizike..., Institut..., 2004, str. po izboru VIII Naučno istraživanje 43. induktivistička i deduktivistička struktura naučnog istraživanja 44. pojam naučnog otkrića 45. vrste naučnih problema 46. naučno posmatranje i eksperiment 47. problem eklekticizma 48. uobličavanje naučne discipline

4

Koen i Nejgel, odg. pogl. Staniša Novaković, Filozofija, metod i razvoj naučnog saznanja, Institut..., Beograd, 2001, str. 13-36. i IV deo IX Naučne hipoteze 49. pojam naučne hipoteze 50. formulisanje i deduktivno razvijanje hipoteza 51. činioci nastajanja hipoteza 52. preliminarni kriteriji prihvatLjivosti hipoteza 53. proveravanje hipoteza 54. hipotetičko-deduktivni metod X Činjenice, teorije i sistemi

55. pojam naučne činjenice 56. pojam i vrste naučnih zakona 57. pojam i struktura naučne teorije 58. formalni i sadržinski zahtevi naučnog objašnjenja 59. struktura i vrste naučnog objašnjenja 60. opisivanje, tumačenje i objašnjenje Koen i Nejgel, odg. pogl. Staniša Novaković, Filozofija, metod..., 37-46. Vojin Milić, Sociološki metod, više izdanja, pogl. 1‡2. XI Problemi društvenih nauka 61. odnos prirodnih i društvenih nauka 62. operacionalizacija teorijskih pojmova 63. predviĎanje i determinizam u društvenim naukama 64. vrednosna neutralnost 65. jedinstvo naučnog metoda 66. osobenosti primene metoda (npr. eksperimenta) u društvenim naukama Mihailo Đurić, Problemi sociološkog metoda ili Vojin Milić, Sociološki metod, odg. pogl. Rudi Supek, Zanat sociologa. Strukturalna analiza, Školska knjiga, Agram, 1983, str. 235-246. XII Metodologija istoriografije 67. empirijska istoriografija i filosofija istorije 68. kritika istorijskih izvora 69. problem istorijske distancije 70. individualizam i holizam 71. istorizam i istoricizam 72. objašnjenje u istoriji Vojin Milić, Sociološki metod, odg. pogl. Metodologija savremene istorije (zbornik radova), Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1987, str. 205-213 i 223-253.

5

Fernan Brodel, Spisi o istoriji, SKZ, Beograd, 1992, str. 83-188, 225-253 i 305-367. ĐorĎe Stanković i LJubodrag Dimić, Istoriografija pod nadzorom. Prilozi istoriji istoriografije, I-II, Službeni list SRJ, Beograd, 1996, prvi deo Georg Henrik fon Riht, Objašnjenje i razumevanje, Nolit, Beograd, 1975, IV pogl.

Obavezna literatura:

AranĎelović, Jovan, Studije o indukciji i verovatnoći, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta, Beograd, 2002, str. ???. (JA1)

Đurić, Mihailo, Sociologija Maksa Vebera, Naprijed, Zagreb, 11964, 21987, str. 78-93; 2u: Đurić, Izabrani spisi, knj. III, Službeni list SRJ/Tersit, Beograd, 1998. (MĐV)+

Đurić, Mihailo, Problemi sociološkog metoda, (1Savremena škola, Beograd, 1962), 2u: Đurić, Izabrani spisi, knj. II, Službeni list SRJ/Tersit, Beograd, 1998, str. ???. (MĐP)

Ilić, Vladimir, Funkcionalizam u sociologiji, Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta, Beograd, 1995, str. 71-75, 110-117. (VI)+

Jokić, Aleksandar, Aspekti naučnog otkrića, FDS, Beograd, 1996, str. 31-37, 129-134, 167-177. (AJ)+

Koen (Cohen), Moris i Ernest Nejgel, Uvod u logiku i naučni metod, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd, 41982. (više izdanja), str. 152-156, 165-167, 174-182, 185-192, 223-231, 246-249, 250-251, 256-261, 287-297, 343-352. (KN)+

Kolingvud (Collingnjood), Robin Xorx, Ideja istorije, Svjetlost, Sarajevo, 1987, str. 197-234, 278-289.

Laudan, Lari, Progres i njegovi problemi, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2001, str. 51-55, 69-76, 84-90, 112-138, 153-157, 169-174, 227-232, 237-247. (L1)+

Marković, Mihailo, Dijalektička teorija značenja, Nolit, Beograd, 11962, str. 406-430. (i u: Marković, Izabrana dela, BIGZ et al., 1994, knj. 2) (DTZ)+

Marković, Mihailo, Filozofski osnovi nauke, (1SANU, Beograd, 1981), 2BIGZ et al., Beograd, 1994, str. 373-459.

Milić, Vojin, Sociološki metod, 3Zavod za uxbenike, Beograd, 1996, str. 15-38, 233-362. Mićunović, DragoLjub, "Metodološka funkcija indukcije", Zbornik Filozofskog fakulteta,

knj. XI-2, Beograd, 1970, (str. 103-137), str. 103-130. (slično i: Mićunović, Logika i sociologija. Induktivno zakLjučivanje u sociologiji, Filozofsko društvo Srbije, Beograd, 1971.) (DM)

Novaković, Staniša, Uvod u opštu metodologiju i istorija metodologije nauke, Filozofski fakultet u Beogradu, 1994, str. 9-22, 57-58, 63-83. (STI)

Novaković, Staniša (prir.), Filozofija nauke u prvoj polovini HH veka, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1997, str. 77-93. (STH)

Novaković, Staniša (prir.), Naučni realizam i antirealizam u savremenoj metodologiji, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1998, str. 15-21, 87-88. (SNR)+

Novaković, Staniša, Savremena uloga i organizacija nauke. Izabrani radovi, knj. I, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2001, str. 38-43, 61-67, 73-83, 109-122, 165-191, 193-200, 277-283. (SN1)

Novaković, Staniša, Filozofija, metod i razvoj nauke. Izabrani radovi, knj. II, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2001, str. 6-46, 49-54, 75-85, 90-92, 129-138, 143-155, 158-164, 169-170, 175-184, 197-198, 212-234, 278-289. (SN2)

Šešić, Bogdan, Osnovi logike, Naučna knjiga, Beograd, 61983. (više izdanja), str. 137-140, 144-149, 176-191 (Š1)+

6

Šešić, Bogdan, Opšta metodologija, Naučna knjiga, Beograd, 51980. (više izdanja), str. 46, 59-63, 65-75, 83-89 (Š2)+

7

Eliminaciona pitanja iz Metodologije 1

1. Neposredno deduktivno zakLjučivanje po obverziji 2. ZakLjučivanje po tranzitivnosti 3. Kategorički silogizam 4. Hipotetički silogizam 5. Disjunktivni silogizam 6. Polisilogizam 7. Matematička indukcija 8. Modus ponendo ponens 9. Modus tollendo tollens 10. Indukcija prostim nabrajanjem 11. Eliminativna indukcija 12. Abdukcija 13. Analoška indukcija 14. Statistička indukcija po empirijskoj verovatnoći 15. Milov metod slaganja 16. Milov metod razlike 17. Milov kombinovani metod slaganja i razlike 18. Milov metod zajedničke varijacije 19. Milov metod ostatka 20. ZakLjučivanje po matematičkoj verovatnoći 21. Deduktivno-nomološko objašnjenje 22. Statističko-induktivno objašnjenje 23. Genetičko objašnjenje 24. Teleološko objašnjenje 25. Sinonimnost/identičnost i ekvipolentnost pojmova 26. Superordinacija i subordinacija pojmova 27. Koordinacija meĎu pojmovima (interferencija i disjunktnost) 28. Koordinacija meĎu pojmovima (kontrarnost i kontradiktornost) 29. Disparatnost pojmova 30. Operacionalna definicija 31. Empirijska/leksička i normativna/stipulativna definicija 32. Ostenzivna definicija 33. Denotativna definicija 34. UbeĎivačka definicija 35. Analitička definicija 36. Sintetička definicija 37. Genetička definicija 38. Strukturna definicija 39. Neposredan zakLjučak po logičkom kvadratu 40. Neposredan zakLjučak po konverziji Za uvežbavanje ovih pitanja, pored teorijske pripreme u radovima KN, Š1, Š2 i DTZ, mogu se

koristiti i gimnazijski priručnici: ‡ Svetlana Knjazeva, Logika u praksi, Zavod za izdavanje uxbenika SR Srbije ("Saznanja",

Biblioteka priručne literature za učenike srednjih škola, knj. 9), Beograd, 21969, str. 11-17, 24-42, 68-73, 89-147.

‡ Gajo Petrović, Logika, Školska knjiga, Zagreb, 1985. (više izdanja), str. 33-38, 65-68, 75-114, 134-152, 162-171, 182-186, 201-205, 217-228.

‡ Svetlana Knjazev-Adamović i Aleksandar Kron, Logika za drugi razred usmerenog obrazovanja, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd, 31981. (više izdanja), str. 19-30, 46-57, 69-76.

8

ISPITNA PITANJA

I Pojmovi i definisanje

1. Načini obrazovanja pojmova

Procesi obrazovanja pojmova proučavaju se ne samo u logici, nego i u razvojnoj i saznajnoj psihologiji (Pijaže), lingvistici (psiholingvistici, semantici i leksikologiji, ali i u dijahronijskoj lingvistici ‡ etimologiji). Empirijski podaci iz ovih područja, kao i u pogledu nekih drugih logičko-metodoloških kategorija, mogu osvetliti pojedine značajne momente nastanka i razvoja pojmova (npr. stvaranje prototipa/stereotipa, leksičko/pojmovno jezgro i periferna značenja, séme kao osnovne jedinice značenja).

Procesi formacije pojmova nikad se ne odvijaju izolovano, pa se mogu razdvajati samo u analitičke svrhe. Treba imati na umu da su ti postupci umnogome korelativni, tj. neizvodivi su in abstracto ‡ oni se, u odreĎenom smislu, uvek meĎusobno dopunjavaju, pa i uslovLjavaju. Recimo, generalizacija ili apstrakcija obično podrazumevaju prethodnu analizu, jer se mora izdvojiti obeležje koje će se generalizovati.

Kao osnovni oblici stvaranja i eksplikacije pojmova mogu se navesti analiza, sinteza, apstrakcija, generalizacija i specijalizacija. Analiza je raščlanjavanje složenih pojmova na njihove (osnovne ili specifičnije, tj. u nekom smislu apstraktnije) elemente, ili značenjske komponente, dok je sinteza spajanje bazičnijih obeležja u složenije tvorevine. Analiza i sinteza se primenjuju ne samo na pojmove, nego i na sudove i zakLjučke, tj. na sve logičke entitete. Često se u školskim primerima sinteza ilustruje kao jednostavna konjunkcija atributa kojom se oblikuje kompleksniji pojam, ali ona redovno ukLjučuje i izvesno usklaĎivanje tih atributa (pošto oni retko ulaze u sastav složenijeg pojma u svom čistom obliku).

Generalizacija je uopštavanje odreĎenog svojstva na sve članove klase, tj. pripisivanje izvesne harakteristike uočene kod pojedinih članova svim entitetima na koje se odnosi odreĎeni pojam. Ona je prevashodno ekstenzionalan postupak, utoliko što se vrši na nivou svojstava (pojmova) koji su na istom logičkom nivou. Za razliku od toga, apstrakcija podrazumeva uvoĎenje novog obeležja, koje je opštije od prethodno uvedenih, dakle, obuhvata donekle različita specifičnija obeležja uočena kod pojedinih članova klase.

Specijalizacija, ili specifikacija, predstavLja ograničavanje ili bliže odreĎivanje nekog pojma uvoĎenjem (pridodavanjem) dodatnih obeležja, čime se dobija specifičniji pojam, bogatiji po sadržaju, ali uži po obimu.

U vezi s ovim može se pomenuti da postoje razne podele pojmova: pojmovi o stvarima, svojstvima i procesima; o fizičkim, mentalnim i ideelnim entitetima; realni i imaginarni; individualni i klasni (kolektivni); jednostavni i složeni; pozitivni i negativni; konkretni i apstraktni; homologički i heterologički; itd. MeĎutim, ovakve podele su vrlo uslovne, jer (a) gotovo svaki pojam sadrži npr. i realne i imaginarne elemente; (b) podela nikad ne može biti striktna, pošto su pojmovi obično, recimo, konkretni ili apstraktni u odnosu na neke druge pojmove.

9

2. Obim i sadržaj pojma

Sadržaj i obim (ili konotacija i denotacija, intenzija i ekstenzija, smisao i nominatum) čine osnovne komponente svakog pojma. OdreĎivanje odnosa ove dve dimenzije jedan je od glavnih zadataka filosofske logike, a ono je tesno zavisno i od toga kako se tumači sâm pojam pojma: postoje formalističke, psihologističke, nominalističke, realističke i konceptualističke teorije pojma. Formalističke teorije odreĎuju pojam kao argument suda, ili element rečenice, kao individualnu varijablu, ili naprosto pomoću Raslovih

operatora i . Psihologističke teorije se pretežno oslanjaju na realne psihološke korelate pojmova, tj. na predstave, koje mogu imati i vizualni i subjektivni itd. smisao (dok mnogi pojmovi nemaju baš nikakav psihološki status). Nominalističke, koje su i najrasprostranjenije i najprimenjivije u logici, a preovladavaju u empirističkim filosofijama, shvataju pojmove kao propratne oznake za neki entitet ili klasu entiteta. Realističke teorije tumače pojmove kao odraze ili logičke izraze bitnih obeležja empirijskih entiteta, a esencijalističko, tj. ekstremno realističko stanovište postuliše da je pojam skup suštinskih osobina nekog (nekih) entiteta. Svaka od ovih teorija se suočava s odreĎenim teškoćama, kao što je slučaj i s njihovim savremenim varijantama, poput deskriptivizma (zasnovanog na tezi da sadržaj pojma odreĎuje njegov obim), kritičkog realizma (koji tvrdi da obim odreĎuje sadržaj) i kauzalizma (koji pretpostavLja čin inicijalnog krštenja).

Odnos pojma i reči nije biunivokan ‡ iako svaka reč prirodnog jezika obično označava neki pojam, postoje i čisti sinonimi, stilske ili regionalne varijante, dubleti i slične reči koje ne označavaju zasebne pojmove; sa druge strane, pošto se može stvoriti beskonačan broj pojmova, jasno je da ne mora (ni ne može) svakom pojmu odgovarati neka pojedinačna reč, tim pre što su neki pojmovi, recimo, numeričke prirode (odgovaraju im brojevi) ili se izražavaju nekim drugim ne-jezičkim simbolima (note i drugi grafički prikazi).

Ukoliko se poĎe od preliminarnog odreĎenja da je sadržaj pojma skup bitnih odlika onoga što se njime označava, time se uvodi prećutna realistička pretpostavka da se može doznati koja su obeležja nekog (nekih) entiteta suštinska, a koja su kontingentna, tj. to je moguće jedino za pojmove koji su izgraĎeni postulaciono (npr. u logici, matematici ili pravu). Kad je reč o "empirijskim" pojmovima, njihov sadržaj je boLje odrediti kao skup onih obeležja ili oznaka koji ga razlikuje od drugih (obično srodnih) pojmova.

Obim pojma predstavLja skup ili klasu svih entiteta na koje se odnosi odreĎenje pojma, koje obuhvata definicija, dakle, sve predmete koji zadovoLjavaju opis pružen definicijom (poseduju nabrojana svojstva). Neki logičari razdvajaju opseg pojma, skup svih nižih, vrsnih pojmova u odnosu na onaj koji se rasmatra; i doseg pojma, skup svih pojedinačnih entiteta supsumisanih pod dâti pojam (no, i oni su, u izvesnom smislu, individualni pojmovi).

Uopšte uzev, može se reći da izmeĎu sadržaja i obima vlada odnos obratne proporcionalnosti: što je sadržaj veći (širi), to je obim manji (uži) ‡ u duhu Spinoze, moglo bi se reći da svako daLje, dodatno odreĎenje oduzima, ili eliminiše neki deo obima. TakoĎe, u vezi s ovim se postavLja sholastički problem individuacije: da li se dodavanjem daLjih odredbi može dospeti do pojedinačnog entiteta, tj. dobiti njegovo jednoznačno, potpuno adekvatno odreĎenje.

10

3. Odnosi meĎu pojmovima

Pri odreĎivanju ili definisanju pojmova uvek se mora imati na umu koji su pojmovi u nekom semantičkom poLju ili hijerarhiji rodni (generički), a koji vrsni (specifički) ‡ ovi potonji imaju širi sadržaj i uži obim.

Kod identičnih, ili sinonimnih, ili ekvivalentnih pojmova podudaraju se i sadržaj i obim. Iako su primeri čiste sinonimije srazmerno retki (zbog prirodne težnje ka jezičkoj ekonomiji), oni su obično stilske ili jezičke varijacije, a imaju različitu funkcionalnu distribuciju, vezani su za različite domene upotrebe (kiša/dažd, sto/astal, isušivanje/drenaža). Kvajn je kritikovao i sâm pojam sinonimije, što je vezano za njegovo osporavanje distinkcije analitičko/sintetičko.

Ekvipolentni pojmovi imaju različit sadržaj a isti obim, tj. to su različiti skupovi oznaka za isti entitet ili klasu, odnosno drugačiji opisi istog referenta (bespernati dvonožac i animal rationale). Ekvipolentni pojmovi često nastaju kao posledica nemogućnosti da se raznolikost nekog vrlo širokog ili apstraktnog pojma obuhvati jedinstvenom definicijom (npr. pojmovi kulture, čoveka, društva).

Superordinisani, ili nadreĎeni pojmovi jesu oni koji su viši, ili rodni, tj. obuhvataju subordinisane, ili podreĎene koncepte ‡ u pitanju je korelativan, odnosno asimetričan odnos (izvestan pojam je nadreĎen nekom sopstvenom vrsnom pojmu, koji mu je podreĎen): npr. drvo/jasen, zgrada/škola, životinja/ptica. Superordinisani pojam ima siromašniji sadržaj, a bogatiji obim od subordinisanog.

Disparatni, ili neuporedivi pojmovi jesu oni koji nemaju baš nikakve meĎusobne veze (tj. ne dodiruju im se ni sadržaj ni obim). Iako naizgled deluje da mnogi parovi pojmova nisu ni na koji način povezani, ipak mnogi imaju bar neke najopštije zajedničke odlike (npr. označeni su nekom rečju, mogu se pripisati izvesnom predmetu, predmet su mišLjenja itd). Npr. "plavo" i "leteti", ili "levi" i "parni", "žuto" i "glupo", premda nemaju zajednički rod, ipak se mogu odnositi na isti entitet. (Ne)spojivost pojmova je vezana za logičko-metafizičke probleme pripisivosti ili teorije tipova (Rasl).

Najsloženiji su odnosi koordinacije pojmova u okviru neke šire klase (rodnog pojma) ili univerzuma govora. Uopšte uzev, koordinisani su pojmovi koji se nalaze na istom logičkom nivou unutar neke klasifikacije (npr. "breza" i "hrast" u okviru klase/pojma "drvo"), dakle imaju izvestan deo sadržaja zajednički (a ponekad i deo obima). Specifičniji odnosi koordinacije jesu: kontradiktornost (pojmovi koji se uzajamno iskLjučuju, iscrpLjujući celokupan obim nadreĎenog pojma, npr. "zelen" i "ne-zelen"), kontrarnost (pojmovi suprotni po smislu Šdakle, bez ijednog dêla zajedničkog obima], ali koji ne iscrpLjuju potpuno obim nadreĎenog pojma, npr. "crn" i "beo") i interferencija (delimično preklapanje ne samo sadržaja nego i obima, npr. "muzičar" i "biciklist", "veliko" i "plavo").

Svi ovi odnosi se mogu predstaviti Venovim dijagramima (relacije u pogledu obima) i slovnim oznakama atributâ (odnosi meĎu sadržajima pojmova) ‡ npr. interferentni su pojmovi X, s obeležjima a, b, c..., i Y, s odlikama a, b, d..., pod uslovom da c i d nisu svojstva koja se tumače kao suprotna ili takva koja se nalaze na različitim polovima nekog kontinuuma.

11

4. Pojam definicije i pravila definisanja

Definisanjem, tj. definicijom kao ishodom procesa definisanja, bližeg ili jednoznačnijeg odreĎivanja pojma, eksplikuje se pre svega sadržaj pojma, a na taj način posredno utvrĎuje i njegov obim. Iako su definicije prevashodno usmerene na sadržaj, ima i takvih tehnika definisanja koje polaze od obima, odnosno denotacije pojma, pa ih pojedini autori i ne ukLjučuju u definicije proprio sensu. TakoĎe, postoje sinonimne, relacione, ostenzivne, implicitne i druge nestandardne forme definisanja (determinisanja) koje se ne uklapaju sasvim u definiciju definicije. U svakom slučaju, svrha definisanja je što prikladnije i preciznije odreĎivanje obe dimenzije pojma koji se definiše.

Definicija se sastoji od defini(j)enduma, pojma koji (treba da) se definiše, kopule (sveze, po pravilu identifikacionog "jeŠste]") i defini(j)ensa, skupa oznaka kojim se dotični pojam definiše. Definiens po pravilu sačinjavaju genus proximum (najbliži rodni, nadreĎeni pojam kojem je subordinisan definiendum) i differentia specifica (bitna, odnosno distinktivna vrsna razlika, tj. odlika koja identifikuje niži pojam u odnosu na druge njemu koordinisane pojmove na istom logičkom nivou) ‡ ovo je klasično odreĎenje definicije, podesno za definisanje uobičajenih, odnosno svakidašnjih pojmova, ali nije uvek upotrebLjivo (u nauci, matematici, filosofiji itd).

Uobičajeno se navodi nekoliko centralnih pravila, ili uslova koje mora ispuniti korektna definicija: to su adekvatnost (prikladnost, ne-kreativnost, ekvivalentnost definiensa s ŠpretpostavLjenim] sadržajem definienduma), akuratnost (tačnost, konciznost, što podrazumeva navoĎenje samo bitnih, odnosno distinktivnih atributa), ne-cirkularnost (ne-kružnost, uzajamna nezavisnost odreĎenjâ, što ukLjučuje da definiens mora biti odreĎen putem nekih drugih pojmova), ne-negativnost (zabrana definisanja preko onoga što pojam nije, mada omnis determinatio negatio est ŠSpinoza]), ne-slikovitost (što znači kako nefigurativnost, tako i nepreskriptivnost, u smislu sadržavanja vrednosnih odreĎenja) i jasnoća (zabrana postupka obscurum per obscurius, mada se u nauci mnogi doživLjajno bliski pojmovi egzaktno definišu pomoću pojmova o kojima ne postoji nikakvo iskustvo, npr. definicije fizičkih jedinica).

Ova pravila su, naravno, uslovna i važe u idealnom slučaju ‡ teško ih je dosledno sprovesti u definisanju svakidašnjih, zdravorazumskih pojmova, koje obeležavaju višeznačnost (polisemija) i širokoznačnost (platisemija): npr. nemoguće je jednoznačno definisati pojmove poput "visok", "dobar", "prav". Sa druge strane, u filosofiji i, uopšte uzev, oblastima u kojima na razvoj pojmova bitno utiče tradicija ili kultura nemoguće je utvrditi jedinstveno, invarijantno značenje opštih pojmova, kao što su "ideja", "saznanje" ili "supstancija". Ovi uslovi pretpostavLjaju da su pojmovi već na neki način sami po sebi odreĎeni, da imaju implicitno utvrĎeno jedinstveno značenje, koje samo treba eksplikovati na podesan način. Osim toga, pojmovi su uvek (sa)odreĎeni drugim pojmovima, tako da je i najpotpuniji rečnik (pa i "mentalni leksikon") svojevrstan circulus, jer su sve reči definisane pomoću drugih reči. Često se pojavLjuju i teškoće u vezi s konsensualnom ili rasprostranjenom prihvaćenošću značenja izvesnih pojmova.

12

5. Oblici definisanja i vrste definicija

Zavisno od epistemološkog stanovišta, mogu se razlikovati realističke, nominalističke (verbalne) i konceptualističke interpretacije definicija ‡ prve drže da je predmet definisanja odreĎeni entitet, stvar (tj. njena suština), druge da se zapravo definiše reč, odnosno verbalni izraz, ili oznaka empirijskih entiteta, dok treće smatraju da se definiše sâm pojam kao logički, ideelni entitet.

Definicije, načelno, mogu biti verbalne (u koje spadaju praktično sve koje se daLje pominju) i ostenzivne, pokazne, čiji je definiens neverbalan, tj. sastoji se od referencije kao pragmatičkog akta, gesta kojim se pokazuje primerak, uzor entiteta koji se definiše (npr. "@uto je ovo." Šuz pokazivanje na neki žut predmet]).

Podela na empirijske (leksikografske, deskriptivne, istorijske) i normativne (preskriptivne, stipulativne, zakonodavne) definicije oslanja se na shvatanje o tome da li su one punovažni iskazi (koji su Šne]istiniti i čija se vaLjanost utvrĎuje uporeĎivanjem s nekim stanjem stvari na objekt-nivou) ili su pak (puke) konvencije, dogovori/pogodbe o budućoj upotrebi izvesnog termina. Kriteriji za plauzibilnost empirijskih i normativnih definicija različiti su: dok prve moraju opisati celokupan spektar zatečenih, prihvaćenih značenja odreĎene reči (tj. pojma), drugima je ciLj da budu što preciznije, jednoznačnije i upotrebLjivije u specifičnim kontekstima (npr. nauci ili filosofiji). Zato ove prve moraju polaziti od upotrebe u celokupnom aktualnom jezičkom korpusu (književnost, publicistika, razgovorni stil itd.) i nastojati da pruže što potpuniju predstavu o spektru nasleĎenih značenja, a druge se rukovode čisto kognitivnim kriterijima, kao što su nedvosmislenost, konsistentnost, usklaĎenost sa drugim elementima konceptualne sheme, heuristička plodnost i slični, pa ne mogu biti doslovno (ne)istinite, nego jedino prikladne, pogodne, svrsishodne itd. Ovim potonjima su donekle srodne operacionalne definicije, pomoću kojih se pojam odreĎuje na osnovu (logičkih ili faktičkih) operacija predviĎenih za utvrĎivanje ispunjenosti nužnih i/ili dovoLjnih uslova za identifikaciju odreĎenog pojma: npr. "Inteligencija je sposobnost koja se meri Spirmenovim testom", "Jačina struje je veličina koja se ustanovLjava ampermetrom" ‡ ovakve definicije su vrlo pogodne u matematici i pojedinim razvijenim empirijskim naukama.

Eksplicitne definicije su one koje sadržaj pojma odreĎuju neposredno, a implicitne ne daju efektivno odreĎenje, nego navode niz iskaza ili konteksta u kojima se odreĎeni pojam pojavLjuje i iz čega se može zakLjučiti njegovo značenje ‡ ove druge se često koriste u visoko razvijenim, aksiomatizovanim područjima, gde npr. pojam sile ili (prirodnog) broja ne može da se definiše direktno, ali je sasvim egzaktno odreĎen npr. NJutnovim zakonima ili Peanovim aksiomama. Ovom tipu pripadaju i tzv. lanj-cluster definicije, kao i definicije na osnovu porodične sličnosti.

Esencijalne definicije bi bile one koje opisuju bitna svojstva nekog entiteta, obično njegovu strukturu, pa se nazivaju i strukturnima, dok genetičke definicije odreĎuju pojam na osnovu nastanka (porekla) entiteta na koji se odnosi ‡ npr. "Kružnica je geometrijska figura koja nastaje povlačenjem linije što spaja tačke na jednakoj udaLjenosti od date tačke" ili "Voda je jedinjenje koje se dobija spajanjem kiseonika i vodonika". Funkcionalne definicije odreĎuju pojmove na osnovu njihove uloge ili upotrebe u nekom datom kontekstu.

13

6. Evolucija pojmova u nauci

Osim ukoliko se posmatraju u nekom sasvim odreĎenom kontekstu i u konkretnom istorijskom preseku, pojmovi menjaju svoje značenje. Strogo logički uzev, tu bi se onda govorilo o različitim pojmovima, povezanim relacijom genidentiteta. Kao što pokazuju etimološki podaci, komparativna (i kontrastivna) semantika, pa i varijacije značenja u običnom govoru, značenja se razvijaju, granaju, modifikuju, pa čak i iščezavaju do mere zaborava (do stepena da su za razumevanje konkretne reči u nekom istorijskom spomeniku neophodna jezička razjašnjenja).

Kao i u filosofiji, i u nauci se zapaža evolucija centralnih pojmova, tj. svih koji vekovima opstaju u terminologiji empirijskih disciplina. Ni nauka nije iskLjučivo tvorevina sazdana od empirijskih elemenata, nego se može posmatrati i kao pojmovna shema, ili mreža, unutar koje su pojedinačni pojmovi (sa)odreĎeni položajem unutar sistema. Naravno, kao i u istoriji drugih oblika stvaralaštva, i u istoriji nauke postavLja se pitanje (dis)kontinuiteta, tj. pojavLjuje se dilema da li se može govoriti o tome da se pojmovi postepeno preobražavaju ili dolazi do radikalnih konceptualizacija. Oni koji naglašavaju kontinuitet

Pojmovi poput npr. sile, kretanja, mase i drugih preživLjavali su razne transformacije, a pristalice kontinuiteta nastoje da ih (slédeći princip retencije ili konsistencije) prikažu kao racionalne, postepene ili čak kumulativne. Nasuprot njima, diskontinuisti ističu da ti centralni koncepti zapravo predstavLjaju stubove odreĎenog pogleda na svet, te da s korenitim preoblikovanjem celokupnog viĎenja (odreĎenog segmenta) stvarnosti i svi učestvujući pojmovi trpe potpun preobražaj, potkrepLjujući ovu tvrdnju ukazivanjem da ti pojmovi figurišu u sasvim drugačijim naučnim zakonima. Moglo bi se reći da u svakoj smeni naučnih teorija, pa i ako je ona revolucionarna, postoji jedan sloj koji ostaje neizmenjen, kao i neki koji se, ponekad i drastično, menja (napetost izmeĎu tradicije i inovacije, uočLjiva i u društvenim promenama i drugim istorijskim procesima).

Neki naučni pojmovi potpuno nestaju bez traga (npr. "flogiston"), drugi osetno menjaju značenje ("materija" ili "kretanje"), treći se spajaju u apstraktnije ili pak razdvajaju na konkretnije potpojmove, zavisno od teorijskih potreba. TakoĎe, neki pojmovi se specifikuju, odnosno operacionalizuju ("gen"), dok pojedini postaju apstraktniji, kako bi bili primenjivi u širim domenima. Najzad, uvoĎenje novog pojma nikad nije mehaničko, nego podrazumeva revizije drugih pojmova, tj. promene na raznim mestima u celokupnom konceptualnom aparatu.

Sve ovo nameće krupne izazove za teoriju značenja naučnih pojmova, pošto krajnje realističke pozicije ne mogu da objasne drastične promene u sadržaju (rekonceptualizacije), dok se deskriptivisti suočavaju s teškoćama oko kolebanja referencije pri redefinisanju centralnih teorijskih koncepata.

Koen i Nejgel, odg. pogl. Bogdan Šešić, Opšta metodologija, Naučna knjiga, Beograd, 51980, str. 46-70. Bogdan Šešić, Osnovi logike, Naučna knjiga, Beograd, 61983, str. 132-191. Stiven Tulmin, LJudski razum, Jasen, Beograd, 2002, str. 36-50, 179-197. ili drugo Mihailo Marković, Filozofski osnovi nauke, odg. pogl. Lari Laudan, Progres i njegovi problemi, Institut..., Beograd, 2001, str. 81-103.

14

II Deoba i klasifikacija

7. Definicija, deoba i klasifikacija

Ova tri postupka, kao i neki srodni ili pomoćni (opisivanje, interpretacija, operacionalizacija, distingvisanje, rangovanje), služe za sistematizaciju pojmova (konceptualnih i empirijskih sadržaja) u raznim oblastima saznanja, ukLjučujući i nauku. OdreĎivanje meĎusobnih odnosa pojmova čini preduslov za sve ove postupke, a idealan (ali retko ostvariv) slučaj predstavLja povezivanje svih relevantnih pojmova u jedinstven meĎuzavisan sistem, npr. hijerarhiju ili potpunu klasifikaciju.

Dok se definicijom odreĎuje sadržaj (pa time i obim) pojedinačnog pojma (premda je i to nemoguće bez uzimanja u obzir drugih, bliskih koncepata), deoba (ili divizija) ima ciLj da uvoĎenjem dodatnih odreĎenja rastavi viši pojam na dva ili više nižih, specifičnijih pojmova. Podele počivaju na izvesnim korisnim distinkcijama i nisu same sebi svrha, nego omogućavaju uočavanje odreĎenih pravilnosti ili obeležja koje ne važe za celinu višeg pojma, nego samo za neke potklase unutar njega. Pragmatički kriterijum pri deobi i klasifikaciji stoga treba da bude tzv. zakonolika uvreženost (lanj-entrenchment) dobijenih pojmova, tj. mogućnost da se formulišu zakonomernosti koje važe samo za specifični pojam, odnosno, niži pojmovi moraju biti takvi da supstancijalno figurišu bar u nekom naučnom zakonu. U filosofiji se, naravno, ne može govoriti o empirijskim zakonima, ali distinkcije moraju imati opravdanje u principima koji se postulišu.

Elementi deobe su: pojam koji se deli (totum divisionis), kriterijum na osnovu kojeg se vrši deoba (principium divisionis) i niži pojmovi, članovi deobe kao ishod (membra

divisionis). Članova može biti od dva (dihotomija) pa naviše, a kriteriji deobe mogu biti raznoliki (na istu celinu, tj. viši pojam, moguće je primeniti više nezavisnih kriterija podele), pa se u tom slučaju govori o paralelnim divizijama, ili kodivizijama; ali principi deobe treba da budu uslovLjeni teorijskim potrebama i zasnovani na nekom nomološki utemeLjenom svojstvu. Npr. podela planina na visoke, srednje i niske nema nikakav teorijski smisao, dok podela rečnikâ na velike (enciklopedijske), srednje i male ima, zato što se pristup odrednicama u njima bitno razlikuje. Deoba izvesnog pojma koji je već član neke izvršene deobe naziva se poddeobom, ili subdivizijom.

Klasifikacija je postupak inverzan u odnosu na deobu, tj. polazi "odozdo", od individualnih pojmova ili predmeta, i tiče se prvenstveno obima pojma. Pretpostavke klasifikacije su poznavanje većeg broja entiteta meĎu kojima se uočavaju sličnosti i razlike, kao i zapažanje izvesnih bitnih, strukturnih svojstava koja mogu poslužiti kao relevantan osnov razvrstavanja. Klasifikacijom se odreĎena iz početka relativno amorfna klasa entiteta razvrstava, odnosno rasporeĎuje ili strukturiše u grupe onih srodnih po kLjučnim osobinama. Grupisanje ili okupLjanje predmeta u celine šire po obimu ujedno podrazumeva i izvesnu meru apstrahovanja od njihovih konkretnih svojstava, tj. zanemarivanje onih u pogledu kojih su entiteti nesrodni drugim entitetima.

15

8. Pravila deobe i klasifikacije

Pošto su deoba i klasifikacija meĎuuslovLjeni, korelativni postupci, za njih važe slična pravila, s tim da se u slučaju deobe primenjuju na sadržaj, a kod klasifikacije prvenstveno na obim obuhvaćenih pojmova. Adekvatnost deobe ili klasifikacije pre svega zavisi od potpunosti, odnosno iscrpnosti (egzostivnosti) ‡ one moraju obuhvatiti sve niže, vrsne pojmove odnosno pojedinačne entitete. Dakle, obim deobene (klasifikacione) celine mora biti jednak zbiru obima članova deobe (klasifikacije). PožeLjno je da u raščlanjavanju bude što manje tzv. rezidualnih klasa (s nazivima "ostali", "drugi", "nepoznato" itd).

Deoba (klasifikacija) mora biti jedinstvena, tj. sprovedena prema jednom principu, tako da nijedan entitet ne može pripadati dvema (pot)klasama niti ostati neobuhvaćen (nerazvrstan) ‡ u protivnom je deoba (klasifikacija) konfuzna i neadekvatna. Uzajamna iskLjučivost (ekskluzivnost), nepreklapanje obima, nužan je uslov ispravnosti.

Postupnost deobe (klasifikacije) podrazumeva da se u jednom koraku primenjuje samo jedan kriterijum, i to onaj vezan za najbliže vrste (rodove), dakle da se ne preskaču nivoi apstraktnosti. Ovo, opet, ne znači da se ne mogu istovremeno sprovesti npr. dva ili tri logički nezavisna kriterija, tako da se u jednom koraku dobije tetratomija (kao u slučaju podele sudova na univerzalno-afirmativne, univerzalno-negativne, partikularno-afirmativne i partikularno-negativne) ili oktotomija (ako su svojstva a, b i c: abc, –abc, a–bc, ab–c, –a–bc itd).

Pregledna klasifikacija je preduslov uporedivosti podataka i svake naučne analize empirijskih podataka. Klasifikacija može biti i čisto kvantitativna, ali ona obično nema veći teorijski značaj, tako da kvalitativne klasifikacije i daLje ostaju nezamenjive, dok kvantitativne mogu poslužiti kao njihova dopuna.

Klasifikacije mogu biti strukturne i površinske, odnosno "prirodne" i veštačke. Ove druge, od kojih se obično polazi kada članovi klase nisu dovoLjno poznati, zasnivaju se na fenomenalnim, pojavnim svojstvima, dok druge nastoje da uspostave kriterije koji imaju podlogu u teorijama što opisuju funkcionisanje pojedinih kategorija predmeta, tj. potklasâ skupa koji se razvrstava. Pomenuti dezideratum se ponekad opisuje kao zahtev diskriminacione oštrine, pošto je pogodno da klasifikacija ima sposobnost (bitnog, strukturnog) teorijskog razlikovanja grupâ članova (što odgovara lanj entrenchment-u kao induktivnom postulatu). Iz ovoga sledi i težnja da klasifikacione kategorije budu što homogenije, tako da se mogu opisati preciznim zakonima.

Utoliko je svaka klasifikacija teorijski zavisna, jer je izbor kriterija uvek odreĎen nekim epistemološkim i teorijskim pretpostavkama i ciLjevima, kao i najboLjim raspoloživim teorijama u datom domenu. Antirealisti (kao i empiristi 19. veka) smatraju da je prirodna, teorijski zasnovana klasifikacija u stvari i krajnji ciLj nauke, tj. da nauka nema svrhu objašnjenja (pošto ono uvek podrazumeva ontološke implikacije), a da je za potpun i precizan, adekvatan opis fenomenâ sasvim dovoLjna klasifikacija koja se povinuje zapaženim pravilnostima.

Knejgel, pogl. XII Vojin Milić, Sociološki metod, odeLjak XII.1

16

9. Esencijalizam i konvencionalizam, idealni tipovi S

Deoba i klasifikacija moraju biti svrsishodne, a ne potpuno arbitrarne. Obično se konvencionalnost tumači kao mogućnost da se ista celina raščlani na različite načine, pomoću raznih kriterija, zato što za različite teorijske i praktične svrhe mogu biti pogodne raznovrsne klasifikacije. Esencijalizam insistuje na stavu da postoji jedinstvena, optimalna klasifikacija zasnovana na bitnim svojstvima razvrstavanih entiteta, do koje se dolazi ovladavanjem fundamentalnim zakonima i upoznavanjem invarijantnih osobina.

Logička klasifikacija (koja je paralelna deobi pojma) podrazumeva rigorozno razvrstavanje izvesne klase entitetâ na niže i uže kategorije. NJeni elementi su criterium

divisionis (merilo ili obeležje na osnovu kojih se vrši), totum divisionis (celina koja je predmet deobe ili klasifikacije) i membra divisionis (članovi prvobitnog skupa). Logički stroga klasifikacija mora biti potpuna ili iscrpna (tj. obuhvatiti sve članove početne celine), homogena (mora se u svakom koraku sprovoditi na osnovu jedinstvenog standarda) i jednoznačna (svaki entitet se mora svrstati u iskLjučivo jednu potklasu). Taksonomija po pravilu ne ispunjava ovako striktne uslove ‡ tu je reč uglavnom o nekoj tradicionalnoj, nasleĎenoj klasifikaciji, koja se rukovodi funkcionalnim, upotrebnim ili pojavnim kriterijima, dakle, ona ne mora biti ni jednoznačna ni zasnovana na nekim strukturalnim, intrinsičnim odlikama obuhvaćenih entiteta (taksonâ). Ovakve klasifikacije se obično primenjuju na preliminarnim stupnjevima istraživanja, kada još nije jasno koju preciznu pojmovnu shemu vaLja primeniti, a poznate su narodne taksonomije biLja, životinja, vremenskih pojava, geoloških fenomena itd, koje su ograničene na pojave iz svakodnevnog iskustva u nekoj odreĎenoj geografskoj oblasti. Tipologija ne mora pretendovati ni na iscrpnost ni na jednoznačnost, nego joj je prvenstveni ciLj ustanovLjavanje nekih harakterističnih, uobičajenih svojstava odreĎene grupe (istorijskih ili, uopšte, aktualnih) entiteta, koja ispoLjavaju težnju da se pojavLjuju zajedno i nalaze se u empirijskoj ili smisaonoj vezi ‡ zato je za uspešnost tipologije važnija "dubina" nego "širina".

Pojam idealnog tipa Metod konstruisanja idealnih tipova jedno je od osobenih sredstava društvenih, kao i

istorijskih, književnih i umetničkih nauka, dakle, svih onih disciplina koje se ne mogu služiti egzaktnim metodima eksperimentisanja i prirodnonaučnog posmatranja, nego barataju duhovno-istorijskim celinama. Metod idealnih tipova ne mora imati psihologističke ili istoricističke implikacije (kao, recimo, diltajevski shvaćen pojam žanrova), ali svakako ne može biti onako rigorozno sproveden koliko je to izvodivo sa definicijama idealnih entiteta u prirodnim naukama (idealni gas, materijalna tačka, crno telo). Idealni tip, pogotovo, ne treba poimati u normativnom smislu (kao idealno stanje neke pojave, koje bi bilo požeLjnije ili kojem bi ona trebalo da teži), nego kao jednu vrstu apstrakcije kLjučnih obeležja iz realnih, istorijski ili prostorno aktualizovanih primeraka pojave koja se ispituje. Idealni tipovi se mogu shvatiti bilo kao deskriptivne kategorije čija je svrha opisivanje, klasifikacija i poreĎenje zatečenih instancija bilo kao teorijski modeli ili sheme koji olakšavaju objašnjavanje uočenih pravilnosti analitički ih izdvajajući od nebitnih propratnih okolnosti. Oni su, znači, teorijske konstrukcije koje imaju prvenstveno heuristički smisao ‡ da pruže orijentacioni okvir za situisanje izvesnih pojava unutar pripadnog područja društvenih pojava ili hipotetički model za njihovo svrstavanje u

17

grupe, ali ne mogu (makar se tumačili i kao "prirodne klasifikacije", nalik onima u prirodnim naukama) biti krajnja svrha naučnog istraživanja.

Struktura idealnih tipova, kako pojedinačno, tako i skupno, treba da odgovara objektivnim strukturama empirijskih činjenica, dakle, oni treba samo da izoštravaju standarde za primenu naučnih pojmova na iskustvene podatke. Naravno, oni će (ako je reč o istorijski zatečenim slučajevima) uvek do neke mere odstupati od tipova kojima pripadaju, utoliko što su na oblik aktualizovanih tvorevina uticale i neke rezidualne okolnosti, koje nisu obuhvaćene teorijskim modelom. Zato su sve tipologije uslovne, zavisne kako od stepena teorijskog razvoja, tako i od istorijske promenjivosti pojava koje treba da opisuju (recimo, ukoliko se pretpostavi da su primeri Cvijićevih tipova naseLja u njegovo vreme postojali u čistom obliku, pitanje je da li su, izuzimajući manji broj sela u pasivnim krajevima, danas ostale takve forme naseLja na koje se njegova tipologija dâ direktno primeniti). Problemi primenjivosti i konačnosti idealnih tipova proističu već i iz same njihove logičke strukture ‡ pošto se apstrahovanje vrši u skladu s prihvaćenim teorijskim principima i zbiLjskim činjenicama, ono nikad ne može predvideti buduće istorijske tokove i oblike koje će oni proizvesti.

Premda on sigurno nije ni prvi ni jedini teoretičar koji se služio tipološkim metodom, pojam idealnih tipova najčešće se vezuje za ime Maksa Vebera, koji je pred upotrebu ove metodološke kategorije postavLjao zahteve uzročne i smisaone adekvatnosti. Prema njegovom shvatanju, idealni tip nije ni opšti pojam ni prosečna vrednost ni naučna hipoteza ni opis stvarnosti, nego intelektualna konstrukcija sintetičkog tipa koja naglašava (ili čak preuveličava) izvesne veze i odnose harakteristične za odreĎene istorijske celine. U sasvim čistom obliku idealnotipski konstrukt ne može se naći u stvarnosti, nego je to granični pojam (poput materijalne tačke u dinamici) koji služi za odmeravanje ili poreĎenje konkretnih pojava prema pojedinim dimenzijama. Dakle, idealni tip je jedan apstraktan, uopšten i "nestvaran" artefakt za sreĎivanje, opisivanje i uporednoistorijsko proučavanje iskustvenog materijala i naučno objašnjenje društvenih i istorijskih pojava. Idealni tipovi su pojmovi s odreĎenom prostorno-vremenskom referencijom (moderni kapitalizam, srednjovekovna varoška privreda, duh protestantizma i slični) u smislu širih istorijskih celina ili duhovnih oblika, koji su sastavLjeni od mnoštva raznovrsnih pojedinačnih manifestacija sa bitnim zajedničkim obeležjima. Tu stvarnost oni ne opisuju potpuno, nego selektivno, u skladu s teorijskim shvatanjem šta je harakteristično za odreĎenu istorijsku epohu naspram drugih. No, ostaje pitanje po čemu se ove veberovske apstrakcije razlikuju od drugih istorijskih pojmova kao sredstava deskriptivne analize, pošto i ovi imaju kulturno-istorijsko značenje.

Za idealne tipove Veber rezerviše još jednu funkciju, a to je eksplanatorna: status teorijskog modela stvorenog za objašnjenje tipičnih situacija drušvenog života, u kojima se Ljudi ponašaju kao racionalni subjekti u datim okolnostima. Štaviše, Veber smatra da se upravo koncentracijom na kontekstualno racionalne motive i postupke može objasniti veći deo društvenog delovanja (treba da) može objasniti veći deo društvenih praksi, dok iracionalnosti predstavLjaju odstupanja (slična remetećim činiocima koji narušavaju delovanje prirodnih zakona). Kao uzor idealnotipskih procesa on navodi delovanje ekonomskih zakonitosti, koje je klasična ekonomska teorija formulisala kao ekstremalne zakone (minimizacija troškova, transporta i drugih resursa) ili neumitne tendencije (zakon opadajućih prinosa). Ni ovi zakoni, naravno, nikad ne nastupaju u čistom obliku, niti je uvek moguće neekonomske činioce zanemariti u analitičke svrhe, jer oni

18

uslovLjavaju odstupanja od zamišLjenog toka dogaĎajâ. Veber čak smatra da se objašnjenja istorijskih pojava upravo i sastoje od utvrĎivanja lokalnih prostorno-vremenskih kontingencija koje su dovele do skretanja od ovih racionalno utemeLjenih pravilnosti.

Opisni i klasifikatorni smisao idealnih tipova Tipološke konstrukcije u društvenim naukama u načelu imaju svrhu da sistematizuju

neko područje društvene stvarnosti, da oblikuju pogodnu pojmovnu shemu za njegovo osmišLjavanje, kategorizaciju i opisivanje. Tipologija, naravno, mora poštovati neke postulate logičke deobe (divizije) pojma, ali mogućnost sprovoĎenja logički korektne deobe zavisi i od prirode ispitivanog područja ‡ istorijska stvarnost je po pravilu previše šarolika da bi bila podložna strogoj klasifikaciji u odelite i egzostivne membra divisionis, kao što je to slučaj s prirodnim (npr. biLjnim i životinjskim) vrstama (mada se i u filosofiji biologije u poslednje vreme pojam vrste posmatra više kao teorijska konstrukcija nego kao prirodna datost). U istoriji sociologije su dosta rasprostranjene dihotomne tipologije tradicionalnog i modernog društva, pri čemu po pravilu oba člana sadrže suprotstavLjene odredbe (npr. u pogledu načina privreĎivanja, uloge društvenih institucija, pravnih normi itd), ali se u stvarnosti srazmerno retko susreću čisti oblici jednog ili drugog tipa. No, opisni smisao ovih kategorija leži u tome što one ipak u znatnoj meri mogu opisati sistematsku povezanost i meĎuuslovLjenost odreĎenih osobina društva i kulture, tako da se npr. iz klasifikovanja neke društvene grupe u primarnu ili sekundarnu ipak može dosta zakLjučiti o njoj (u tom smislu idealni tipovi funkcionišu kao skraćeni opisi jednog kompleksa združenih pojava).

U društvenim naukama klasifikacije obično počivaju na kvalitativnim obeležjima, koja dopuštaju samo binarno svrstavanje, tako da je radi preciznijeg opisa pogodno ukrštati što veći broj takvih obeležja, i to naročito ona koja su sistematski povezana, tako da onda dobijena shema može adekvatno opisati veći broj pripadnikâ populacije na koju se odnosi. Takve klasifikacije su onda teorijski plodne, jer imaju prediktivni i eksplanatorni značaj. Stvaranje širokih klasifikacija je po pravilu skopčano s mnogim teškoćama, jer je teško objediniti raznovrsne i ponekad meĎusobno suprotstavLjene zahteve, kao što su preciznost, jednoznačnost, iscrpnost i homogenost.

Prema tome, i pored nedovoLjno jasnog logičkog statusa i teškoćâ u praktičnoj primeni, idealni tipovi predstavLjaju heurističke nagoveštaje za preliminarnu klasifikaciju entitetâ, izgradnju preciznijih pojmova i formulisanje najopštijih hipoteza o domenu koji se ispituje. Idealni tipovi su osnova za klasifikacione sheme, koje se od dihotomnih, uvoĎenjem prelaznih ili mešovitih tipova, raščlanjuju i na veći broj kategorija i na preciznija i pojmovno bogatija odreĎenja polaznih ekstremnih slučajeva. Tako oni upućuju na nalaženje pogodnih standarda za poreĎenje empirijskih slučajeva, odnosno indikatorâ za sistematsko ureĎivanje ovih istorijskih oprimerenih pojava u niz, intervale ili grupe zavisno od stepena prisustva nekih obeležja. Pri tom se, kao i inače u društvenonaučnim istraživanjima, pojavLjuje problem utvrĎivanja načina operacionalizacije pojedinih komponenti idealnog tipa i stepena njihove meĎuzavisnosti ‡ usavršavanje klasifikacije se mora kretati ka traganju za sve bližim i razuĎenijim odreĎenjima vrednosti pojedinih dimenzija idealnog tipa, tako da se onda od manje raščlanjenih tipologija napreduje ka sve razraĎenijima, koje se koriste i kao osnova za topološke modele promene u društvenim i kulturalnim sistemima (npr. dijagrami kojima se prikazuje prelazak razbijenih sela u ušorena, drumska ili poluzbijena).

19

Idealni tipovi kao teorijski modeli U funkciji teorijskih modela idealni tipovi imaju status apstraktnih principa koji

omogućavaju naučno objašnjenje društvenih pojava, dakle, služe kao sredstvo sistematizacije kroz stvaranje programskog okvira za izgradnju teorijskih sistema, a ne samo mreže pojmovnih odredbi. Ovakve hipotetičke konstrukcije nisu isto što i empirijske generalizacije koje se mogu empirijski proveravati na konkretnim podacima, pošto će ovi nužno odstupati od idealizovanih tvorevina. Oni, dakle, više predstavLjaju skice zakonitostî, ili tendencije, kakve i figurišu kao opšte eksplanatorne premise u društvenim i istorijskim objašnjenjima.

Često se pretpostavLjalo da idealnotipski modeli imaju sličnu strukturu kao matematički modeli u prirodnim naukama, meĎutim, ove analogije su vrlo udaLjene, jer se iz idealnih tipova po pravilu retko mogu izvoditi precizna predviĎanja. Sličnost se pre svega ogleda u njihovom hipotetičkom harakteru, tj. u okolnosti da je njihova vrednost prvenstveno analitička i da u empirijskoj stvarnosti uvek dolazi do odstupanjâ. Ovo je posledica već i samog načina njihovog konstruisanja, pošto su oni idealizovani modeli koji apstrahuju od mnoštva složenih okolnosti koje prate svako Ljudsko delovanje. Oni u teorijskoj funkciji ukLjučuju izvesne uopštene tvrdnje o vezama izmeĎu odreĎenih pojmova čija su značenja apstraktne prirode, ali su upotrebLjivi za naučna objašnjenja jedino ako im se dodaju dovoLjno realistične pretpostavke o uslovima čije ispunjavanje model nalaže. Takve pretpostavke o uslovima važenja (ili granične uslove) ponekad je vrlo teško eksplikovati (i njihovu aktualnost proveriti) čak i u prirodnim naukama (iz čega proističe poznata Diem‡Kvajnova teza), a pogotovo u društvenim naukama. Dakle, realističnost postulisanih pretpostavki čini važan preduslov analitičke i eksplanatorne vrednosti idealnotipskih modela, a bez toga njihov smisao je jedino eksplikativni.

Da bi veze koje se uspostavLjaju idealnotipskim modelom imale iskustveno značenje, on mora posedovati proverLjivost, tj. biti opovrgLjiv bar nekim zamislivim stanjem stvarî. Model, prema tome, ne sme biti čisto tautološke prirode, zasnivati se iskLjučivo na logičkim vezama meĎu pojmovima koje sadrži (ovakve kritike su bile upućivane pojedinim velikim sociološkim sistemima, poput Parsonzovog). Ali, po mišLjenju nekih teoretičara, čak i u ovakvom obliku oni mogu biti pomoćno sredstvo naučnog objašnjenja, u smislu da odstupanja od modela skreću pažnju na činioce koji do njih dovode. Ako model treba da važi, moraju se koristiti klauzule o tome da su ostali uslovi jednaki ili irelevantni, pa on ima više heurističku nego eksplanatornu vrednost. Ovo je tim pre slučaj ukoliko se ti modeli posmatraju kao neopovrgLjivi, pošto tada nema načina da se proveri koliko su oni uopšte prikladno sredstvo za razumevanje fenomenâ o kojima je reč.

Razlika izmeĎu idealizacijâ u prirodnim naukama i idealnih tipova leži u tome što je kod ovih prvih direktno proveravanje ipak mogućno, jer su eksplicitno navedeni uslovi za važenje idealnog slučaja, pa se najčešće može proveriti da li se opovrgava sama hipoteza ili njeno važenje ometaju drugi činioci; osim toga, idealizovani fizički principi se izvode iz nekih viših teorijskih postulata i principa, čije je važenje nezavisno proverLjivo kroz izvoĎenje drugih posledica, i oni su podložni numeričkom ispravLjanju u slučajevima kada doĎe do značajnijih odstupanja od tvrĎenih povezanosti. O ulozi idealnih tipova u objašnjenjima istorijskih fenomena biće reči u odeLjku o istorijskom objašnjenju ‡ i ovde je njihova svrha ne samo eksplanatorna, nego i interpretativna ‡ da pruže potpunije razumevanje smisaonih celina.

20

Idealni tipovi (MĐV, 86-93) Mihailo Đurić, Problemi sociološkog metoda, str. 1131-160 = 2155-189.

Koen i Nejgel, odg. pogl. Šešić, Opšta metodologija, str. 70-82.

Mihailo Đurić, Sociologija Maksa Vebera, Napried, Zagreb, 21987, str. 86-93.

21

III ZakLjučivanje ‡ indukcija i dedukcija

10. VaLjanost, istinitost i uverLjivost zakLjučivanja

VaLjanost zakLjučivanja se odnosi na smisaone, logičke veze izmeĎu misaonih sadržaja, pri čemu se po pravilu podrazumeva formalna vaLjanost, utoliko što postoje forme koje, bez obzira na strukturu učestvujućih iskaza ili pojmova, pružaju pouzdane zakLjučke ‡ ovo je redovno slučaj u dedukciji, gde postoje utvrĎeni oblici zakLjučivanja kod kojih je nemoguće iz istinitih premisa dobiti neistinit zakLjučak. Zbog ove osobine dedukcije, govori se o odvojivosti (detachment) zakLjučka od premisa. U striktnom smislu, moglo bi se govoriti i o sadržinskoj vaLjanosti, s tim da bi ona bila vezana za intenzionalne sisteme deduktivne logike (protivčinjenička istinitost). Tradicionalno se smatralo da formalnim, ili strukturalnim kriterijima istine (koji definišu vaLjanost) odgovaraju logički zakoni mišLjenja (identitet, neprotivrečnost, iskLjučenje trećeg, dovoLjni razlog).

Istinitost zakLjučivanja je materijalni pojam i odnosi se na sadržinski aspekt zakLjučivanja, tj. pre svega zakLjučka. Premise i zakLjučak mogu biti istiniti nezavisno od vaLjanosti zakLjučivanja ‡ i u pogrešnim zakLjučivanjima i premise i zakLjučak mogu (slučajno) biti tačni, dok iz vaLjanosti zakLjučivanja ne sledi automatski i istinitost. Istinitosna vrednost zakLjučka ne zavisi od logičkih veza s premisama, pa se i u deduktivnom i u induktivnom rasuĎivanju može desiti da se iz materijalno neistinitih premisa izvede istinit zakLjučak (u indukciji je, naravno, moguće i suprotno).

Ispravnost zakLjučivanja podrazumeva istovremeno i vaLjanost i istinitost (tačnost) ‡ zakLjučak je ispravan ako je materijalno tačan i izveden na validan, logički legitiman način iz istinitih premisa. O ispravnim zakLjučcima se može govoriti jedino u okviru dedukcije, pošto induktivni zakLjučci nikad nisu (izvesno ili poznato) istiniti, a mnogi osporavaju da se u induktivnom rasuĎivanju uopšte može govoriti o vaLjanosti.

Pre svega u vezi s induktivnim oblicima rasuĎivanja, važna su još dva svojstva: Snaga (ili verovatnost) zakLjučivanja oslanja se na jačinu podrške koju

svedočanstva pružaju zakLjučku ‡ dok u dedukciji svedočanstva implikuju zakLjučak, tj. čine dovoLjan uslov za njegovo izvoĎenje, premise induktivnog rasuĎivanja predstavLjaju tek nužne, ali ne i dovoLjne uslove istinitosti zakLjučka. U vezi s ovim obeležjem indukcije Karnap je postavio uslov potpunosti svedočanstva, a neki drugi su upućivali na konvergenciju, monotonost (ili kumulativnost) itd.

UbedLjivost (uverLjivost, plauzibilnost) bitno doprinosi prihvatLjivosti induktivnog zakLjučka, premda je unekoliko psihološko svojstvo ili predmet retorike u širem smislu. Unutar dedukcije je (samo)očiglednost zakLjučivanja irelevantna za prihvatLjivost forme zakLjučivanja, jer se njena vaLjanost proverava drugim metodima (tablice, RAA, semantički tabloi), ali je u indukciji ona važna, samim tim što se ne može saznati istinitost zakLjučka, pa preostaje jedino oslanjanje na intuitivnost rasuĎivanja iz poznato istinitih premisa.

22

11. Odnos indukcije i dedukcije

Indukcija se kao termin koristi u raznim domenima (elektromagnetizam, veštačka oplodnja), sa značenjem izazivanja ili podsticanja odreĎene pojave, a inducere doslovno znači "uvesti". Dedukcija označava izvoĎenje (derivaciju), ali takvo koje obezbeĎuje logičku vaLjanost time što premise pružaju dovoLjan uslov za zakLjučak (dok kod indukcije navode samo nužne uslove). Istorijski posmatrano, sve do XIX veka ova dva oblika zakLjučivanja nisu se jasno razlučivala, što je i prirodno, jer se obično koriste u kombinaciji. Preplitanje indukcije i dedukcije na pojmovnom planu pojavLjuje se još kod Mila, pa i kasnije. I indukcija i dedukcija se koriste i kao vidovi zakLjučivanja i kao metodi, a na njima se zasnivaju svi specifičniji metodi, tj. istraživačke tehnike.

Tradicionalno odreĎenje indukcije glasilo je da je to zakLjučivanje od pojedinačnōg ka opštēm, dok bi za dedukciju važio suprotan (pri čemu se analogija tumačila kao zaseban, treći vid zakLjučivanja, od pojedinačnōg kao pojedinačnōm). MeĎutim, ovakvo odreĎenje ne zadovoLjava, jer postoje primeri zakLjučivanja u kojima se od opšteg suda napreduje ka pojedinačnom a da on ne sledi iz opšteg iskaza (npr. tzv. inverzna indukcija ‡ zakLjučivanje od svojstva koje preovladava u klasi na svojstvo člana te klase: ovde je zakLjučak samo verovatan, jer je opšti iskaz statistički; sa druge strane, iz jedne ili dve pojedinačne premise moguće je izvesti pojedinačni zakLjučak koji nužno sledi, npr. kod simetričnih ili antisimetričnih relacija; kao što je savršena, ili potpuna indukcija zapravo podvrsta dedukcije). Prema tome, tradicionalno odreĎenje ima više psihološki ili pragmatički nego logičko-epistemološki smisao.

Zato se savremena odredba indukcije i dedukcije zasniva na (ne)izvesnosti zakLjučka, tj. njegovom odnosu prema premisama. Dedukcija pruža zakLjučke koji nužno slede iz premisa (sadržani su u njima), tj. koji su istiniti ako su premise istinite (nemoguće je da premise budu istinite, a zakLjučak lažan, dok su sve ostale tri kombinacije moguće). Sa druge strane, indukcija može pružiti tek verovatan zakLjučak, jer svedočanstva u premisama samo čine verovatnim zakLjučak, ali su logički nezavisna od njega (pošto zakLjučak obuhvata nepoznate slučajeve, one koji nisu obuhvaćeni u premisama). Obično se kaže da indukcija služi za otkrivanje opštih pravilnosti, a dedukcija za njihovu proveru i izvoĎenje predviĎanjâ iz njih.

Dedukcija se služi standardnim sredstvima dokazivanja, kojima se utemeLjuje logička vaLjanost odreĎenih formi rasuĎivanja. Uspešnost indukcije zavisi od broja i raznovrsnosti potvrĎujućih primera (pozitivna analogija) i broja i raznovrsnosti pobijajućih primera (negativna analogija). Zato indukcija uvek zaivsi i od sadržinske strane, tj. kvaliteta i poznavanja svedočanstava. NJen zakLjučak, ma koliko bio dobro potvrĎen (imao visoku verovatnoću), uvek rizikuje pobijanje, jer izuzetak od pravila može nastupiti sa svakim novim slučajem koji se ispituje. Dok je verodostojnost deduktivnog zakLjučka data jednom zauvek, verovatnoća induktivnog zakLjučka se, u načelu, neprestano menja (ne-monotonost).

Knejgel AranĎelović

23

12. Definicija i oblici dedukcije

Premda se dedukcija tradicionalno odreĎivala kao zakLjučivanje od opštēg prema posebnōm i pojedinačnōm, postoje mnogi slučajevi u kojima se potpuno izvesno rasuĎivanje vrši od pojedinačnōg ka opštēm (npr. potpuna indukcija) ili od pojedinačnōg ka pojedinačnōm (zakLjučivanje po asimetriji ili tranzitivnosti). Stoga se dedukcija mora odreĎivati kao vid zakLjučivanja u kojem je nemoguće da premise budu istinite, a zakLjučak lažan (dok su preostale tri kombinacije moguće, kao što je, makar u ekstenzionalnim računima, moguće i da bude irelevantan Šnpr. prema aksiomi ex falso

Ljuodlibet] ili isprazan Škao u Persovoj aksiomi]). Dakle, dedukcija počiva na raznim vrstama implikacije, od materijalne do modalnih i relevantnih (koje su bliže svakodnevnim intuicijama o odnosu sleĎenja ili povlačenja, ali se ne mogu obuhvatiti istinitosnim tablicama, jer su intenzionalne, a ne ekstenzionalne).

Svi deduktivni zakLjučci mogu se podeliti na neposredne i posredne. U neposrednima se zakLjučak izvodi iz jedne premise (od tradicionalnih oblika zakLjučka mogu se navesti: zakLjučivanje po logičkom kvadratu, npr. na osnovu odnosâ kontradikcije, kontrarnosti, subalternacije, supkontrarnosti; zakLjučivanje po obverziji/ekvipolenciji, konverziji i kontrapoziciji; zakLjučivanje po Šanti]simetriji odreĎenih relacija Šidentitet, veličina itd]). Mnogi neposredni zakLjučci su zapravo samo reformulacije premise, tj. premisa i zakLjučak su logički ekvivalentni (ali iz toga ne sledi da imaju isti epistemički doprinos ili heurističku snagu, jer ponekad i oblik iskaza utiče na njegovu motivacionu moć ili plodotvornost). U iskaznom i predikatskom računu postoji čitavo mnoštvo obrazaca neposrednog zakLjučivanja. Sve ostale tradicionalne forme zakLjučivanja jesu posredne, tj. ukLjučuju makar dve premise: to su svi oblici silogizma, ukLjučujući i složene silogizme (polisilogizme), s više premisa.

Današnja deduktivna logika obuhvata brojne aksiomatske sisteme, a obično se deli na račun pojmova, iskazni račun, predikatski račun i račun klasa (teoriju skupova). U okviru simboličke, matematičke logike postoji veliki broj deduktivnih logičkih sistema (modalne, temporalne, relevantne itd. logike), koji nisu svi odlučivi ni potpuni. TakoĎe, razvijeni su deduktivni sistemi primenjene, ili delimično sadržinske logike, vezani za pojedine oblasti s pravilnostima koje se mogu opisati matematičkim sredstvima (npr. teorija odlučivanja, teorija igara, kvantna logika, logika genetike). Primenjivost ovih sistema zavisi od ispunjenosti uslovâ navedenih u aksiomama (npr. razlikuju se apriorna, logička teorija odlučivanja, koja izlaže sheme odlučivanja koje primenjuje idealno racionalan delatnik, i psihološka teorija odlučivanja, koja uzima u obzir sve nesavršenosti zbiLjskih aktera i njihovih saznajnih situacija).

Mnogi logičari smatraju da je deduktivna logika zapravo i jedina logika, dok induktivni oblici zakLjučivanja, kao sadržinski i neizvesni, ne bi ni bili predmet logike, nego psihologije. MeĎutim, ne samo prema formalnoj definiciji logičkog zakLjučivanja, nego i s obzirom na to da se za indukciju mogu formulisati kanoni i pravila, nije sasvim legitimno iskLjučivati je iz logike, jer se logički, normativno procenjuje koji su induktivni zakLjučci osnovani, a koji ne. Sem toga, indukcija se koristi u mnogim vidovima sistematizacije naučnog saznanja.

Knejgel, pogl. II–III

24

13. Silogistika i klasična aristotelovska logika

Silogistika obuhvata, pre svega, kategorički, hipotetički i disjunktivni (alternativni) silogizam (s njihovim kombinacijama), kao i razne oblike polisilogizma. U kategoričkom silogizmu pojavLjuju se tri pojma, veći (terminus maior), srednji (terminus medius) i manji (terminus minor), koja figurišu u dve premise (srednji u obe), pri čemu je gornja (velika) premisa ona koja sadrži veći pojam, a donja (mala) ona koja sadrži manji pojam.

Zavisno od rasporeda terminâ u velikoj i maloj premisi, silogizam obuhvata 4 figure, s ukupno 64 modusa, od kojih je 19 modusa vaLjano. Ostali modusi nisu vaLjani, na osnovu aksiomâ silogizma, koji odreĎuju pravilne moduse.

U pogledu razdeLjenosti pojmova aksiome glase: 1. da srednji termin mora biti razdeLjen makar u jednoj premisi; i 2. da pojam koji nije razdeLjen makar u jednoj premisi ne može biti razdeLjen ni u zakLjučku. Za kvantitet i kvalitet premisa važe sledeće aksiome: 3. da minimalno jedna premisa mora biti afirmativna (iz dve negativne premise ne sledi zakLjučak); 4. da makar jedna premisa mora biti univerzalna (iz dve partikularne premise ne sledi zakLjučak); 5. da ako je jedna premisa partikularna, druga ne sme biti negativna.

Iz ovih aksioma sledi veći broj teorema, koje opisuju kvalitet i kvantitet zakLjučka zavisno od premisa: iz dve afirmativne premise sledi afirmativan zakLjučak; ako je jedna premisa negativna, i zakLjučak je negativan; ako je jedna premisa partikularna, i zakLjučak je partikularan; broj razdeLjenih premisa u zakLjučku mora biti manji bar za jedan od broja razdeLjenih termina u premisama; ako je velika premisa afirmativno-partikularan iskaz, a mala univerzalno-negativan iskaz, ne može se izvesti zakLjučak; itd.

Prva figura silogizma se tradicionalno smatrala savršenom, a na nju se mogu svesti svi ispravni modusi preostale tri figure (doduše, na svaku figuru se mogu redukovati preostale tri).

Polisilogizam (ili soritŠes] ‡ gomila Škao i naziv čuvenog sofizma]) sastoji se iz više premisa, takvih da je iz svake dve sukcesivne premise moguće izvesti silogistički zakLjučak (koji se izostavLja, tj. podrazumeva); zavisno od toga da li se premise reĎaju tako da predikat gornje premise figuriše kao subjekt naredne donje ili obratno (subjekt gornje je predikat donje), razlikuju se Aristotelov i Goklenov polisilogizam.

Hipotetički silogizmi se sastoje od dve hipotetičke premise i hipotetičkog zakLjučka. Hipotetičko-kategorički silogizam ista je forma zakLjučivanja kao i modus ponens i modus

tollens. Čisto alternativni silogizmi sadrže dve alternativne premise i alternativni zakLjučak. Alternativno-kategorički silogizam se zasniva na negaciji jednog od alternanata (disjunkata) iz velike premise, a kategorički zakLjučak glasi da je drugi disjunkt istinit. Alternativni silogizmi se mogu prevoditi na hipotetičke.

Silogistika je odigrala neprocenjivu istorijsku ulogu, jer je bila prva aksiomatizacija logike. I pored odreĎenih logičkih manjkavosti (recimo, onih vezanih za nečistu konverziju), ona je služila kao okosnica svih logičkih rasmatranja (ukLjučujući i filosofskologička) tokom dvadeset vekova.

Knejgel, pogl. IV–V

25

14. Aksiomatski metod

Aksiomatski metod, koji rezultuje izgradnjom aksiomatskih sistema, primenjiv je jedino u oblastima koje su praktično završene i zatvorene, pre svega u logici i matematici, kao i nekim retkim oblastima prirodnih nauka (klasična termodinamika, genetika, teorija evolucije; Xorx Kaspar Homenz je pokušao da aksiomatizuje sociologiju malih grupa, Xejms Vuxer biologiju, a Spinoza čak i filosofiju). Oni se mogu graditi "odozgo", kada postoji neki skup samoočiglednih, opšteprihvaćenih iskaza koji definišu relacije meĎu opisanim entitetima, i "odozdo", u slučaju da se uoči kako se neka množina povezanih nižih iskaza može urediti, odnosno sažeti u nekoliko elementarnih principa (obično u primenjenoj logici ili matematici, npr. u raznim oblastima operacionih istraživanja).

Glavni elementi aksiomatskih sistema jesu primitivni pojmovi/termini, aksiome (i postulati), pravila formacije, pravila transformacije, te izvedeni pojmovi i teoreme. Primitivni, ili nedefinisani pojmovi jesu oni koji se ne definišu eksplicitno, nego se nabrajaju, s tim da se pretpostavLja kako je njihovo značenje intuitivno poznato, a njihovo značenje se precizno odreĎuje na implicitan način, kroz njihovo postavLjanje u odnose sa drugim primitivnim pojmovima u okviru aksioma. Implicitno definisanje ostavLja mogućnost da jedan apstraktan aksiomatski sistem ima više interpretacija, odnosno da su aksiome zadovoLjive u više domena.

Aksiome (i postulati) su (u okviru sistema) nedokazane i nedokazive tvrdnje, koje služe kao osnova za izvoĎenje svih drugih iskaza. Nekada se pravila razlika izmeĎu aksioma, kao neposredno očiglednih istina, i postulata, koji su se smatrali iskazima neophodnima u izvoĎenju, ali koji nisu očigledni; no, pošto je to krajnje subjektivan kriterijum, ova razlika je uglavnom napuštena: najpre, danas se aksiomama ne pridaje svojstvo istinitosti, makar ne u tzv. "spoLjašnjem" smislu (one važe unutar sistema, a istinite mogu biti jedino u nekoj interpretaciji, ako se pokaže da ih zadovoLjavaju neki entiteti na objekt-nivou); distinkcija se može koristiti u tom pogledu da su postulati znatno apstraktniji i ne učestvuju direktno u derivacijama (nego osmišLjavaju sistem kao celinu i imaju odreĎeni intuitivni značaj); dok, za razliku od njih, aksiome mogu biti vrlo komplikovane, ali su neophodne za izvoĎenje teorema. I inače se u savremenoj logici od aksioma ne očekuje da budu očigledne niti materijalno istinite.

Za aksiome se postavLjaju tri osnovna zahteva: 1. da budu konsistentne, uzajamno neprotivrečne (u protivnom bi iz njih bio izvodiv ma koji iskaz); 2. da kao skup budu potpune (da se iz njih može izvesti svaki iskaz smislen unutar sistema ili njegova negacija) ‡ ukoliko to nije slučaj, može se dodati još neka aksioma koja će omogućiti izvoĎenje neizvodivog iskaza; 3. meĎusobna nezavisnost aksioma, tj. njihova uzajamna neizvodivost ili nepreklapanje logičkog sadržaja. Ovaj treći zahtev nije imperativan, iako redundantnost načelno nije požeLjno svojstvo ‡ meĎutim, njime se omogućava skraćivanje dokazâ.

Aksiomatski sistem Isti domen se može aksiomatizovati na različite načine, s tim da su onda te aksiomatizacije ekvivalentne, što ponekad nije lako pokazati.

Knejgel, pogl. VII

26

15. Razlike klasične i simboličke logike

Silogistika je proučavala vrlo ograničen broj formi zakLjučivanja i, s ubrzanim razvojem matematike u Novom veku, nije mogla da obuhvati sve veći broj tipova zakLjučivanja čija je vaLjanost dokazana. Aristotelovska silogistika se može potpuno obuhvatiti predikatskim računom (aksiomatizaciju, tj. prevoĎenje, izvršio je Lukašjevič, ujedno pokazujući da u nekim modusima silogizma prećutno figurišu egzistencijalne pretpostavke, jer je za Aristotela silogizam imao i ontološki, a ne samo logički smisao). U okviru silogistike bilo je vrlo malo prostora za rasmatranja filosofske logike i teorije značenja koja su neophodna za adekvatnu interpretaciju (egzistencijalni smisao iskaza, značenje kopule, status logičkih principa i aksioma itd).

KLjučni prodori u zasnivanju nove, simboličke logike, zasnovane na matematici, ostvareni su u drugoj polovini 19. veka, radom Ogastasa DeMorgana i Xorxa Bula, koji su postavili temeLje za uvoĎenje, u načelu, beskonačnog broja ispravnih zakLjučaka koji nisu u vezi sa silogistikom. Razvijanje apstraktne algebre, teorije skupova i drugih matematičkih disciplina koje su u bliskoj vezi s logikom nastavLjeno je kroz Peanovu aksiomatizaciju teorije prirodnih brojeva, Kantorove i Dedekindove doprinose aritmetici i teoriji skupova, a kLjučne korake su predstavLjali Fregeova formalizacija iskaznog računa (premda se začeci nalaze još kod stoičarâ) i Rasl‡Vajthedovi Principia

Mathematica (I–III, 1910‡13), koji su pružili utemeLjenje celokupne matematičke logike. Nasuprot tradicionalnoj logici, koja se zasnivala na četiri osnovna principa, ili zakona

mišLjenja (principi identiteta, Šne]protivrečnosti, iskLjučenja trećeg i dovoLjnog razloga), savremena logika se u načelu može zasnovati na dva načina: sistemima prirodne dedukcije (u kojima ne postoje aksiome, nego se barata iskLjučivo pravilima zakLjučivanja) i aksiomatskim sistemima (koji operišu odreĎenim brojem aksioma, uz modus ponens kao osnovno pravilo transformacije; ukoliko se uvede i pravilo zamene, onda postoji beskonačno mnogo aksioma, ali ograničen broj shema aksioma). U sistemima prirodne dedukcije dokazi su obično duži, ali se ekonomičnost ogleda u nepostojanju aksioma, dok aksiomatski sistemi sadrže manji broj pravilâ, ali broj aksioma može variisati od tri do petnaestak (pri čemu onda te aksiome nisu nezavisne), s tim da što je manji broj aksioma, to su i dokazi duži. Iz klasičnih "osnovnih principa mišLjenja" ne mogu se izvesti svi vaLjani oblici zakLjučivanja.

Intuicionistički sistemi odbacuju načelo iskLjučenja trećeg (bivalenciju), tako da u njima nisu izvodive pojedine teoreme koje jesu u konvencionalnim sistemima. Pojedini drugi sistemi takoĎe nastoje da izostave pojedine kLjučne elemente (obično s izvesnom filosofskom, odnosno epistemološkom motivacijom, npr. jednakost ili pojedine aksiome u modalnoj logici), te da utvrde šta se može dokazati pomoću siromašnijih resursa, tj. koje teoreme ne zavise od odreĎenih aksioma. Tako, na primer, u modalnoj logici postoji čitav niz neekvivalentnih modalnih sistema, od kojih su neki logički jači (ali ukLjučuju izvesne ontološke pretpostavke), a drugi logički slabiji (iskLjučujući filosofski sporne iskaze).

KoenNejgel, VI pogl.

27

16. Dedukcija i novo znanje

Dok je za indukciju jasno da donosi nova saznanja, zbog čega se naziva i amplijativnim (proširujućim, pojačavajućim) zakLjučivanjem, ali koja su ujedno samo verovatna (zbog čega se, opet, naziva plauzibilnim, verovatnim rasuĎivanjem), za dedukciju su mnogi teoretičari osporavali da pruža novo znanje, tj. da je praktično petitio

principii (neki čak smatraju da je kod dedukcije, makar u silogizmu, zakLjučak sadržan već u samoj gornjoj premisi, jer se podrazumeva da klasa o kojoj se nešto tvrdi obuhvata sve svoje članove). Naime, deduktivnim zakLjučkom se samo eksplikuje, očiglednije izražava ono što već govore premise, pa zakLjučak predstavLja samo deo njihovog logičkog sadržaja (nema logičke nezavisnosti premisa i zakLjučka) ‡ dedukcija je izvesna, ali utoliko i trivijalna.

No, najpre, može se rasmatrati psihološka novost deduktivnog zakLjučka: iako on u logičkom smislu ne kaže ništa novo, čini očiglednim ono što bi ostalo skriveno u ponekad vrlo složenim i zamršenim lancima deduktivnih povezanosti (npr. iskazima u nekom dokazu). Dedukcija često predstavLja povezivanje udaLjenih premisa, čiji bi odnos inače ostao neidentifikovan. I kada je neki iskaz psihološki poznat, dedukcija može pružiti informaciju o povezanosti sa drugim poznatim iskazima ‡ recimo, i o teoremi koja deluje samoočigledno (i utoliko je poznata), kada se dokazom poveže sa drugim samoočiglednim iskazima (aksiomama), stiče se novo znanje da je ona deo aksiomatskog sistema.

Uloga dedukcije u sistematizaciji raznih vrsta znanja takoĎe ukazuje da dedukcija pruža neku vrstu novine, jer je svaka sistematizacija sama po sebi informativna (donosi saznanje o povezanosti meĎu elementima celine). Deduktivna sistematizacija nije od značaja samo za izlaganje već stečenog znanja, nego ima i odreĎeni heuristički smisao, jer sistematizovano znanje omogućava analogije i izvoĎenja koji nisu uočLjivi u nestrukturisanom obliku.

Najzad, dedukcija se u empirijskim naukama koristi prvenstveno u obliku modus-a tollens, pri čemu se po pravilu (ili čak nikada) ne zna istinitosna vrednost premisa, a ne zna se unapred ni istinitosna vrednost zakLjučka ‡ meĎutim, ukoliko se utvrdi lažnost zakLjučka, iz toga neminovno sledi lažnost premisa (ili jedne/ nekih od njih). Osim toga, dedukcija se koristi i za naučno predviĎanje, za koje se sme smatrati da je odreĎena vrsta znanja (iako ne sasvim pouzdanog, dok se ne obistini). Utoliko se može govoriti o epistemološkoj nezavisnosti premisa i zakLjučka u deduktivnom rasuĎivanju ‡ dedukcija može voditi zakLjučku od kojeg premise ne zavise epistemološki, premda, naravno, zavise logički.

Kriza osnovâ matematike početkom 20. veka i kasniji Gedelov dokaz neodlučivosti predikatskog računa izazvali su skepticizam i u pogledu logike i matematike, jer je pokazano da se ni deduktivnim zakLjučivanjem ne može uvek utvrditi je li neka data formula izvodiva iz aksiomâ logičkog sistema. Ovo upućuje da izvoĎenje odreĎene teoreme (iskaza) donosi epistemološku novinu, u tom pogledu što običnim pregledom premisa ne možemo utvrditi šta se sve iz njih može izvesti (drugim rečima, ne znamo šta nam se sve nalazi u pretpostavkama, pa čak ni to da li se u njima krije neki paradoks, odnosno protivrečnost).

AranĎ. Studije, 49‡53.

28

17. Induktivizam i deduktivizam

Induktivizam i deduktivizam se bitno razlikuju u pogledu stavLjanja naglaska na primenu induktivnog i deduktivnog vida zakLjučivanja u empirijskim naukama. Sistematska primena indukcije kao načina zakLjučivanja predstavLja induktivni metod, dok dosledna upotreba dedukcije oličava (hipotetičko-)deduktivni metod. Iako se, naravno, i jedan i drugi moraju koristiti kombinovano, u pojedinim naukama, prvenstveno egzaktnim, zastupLjeniji je deduktivni metod, dok se u "mekim" i u pretežno deskriptivnim naukama češće koristi induktivni.

Induktivizam i deduktivizam se sukobLjavaju gotovo oko svih kLjučnih pojmova i problema metodologije: najpre, u pogledu sveukupne strukture naučnog istraživanja (v. 43); potom, u pogledu konteksta otkrića i konteksta opravdanja (provere); u isticanju različitih vrsta naučnog objašnjenja; u viĎenju napretka u nauci; s obzirom na poimanje strukture naučnih teorija; itd. Induktivisti naglašavaju ulogu induktivnog metoda (npr. Milovih kanona i statističke analize) u dolaženju do otkrića ‡ do naučnih zakona se dolazi generalizacijom iz prethodno poznatih svedočanstava, njihovim uporeĎivanjem i ustanovLjavanjem pravilnosti; dok deduktivisti naglašavaju značaj apstraktnih obrazaca (heurističkih uzora), iz kojih se dedukuju preliminarne hipoteze, dok svedočanstva služe samo za njihovu proveru. U kontekstu opravdanja induktivisti drže da se na osnovu (potvrdnih) svedočanstava može proceniti stepen konfirmacije ili verovatnoća opšteg iskaza (zakona), a deduktivisti kLjučni značaj dodeLjuju pobijanjima (pri čemu su potvrde irelevantne, makar u striktnom deduktivizmu).

Deduktivisti, prirodno, preferišu deduktivno-nomološki model objašnjenja, dok induktivisti favorizuju induktivno-statistički, koji se prvenstveno koristi u neegzaktnim naukama. I logički odnosi meĎu elementima naučne teorije za deduktiviste su pre svega deduktivni, a za induktiviste odnosi verovatnoće. Već i na nivou definisanja nauke induktivisti su proklamovali kriterije razgraničenja zasnovane na pretpostavci o mogućnosti induktivnog potvrĎivanja empirijskih iskaza (konfirmacionistički i probabilistički, v. 37), dok deduktivisti nalažu opovrgLjivost kao definiciono (i požeLjno) svojstvo naučnih teorija, uz falsifikacionistički kriterijum demarkacije.

Najzad, i u vezi s napretkom u nauci pojavLjuju se znatne opozicije: induktivisti potcrtavaju kumulativizam, kontinuitet i postepeno uopštavanje, dok deduktivističkoj slici progresa više odgovara revolucionarni, diskontinuisani tok napredovanja ‡ do blistavih, smelih hipoteza, koje preokreću sliku sveta, dospeva se invencijom naučnikâ posle pobijanja stare teorije. Doduše, i Poper je, iako deduktivist, govorio o kvazi-induktivnom progresu, utoliko što svaka nova teorija nasleĎuje od stare istinite posledice (princip prezervacije), pa se tako naučno znanje postupno uvećava. Induktivistička i deduktivistička slika nauke, dakle, ne samo što na činjeničkom planu pružaju osetno drugačije predstave o nauci u celini i njenim elementima, nego zapovedaju i različite metodološke norme.

Koen i Nejgel, odg. pogl. Jovan AranĎelović, Studije o indukciji i verovatnoći, Institut..., Beograd, 2002, str. 36-60.

29

IV Problemi indukcije

18. Pojam i vrste indukcije

Indukcija predstavLja uvoĎenje (inductio) ili izvoĎenje () šireg, ili iskaza o nepoznatim slučajevima na osnovu polaznih stavova o poznatim slučajevima. To može biti rasuĎivanje od pojedinačnih iskaza na opšte (generalizacija) ili od pojedinačnih slučajeva na hipotezu koja ih (najboLje ili potpuno) objašnjava (abdukcija ili apstrakcija); zakLjučivanje od čulnih opažaja na objekte spoLjašnjeg i tuĎeg psihičkog sveta (tuĎe svesti); zakLjučivanje od sadašnjosti na budućnost (predikcija) i prošlost (retrodikcija); zakLjučivanje od članova klase na celokupnu klasu ili na pravilo koje važi za sve poznate i nepoznate primere; od poznatih posledica na nepoznate uzroke (a ponekad i obratno); itd. Praktično, u svakom ne-analitičkom rasuĎivanju, zakLjučivanju koje se odnosi na iskustvo ili njegove elemente, pa samim tim donosi novo znanje, koristi se indukcija. Ona zato uvek nosi neizvesnost, a njeni zakLjučci nikad ne mogu biti nepogrešivi, tj. više nego tek verovatni (bez obzira na stepen verovatnoće).

U tom smislu, savršena (ili potpuna) indukcija zapravo nije induktivni, nego deduktivni oblik zakLjučivanja; kao što je to i matematička indukcija, koja je definiciono obeležje skupa prirodnih brojeva i ne može biti opovrgnuta protivprimerom. Doduše, u matematici se, u heurističke svrhe, može koristiti i nesavršena, prâva indukcija, kada se naslućuje neko svojstvo koje bi trebalo da važi npr. za sve brojeve (u aritmetici) ‡ no, dok se ne konstruiše dokaz, takvo nagaĎanje ostaje samo hipoteza, s odreĎenim stepenom verovatnoće.

Osnovni oblici indukcije, prema raznim klasifikacijama (koje se delimično preklapaju), bili bi: enumerativna (Šprostim] nabrajanjem, koja je najprimitivniji oblik, ali se na njega mogu svesti svi složeniji oblici), ili generalizaciona (uopštavanje s pojedinačnih primera na pravilnost); kauzalna (koja od posledice zakLjučuje na uzrok); eliminaciona (koja, iskLjučujući poznate uzroke poznatih posledica, dospeva do preostalog nepoznatog uzroka poznate posledice); analoška (koja na osnovu sličnosti poznatih svojstava dva ili više slučajeva izvodi pretpostavku sličnosti i za nepoznata obeležja), kojoj je srodna analitička (koja na osnovu brižLjivo analizovanih obeležja pojedinačnog primera ustanovLjava mehanizam delovanja ili procesa za celokupnu klasu srodnih primera); statistička (koja na osnovu Šreprezentativnog] uzorka zakLjučuje o raspodeli obeležja u celokupnoj klasi).

Ova podela je unekoliko heterogena, jer su neki modaliteti definisani na osnovu forme rasuĎivanja, a drugi na osnovu svrhe, predmeta ili domena u kojem se izvodi zakLjučak. Sve ove vrste indukcije mogu se kanonizovati u nekoliko glavnih oblika, tako da su se od Srednjeg veka javLjale različite kodifikacije (Groseteste, Heršel, Xivonz), a najpoznatiji su Milovi metodi induktivnog utvrĎivanja uzročnih odnosa, koji, iako samorazumLjivi i elementarni, mogu služiti kao polazište svih drugih induktivnih zakLjučivanja.

30

19. Milovi kanoni uzročne indukcije

Namenjeni su ispitivanju uzročnih odnosa pre svega u eksperimentalnim istraživanjima, ali se mogu koristiti i za ispitivanje korelacija u prikladno strukturisanim neeksperimentalno dobijenim podacima. Mil ih je u načelu zamislio kao metode induktivnog utvrĎivanja nepoznatih uzroka na osnovu poznatih posledica, i obratno, pri čemu je podrazumevao da su relevantna obeležja invarijantna (uniformnost prirode) i da se mogu identifikovati (u vezi s tim je voĎena čuvena diskusija izmeĎu njega i Hjuela o pitanju da li indukcija pretpostavLja odreĎenu prethodnu ideju ili hipotezu o povezanosti, s tim da je on zastupao pretežno opservacionističko gledište).

Kanon slaganja nalaže da ako dva ili više slučajeva neke pojave imaju samo jednu zajedničku okolnost, okolnost u kojoj se svi slučajevi slažu čini uzrok (ili deo uzroka, ili posledicu, ili deo posledice) date pojave.

Kanon razlike upućuje da ako se dva slučaja u kojima se pojava zbiva i ne zbiva imaju zajedničke sve okolnosti iste osim jedne, onda je upravo ta okolnost uzrok (ili posledicu) zbivanja pojave u prvom slučaju (i njenog odsustva u drugom).

Kombinovani metod slaganja i razlike tvrdi da ako se dva ili više slučajeva zbivanja pojave imaju samo jednu zajedničku okolnost, a ona izostaje u slučajevima odsustva pojave, onda je ta okolnost uzrok (ili posledica) dotične pojave.

Metod zajedničke promene (varijacije) podrazumeva da je pojava koja se menja na odreĎen korelativan način s ispitivanom pojavom njen uzrok ili posledica.

Kanon ostatka (eliminativna indukcija) ukazuje da kada se iz pojave apstrahuje deo koji je posledica poznatih antecedensa, ostali deo pojave je efekt preostalih.

Ovi metodi, premda su neki od njih pouzdaniji (kombinovani metod slaganja i razlike, kanon zajedničke varijacije), jer ukLjučuju preciznije ili raznovrsnije podatke, ne mogu sami po sebi utvrditi hipotetički uzrok (jer se putem njih ne ispituju svi slučajevi, nego se uvek barata uzorcima i slučajeva i propratnih okolnosti; kao što se nikad ne mogu nabrojati svi potencijalni uzroci ili navesti sve zamislive hipoteze). Uostalom, danas postoje moćni statistički postupci (analiza varijanse, multivarijantna analiza itd.) kojima se iz mnoštva podataka daju izvesti numeričke pravilnosti ‡ korelacije i regresije ‡ ali oni i daLje ne pružaju garantiju uspeha, jer se pojavLjuju akcidentalne ili trivijalne korelacije (ukoliko faktori nisu dobro definisani), intervenišu okolnosti koje nisu uzete u obzir i javLjaju se slične smetnje. Pogotovo se u kompleksnim fenomenima prepliću ili superponišu uticaji različitih činilaca (npr. u psihološkim i sociološkim istraživanjima), tako da se bez adekvatne pojmovne i sadržinske analize, kao i teorijske interpretacije, ne može dospeti do zadovoLjavajućeg uzročnog objašnjenja. Sem toga, ni Milovi kanoni ni statistički testovi po pravilu ne kazuju ništa o smeru uzrokovanja, pa ni o tome da li je eventualno neka treća pojava zajednički uzrok obe ispitivane.

Iz ovih razloga se Milovi kanoni danas obično formulišu na negativan način, čime dobijaju kvazi-deduktivni smisao: npr. ništa ne može biti uzrok date pojave ukoliko se ne pojavLjuje u svim njenim realizacijama (doduše, i tada može biti nužan uslov, ili se pak može desiti da se ipak pojavLjuje, ali na neki latentan način, kao što dejstvo uzročnog činioca može biti neutralisano izvesnim protivdejstvom koje ostaje skriveno). Pored eliminativne, ovi kanoni svakako mogu imati i odreĎenu heurističku funkciju.

Koen i Nejgel; Novaković Uvod

31

20. Opravdanje indukcije

Nepouzdanost indukcije, koja proističe iz njenog proširujućeg, pojačavajućeg haraktera, svojstva da pruža zakLjučke o entitetima koji nisu obuhvaćeni premisama, dovela je, i pre Hjuma u naznakama, a kod njega u zaoštrenom vidu (doduše, vezanom za uzročnost), do uvida o potrebi da se ona opravda(va). Razlikuju se mišLjenja o tome da li je uopšte treba opravdavati, koju strategiju (strategije) koristiti i da li se to može uspešno učiniti. Gotovo svi teoretičari uvažavaju stav da je konkluzivno opravdanje, u smislu utemeLjenja ili dokazivanja ispravnosti, neizvodivo, ali većina proučavalaca ovih problema ipak je nastojala da pruži odreĎeno obrazloženje ili motivaciju za upotrebu indukcije.

Pokušaji da se indukcija saznajno ili vansaznajno opravda imaju nekoliko opštih oblika: prvi od njih je (meta)induktivističko opravdanje (Rajhenbah, Brejtvejt), koje polazi od tvrdnje da se indukcija često uspešno primenjivala u prošlosti, a da induktivni zakLjučci, kada se dosledno vrše, asimptotski konverguju nekoj jedinstvenoj vrednosti (naravno, ako ona postoji) ‡ dakle, indukcija na višem nivou, u pogledu induktivnih zakLjučaka, vodi rasuĎivanju da je indukcija na objekt-nivou uspešna (pri čemu se pojavLjuje problem cirkularnosti). Deduktivističko opravdanje postuliše neki opšti princip (uniformnost prirode ŠMil], ograničena raznovrsnost ŠKejnz], prostorno-vremenska homogenost) iz kojeg bi se navodno mogla izvesti pravila za uspešno ili relativno pouzdano izvoĎenje induktivnih zakLjučaka. Intuicionistička opravdanja počivaju na pretpostavLjanju nekog duboko usaĎenog očekivanja da će nepoznati slučajevi ličiti na poznate (Hjum, Mil), a, slično njima, apriorističke odbrane (Kant, Harod) ustanovLjavaju neki apriorni princip (npr. univerzalnu uzročnost ili matematičku teoriju verovatnoće) na osnovu kojeg bi se indukcija učinila vaLjanom. Najzad, pragmatička opravdanja, ujedno i najzastupLjenija (Pers, Fajgl i mnogi drugi u raznim varijantama), pozivaju se na uspeh (pogotovo komparativni) indukcije u praksi, neizbežnost (nezamenjivost), primenjivost u naučnom i svakidašnjem rasuĎivanju, heuristički smisao i slične vrline.

Oni koji su izričito tvrdili nemogućnost opravdanja indukcije ili su i sâm problem indukcije odbacivali kao epistemološki, pa čak i kao pragmatički, upućujući ga u psihologiju saznanja (Hjum, fon Riht, kao i matematički logičari), ili su pak, poput Popera, kao striktni deduktivisti, verovali da se indukcija zapravo ni ne koristi kako u nauci, tako ni u zdravorazumskom rasuĎivanju, jer je bespotrebna (doduše, u svojoj koncepciji potkrepLjivanja Poper je i sâm pribegao svojevrsnoj indukciji). Najzad, lingvistički teoretičari, filosofi običnog jezika, smatraju da indukciju ni ne treba pravdati merilima koja važe za dedukciju.

Nastojanja većine pojedinačnih autora nemaju čist oblik, nego obično kombinuju nekoliko različitih, ali srodnih pristupa u opravdavanju (npr. induktivistički i pragmatički ŠRajhenbah], ili pragmatički i lingvistički ŠMaks Blek]).

Zorić Maks Blek, u: Prajor, Historija logike, dodatak Mićunović SinĎelić, Kumulativnost i revolucija u nauci, FDS, 1997.

32

21. Indukcija i verovatnoća

Praktično je sve do XIX veka vladalo uverenje da indukcija može pružati izvesne zakLjučke, samo ako se izvodi pažLjivo i ako se potraže svi zamislivi izuzeci. Smatralo se, čak i kod empiristâ 19. veka, da indukcija daje istinite zakLjučke, a odredba verovatnoće se nije vezivala za indukciju. Naročito se gajilo poverenje u pojedine oblike indukcije (npr. analitičku indukciju ili abdukciju, ili pak, kod Hjuela, u zakLjučke dobijene usaglašavanjem indukcija).

Proučavanje indukcije na delu, u primeni unutar naučnog istraživanja, dovelo je do mirenja s neumitnošću da je svako znanje dobijeno induktivnim putem pogrešivo, kao, uostalom, i svako empirijsko znanje. Prvi koji je jasno doveo indukciju u vezu s verovatnoćom bio je Stenli Xivonz (Xevons), koji je izričito zastupao stav da ishod induktivnog rasuĎivanja uvek ostaje u granicama verovatnoće, nikad ne dostižući izvesnost (on je dao i mnoge, uglavnom aproksimativne formule za procenjivanje verovatnoće opštih iskaza na osnovu prikupLjenih svedočanstava). Danas je ovakvo shvatanje samorazumLjivo i uzima se kao definicija empirijskog, sintetičkog znanja ‡ svaki opšti stav koji nije već pretpostavLjen podleže mogućnosti pobijanja, opovrgLjiv je, ma koliko potvrda imao sebi u korist.

PostavLja se pitanje da li je verovatnoća svojstvo našeg nesavršenog, nepotpunog znanja o činjenicama ili intrinsično svojstvo opštih iskazâ ‡ legitimno je smatrati, kao što realisti i čine, da stav može biti istinit a da ga naučnici znaju samo s odreĎenom verovatnoćom. Dakle, prema ovakvom shvatanju verovatnoća ne iskLjučuje istinitost, jer se odnosi na epistemički stav prema iskazu ili teoriji. Verovatnoća bi tada bila odnos izmeĎu svedočanstva kojima se raspolaže i iskaza koji se tvrdi, a ne svojstvo samog iskaza. MeĎutim, i tada ostaje otvoreno kako izračunati verovatnoću i koji je stepen verovatnoće neophodan da bi se iskazu dopuštala ili pripisivala istinitost ‡ je li to natpolovična, vrlo visoka ili gotovo stopostotna verovatnoća, na osnovu kojeg broja svedočanstava mora biti procenjena, da li na tu verovatnoću utiču pojmovna i teorijska rasmatranja (saglasnost sa drugim prihvaćenim ili visoko verovatnim teorijama) itd.

AranĎelović, VII gl.

33

22. Glavne teorije verovatnoće

Od kvantitativnog, matematičkog pojma verovatnoće pojedini autori razlikuju kvalitativni, filosofski pojam, koji se može koristiti u neegzaktnim procenama. Filosofska verovatnoća bi se ticala praktičnih sudova o verovatnoći u svakodnevnom životu.

Klasičnu matematičku odredbu verovatnoće dao je Laplas, kao odnos broja povoLjnih slučajeva prema ukupnom broju jednakoverovatnih osnovnih slučajeva. Ovo odreĎenje pati od mnogih slabosti, pre svega usled subjektivizma, jer se početna jednaka verovatnoća osnovnim slučajevima pripisuje na osnovu neznanja o tome da se oni u bilo čemu razlikuju ili na osnovu apriorne procene o ravnomernoj distribuciji.

Dve glavne savremene teorije verovatnoće jesu logička i empirijska. Logička, ili apriorna teorija verovatnoće izražava ovaj pojam kao odnos teorije i svedočanstava, a ciLj joj je da postavi pravila pomoću kojih će se na osnovu raspoloživih svedočanstava procenjivati verovatnoće raznih opštih stavova koji se oslanjaju na njih. NJeni glavni predstavnici su Kejnz, Karnap i Remzi, a svoj vrhunac je doživela u raznim teorijama konfirmacije, za koje se ipak pokazalo da ne mogu pouzdano pripisivati verovatnoću univerzalnim iskazima, jer je broj svedočanstava beskonačan, a nikad se ne zna da li je dostupni uzorak dovoLjno reprezentativan (zbog čega je Karnap kasnije pribegao pojmu konfirmacije kvalifikovanim pojedinačnim slučajem, što je blisko analitičkoj indukciji). Kod ove teorije, koja se pogodno primenjuje na individualne slučajeve, problem predstavLja početno dodeLjivanje verovatnoća, koje se obično vrši na osnovu tzv. Tractatus-razbijanja na elementarna stanja stvari.

Druga, empirijska, ili frekvencijalna teorija prikazuje verovatnoću kao svojstvo klasa relativno homogenih instancija i po svojoj prirodi je aposteriorna, jer operiše relativnim učestanostima odreĎenih u klasi entitetâ. Na osnovu ove teorije mogu se vršiti empirijska predviĎanja o raspodelama svojstava u srodnim klasama, ali nije uvek pogodna za individualne slučajeve, zato što se svaki individualni primer može ukLjučiti u više klasa, od čega bitno zavisi i procena verovatnoće (tj. ona može osetno kolebati). Glavni zastupnici ove teorije jesu npr. Fon Mizes, Rajhenbah i Vilijem Nil.

Vredi pomenuti i Poperovu dispozicionalnu teoriju verovatnoće, koju koriste i mnogi realisti (npr. Salmon), a koja poima verovatnoću kao ontološko svojstvo aktualnih entiteta. Ova teorija je prikladna za predstavLjanje procesa koji su inherentno probabilističke prirode, npr. u kvantnoj mehanici. No, ovde je više u pitanju interpretacija pojma verovatnoće, nego zasebna teorija.

34

23. Primenjivost indukcije u nauci i drugim oblastima

Bez obzira na raznovrsne kritike indukcije (od kojih je najpoznatija Poperova), kao i na brojne probleme u vezi s njenim opravda(va)njem (postoji li potreba za njim, koji su vidovi i domašaji/ishodi raznih strategija opravdanja), nesumnjivo je da ona, makar implicitno i u kombinaciji sa dedukcijom igra značajne uloge u nauci: heurističku (u dolaženju do otkrića ili traganju za saznajno zanimLjivim hipotezama, iako su mnogi smatrali da je heuristika iskLjučivo deduktivna); konfirmacionu (pri potkrepLjivanju hipoteza putem statističke analize); eksplanatornu (u statističko-induktivnim objašnjenjima); sistematizatorsku (pri uspostavLjanju analogija i korelacija meĎu raznim naučnim zakonima i teorijama); prediktivnu (projekcija odreĎenih tendencija na budućnost, uz pretpostavku kontinuiteta, često i bez posredovanja obuhvatnog zakona).

Celokupno empirijsko, odnosno sintetičko saznanje, na jedan ili drugi način, podrazumeva primenu indukcije, pa je utoliko hipotetičko i revizibilno, u skladu s prilivom novih svedočanstava (danas je opšteprihvaćen falibilizam, kao stanovište da je sve znanje pogrešivo, a posle Gedelovog dokaza neodlučivosti mnogi ga Špoput Hansa Alberta] protežu čak i na logiku i matematiku). No, kod indukcije se mora imati u vidu njena informaciona vrednost ‡ ona ima neprocenjivu vrednost u sistematizaciji već i praktičnog, svakodnevnog znanja, pa se otuda i kaže da je čovek induktivna životinja (kao što su to i niži organizmi, tj. svi koji su sposobni za učenje).

Indukcija se pojavLjuje već na nivou obrazovanja pojmova ‡ da bi se razlučila inherentna (za dâti pojam konstitutivna) od kontingentnih svojstava, neophodna je makar implicitna indukcija (uostalom, ona je prisutna i na nesvesnom planu). Kao što pokazuju ne samo lingvistička istraživanja, nego i npr. rasmatranja Nelsona Gudmena ili Xerija Fodora, ali i teoretisanje filosofa običnog jezika, već i prirodni jezik na elementarnom nivou induktivno je ustrojen, pošto svaki izraz Ljudskog jezika ima projektivni smisao. Kada stvarnost ne bi bila (ili se ne bi poimala) kao zakonomerno ureĎena, ujedno bi bilo nemoguće izgraditi jezik kakav ga znamo (možda jedino neki heraklitovski neverbalni, jezik gestova). Za pamćenje i druge osnovne psihičke procese (koji podrazumevaju reidentifikaciju entitetâ iz iskustva) takoĎe je neophodna indukcija itd. Aleksandra Zorić (prir.), Teorije indukcije u HH veku, Institut..., Beograd, 2005, str. po izboru J. AranĎelović, Studije..., pogl. III

35

V Teorije naučne istine

24. Teorija korespondencije

U vezi s teorijom istine u nauci javLjaju se specifičniji problemi nego u pogledu teorije istine u svakodnevnim kontekstima. Ovo proizlazi iz okolnosti da u nauci većina (važnih) iskaza nema toliko jasne nužne i dovoLjne uslove istinitosti kao u običnom jeziku (niti se mogu direktno verifikovati), dok je, s druge strane, potreban viši stepen objektivnosti nego za zdravorazumske sudove. Napetost izmeĎu objektivnosti i potkrepLjenosti, i kritičnosti i pogrešivosti obrazuje prostor u kojem se može tragati za dovoLjno istančanom teorijom naučne istine.

Teorija korespondencije je osnovna, tradicionalna, aristotelovska teorija istine, koja počiva na adekvaciji uma i stvari, tj. pretpostavLja da svakom elementu jezika odgovara neki segment stvarnosti ‡ za pojmove su to odreĎeni entiteti (ili skupovi entitetâ) kao denotati, a za iskaze stanja stvari. Prema teoriji korespondencije, kako je to formulisao Tarski u svojoj semantičkoj teoriji istine, iskaz je istinit kada je stanje stvari koje on opisuje zaista na delu, tj. kada se odnosi na činjenicu. Ovo je samo formalno odreĎenje istine, pa su iz njega ("h" je istinito ako i samo h) nastale i redundancijalne teorije, koje istinu vide kao redundantan (izlišan, suvišan) termin, koji služi jedino ekspresivnom pojačavanju, potvrĎivanju pristanka uz neki stav.

Korespondencijalna teorija istine suočava se s mnogim teškoćama, jer brojnim apstraktnim izrazima i iskazima ne odgovara neki izdvojen entitet, stanje stvari ili segment stvarnosti. Ovo se naročito odnosi na apstraktne teorijske pojmove u razvijenim područjima nauke, za koje se mora pružiti interpretacija. Problemi sa referencijom odnose se i na negativne iskaze, modalne iskaze, iskaze verovatnoće, hipotetičke konstrukte, izraze za relacije i mnoge druge kategorije, naročito one koje se koriste u centralnim delovima teorijskih sistema. Kao objektivistička i (makar u načelu) atomistička, ova teorija istina pretpostavLja konačnu saznatLjivost elemenata stvarnosti, i to prvenstveno onih osnovnih, pa je iz tih razloga jedan od glavnih sastojaka naučnog realizma.

Iz navedenih razloga, korespondencijalna teorija, tj. mnoge njene tvrdnje, moraju se ublažiti da bi bila upotrebLjiva u nauci. Epistemološki uvidi o nedostižnosti apsolutne objektivnosti čak i u nauci upućuju da je za kritički realizam neophodno ukLjučiti i izvesnu meru holizma, koji dovodi do neodreĎenosti korespondencije (tj. do gledišta da nauka u celini koresponduje sa stvarnošću u celini, ali da nema parcijalne biunivokne korespondencije). Mnogi realisti pretpostavLjaju da vrlo apstraktnim izrazima i iskazima odgovaraju odreĎene fundamentalne sile ili dubinska stanja stvari, koji nisu dostupna opservaciji. Sa druge strane, unošenje epistemičkih, pa i subjektivnih elemenata proizvodi varijante koje se približavaju teoriji koherencije.

Mihailo Marković, Filozofski osnovi nauke, odg. pogl.

36

25. Teorija koherencije i teorija evidencije

Dok je teorija korespondencije prikladnija za empirijske iskaze, teorija koherencije više odgovara sistemima apriornih, analitičkih tvrĎenja, kao što su, recimo, matematički ili filosofski (mada su i u matematici razvijane teorije kvazi-empirijske opovrgLjivosti, u smislu Šne]mogućnosti konstruisanja paradoksâ ili protivprimerâ). Teorija koherencije, pored zahteva za konsistentnošću (koji je, u svakom slučaju, imperativan, mada ne uvek i ostvarLjiv, jer su ponekad i sami bazični podaci nedosledni ili razne teorije iz teorijskog kompleksa nesaglasne), nalaže bliže povezanosti, uzajamno potkrepLjivanje i maksimalnu harmonizaciju iskazâ unutar teorije. Glavni predstavnici bi bili Kant, Hegel, rani Karnap.

Iako može izgledati kao logički trivijalna, teorija koherencije zapravo iziskuje znatno više od odsustva kontradikcije: termini i iskazi moraju biti usklaĎeni, sistem mora biti celovit (jer je potpunost jamstvo da nema nikakve skrivene protivrečnosti), razni segmenti celine naučnog saznanja treba da budu usaglašeni, a pojmovnim (ili sintaktičkim) odnosima pridaje se veći značaj nego odnosima referencije (semantičkim). Koherencijalna teorija bi upućivala da se traga za što ekonomičnijim, što elegantnijim, preglednijim, jednostavnijim formulacijama ili eksplikacijama prikupLjenih činjenica. Moglo bi se reći da je ovo teorija istine "odozgo nadole", za razliku od korespondencijalne teorije, pošto se favorizuju logički, konceptualni kriteriji, dok se smatra da se izolovani neposlušni podaci mogu ignorisati u korist sistema kao celine. Diskusija o ekstraevidencijalnim kriterijima poverenja u naučne teorije pokazuje da su ovi argumenti plauzibilni, jer bi napuštanje celokupnog dobro potkrepLjenog sistema zbog jednog ili nekoliko pobijača (kao što je sugerisao rani Poper) bilo krajnje nepraktično, pogotovo kada se zna da se takvi singularni iskazi uvek mogu reinterpretisati ili makar eksplicitno nabrojati kao izuzeci.

Teorija evidencije (ili samoočiglednosti), iako nastoji da prevaziĎe psihologizam i subjektivizam, postulisanjem neposredne svesnosti o izvesnosti kao kriterija istine praktično podleže istim prigovorima koje sama upućuje psihologističkim teorijama. NJena fenomenološka nastrojenost i težnja za nadsubjektivnom i intersubjektivnom proverom osećaja izvesnosti, doduše, razlikuje je od krajnje relativističkih i subjektivističkih stanovišta i čini primenjivom na neke oblasti poput matematike i izvesnih područja psihologije, sociologije i drugih društvenih nauka, ali, u celini gledano, ona nije plauzibilna kao polazište za opštu teoriju naučne istine. Naime, postavLja se pitanje da li se evidencija može utemeLjiti ne-psihološki, odrediti ne kao osećaj, nego kao objektivna kategorija, a da se sačuva i njena epistemička dostupnost. Teorija evidencije je u ovom pogledu slična nekim u osnovi realističkim teorijama, kao što su osobeni platonizam novokantovske Badenske škole (istina kao vrednost u području važenja, a ne činjenica) ili realizam X. E. Mura. Ona se može dovesti i u vezu s francuskim konvencionalizmom, utoliko što se u okviru njega pretpostavLjalo da pri izboru najpodesnijih konvencija naučnika vodi osećaj.

Hemlin, Teorija saznanja, Jasen, Nikšić, pogl. V Gajo Petrović, "Teorija korespondencije i teorija evidencije" Fil. studije, XI Mihailo Marković, Filozofski osnovi nauke, IV glava

37

26. Pragmatičke teorije istine

Pragmatičke teorije polaze od kriterija praktične korisnosti, ili primenjivosti odreĎenog iskaza (u zadovoLjavanju životnih potreba, postizanju uspeha, pa čak i poboLjšavanju opšteg raspoloženja ili verovanja u život) kao mere istinitosti. NJih nisu zastupali samo američki pragmatisti, nego i pojedina istočnjačka učenja, biologistički nastrojeni teoretičari, kao i marksisti (prvenstveno Engels). Pragmatizam se, u iskrivLjenim interpretacijama, često prikazivao kao pragmaticizam (kao gledište da iskLjučivo praksa, nezavisno od teorijskih razloga, odreĎuje saznajnu vrednost ili verodostojnost) ili čak kao prakticizam, orijentacija iskLjučivo na praktične, lukrativne ciLjeve nauke. Premda je bilo i takvih sledbenika pragmatizma, njegovim predvodnicima (npr. Persu, Djuiju, a još manje Midu) sigurno se ne bi mogla prebaciti bezuslovna usmerenost na prozaične svrhe, jer su se koncentrisali pre svega na probleme značenja, simbolâ, jezičke i, uopšte, društvene ekspresije itd.

Pragmatizam je blizak klasičnom, logičkom empirizmu utoliko što osporava saznajnu vrednost transcendent(al)nih tvrdnji, neproverLjivih iskaza o okultnim entitetima, tj. metafizičkim spekulacijama. (U afirmativnom smislu) zdravorazumsko (trezveno) polazište pragmatizma sastojalo bi se u tezi da sve što se tvrdi o iskustvenoj stvarnosti mora biti proverLjivo upravo u iskustvu. Težnja za preciznim formulacijama, otklon od maglovitosti i neodreĎenosti, srodni su zahtevu za misaonom disciplinom i slobodom od dogme i autoriteta. Kada se praktična proverLjivost postavi kao regulativni, a ne konstitutivni uslov istine, u njemu se ne krije nikakva opasnost od banalizacije saznanja. Kao i kod teorije koherencije, pragmatizam ne svodi istinu na korisnost, nego upućuje na preporučivanje da se prihvataju (samo) oni iskazi koji se daju empirijski ispitivati. Ukoliko se npr. operacionalizam, kao varijanta pragmatizma, ne shvata u najradikalnijem (reduktivnom) obliku, on izražava zdravu, racionalnu intuiciju da pojmove vaLja definisati tako da imaju jasnu referenciju u iskustvu.

Elementi pragmatičkog viĎenja istine danas su zastupLjeni u gotovo svim metodološkim pozicijama, od (naravno) antirealističkih do realističkih ‡ pragmatičkim elementima i normama kompensuje se nemogućnost pouzdanog saznavanja izvesnih činjeničkih momenata, ali i nesposobnost da se na pojmovnom planu uspostave oštre distinkcije i definicije. Pragmatički obrt (posle jezičkog i sociološkog), koji je u metodologiji i filosofiji nauke nastupio 1970-ih i 1980-ih, upućuje na to da svaka metodološka norma mora imati i praktični smisao, biti primenjiva u naučnoj praksi, kao i (opštije) na uvid da se pojedina epistemološka pitanja mogu razrešiti jedino pragmatičkim putem (u deficitu transcendentalnog utemeLjenja, faut de mieux). Tako je, recimo, pragmatički realizam stanovište da osnovne postavke realističke epistemologije i metodologije treba prihvatati prvenstveno stoga što se pokazuju kao produktivne u naučnoj praksi (npr. da su naučnici motivisaniji i inventivniji ukoliko veruju u realistički smisao svojih teorija nego ako prema njima neguju skeptički ili agnostički stav ‡ meĎutim, ovo je empirijsko pitanje, koje se može ispitivati jedino anketama ili psihološkim istraživanjima).

Hemlin 5.b; Pers; Laudan 1 i 2

38

27. Realizam i antirealizam

Danas, umesto stroge podele na ova dva pravca, postoji čitav niz varijanti i jedne i druge orijentacije, koje se uzajamno prepliću i tvore kontinuum od radikalnih versija realizma (naivnog ili esencijalističkog) do ekstremnih antirealističkih pozicija (solipsizam, agnosticizam, skepticizam), koje se ipak više tiču teorije saznanja nego metodologije. Praktično, sva savremena kako realistička tako i antirealistička stanovišta sadrže makar pojedine elemente ili teze onog drugog, te ih danas niko ne zastupa u čistom ili krajnjem obliku.

Tako se, kad je u pitanju realizam, zastupaju pragmatički, konjekturalni, hipotetički, uslovni, parcijalni i slični varijeteti, od kojih svaki uvažava poneki od antirealističkih argumenata. Sa druge strane, antirealizam se pretežno usmerava na osporavanje (pojedinih) teorijskih entiteta (termina) ili iskaza, a ne na poricanje realnog smisla svim, ukLjučujući i opservacione termine.

Ukratko, realizam bi se mogao razložiti na nekoliko osnovnih tvrdnji, dok njihovo poricanje ili osporavanje proizvodi antirealistički analogon:

1. ontološki realizam (nezavisnost ontološke strukture realnosti od Ljudskog znanja) ‡ idealizam;

2. epistemološki r. (saznatLjivost Šne]istine naučnih teorija, kao odnosa korespondencije teorije i realnosti) ‡ skepticizam, fenomenalizam, pragmatizam;

3. semantički r. (doslovna istinitost ili lažnost naučnih tvrdnji, referencijalnost centralnih termina i iskaza) ‡ konvencionalizam, deskriptivizam;

4. metodološki r. (aproksimativna istinitost kao objašnjenje uspeha, mogućnost pouzdane procene uspešnosti) ‡ konstruktivizam, iracionalizam;

5. pragmatički r. (plauzibilnost istine kao ciLja) ‡ instrumentalizam. Glavna "bojišta" na današnjem frontu debate, posle lingvističkog, pragmatičkog i

sociološkog obrta u filosofiji (nauke), jesu: distinkcija teorijsko/posmatračko (s tim da je realisti uglavnom odriču, ali, ukoliko se shvati kao kontinuum, to i antirealisti mogu iskoristiti za potkopavanje domena posmatračkih termina i iskaza); status istine i srodnih veridičkih pojmova (istinolikost, verovatnost, potkrepLjenost) kao ciLjeva/ideala nauke (da li su potrebni, ostvarivi, produktivni itd); pojam zrele nauke (može li se pružiti efektivan kriterijum za dostizanje praga zrelosti odreĎene discipline); pouzdanost čulnog opažanja i (instrumentalnog) posmatranja; (ne)kumulativnost i (dis)kontinuitet u istoriji nauke itd.

O realizmu se debatuje i u društvenim naukama: u psihologiji u pogledu izvesnih hipotetičkih konstrukata u modelima koji prikazuju psihičke procese ili u vezi s kategorijama koje se postulišu u teorijama ličnosti (npr. arhetipi); u sociologiji npr. u odnosu na realnost kolektivnih entiteta (društvenih grupa, zajedničkih predstava, identiteta itsl.) ‡ ovde je zanimLjivo primetiti da nije u pitanju da li postoje, recimo, službenici kao pojedinci i da li imaju zajednička svojstva, nego da li postoje kao grupa, kolektivitet, što podrazumeva jedinstvene nazore, interese, životni stil, akcioni potencijal itd.

St. Novaković (prir.), Naučni realizam i antirealizam..., IF FF, Bgd, 1998. Neven Sesardić, "U obranu znanstvenog realizma", Filozofske studije, XVIII, 1986. Al. Gordić, "Heuristička plodnost naučnog realizma", Fil. stud., XXVI, 1994.

39

28. Redukcionizam

Pojam redukcije se, u različitim oblicima, pojavLjuje u raznim oblastima prirodnih i društvenih nauka, ali i filosofije (prvenstveno u filosofskoj psihologiji, vezano za problem odnosa duha i tela). Redukcija je, u metodološkom smislu, svoĎenje pojmova i/ili iskazâ neke više, kompleksnije teorije na pojmove i/ili iskaze niže, elementarnije teorije. U idealnom slučaju, ona je pokazivanje ekvivalentnosti odreĎenog složenog pojma iz teorije na višem ontološkom nivou s nekom linearnom kombinacijom pojmova fundamentalnije teorije.

U prirodnim naukama najviše izgleda ima redukcija hemije na fiziku, zbog čega mnogi teoretičari osporavaju autonomiju hemije kao nauke. Dosta je učinjeno i na planu redukcije biologije na hemiju (tj. u drugom koraku na fiziku), no, iako su napuštena npr. klasična teleološka objašnjenja u biologiji, funkcionalizam je i daLje prikladniji pristup organskim fenomenima od striktnog redukcionizma. Slično važi i za prelaz sa biologije na psihologiju. U društvenim naukama redukcioničke tendencije se ispoLjavaju prevashodno u sociologiji, kroz težnju da se društvena stvarnost, odnosno društveni fenomeni, svedu na fenomene nekog ontološki nižeg reda, tj. da budu objašnjeni zakonima nauke koja iskLjučuje socijalnu dimenziju i oslanja se prvenstveno na individualne kategorije: glavni oblici redukcionizma jesu ekonomizam (nastojanje da se sve društvene pojave redukuju na ekonomske odnose i interese, kao npr. u marksizmu), psihologizam (svoĎenje sociologije na individualnu ili, eventualno, socijalnu psihologiju) i kulturalizam (u pojedinim varijantama interpretativne sociologije, gde se ignorišu strukturalni i institucionalni momenti društvenih odnosa).

Stanovište suprotno redukcionizmu predstavLja emergentizam (emergere ‡ izroniti, iskrsnuti, pojaviti se), koji se pojavLjuje u raznim oblicima (npr. vitalizam, kao shvatanje o osobenosti živog sveta, tj. nesvodivosti biologije na hemiju). Emergentizam je, makar u pragmatičkom i institucionalnom smislu, neophodna pretpostavka postojanja (tj. odvojenosti) različitih naučnih disciplina i specijalizacije za odreĎene oblasti. Uostalom, i iz razloga primene fundamentalnih saznanja (kao i organizacije naučnog saznanja u celini), redukcionizam nije sprovodiv u praksi ‡ npr. za smišLjanje i realizaciju odreĎenih tehnoloških postupaka neophodno je poznavati hemijske osobine konkretnih materijala, ali, čak i ako su ona potpuno reducibilna na fizička, bilo bi nepraktično polaziti od fundamentalnih svojstava materije da bi se u nekom udaLjenom koraku izvoĎenja dospelo do tehnički primenjivog saznanja.

Redukcionizam u osnovi predstavLja epistemološki optimističko gledište da će se sa razvojem nauke otkrivati nove pojmovne i empirijske veze meĎu elementima različitih teorija, a on se može smatrati delom opšteg projekta ujedinjavanja nauke. Sa svakim napretkom u nauci, naravno, dolazi do identifikovanja prethodno nepoznatih veza, ali i do otkrivanja (u datom trenutku) nesvodivih svojstava i zakonitosti. Uobličavanje interdisciplinarnih nauka poslednjih decenija (fizička hemija, biohemija, neuropsihologija) svakako pruža podstrek i nadu redukcionistima, meĎutim, pojedina druga predmetna područja ujedno se i neprestano razdvajaju na odeLjene discipline, tako da se praktično uvek održava svojevrstan balans reducibilnōg i ireducibilnōg u nauci.

SinĎelić KiRuN, Sesardić Fizikalizam, Novaković Uvod u opštu...

40

29. Subjektivna priroda predmeta istraživanja S

Problem objektivnosti (društveno)naučnog saznanja jedan je od najvažnijih u filosofiji društvenih nauka, jer se odnosi na praktično sve aspekte sociološkog istraživanja. Iako je problem objektivnosti višeznačan i odnosi se kako na osobine samog predmeta istraživanja (njegovu saznatLjivost i objašnjivost), tako i na svojstva naučnih teorija kao konceptualnih tvorevina (njihovu nepristrasnost i pouzdanost), možda bi objektivnost trebalo ponajviše vezivati za nezavisnu proverLjivost samih teorija. Objektivnost (ili, kako se danas češće izražava, intersubjektivnost) nauke obuhvata nekoliko užih obeležja, kao što su: odsustvo ličnih i grupnih predrasuda, etička neutralnost, falibilizam (pogrešivost) i samoispravLjivost (autokorektivnost). Poslednjih decenija su se mnogi relativistički teoretičari nauke (npr. Kun i Fajerabend) zalagali za reviziju ovog standarda, ukazujući na istorijskim primerima da se on često kršio i da ga je i nemoguće ostvariti.

Objektivizam se u jednom širem smislu može videti i kao zahtev empirizma u društvenonaučnom istraživanju, u smislu da se društvenim pojavama pristupa nalik prirodnim (dakle, kao činjenicama ‡ Dirkem); znači, ovo gledište je blisko metodološkom monizmu, utoliko što se društvena stvarnost poima kao skup opažLjivih fenomena dostupnih sistematskom naučnom posmatranju i analizi. To, naravno, ne mora implikovati direktnu opažLjivost (u smislu manifestnosti), nego je dovoLjno da postoje procedure naučnog prikupLjanja podataka kojima se može doći do pouzdanih svedočanstava o datom fenomenu i pomoću kojih se mogu izvesti vaLjane generalizacije. U ekstremnijim, bihejviorističkim i pozitivističkim, varijantama empirizam nalaže odustajanje od tumačenja subjektivnog doživLjavanja društvene stvarnosti i insistuje na utvrĎivanju egzaktnih podataka o manifestnim fenomenima (ili njihovim odlikama), tako da koristi prvenstveno "spoLjašnje", eksternalističke opise, induktivna uopštavanja i uzročna objašnjenja kao oblike sistematizacije društvenih činjenica. Tako sociološki, kao i filosofski empirizam obično sadrži nominalističke premise i redukcionističke konotacije.

Nasuprot tome, subjektivizam je u osnovi obojen idealistički i internalistički ‡ on se koncentriše na subjektivnu, "unutarnju" stranu društvenih zbivanja, a društvenu stvarnost vidi kao takvu koju konstituišu društveni delatnici i koja stoga predstavLja rezultantu njihovih interpretativnih praksi. Ova društvena stvarnost ne mora imati neki supstancijalni sadržaj, ne mora se sastojati iz objektivizovanih dogaĎaja ili činjenica, pošto su presudni smislovi koje u tu stvarnost učitavaju sami učesnici, tako da značenja pojedinih segmenata te realnosti nisu data sama po sebi, nego tek u meĎusobnoj komunikaciji društvenih aktera. Zato bi, prema privrženicima fenomenologije, etnometodologije ili feminističke sociologije, bilo bespredmetno tragati za nekim objektivnim, od aktera i posmatrača nezavisnim opisom društvene stvarnosti ili čak uopšte tvrditi da postoje neki objektivni fenomeni nezavisno od njihove "socijalne konstrukcije". Istorijski posmatrano, subjektivizam se oslanja na Diltajevo poimanje Geistesnjissenschaften (duhovnih nauka) i Veberovu razumevajuću sociologiju, iako su oni nastojali da načine sheme istorijskih tipova, stilova itd. ‡ dakle, opštih kategorija za klasifikaciju pojedinačnih fenomena ‡ a ove opštosti predstavnici "paradigme društvenih definicija" ne priznaju, zato što ni definicije ne zamišLjaju kao opšta odreĎenja pojmova, nego kao ad hoc konceptualizacije trenutne društvene situacije, na koje odlučujući uticaj imaju subjektivne namere, žeLje i očekivanja. Iako neki autori (npr. Hauard Beker) nastoje da ove individualne kategorije kao što su intencionalni akti povežu sa širom (i

41

objektivnijom) društvenom perspektivom, osnovni plan je nesvodivo subjektivan, pa je glavni metodološki postupak posmatranje s učestvovanjem uz interpretaciju iz unutarnje vizure subjek(a)ta.

Prema nekim poimanjima, subjektivizam obuhvata i nominalističku komponentu, meĎutim, moglo bi se reći da ovo stanovište (mada se obično orijentiše na individualnu ravan) može uzimati u obzir i subjektivnu stranu kolektivnih doživLjaja, eminentno kolektivne fenomene (kao što su socijalizacija, simbolizam ili kultura u celini), pa i subjektivnost individuuma kao društveno uslovLjenu (kao stvorenu delovanjem društvenih činilaca, kao što su pripadnost grupi ili institucijama), dakle kao svojevrstan društveno posredovani horizont očekivanja. Neki fenomeni koji se prevashodno ispoLjavaju na individualnom planu (nivo aspiracije, profesionalna orijentacija i slični) dobrim delom su uslovLjeni nekim socijalnim, kolektivnim mehanizmima, pa se može proučavati kako ih doživLjava odreĎeni individuum kao nosilac odreĎene društvene uloge ili generalizovani akter u nekom zbivanju.

SuRazumevajuća ili interpretativna sociologija svakako ima ciLj da osvetli onu stranu društvene stvarnosti koja ostaje zanemarena u objektivističkoj sociologiji, pa se zato ističu subjektivna priroda predmeta društvenonaučnog istraživanja, akcionistička i promenjiva priroda društvenih konstelacija, prioritet tumačenja u odnosu na uzročno objašnjenje, a često i dimenzija istorijskog iskustva subjekta, založena u tradiciji. No, deluje kao da pojedini zastupnici ovakvih gledišta i odveć olako napuštaju standardne klasične metodološke zahteve koji se postavLjaju pred naučno istraživanje, tako da njihova istraživanja katkad više liče na književne eseje nego na pretenziju da se stvarnost opiše naučnim terminima. Naglašavanje subjektivnog, intencionalnog ili teleološkog aspekta društvenih fenomena ne mora neminovno voditi u subjektivizam kao normativnu preporuku za naučno istraživanje. I subjektivno uživLjavanje, empatija, saosećanje i zajednički angažman sa direktnim akterima mogu se i moraju pretočiti u naučno pertinentne pojmove kako bi rezultati takvog istraživanja uopšte bili smatrani sociologijom.

Ernest Nejgel, Struktura nauke, Nolit, Beograd, 1974. Georg Henrik fon Riht (von NJright), Objašnjenje i razumevanje, Nolit, Beograd,

1976. Staniša Novaković, Uvod u opštu metodologiju..., Filozofski fakultet, Beograd, 1994, str. 42-52. Dejvid Hemlin, Teorija saznanja, Jasen, Nikšić, 2001, str. 109-133. Mihailo Đurić, Problemi sociološkog metoda, više izdanja, pogl. 1‡2.

42

VI Pojam metoda

30. Predmet i delokrug metodologije S

Opšta metodologija nauke istražuje one tipove metodoloških problema koji dolaze do izražaja u svim naučnim disciplinama, bez obzira na njihove specifične odlike, dok se posebne metodologije usmeravaju ka procenjivanju epistemološke zasnovanosti osobenih metoda ili istraživačkih tehnika u pojedinim oblastima nauke. (Treba, naravno, napomenuti da, pored metodologije nauke, postoje i metodologija filosofije, metodologija matematike, književnosti /analiza književnog dela kao ogranak teorije književnosti ili teorije kritike ‡ v. npr. Petar MilosavLjević, Metodologija proučavanja književnosti, Novi Sad, / itd, te da ove posebne metodologije istražuju prevashodno merila procene konceptualne uspešnosti dostignućâ u ovim disciplinama, koje nisu iskustvenog haraktera, pa se u njima ne mogu ni primenjivati empirijski metodi i kriteriji.) Tako se, na primer, u filosofiji biologije ili fizike rasmatraju ne samo njihovi harakteristični metodi, nego i logički sadržaj kLjučnih pojmova (gen, prirodna vrsta; sila, materija) i teorijska utemeLjenost najznačajnijih teorija (teorija evolucije, genetika), pa se čak razvijaju i veoma specijalizovane metodologije, kao što je filosofija kvantne fizike.

Metodologija i metafizika (ontologija) Poimanje odnosa metodologije i metafizike umnogome zavisi od filosofskog

stanovišta koje se zauzima, tj. od odreĎenja predmeta filosofije (pošto se metafizika tradicionalno smatrala njenim središnjim područjem) ‡ tako se npr. u Hegelovom sistemu logika poistovećuje s ontologijom (pa bi metodologija imala realni smisao, tj. ticala bi se same stvarnosti), dok se u nekim filosofskim pravcima (egzistencijalizam, poststrukturalizam) ontologija ni ne pominje. OdreĎenja metodologije su takoĎe zavisna od filosofske pozicije, u tom smislu da je, recimo, logički pozitivisti kategorizuju kao deo logike (prvenstveno matematičke), dok je drugi (poput francuskih filosofa nauke Bašlara, Kangijema i drugih) dovode u blisku vezu s istorijom (naučnih) ideja, tj. posmatraju je prevashodno sadržinski (što je u vezi i s njihovom osobenom koncepcijom epistemologije).

Možda bi najprikladnije bilo odnos ove dve filosofske discipline odrediti kao delimično uzajamno pretpostavLjanje, naročito kad je reč o nekim opštim problemima, kao što su struktura naučnih pojmova ili zahtevi naučnog objašnjenja ‡ dok metodologija proučava formalne odlike svih pojmova (ukLjučujući i filosofske, pa onda i metafizičke) ili kriterije plauzibilnosti svih teorija (pa samim tim i metafizičkih), ontologija nastoji da definiše kategorije stvarnosti (ili, kako se ponekad kaže, furniture of the njorld) koje su od značaja i za metodološka rasmatranja (npr. individuisanje dogaĎajâ kao preduslov za odreĎivanje uzročnog odnosa, ili stratifikacija stvarnosti u vezi s apstraktnošću i opštošću). Dakle, svaka metodologija mora polaziti od najopštih pretpostavki o strukturi stvarnosti koju proučavaju empirijske nauke, pošto i oblik i efikasnost naučnih metoda zavise od ontološke kategorizacije i saznajne dostupnosti raznih segmenata realnosti.

Metodologija i aksiologija Dok aksiologija proučava odnose izmeĎu svih vrsta vrednostî, kako saznajnih, tako i

vansaznajnih, (meta)metodologija se koncentriše na strukturu i dostižnosti ovih prvih.

43

Saznajne vrednosti su pre svega krajnji teorijski, intelektualni ciLjevi nauke, kao što su pružanje istinolike i celovite slike o svetu, objašnjenje krajnjih uzroka svih empirijskih fenomena ili povezivanje sveta prirode i čovekovog sveta; za ovo su vezane i funkcije nauke, kao što su "svetonazorna", interpretativna, eksplanatorna, prediktivna itd. CiLjevi nauke nisu uvek u meĎusobnom skladu, a ponekad čak ni saodrživi, pa zato, recimo, Laudan ukazuje na potrebu za izgradnjom jedne sveobuhvatne, harmonične "aksiologije nauke". Kao saznajni ciLj se mogu označiti i izvesni estetski ideali, vezani za elegantnost, ekonomičnost, koherentnost naučnih pojmova i teorija (ovaj estetski aspekt nauke izrazit je u matematici).

Interesovanje praktičkih filosofa nauke (ali i sociologâ i antropologâ nauke) pre svega privlače praktični ciLjevi nauke, tj. njena praktična primena, koju sve više proučavaju etičari nauke ‡ to su pitanja vezana za društvenu odgovornost prirodnih i društvenih naučnika, etičke probleme unutar same naučne prakse, odnose nauke prema društvu, mikronorme naučne zajednice, uticaj nauke na promenu etičkih uverenja, naučno proučavanje etosa itd. (v. npr. Miladin @ivotić, Aksiologija, Napried, Zagreb, 1986; R. Lukić, Sociologija morala).

Metodologija i druge discipline koje proučavaju nauku ‡ M i filosofija nauke,

sociologija nauke, psihologija nauke i istoriografija nauke (unutarnji i spoLjašnji činioci razvoja nauke, promenjivost i primenjivost metodoloških normi: mogu se ispitivati i normativno Šlogičko-epistemološki] i empirijski Šu pogledu toga koliko su odreĎeni stavovi faktički zastupLjeni u naučnoj praksi])

44

31. Odnos metodologije prema logici S

Premda se metodologija u tradicionalnim viĎenjima poimala kao deo logike ili primenjena logika, tj. logika primenjena na naučno saznanje, njihov odnos bi se preciznije mogao odrediti tvrdeći da logika (prvenstveno savremena deduktivna, matematička logika, ali i induktivna logika, tj. teorija verovatnoće i matematička statistika) proučava pre svega formu saznanja i strukturne odnose meĎu iskazima, dok se metodologija nauke, oslanjajući se na rezultate logike (prvenstveno na učenje o pojmu i učenje o zakLjučku, a manje na učenje o sudu), orijentiše i na sadržinske aspekte naučnog saznanja, dakle, istražuje ne samo induktivne i deduktivne relacije meĎu iskazima u okviru naučnog sistema, nego i obrazovanje pojmova, odnos naučnih teorija prema svedočanstvima, probleme objašnjenja itd. Osim toga, formalna, matematička logika nije zainteresovana na osnovanost pojedinih stavova, njihov smisao, opštost ili značaj, nego jedino za istinitosnu vrednost (tačno/netačno), dok metodologija nauke ispituje upravo razloge za zastupanje izvesnog iskaza ili njegovo uvršćivanje u korpus naučnog znanja. Najzad, metodologija se, za razliku od logike, koja se odnosi na sve vrste iskazâ (pod uslovom da imaju odreĎenu istinitosnu vrednost, bez obzira da li pripadaju svakodnevnim, matematičkim ili naučnim znanjima), upravLja na mnoga specifična pitanja naučnog saznanja, koja se ni ne pojavLjuju u vezi sa drugim oblicima saznanja.

Knejg, Milić, ST.

45

32. Odnos metodologije prema teoriji saznanja

Dok teorija saznanja proučava probleme koji nastaju u vezi sa svim oblicima saznanja, bez obzira na njihovo poreklo i domen (zdravorazumsko, naučno, filosofsko), kao što su priroda opažanja, teorije istine, mehanizam i sadržaj pamćenja itd, metodologija se koncentriše na pitanja naučnog saznanja. Iako i jedna i druga disciplina pretenduju ne samo na opis sticanja znanja, nego i na procenu njegove opravdanosti na osnovu pruženih razloga, metodologija se za ove pomenute probleme interesuje prevashodno kad je reč o naučnom znanju (npr. za odnos naučnog posmatranja i obične percepcije, istinitost i objektivnost naučnih iskaza, meĎusobnu zavisnost naučnih stavova unutar teorijskog sistema). Dakle, problemi metodologije su specifičniji, ali ujedno i kompleksniji od problemâ teorije saznanja, pošto se u pogledu epistemoloških odlika naučno saznanje smatra najutemeLjenijim, pa onda i najvažnijim i najtežim za proučavanje, jer su naučni iskazi čvršće povezani sa drugim iskazima nego što je to slučaj sa drugim vrstama iskazâ. Inače, dok se termin "epistemologija" u filosofiji uglavnom koristi manje-više sinonimno s izrazom "(opšta) teorija saznanja", u sociološkoj literaturi ovaj termin najčešće označava metodološke osnove i pristup naučnom istraživanju.

Opšta metodologija nauke istražuje one tipove metodoloških problema koji dolaze do izražaja u svim naučnim disciplinama, bez obzira na njihove specifične odlike, dok se posebne metodologije usmeravaju ka procenjivanju epistemološke zasnovanosti osobenih metoda ili istraživačkih tehnika u pojedinim oblastima nauke. (Treba, naravno, napomenuti da, pored metodologije nauke, postoje i metodologija filosofije, metodologija matematike, književnosti /analiza književnog dela kao ogranak teorije književnosti ili teorije kritike ‡ v. npr. Petar MilosavLjević, Metodologija proučavanja književnosti, Novi Sad, / itd, te da ove posebne metodologije istražuju prevashodno merila procene konceptualne uspešnosti dostignućâ u ovim disciplinama, koje nisu iskustvenog haraktera, pa se u njima ne mogu ni primenjivati empirijski metodi i kriteriji.) Tako se, na primer, u filosofiji biologije ili fizike rasmatraju ne samo njihovi harakteristični metodi, nego i logički sadržaj kLjučnih pojmova (gen, prirodna vrsta; sila, materija) i teorijska utemeLjenost najznačajnijih teorija (teorija evolucije, genetika), pa se čak razvijaju i veoma specijalizovane metodologije, kao što je filosofija kvantne fizike.

Teorija saznanja, kao logička disciplina, u izvesnom smislu daje pretpostavke za izučavanje metodoloških problema, utoliko što ispituje granice ili mogućnosti Ljudskog saznanja i formuliše fundamentalna gledišta o tim kLjučnim problemima Ljudskog saznanja (u tom pogledu je možda temeLjnija i od same logike, jer se postavLjaju pitanja kako saznajemo logičke zakone, koju vrstu evidencije možemo posedovati u odnosu na njih, da li oni imaju neke objektivne, ne-ideelne korelate itd). TakoĎe, teorija saznanja ne samo što definiše Ljudsko saznanje kao takvo, nego proučava sve njegove modalitete (zdravorazumsko, naučno, religijsko, pa i umetničku spoznaju) i u mogućnosti je da ih uporeĎuje i uočava njihove osobene odlike. Nasuprot tome, metodologija se koncentriše prevashodno na naučno saznanje i srodne oblike spoznaje (u oblastima kao što su filosofija, pravo, teologija, teorija književnosti, tj. humanističkim disciplinama). Naučno saznanje je odvajkada (tj. do pozne moderne i, naravno, postmoderne) slovilo kao najuzorniji, najpouzdaniji, najkompleksniji oblik Ljudske spoznaje, pa je u izvesnom smislu njen predmet složeniji, jer

46

Osim toga, dok je teorija saznanja, uz normativnu komponentu, prvenstveno interpretativna filosofska/logička disciplina (u smislu da odreĎuje standarde Špouzdanog] saznanja), metodologija je više normativna, utoliko što postavLja merila za procenu naučnih (ali i filosofskih i drugih) teorija koje pretenduju na kognitivni status.

Teorija saznanja ispituje sve procese koji su u vezi sa saznanjem (verovanje, pamćenje, mišLjenje, opažanje itd), dok se metodologija usmerava na tzv. više, tj. kompleksnije procese ‡ npr. za metodologiju je irelevantno individualno pamćenje ili sećanje, jer se pretpostavLja intersubjektivnost (kolektivnog) pamćenja, pa se samim tim apstrahuju fenomeni kao što su lažno ili selektivno pamćenje; kao što su beznačajne i opažajne iluzije, (ne)motivisani lapsusi itd.

Pojedina stanovišta u teoriji saznanja (npr. fenomenologija ili realizam) imaju svoje takoreći direktne korelate u metodologiji, dok neka druga, koja već svojom formulacijom dovode u pitanje (ili čak otvoreno poriču) objektivnost nauke (solipsizam, fenomenalizam) nisu zanimLjiva za metodologiju, jer njihovo prihvatanje onemogućava smisleno bavLjenje naukom (ujedno i filosofijom itd).

47

33. Različita značenja pojma metoda S

Metod se pre svega odnosi na logičko utemeLjenje kLjučnih misaonih operacija ‡ obrazovanja pojmova, stvaranja sudova i izvoĎenja (ispravnih) zakLjučaka. Ove radnje, koje se mogu posmatrati i na psihološkoj ravni, čine osnovu svakog rasuĎivanja (ukLjučujući i zdravorazumsko), a pogotovo naučnog. Metodologija ne samo što opisuje legitimne načine izvoĎenja ovih misaonih postupaka, nego propisuje i pravila koja pružaju adekvatne pojmove, razgovetne sudove i korektne zakLjučke, i to prvenstveno u primeni na naučnu materiju.

Za metodologiju je od posebnog značaja klasifikacija načinâ zakLjučivanja, jer se za njih vezuju i naučni metodi u najužem, a, sa druge strane, i najapstraktnijem smislu ‡ to su pre svega indukcija (sa analogijom) i dedukcija, na kojima se, kao osnovnim vidovima zakLjučivanja, zasnivaju i odgovarajući metodi: induktivni i deduktivni. Deduktivni metod, koji svoj vrhunac dostiže u postupku aksiomatizacije, primenjuje se u svim oblicima sistematizovanja dobijenih naučnih rezultata i njihovu logičku kontrolu, dok je induktivni metod (kao procedura postepenog generalizovanja i apstrahovanja od poznatog na nepoznato) izvorište većine pojedinačnih istraživačkih tehnika, naročito onih koje se koriste u sociološkim istraživanjima. Dakle, u svom najstrožem značenju metodi su logički "skelet" naučnog zakLjučivanja koji se zasniva na postulatima deduktivne i induktivne logike (ovoj poslednjoj se u novijoj logici nauke pribraja i analogija kao induktivni oblik zakLjučivanja Šanaloška indukcija], dok se ona tradicionalno izdvajala kao zaseban vid rasuĎivanja).

Metodološke norme i postulati takoĎe su bitan deo naučnog metoda ‡ sama logička pravila uglavnom su formalna i vrlo apstraktna, pa im je neophodna odreĎena interpretacija u primeni na predmet naučnih ispitivanja. Metodološke norme služe prvenstveno tome da bi se, pored formalne ispravnosti u korišćenju metodâ, obezbedila njihova maksimalna produktivnost u nauci, tj. da bi se iz raspoloživog empirijskog materijala izveli najsuptilniji zakLjučci (ujedno i informativni i potkrepLjeni, ali i precizni, smeli, ekonomični itd). Ove norme su, u načelu, preskriptivni iskazi koji rukovode naučnim istraživanjem i čine njegov konstitutivni deo, kako u kritičkom, tako i u heurističkom smislu ‡ one istovremeno i sužavaju pojedine logičke mogućnosti kao epistemološki ili ontološki neplauzibilne, ali zauzvrat i upućuju na nove horizonte prikupLjanja podataka i njihove interpretacije. Nisu sve norme i postulati istog oblika niti imaju identičan logički status i metodološke funkcije, ali bi se najuprošćenije mogle predstaviti kao (hipotetički i kategorički) imperativi koji nalažu i zabranjuju izvesne pravce istraživanja kao (bes)korisne za ostvarivanje ciLjeva nauke.

Drugo osnovno značenje metoda tiče se posebnih istraživačkih tehnika kakve se upotrebLjavaju u prirodnim (npr. hemijska analiza) i društvenim naukama (anketa, intervju), ili u obema vrstama (posmatranje, statistika i eksperiment, sa odgovarajućim modifikacijama). Ove istraživačke tehnike, i u svojoj koncepciji, a naročito u primeni, oblikovane su tako da nisu čisto logičkog haraktera, nego uzimaju u obzir i specifičnost predmeta istraživanja, a to se prevashodno odnosi na njihove konkretne varijante (npr. intervju ‡ strukturisani, nestrukturisani, dubinski, fokus-grupni, provokativni itd). U metodologiji socioloških istraživanja se pod terminom "metod(i)" obično podrazumeva upravo skup istraživačkih tehnika koje se primenjuju u iskustvenim istraživanjima, čak i vrlo specijalizovanih (spektrometrija u hemiji, delfi-metod u sociologiji i slični postupci). Iz ovakvog poimanja metoda proističe i tendencija da se tim terminom označavaju i

48

specifični analitički postupci (idealni tipovi, funkcionalna analiza, multivarijantna analiza itd), koji su obično striktno vezani za pojedina uža područja nauke.

Još jedan, treći, smisao metoda proističe iz meĎuuslovLjenosti i koncepcijske srodnosti teorijskih polazišta i pojedinih istraživačkih tehnika (npr. blisko su zavisni bihejviorizam i eksperiment, funkcionalizam i funkcionalna analiza, interpretativizam i idealni tipovi). Epistemološke, ontološke i metodološke (pa i aksiološke) pretpostavke pojedinih pravaca ujedno predstavLjaju i saznajnu motivaciju za primenu upravo odreĎenih tehnika (dok bi primena drugih bila nesaglasna s centralnim postulatima datih doktrina ‡ npr. funkcionalna analiza nije u najboLjem saglasju s programskim stavovima konfliktnih teorija). Otuda se ponekad, recimo, primena funkcionalne analize izjednačava s funkcionalizmom, premda ima i mišLjenjâ da se i Marks (sa drugim marksistima) obilno služio funkcionalnom analizom. Iz izlaganja o paradigmatskoj strukturi nauke biće jasnije i ovo poistovećivanje metoda s istraživačkim pristupima, heuristikama i orijentacijama, odnosno pravcima u teorijskoj sociologiji.

49

34. Sastavni delovi naučnog metoda

Pošto je osnovnih svrha metoda uobličavanje i usmeravanje naučnog znanja, tj. povećavanje njegove pouzdanosti i organizovanje parcijalnih saznanja u teorijske sisteme, on ima nekoliko osnovnih funkcija u razvoju nauke, iz čega proističu i njegovi glavni delovi: to su logički, heuristički, tehnički, strateški, organizacioni itd.

Logički element ili aspekt naučnog metoda sastoji se u racionalnoj, logičko-epistemološkoj kritici i unapreĎivanju istraživačkih postupaka koji se koriste u pojedinim naukama. Ovaj segment metoda ima ciLj da pruži saznajno utemeLjenje ili opravdanje raznih specifičnih tehnika, ali i da ukaže na njihova ograničenja i slabosti (iz čega proizlaze i metodološke preporuke i uputstva za izbegavanje nekritičke, nepouzdane primene izvesnih procedura). Kritički aspekt nema samo negativni smisao odstranjivanja iz nauke sadržaja koji nemaju adekvatnu saznajnu osnovu, nego i pozitivni smisao preporučivanja što produktivnije upotrebe posmatračkog iskustva u dolaženju do opštih zakonitosti i znanja uopšte.

Heuristički aspekt ili segment naučnog metoda ogleda se u upućivanju naučnih napora na linije koje pružaju najviše izgleda na uspeh. Heuristika se pojavLjuje u dva vida: kao pozitivna (što pruža smernice i nagoveštaje koje vaLja slediti) i negativna (što odvraća naučnike od pojedinih oblika istraživanja koji nemaju veće izglede na dugoročni uspeh ili daje preporuke za to kako po svaku cenu štititi odreĎene centralne iskaze u sistemu kada su ugroženi empirijskim pobijačima). Mnogi savremeni autori (Poper, Laudan) osporavali su heuristički smisao naučnog metoda (metodologiju kao ars

inveniendi), smatrajući da metodologija može služiti samo za retrospektivnu procenu već formulisanih teorija, a ne može postavLjati norme za otkrivanje novih teorija.

Tehnički segment, srodan logičkom, razvija nove tehnike i istraživačke postupke koji bi, prema metodološkim procenama, bili pogodniji ili uspešniji u izučavanju odreĎenih predmeta. Ovaj sloj metodološkog znanja unapreĎuje se uporedo s temeLjitijim upoznavanjem predmeta istraživanja, odnosno, zavisan je od uočavanja raznih osobenosti izvesnog skupa pojava.

Strateški smisao metoda sastoji se u postavLjanju dalekosežnih, dugoročnih (pre svega saznajnih) ciLjeva koje odreĎena nauka treba da postigne. U pojedinim razdobLjima nauke jasno su artikulisane izvesne saznajne potrebe, odnosno, zapaža se nedostatak ili zaostatak na izvesnim nivoima uobličenosti teorijskog sistema. Takve uočene slabosti (recimo, nedovoLjna rigoroznost, neistražena područja, niska usklaĎenost pojedinih naučnih domena) motivišu postavLjanje ideala na čijem ostvarivanju treba raditi u predstojećem razdobLju. Strategija naučnog razvoja, meĎutim, nije uslovLjena samo metodološkim razlozima i rasmatranjima, nego na nju značajan uticaj vrše i razni društveni, politički i ekonomski činioci.

Organizacioni aspekt metoda ogleda se u tome što metod (pogotovo metodologije posebnih nauka) navodi i specifična praktična uputstva o tome kako izvoditi odreĎene oblike istraživanja, koje mere opreza predvideti itd.

Staniša Novaković, Uvod u opštu metodologiju..., str. 9-21. Vojin Milić, Sociološki metod, 1. pogl.

50

35. Odnos metoda i predmeta istraživanja S

Tradicionalno se smatralo da predmet istraživanja jednosmerno odreĎuje metod koji će se primeniti u njegovom izučavanju. U jednom elementarnom smislu specifičnost predmeta zaista nameće metod istraživanja, na taj način što nameće odreĎene pristupe kojima se najpogodnije može istraživati izvesno područje stvarnosti ili najprimerenije osvetliti pojedini fenomeni, ali i primenjeni metodi u izvesnom smislu definišu područje istraživanja, tako što neke segmente oblasti istraživanja reorganizuju ili rekonceptualizuju, neke iskLjučuju kao nelegitimne, a nekima pak dodeLjuju strateški značaj, povezujući ih s nizom drugih naučnih problema i time ih ukLjučujući u odreĎenu tematiku. Isti predmet može se proučavati veoma raznolikim metodima, iz različitih perspektiva, što ponekad uslovLjava i razdvajanje zasebnih nauka (predmete kao što su čovek ili privreda ili društvo proučavaju različite nauke, prirodne i društvene). Linije istraživanja i grupisanja fenomenâ razgranavaju se i ukrštaju oko različitih pristupa, od kojih se neki kristališu kao rigorozne istraživačke tehnike, a drugi više kao "misaoni stilovi" ili opšte orijentacije (npr. ne bi se moglo reći da fenomenološki pristup u društvenim naukama ima takav stepen kompaktnosti kao što je to slučaj s fenomenološkim pravcem u filosofiji). U svakom slučaju, metodi i istraživačke tehnike oblikuju predmet proučavanja utvrĎujući načine na koji se tom predmetu može pristupati na naučno legitiman način.

Nijedan metod, naravno, nije univerzalno primenjiv, nego se može koristiti u različitim oblicima istraživanja i u raznovrsnim modalitetima zavisno od toga koji je ciLj dotičnog istraživanja. U pojedinim psihološkim i sociološkim pravcima često se zastranjivalo u redukcionizam putem apsolutizacije jedne istraživačke tehnike, polazeći od stava da je to jedini validan način istraživanja (pa se npr. u bihejviorizmu smatralo da su eksperimenti osmišLjeni po uzoru na prirodne nauke i kvantitativni testovi ujedno i jedini dopustivi načini istraživanja i jedini mogući izvori saznanja o društvenim pojavama ‡ dakle, njihova objektivna ograničenja su se zanemarivala, dok se potencijal smatrao po definiciji maksimalnim, jer su ostale tehnike istraživanja bile iskLjučene zbog navodne nepouzdanosti, pa, dakle, i epistemološke nelegitimnosti njima dobijenih podataka). Ovako preusko definisana objektivnost, naravno, osiromašuje i poimanje predmeta proučavanja. Sličnu iskLjučivost i odbojnost prema kvantitativnim podacima ispoLjavaju razni oblici humanističke sociologije, kao što su humanistički marksizam i etnometodologija. Ali, ovo znači da nije prihvatLjivo prepustiti jednome metodu ili tehnici da definiše čitavu oblast fenomenâ koje jedna disciplina treba da proučava ‡ umesto toga, vaLja težiti optimalnoj kombinaciji istraživačkih tehnika, pošto se one uzajamno dopunjavaju, pa i unakrsno kontrolišu rezultate (što doprinosi integraciji naučnog znanja).

Svaki metod ispoLjava svoje potencijale i prednosti u nekim preferencijalnim područjima istraživanja ‡ tako je npr. intervju nezamenjiv u sociologiji porodice ili socijalnoj psihologiji, dok je statistika neizbežna u demografskim proučavanjima. MeĎutim, i u tim središnjim oblastima primene svaki metod nailazi i na odreĎena ograničenja, vezana bilo za prirodu same socijalne stvarnosti bilo za neke imanentne epistemološke odlike same odnosne tehnike ili metoda (nemogućnost da se pomoću njih doĎe do odreĎenih značajnih saznanja ili neprilagoĎenost samih instrumenata). Ova ograničenja se povećavaju ako se neki metod primeni na pogrešan način ili pri proučavanju takvog predmeta koji sâm po sebi nije podesan da bi se njegova obeležja

51

dala utvrditi tim metodom. Pored toga, uvek je bitno izabrati odgovarajući modalitet odnosne istraživačke tehnike ‡ kao u slučaju naučnog posmatranja sa raznovrsnim stepenima i oblicima učestvovanja. Ako je u pitanju takav domen društvene akcije u kojem se sámo ponašanje ne menja mnogo u zavisnosti od toga da li subjekti jesu ili imaju osećaj da su posmatrani (javne manifestacije, ekonomske aktivnosti i slično), nije neophodan ma kakav stepen učestvovanja da bi se dobili srazmerno pouzdani podaci, pošto subjekti po pravilu ne saobražavaju svoje postupke socijalnim očekivanjima posmatrača. No, kad su u pitanju fenomeni vezani za intimnost, anomiju i slične oblasti, kod kojih postoji visok vrednosni naboj, istraživač mora steći poverenje ispitanikâ, bilo u najnižoj meri ‡ ispoLjavanjem izvesnih obzira (intelektualnim i emocionalnim angažovanjem, tj. učestvovanjem u subjektivnoj situaciji ispitanika), bilo podešavanjem svog ponašanja delovanju samih učesnika u situaciji ‡ nastojanjem da se situaciono prilagodi očekivanjima akterâ, bilo u najvišoj meri ‡ postajući članom socijalne grupe, ukoliko je ova izopštena iz ostatka društva (kad je reč npr. o pripadnicima marginalnih grupa, u čijem istraživanju su još predstavnici čikaške škole, a naročito fenomenološke sociologije, primenjivali razne taktike zbližavanja sa samim subjektima).

Primena odreĎene tehnike na nova područja istraživanja, iako čini metodološku inovaciju, iziskuje raznolika prilagoĎavanja, znatan oprez pri analizi i interpretaciji rezultatâ, kao i kontrolisanje dobijenih podataka i zakLjučaka primenom na isti predmet proučavanja onih metoda koji su već pokazali svoju primerenost za proučavanje tog predmeta. Izvesna istraživačka tehnika će pokazati svoju plodnost u raznim područjima istraživanja samo ako se koristi u raznovrsnim oblicima, a ne primenjuje uniformno bez neophodnih modifikacija. Tako je, recimo, primenu analize sadržaja na proučavanje istorije idejâ Sorokin kombinovao sa drugim kvantitativnim i kvalitativnim metodima kako bi potvrdio svoje zakLjučke o preovladavanju jednog ili drugog tipa kulture u odreĎenom razdobLju. Naučni eksperiment može biti upotrebLjiv u odreĎenim proučavanjima društvenih pojava, ali ako se predvide sve (ili značajne) remeteće okolnosti koje mogu uticati na ishod.

52

VII Klasifikacija nauke i razgraničenje od metafizike

36. Opšta obeležja nauke

Kao distinktivne osobine nauke najčešće se navode njene strukturalne ili formalne odlike, koje je čine organizovanim saznajnim pregnućem (racionalnost, sistematičnost, opštost, preciznost, ekonomičnost, kritičnost, smelost); potom se ukazuje na sadržinska svojstva, vezana za empirijski harakter (iskustvena osnova, proverLjivost, pojmovna i teorijska zasnovanost, eksplanatorna i prediktivna moć); te, najzad, što je povezuje s mnogim drugim područjima, institucionalna obeležja (intersubjektivnost, komunikabilnost, društvena utemeLjenost).

Strukturalne osobine nauka deli sa svim drugim racionalnim sistemima verovanja, bez obzira na to da li su empirijske ili anempirijske prirode, čisto saznajni ili delimično vansaznajni, normativni ili deskriptivni itd. Harmonizovanost, usklaĎenost, koherencija neophodni su, recimo, i na nivou svakodnevnog regulisanja društva (tj. raznih procedura koje se primenjuju u socijalnom životu, od nepisanih konvencija vezanih za ophoĎenje, pa sve do strogo pravnih postupaka unutar upravnih sistema), pa sve do najviših uzleta uma i mašte (filosofija, religija, umetnost). Npr. kritičnost, iako se najčešće vezuje za (filosofski) um, pojavLjuje se i na nivou zdravog razuma, i u privrednim delatnostima, i u politici, pa i u religiji (kroz teološke diskusije o pitanjima dogmatike). Može se ustvrditi kako težnja drugih oblasti da zadovoLje ove zahteve "naučnosti" odslikavaju trend opšte scijentizacije današnjeg čovečanstva, ali su takve tendencije bile, u manjoj ili većoj meri, izražene od najstarijih mitologija.

Sadržinske osobine su vezane za deskriptivnu i eksplanatornu funkciju nauke, utoliko što se ona mora odnositi na iskustvo, i to na svet zajedničkog Ljudskog iskustva. Naravno, i razne druge aktivnosti (privreda, politika, pa i religija) oslanjaju se na iskustvo i imaju odreĎeni stepen proverLjivosti ili, recimo, prediktivne moći, inače bi bile neizvodive. No, nauka pristupa iskustvu krajnje kritički, uporeĎujući i neprestano nastojeći da naĎe pobijače, pa ona utoliko nastoji da iz iskustva izvede maksimum informacija, da ga najproduktivnije iskoristi. Iako se danas više ne govori o doslovnoj istinitosti nauke, mera "istinolikosti", približavanja istini, odreĎuje uspešnost nauke i na teorijskom i na praktičnom planu. Najzad, mora se imati u vidu da naučni iskazi i teorije obuhvataju i pojmovne i empirijske sastojke, te da banalno prikupLjanje podataka, čisto empirijska akumulacija činjenica, još ne predstavLja nauku ‡ ona je sistematsko, pojmovno organizovano usklaĎivanje informacija.

Institucionalna obeležja čine nauku društveno relevantnom ‡ ujednačenost terminologije, standardizacija postupaka, postavLjanje standardâ doprinose da nauka bude, makar načelno, dostupna svim subjektima, da stekne legitimitet i opštu prihvatLjivost (i prihvaćenost, u hipotetičkom smislu). Institucionalni sistem nauke posreduje izmeĎu strogo saznajnih, internih tekovina (ili sadržaja naučničke mikrokulture) i društva ili pogleda na svet kao celine.

53

37. Nauka i filosofija

Nauka i filosofija su od najranijih vremena bile u odnosu tesne ispreplitanosti, a njihovo razdvajanje je nastupilo tek u (poznom) Novom veku. Dijahronijski posmatrano, bilo bi vrlo teško ma koje merilo razgraničenja protegnuti duže u istoriju nauke i filosofije. I u minulom veku najznamenitiji naučnici su nastojali da, s više ili manje filosofskog obrazovanja, pruže filosofske interpretacije novijih naučnih dostignuća, dok i u najrazvijenijim naukama filosofska rasmatranja i misaoni eksperimenti igraju značajnu ulogu.

S ubrzanim razvojem prirodnih nauka u 17. i 18. veku nastupilo je pitanje razgraničenja posebnih, empirijskih nauka od filosofije, ili empirijskog od drugih vrsta saznanja. Prvi pokušaj demarkacije izvršio je (na Hjumovom tragu) Kant, zbog čega se problem razgraničenja i naziva po njegovom imenu, a i kasnije su se ovom temom najviše bavili empiristički nastrojeni filosofi. Uglavnom su pozitivisti (i, uopšte uzev, anglosaksonski autori) kudili uticaj filosofije na nauku i njihova preplitanja, dok su kontinentalni teoretičari naglašavali potrebu za filosofskim utemeLjenjem i osmišLjavanjem nauke (pri čemu su neki od njih osuĎivali nauku upravo zato što je izgubila vezu s filosofijom).

Kad je reč o specifičnim merilima razgraničenja, Hempelov kriterijum prevodivosti, koji operiše na nivou pojmova, pretpostavLja da postoji konačni, zatvoreni spisak naučnih pojmova u kojima mora biti izraziv svaki iskaz koji pretenduje na naučni status. Ukoliko termini ili iskazi nisu prevodivi na opservacioni jezik, oni samim tim nisu naučni.

Najstariji su induktivistički kriteriji: verifikacionistički (mogućnost potpune provere istinitosti), konfirmacionistički (mogućnost Šdelimičnog] potvrĎivanja, ili potkrepLjivanja) i probabilistički (mogućnost srazmerno preciznog utvrĎivanja verovatnoće datog iskaza). Suprotan njima je Poperov falsifikacionistički kriterijum, koji počiva na deduktivističkoj tezi da se naučni iskazi ne mogu potvrĎivati u pozitivnom smislu, ali da uživaju naučni rang time što se izlažu empirijskom opovrgavanju, što mogu biti pobijeni, za razliku od (dogmatskih) metafizičkih, ideoloških i pseudonaučnih iskaza. I jedna i druga vrsta standarda imaju svoje slabosti, pa je Štegmiler predložio mešoviti kriterijum, koji se svodi na tvrdnju da su (empirijsko)naučni iskazi oni na čiju istinitost testovi imaju (pozitivan ili negativan) uticaj, kao što su sugerisani i razni oblici posredne proverLjivosti (Ejer, Votkinz).

Dok je Kun kao uzor naučnosti isticao normalnu nauku, dogmatičnu, voĎenu utvrĎenom paradigmom i statičnu, savremeni(ji) teoretičari, poput Lakatoša i Laudana, smatrali su da je glavno obeležje nauke empirijska (kao i teorijska i heuristička) progresivnost, povećanje empirijskog sadržaja ili sposobnosti rešavanja teorijskih problema. Istraživački programi/tradicije imaju naučni harakter ukoliko beleže (postojan) progres, tj. prirast empirijskog sadržaja, meĎutim, i mnoge druge vrste saznajnih poduhvata ispoLjavaju ne samo pojmovni, nego i empirijski progres (pravo, filosofija, teologija, pa čak i umetnost).

Danas je problem demarkacije uglavnom napušten, jer se kroz višedecenijske debate pokazalo da oštri kriteriji vode neadekvatnim razgraničenjima, dok oslabLjena merila ne razgraničavaju strogo nauku od filosofije (metafizike), kao ni od mnogih drugih oblasti duhovnog stvaralaštva.

54

38. Nauka i zdravi razum

Nauka i zdravi razum obično se smatraju opozitima, u smislu da nauka prevazilazi sve ograničenosti zdravog razuma, opterećenog površnošću, predrasudama i epistemičkom naivnošću. Ukoliko se naučno znanje definiše kao jedino koje sadrži istinu, jasno je da zdravi razum mora ostati podreĎen nauci; meĎutim, on može igrati i svojevrsnu kontrolnu ulogu u obuzdavanju naučne spekulacije (bon sense), kao što u brojnim naukama, pogotovo tzv. "mekima", služi i kao oslonac naučnih istraživanja.

Zdravorazumsko, svakidašnje saznanje po pravilu je (u smislu rigoroznih procedura proveravanja) nekritičko, usko, neprecizno, izraženo neodreĎenim ili vrednosno prožetim terminima, subjektivno obojeno, lokalno itd. Ove osobine proizlaze iz njegove usmerenosti na praktični život, u kojem služi kao orijentir u donošenju tekućih odluka. Sama njegova neodreĎenost ne jamči mu koherentnost, pa čak ni konsistentnost, jer ponekad obuhvata sasvim oprečna ubeĎenja, nastala iz različitih životnih iskustava. Svojstvo nekritičnosti, čak dogmatičnosti, potiče od egzistencijalne psihološke potrebe za nalaženjem sigurnog uporišta za svakodnevno razmišLjanje i delovanje. Operišući srazmerno ograničenim brojem podataka, iz uskog domena, ali koji su nepromenjivi i utvrĎeni, obična svest nema predstavu o relativnosti i vlastitoj neutemeLjenosti, nego smatra svoje uvide apsolutnima i opštevažećima. Glavna slabost zdravog razuma proističe upravo iz nesvesne sklonosti da se zakLjučci dobijeni na osnovu prilično neznatnog uzorka iskustva proširuju na sve zamislive situacije (no, to je ujedno i postulat ekonomije mišLjenja, koja ne podnosi prevelik broj istančanih distinkcija).

No, sa druge strane, zdravi razum pruža osećaj stabilnosti i u svom domenu prosuĎivanja prilično je pouzdan. Praktična rukovodna pravila za suočavanje s izazovima, koja počivaju na generalizacijama nižeg nivoa opštosti, vrlo su korisna u svetu koji se ne menja nepredvidivo. Realizam (realističnost) zdravog razuma ne mora neminovno biti prepreka za kritičko preispitivanje njegovih sudova (predrasuda), pošto je zdravi razum po pravilu induktivno ustrojen. Mnoga zdravorazumska saznanja "ugraĎena" su u naučne sisteme, s odreĎenim ispravkama, rezervama ili dopunama. Uostalom, nijedan sistem verovanja ne bi mogao dugoročno funkcionisati ako bi bio drastično netačan, ukoliko bi se neprestano sukobLjavao s očiglednim činjenicama.

Iako često predstavLja predmet potcenjivanja i omalovažavanja, u pojedinim naukama (medicina, etnologija, meteorologija, agronomija, psihologija) zdravorazumska saznanja ne samo što čine polazište naučnog istraživanja, nego mu neprestano pružaju nov materijal, a ponekad i korektiv. Za razliku od naučnog saznanja, koje je promenjivo u opštim crtama (npr. napuštanje stare u korist nove, ponekad sasvim suprotne teorije), ali uz akumulaciju specifičnih činjenica (koje, doduše, ponekad podležu reinterpretaciji), zdravi razum se rukovodi srazmerno nepromenjivim opštim pogledom na svet (koji ukLjučuje ne samo činjenička verovanja, nego i vrednosna uverenja), ali može biti izrazito kolebLjiv na planu specifičnih sudova (kao što pokazuju ankete javnog mnjenja o nekom pitanju u vrlo kratkom roku).

Nejgel; SN2

55

39. Nauka i umetnost, religija, ideologija

O odnosu nauke prema ovim drugim oblastima Ljudskog stvaralaštva može se govoriti jedino u tipološkom smislu, jer su sva ta područja krajnje heterogena, s nejasnim granicama i meĎusobnim preplitanjima. MeĎuuticaji ovih oblasti variisali su tokom epoha, pa je u pojedinim razdobLjima, recimo, na nauku više uticala filosofija, u drugima religija, dok su na društvene nauke redovno uplivisale razne vladajuće (ili čak i subverzivne) ideologije. No, treba imati u vidu da se autonomija nauke ne očuvava ni sukobLjavanjem s ovim domenima, niti oštrim razdvajanjem, nego postavLjanjem jasnih standarda naučnog progresa.

I u ovim drugim domenima raspravLja se o kategorijama tipičnim za nauku: istina, racionalnost, objašnjenje, iskustvo, napredak, tehnika, institucionalni momenti i slične. U izvesnoj meri sve ove oblasti téže izvesnim saznajnim idealima, bez obzira na to što su im domeni delovanja sasvim različiti. Tako se, na primer, raspravLja o modalitetima umetničke istine, religijskom iskustvu i njegovoj ulozi u potvrĎivanju religijskih iskaza, napretku u ideološkim gledištima itd. Svaka od ovih oblasti je u jednom minimalnom smislu sistematična i racionalna, jer se u protivnom ne bi ni mogla organizovati kao društvena aktivnost, kao što mora izgraĎivati i odgovarajuće institucije.

U opštem smislu, moglo bi se reći da se nauka od umetnosti razlikuje prema stepenu racionalnosti, oslanjanja na posmatračko iskustvo, težnji za utemeLjenjem (odnosno opravdanjem) svojih tvrdnji (dok umetnost po pravilu ni ne sadrži saznajne tvrdnje). Sa druge strane, i u nauci se pojavLjuju odreĎeni estetski ideali (ekonomičnost, skladnost, elegancija npr. u matematičkim dokazima), kao što umetnost može služiti i kao heurističko vrelo za (filosofske i) naučne ideje (naročito u društvenim i humanističkim naukama).

Stavovi o odnosu nauke i religije kreću se od potpunog odbacivanja njihovih veza i uzajamnih osuda, pa do zalaganja za komplementarnost i uzajamno dopunjavanje. Unutar pojedinih striktno antiteističkih pozicija (tvrdi empirizam, marksizam, strukturalizam) norma naučnosti se odreĎuje tako da u nauci nema mesta nikakvoj spekulaciji, široj konceptualizaciji, transcendenciji, kao i da ona nema vansaznajne funkcije (osim čisto praktičnih) ‡ u takvoj perspektivi, jasno, ne samo religija nego ni filosofija ili umetnost nemaju ništa srodno s naukom. Sa druge strane, pozicije koje su više subjektivistički usmerene ističu srodnosti u pogledu inspiracije, teorijske argumentacije, uloge u stvaranju pogleda na svet (i, uopšte, u oblikovanju duhovnog života), potrebe za transcendentalnošću u nauci i empirijskim činjenicama u religiji, kao što ukazuju i na tesna preplitanja u njihovim istorijskim tokovima, pa i u životu pojedinih velikih naučnika. Najzad, ima i onih koji nauku smatraju tek još jednom vrstom religije, sasvim iracionalnom i nametLjivom, u kojoj se jedva može govoriti o saznanju.

Odnos (naročito društvenih) nauka i ideologije vrlo je kompleksan, čak i ako se zanemari aktivno političko-ideološko nametanje odreĎenih stanovišta. I jedna i druga predstavLjaju opšte, štaviše univerzalističke sisteme verovanja ‡ na teorijskom odnosno praktičkom planu. I jedna i druga streme saznajnom utemeLjenju/opravdanju, kao što sadrže i normativne i činjeničke elemente (i ideologije mogu biti parcijalno potkrepLjivane, npr. ekonomskim progresom ili porastom društvenog blagostanja), a razlike su pre svega u interpretaciji.

56

40. Klasifikacije nauke

Od istorijskih klasifikacija nauke (zapravo, celokupnog Ljudskog znanja) najpoznatije su Aristotelova (na teorijske, praktičke i pojedičke), Bekonova (na osnovu osnovnih Ljudskih sposobnosti Špamćenja, uobraziLje i razuma]: istorija, poezija i filosofija) i Kontova (od najviših do najspecifičnijih: matematika, astronomija, fizika, hemija, biologija i sociologija). Ove klasifikacije su se zasnivale na čovekovim potencijalima i na predmetu istraživanja, pri čemu su iz njih izvodile osobene pristupe ili metode.

Savremene klasifikacije (kakve su, recimo, one iz Frascati-priručnikâ ili UDK za potrebe bibliotečkog razvrstavanja) polaze od znatno razuĎenije strukture naučnog znanja, tako da uzimaju u obzir ogroman broj disciplina, poddisciplina, specijalnosti i istraživačkih područja. Nemoguće je na nearbitraran, egzaktan način ustanoviti koje uslove treba da ispuni neka oblast proučavanja da bi se smatrala zasebnom naukom, pa se ponekad govori i o npr. šekspirologiji ili homerologiji kao zasebnim naučnim disciplinama, nastalim putem specijalizacije. Osim toga, kao što je ukazivao Poper, linije istraživanja, ili naučnoistraživačke tradicije, neprestano se spajaju i ukrštaju, stvarajući nove, obično interdisciplinarne nauke (od kojih su mnoge, poput matematičke fizike, fizičke hemije ili biohemije, već u potpunosti stekle legitimitet); zato se izmeĎu raznih nauka ne mogu utvrditi stroge granice. Pojedine oblasti nekada smatrane naukama i nestaju ‡ npr. alhemija, frenologija, eugenika, dok je za neke sporno da li su strogo naučne, lišene uticaja ideologije (politikologija, geopolitika, ekonomija). Sve u svemu, ne može se načiniti konačna klasifikacija, koja bi bila primenjiva na celokupnu istoriju nauke i njen budući razvoj, a razni teorijski i praktični problemi stalno nameću potrebu za interdisciplinarnošću.

Najuobičajenija podela nauka jeste na prirodne i društvene, premda postoji znatan broj onih koje sadrže elemente (ili subdiscipline) i jednih i drugih: geografija, lingvistika, arheologija, pa i ekonomija i sociologija. Sledeća podela bila bi na teorijske (sistematske) i istorijske, koja se ne podudara s prvom, jer postoje dijahronijske prirodne nauke (geologija, paleontologija), kao i sinhronijske, strukturalne društvene nauke (sociologija, ekonomija). Tu je i podela na faktičke (empirijske) nauke, koje se u užem smislu jedine i smatraju naukama, i normativne, koje su po predmetu istraživanja uglavnom humanističke: filosofija, pravo, teologija, teorija književnosti, filologija. Ove druge po pravilu ukLjučuju tumačenje (egzegezu), nasuprot (uzročnom) objašnjenju, i nemaju kao predmet izučavanja iskLjučivo empirijske aspekte svojih predmeta (npr. sociologija morala vs. etika, sociologija prava vs. jurisprudencija ili pravna tehnika itd). Ponekad se u vezi s ovim razlikuju opisne i eksplanatorne nauke, ali strogo opisne nauke (kakve su nekada bile deskriptivna botanika, zemLjopis, etnografija) sada više u stvari ni ne postoje, nego su ili ukLjučene u teorijsko-eksplikativne discipline, ili su stekle samostalni teorijski aparat, odnosno eksplanatorna sredstva u obliku naučnih zakona/generalizacija.

Najzad, tu je podela na fundamentalne i primenjene nauke, s tim što se ovim drugima pribrajaju i razvojna istraživanja (tehničko-tehnološka, vezana za praktične ciLjeve), a ova razdeoba se zapravo može izvesti unutar svake nauke (i često je povezana s opredeLjivanjem buxetskih ili komercijalnih izvora finansovanja).

57

41. Teorijski i institucionalni/organizacioni aspekti nauke

Dok se metodologija prvenstveno zanima za teorijske aspekte nauke, u savremenoj nauci nisu ništa manje značajni ni društveni elementi, koje uglavnom proučavaju sociologija nauke i nauka o nauci, pošto je današnja "velika nauka" znatno zavisnija od organizacionih struktura nego nekadašnja nauka, koju su mogli praktikovati i istaknuti pojedinci. Naučne institucije (obrazovne ‡ fakulteti, istraživačke ‡ instituti, komunikacione ‡ skupovi i publikacije Ščasopisi, zbornici radova], esnafske ‡ naučna društva) uobličavaju nauku kao delatnost.

Naučnua disciplinu je ponekad teško razgraničitia od vs. pokreta/pravcaac/naučnea škole, koji predstavLjaju disciplinu u nastajanjua ‡ tako se izmeĎu dva rata sociologija saznanja smatrala pre pokretom nego sociološkom disciplinom, a sociobiologija i danas uživa takav nejasan disciplinarni status. Konstituisanje naučne discipline se obeležava izvesnim teorijskim uslovima, kao što su metodološka i teorijska izgraĎenost (obuhvatan fond empirijskih saznanja, standardizovana terminologija i utvrĎen repertoar teorijskih instrumenata ili istraživačkih tehnika), postojanje dugotrajnije tradicije tokom koje se uobličavalo predmetno područje, ustanovLjeni odnosi prema drugim disciplinama itd, ali i grupisanjem odreĎenog broja profesionalnih naučnika oko izvesne linije istraživanja, koja kao centar svoje teorijske aktivnosti shvata upravo izvestan skup problema.

Korelacija pravaca i područjâ istraživanja (npr. strukturalizam, teorija sistema i funkcionalizam ‡ društvena struktura/sistem; formalizam ‡ interpersonalni odnosi; bihejviorizam i drugi pozitivistički pristupi ‡ sociologija malih grupa/socijalna psihologija)

Danas su sve važnija institucionalna obeležja naučnih zajednica, na osnovu kojih one nastoje da izoluju i eliminišu pseudonaučnike i pseudonauku s javne scene (medicina i nadrimedicina, psihologija i parapsihologija, arheologija). Posebnim mehanizmima profesionalnog delovanja (časopisi, kongresi, novelisanje stručnih doktrinâ) naučna strukovna udruženja se institucionalno etablišu, razgranavaju svoje aktivnosti (skupove i, uopšte, delovanje na javnoj sceni), ite sprečavaju šarlatanima da pristupaju društvenim resursima (finansije, obrazovni sistem, publicitet). Pri tom je od naročite važnosti osnivanje i diversifikacija akademskih ustanova (fakultetskih katedri, smerova i naučnih instituta), koje predstavLjaju najviši stepen organizacije naučne delatnosti.

Interesantno je pitanje da li se i kako može povući precizna linija izmeĎu naučnih etnoloških (i etnografskih) spisa, s jedne strane, i amaterske etnografije, tj. laičkog prikupLjanja relevantne graĎe, sa druge (npr. brojna zavičajna glasila koja objavLjuju napise o tradicionalnoj kulturi odreĎenog kraja); kao i izmeĎu naučne, teorijske sociologije i publicističkog ili čak politički motivisanog komentarisanja odreĎenih društvenih procesa. Merilo za razgraničenje ove dve vrste aktivnosti ponekad nije ni objavLjivanje u naučnoj periodici, jer se i u njoj mogu naći radovi bez ozbiLjnijih naučnih pretenzija, ili čak s otvoreno političkim intencijama. Čini se da bi se kao kriterijum najpre postavila metodološka zasnovanost, koja se ogleda, recimo, u navoĎenju egzaktnih podataka, uopštivosti zakLjučaka i primeni uporednih postupaka.

Problemi odnosa opšte sociologije/etnologije i posebnih sociologija/etnologija postavLja se prevashodno na teorijskom, a znatno manje na istraživačkom planu (pošto svako empirijsko proučavanje podrazumeva jedan apstraktan teorijski okvir, čije se polazište nalazi u pojmovnom aparatu opšte sociologije/etnologije).

58

Pitanje omeĎivanja ili konstituisanja neke posebne sociološke/etnološke discipline umnogome je konvencionalno ‡ tako se, recimo, sociologija jezika (v. bibliografiju kao dodatak programu za studijsku grupu za etnologiju) ili sociologija religije mogu posmatrati kao zasebne, odelite discipline, ali se mogu odrediti i kao segmenti sociologije kulture ili kao oblasti istraživanja u okviru opšte sociologije ili etnologije. ZanimLjivo je pomenuti da su se tokom sedamdesetih godina na Filozofskom fakultetu u Beogradu kao jednosemestralni kursevi u okviru Sociologije kulture predavale i sociologija saznanja sa sociologijom nauke (Vojin Milić) i sociologija morala (Vuko Pavićević), ali su odlaskom ovih profesora u penziju ti predmeti izgubili svoju samostalnost. Slično tome, u skladu sa razgranavanjem istraživačkih interesovanja uvoĎeni su novi predmeti, tako da u istorijskoj perspektivi skup socioloških disciplina vaLja poimati kao dinamičan, meĎupovezan sistem različitih problemskih područja i istraživačkih tradicija, gde se odreĎena oblast može povremeno "seliti" iz jedne oblasti u drugu, odnosno svrstavati raznoliko, u skladu s teorijskim postulatima različitih paradigmi (npr. društvena anomija se može klasifikovati i kao predmet izučavanja opšte sociologije i socijalne patologije i kriminologije itd). Opšti društveni kontekst naučnog istraživanja kroz mehanizme institucionalnog posredovanja utiče i na teorijski razvoj i usmeravanje naučne discipline (izbor teme, pristup, ograničenja u primeni istraživačkih tehnika s obzirom na okruženje), pa se može reći kako naučne institucije predstavLjaju društveni izraz nauke kao saznajne strukture.

59

42. Teorijski i praktični ciLjevi nauke: nauka i tehnologija

Osim čisto teorijskih, saznajnih ciLjeva, nauka nastoji da ostvari i brojne vansaznajne svrhe, kako na individualnom, tako i na kolektivnom nivou (uostalom, nauka se kao društvena aktivnost i podržava upravo iz praktičnih razloga, a ne zato što doprinosi kompleksnijem razumevanju i objašnjenju stvarnosti). Ako se izuzmu sasvim prozaični individualni motivi za bavLjenje naukom (ekonomski, politički, psihološki poput sticanja slave ili moći), na društvenom planu ona ima značajne funkcije: obezbeĎivanje ekonomskog standarda i društvenog blagostanja, materijalno unapreĎivanje života, razvijanje tehničke i socijalne infrastrukture, koordinacija društvenih aktivnosti, opšteobrazovna uloga itd.

Dok je fundamentalna nauka posvećena iskLjučivo teorijskim ciLjevima, primenjene nauke i, pogotovo, razvojna istraživanja usmerena su na zadovoLjavanje eksternih očekivanja od nauke. Teško je, ako ne i nemoguće, povući oštru liniju razgraničenja izmeĎu fundamentalne i primenjene nauke, pa i izmeĎu nauke i tehnike ili tehnologije. Postoji staro geslo da je fundamentalna nauka najprimenjivija, a kroz istoriju se pokazivalo da su znanja koja su isprva smatrana krajnje neupotrebLjivima našla svoju primenu u raznim oblastima, s kraćim ili dužim vremenskim zaostatkom.

Dok fundamentalna nauka ističe teorijsko stvaralaštvo u nauci, s težnjom objašnjavanja i razumevanja stvarnosti, pokušajima izgradnje sveobuhvatnih teorijskih sistema, smelim naslućivanjima i pretenzijom na istinitost (i pored svesti o pogrešivosti), primenjena nauka, odnosno tehnologija, zainteresovana je za što pouzdanija, konzervatnivnija, instrumentalno efikasnija, nepobitnija saznanja, koja će pružati sigurnu osnovu za ekonomične tehnološke procese. Dakle, primenjena nauka i tehnologija ne streme saznajnom progresu, ili otkrićima u udaLjenim oblastima, dok su za sticanje novog znanja zainteresovane jedino ukoliko se ono može praktično iskoristiti. Praktična nastrojenost nauke je od ranog Novog veka, i istorijski (u smislu podsticanja nauke potrebama zanata, moreplovstva i ratovanja), i deklarativno (humanizam, Da Vinči, Bekon), dobijala primat u odnosu na teorijske, kontemplativne prodore, a danas je još izraženija.

Pojedine kategorije izgledaju sasvim različito iz ove dve perspektive: otkriće je u fundamentalnoj nauci bitno kao dubLje saznanje, dok je u primenjenoj važno jedino kao izum, pronalazak, upotrebLjiv za praktične svrhe; proveravanje teorija je u fundamentalnoj nauci značajno radi njihovog kritičkog ispitivanja i ispravLjanja, dok se u primenjenoj nauci traže potvrde koje će osigurati pouzdanu tehnološku primenu. Primenjenoj nauci je potrebna jedino ona vrsta napretka znanja koja će uvećati njegovu upotrebLjivost, koji je praktično nesumnjiv.

Kritike i osporavanja nauke, kako one sleva (kritička teorija, metodološki anarhizam), tako i one zdesna (Hajdeger, Huserl), više su se zapravo odnosile na tehnologiju, ili tehnološku upotrebu nauke, koja saznajno osiromašuje nauku i iz koje izviru brojni aksiološki problemi. Osobine koje se vezuju za nauku (uskost, nekritičnost, dogmatizam, nezainteresovanost za čoveka) odnose se zapravo na tehnologiju. Naravno, dok se ograničava na laboratorije i ne stupa u društveni život, nauka ne može ni izazivati etičke i slične dileme, pa se odgovornost za primenu nauke ne sme pripisivati jedino tvorcima naučnih teorija i tehnoloških izuma, nego najpre onima koji odlučuju o njihovoj društvenoj (zlo)upotrebi.

60

VIII Naučno istraživanje

43. Induktivistička i deduktivistička struktura naučnog istraživanja

Jedna od najbitnijih razlika izmeĎu induktivizma i deduktivizma ogleda se u poimanju redosleda stupnjeva u okviru procesa istraživanja. Iako su dedukcija i indukcija, u načelu, tesno ispreplitane u svim fazama naučnog procesa, stavLjanje naglaska na jedan ili drugi vid zakLjučivanja predisponiše i korake u procesu dospevanja do teorijskih sistema.

Induktivizam pretpostavLja da je indukcija dominantna od samog početka istraživačkog postupka ‡ dakle, istraživanje kreće od posmatranja, prikupLjanja činjenica i njihovog beleženja. Potom se podaci sistematizuju (pomoću induktivnih klasifikacija ili statističkih postupaka), iz čega nastaju i prvobitne generalizacije, na osnovu kojih se traga za daLjim potvrdama u novim domenima, čime se ta uopštavanja protežu sve šire, a onda i povezuju u sve obuhvatnije zakonitosti. Uporedo sa generalizacijom odvija se i apstrakcija, tj. pojmovi korišćeni u uopštavanjima, samim tim što zahvataju sve šire domene, dobijaju na teorijskoj impregnaciji i ujedno sadrže sve manje površinskih, spoLjašnjih, a sve više strukturnih odredbi, koje omogućavaju formulisanje najuniverzalnijih zakonitosti.

Slabosti ovakvog konceptualizovanja sastoje se u manama klasičnog viĎenja nauke: naivni realizam (shvatanje o utvrĎenosti podataka), opservacionizam (teza da su činjenice teorijski nezavisne), optimistička vera u mogućnost jednostavnog ustanovLjavanja pravilnosti, ignorisanje heurističkog momenta, zanemarivanje rukovodne uloge hipoteza itd. U ovakvoj vizuri nije jasno na osnovu kojih se merila bira tema istraživanja, koji kriteriji odreĎuju prikupLjanje podataka, kako se podaci razvrstavaju i, uopšte, kako se usmerava proces istraživanja ka svome ciLju (za ovo nisu dostatne same činjenice, pogotovo ako im se ne pruži interpretacija).

Deduktivisti zato zastupaju shvatanje da istraživanje polazi od odreĎenog teorijskog ili praktičnog problema, pri čemu je izbor problema odreĎen saznajnim potrebama ili žeLjom da se prevaziĎe neka praktična teškoća. Problem, odnosno njegova teorijska struktura i zaleĎe, odreĎuje domen relevantnih podataka, dok heuristika naznačava moguće (tj. produktivne) puteve traganja za rešenjem, tj. sugeriše hipoteze koje doprinose njegovom progresivnom prevazilaženju. Podaci se prikupLjaju u kontekstu provere, a ne kontekstu otkrića ‡ oni se traže u skladu s nekom preliminarnom hipotezom i služe za njeno proveravanje, a ne smišLjanje. Pošto se celokupan korpus podataka, po pravilu, nikad ne slaže idealno s nekom od raspoloživih hipoteza, procenjuje se na kojoj (kojima) od njih deluje najizglednije raditi. Iz eliminisanja grešaka u početnim hipotezama (njihovog korigovanja i dopunjavanja) uvek proističu izvedeni, sekundarni problemi, pa se time istraživanje razgranava na specifičnije linije, kojima upravLjaju ovi konkretniji problemi (Poperova shema).

Knejgel, St. Novaković, Filozofija, metod..., Novaković, Uvod

61

44. Pojam naučnog otkrića

Predmet naučnog otkrića mogu biti i teorijski entiteti (iskazi, pojmovi, zakLjučci ‡ zakoni, pretpostavLjeni predmeti, teorije itd), ali i empirijski entiteti (objekti, stanja stvari). U prvom slučaju se može govoriti i o pronalaženju (mada se ono obično vezuje za izumevanje nekog ranije nepostojećeg ureĎaja), jer je u pitanju čisto misaona tvorevina, a ne ustanovLjavanje nepoznate činjenice. I inače je teško povući granicu izmeĎu otkrića i pronalaska.

U vezi s otkrićem najčešće se postavLjalo pitanje njegove racionalnosti, odnosno postojanja tzv. "logike otkrića". Dok su znameniti mislioci XVII veka (siècle de la méthode), npr. Bekon, Dekart i Spinoza, pisali dela o metodu s namerom unapreĎivanja inventivnosti, u logičkom empirizmu, pa i kasnije, poricalo se da pojam otkrića ima ikakav metodološki značaj, pa je celokupan kontekst otkrića prepuštan psihološkom i sociološkom proučavanju. Smatralo se da je otkriće iracionalan čin, koji se eventualno može racionalno rekonstruisati tek naknadno (Rajhenbah), ali za koje se ne mogu unapred navesti elementi, a kamoli preporučiti algoritam za otkrivanje. To je u skladu sa gledištem da otkrića nastaju iznenadno, kao plod neočekivanog otkrovenja, stvaralačkog nadahnuća, koje ne podleže nikakvim logičkim pravilima.

Sa druge strane, pristalice logike otkrića ukazuju da u kontekstu otkrića figurišu racionalna razmatranja, analitička prosuĎivanja, kao i pokušaji iskorišćavanja pozitivne i negativne heuristike. Sem toga, otkriće uvek nastaje na osnovu neke postojeće teorijske podloge, nadovezujući se na nju (čak mnogi tumače otkriće kao rekombinaciju ili rekonceptualizaciju već dostupnog znanja ‡ kvantitativna teorija, koja odriče revolucionarni harakter otkrića). U teorijsko zaleĎe svakako spada i izvesna logica utens, oličena u paradigmatskim sadržajima ili prećutnom znanju (Polanji), a ona se može rekonstruisati i služiti naučnicima da se lakše orijentišu u osmišLjavanju poznatih i novih podataka. Takvo "zanatsko", tehničko znanje ne može direktno upućivati na otkriće (već i zbog samog ŠPoperovog] paradoksa nepredvidivosti budućeg znanja), ali, u smislu negativne heuristike, sigurno pomaže da se srazmerno brzo uoče zablude, odnosno napuste oni pokušaji koji sigurno neće voditi uspehu.

Zato su se, sve do najnovijih vremena, mnogi naučnici, psiholozi nauke, pa i matematičari i filosofi, trudili da na osnovu izučavanja raznih istorijskih i savremenih slučajeva otkrića formulišu odreĎene pravilnosti u njegovom nastanku ili da ponude upotrebLjive analogije koje se mogu slediti pri rešavanju pojedinih tipova problema. Ova uputstva i preporuke, naravno, ne mogu zameniti ni izvorni talent ni pomno prethodno proučavanje, ali olakšavaju otkrivanje.

Otkriće se može (i mora) poimati kao proces, a ne pojedinačni čin. Nijedno otkriće ne nastaje odjednom, nego je proizvod dugotrajne, ponekad i višedecenijske teorijske pripreme, koja se ispoLjava u malim koracima koji napokon rezultuju revolucionarnim napretkom. Ako se govori o trenutku otkrića, obično je u pitanju kLjučni, presudni korak, ali se on ne sme posmatrati izdvojeno od celokupnog konteksta. TakoĎe, i kada nastane, otkriće se ne registruje kao takvo, nego za svoju afirmaciju mora čekati dug proces provere i uklapanja u teorijski sistem.

Jokić, St. Novaković, Filozofija, metod...

62

45. Vrste naučnih problema

Teorijski naučni problem se obično odreĎuje kao izvesna činjenica, ili stanje stvari, koji se ne mogu objasniti postojećim korpusom naučnog znanja ili se čak ne daju usaglasiti s njim (tj. osporavaju ga). Naravno, ne proističu svi problemi iz otkrivanja novih, neobuhvaćenih činjenica ili iz odstupanja podataka od teorijski predviĎenih ‡ problem može biti i nalaženje specifičnih odnosa ili opštih pravilnosti u raspoloživim podacima. Uopšte uzev, problemi imaju činjeničku komponentu, koja se ogleda u težnji za maksimizacijom empirijskog sadržaja i dostizanjem potpune empirijske adekvatnosti teorija, i pojmovnu komponentu, koja potiče iz zaostajanja tekućeg znanja za postavLjenim saznajnim idealima (npr. potreba izgradnje obuhvatnijeg sistema ili razjašnjavanja pojmova, odnosno dodatnog precizovanja definicija i zakonomernosti). Identifikovanje i postavLjanje problema, kao i njegovo lokalizovanje u odreĎeni domen, uvek zavise od raspoloživog teorijskog znanja, pa važni teorijski problemi retko kada iskrsavaju iznenadno ili slučajno, kao proizvod prikupLjanja podataka ‡ ponekad je potrebno dugo razdobLje da bi se iskristalisala svest o postojanju problema, iako oni nastaju iz činjenica (i moraju biti realistični, tj. rešivi). Za mnoge probleme, naime, kada se zapaze, nije sigurno kojom se strategijom uopšte daju eliminisati, pa je neophodno dosta teorijskog napora za njihovu adekvatnu formulaciju/postavku i razradu teorijskog aparata za njihovo rešavanje. U krajnjoj liniji, problem nikad nije rešen konačno i neopozivo, jer s opštim teorijskim razvojem, ali i izoštravanjem standardâ rigoroznosti, pa i novim instrumentima, ranija rešenja (kao uvek hipotetička i aproksimativna) postaju nezadovoLjavajuća.

Možda najpogodniju klasifikaciju naučnih problema izvršio je Laudan, razvrstavajući ih na empirijske i pojmovne. Empirijski problemi mogu se podeliti na rešene (one koje su rešile sve suparničke teorije, pa više nemaju veći značaj), nerešene (takve koje još nije rešila nijedna teorija, pa predstavLjaju izazov za sve trenutne konkurente) i anomalne (teškoće koje su prevaziĎene u nekim teorijama, ali ne i u svim, te služe kao merilo komparativne procene i urgentna agenda za teorije koje ih nisu razrešile). Pojmovni problemi, koji su po pravilu značajniji (imaju veću težinu, pa bitnije odreĎuju procenu uspešnosti teorija, naročito u fundamentalnoj nauci), mogu se razvrstati na unutarnje (koji nastaju s obzirom na logičke veze u okviru pojedinačne teorije, npr. dvosmislenost, neodreĎenost ili cirkularnost pojmova i tvrdnji) i spoLjašnje (nesaglasnosti s drugim teorijama ili stanovištima na koje Šbi trebalo da] se oslanja data teorija, npr. nespojivost s preovladavajućim pogledom na svet ili s nekom teorijom koja je dobro potkrepLjena ‡ što sve doprinosi inicijalnoj neplauzibilnosti, nezavisno od činjenica). Ove teškoće mogu biti vezane za odnos meĎu naučnim teorijama, za odnos naučne teorije prema prihvaćenim metodološkim standardima ili prema ontologiji i aksiologiji.

Naučni problemi, ukoliko su brižLjivo formulisani, redovno sadrže i naznake o načinima njihovog rešavanja ‡ unapred odreĎuju repertoar mogućih ili dopustivih/prihvatLjivih rešenja. Uz to, problemi služe i kao okosnica za razvijanje odreĎenih istraživačkih tradicija ili naučnih disciplina ‡ kao i u filosofiji, i u nauci su stanovišta u izvesnom smislu više odreĎena skupom problema koje rešavaju nego konkretnim rešenjima koja nude.

Laudan PiNJP, 1. i 2. pogl; St. Novaković Filozofija, metod...; Novak. Uvod

63

46. Naučno posmatranje i eksperiment

Naučno posmatranje i eksperiment predstavLjaju osnovne postupke prikupLjanja podataka u empirijskim naukama, kao i temeLj za primenu svih drugih, specifičnijih istraživačkih postupaka (razni oblici induktivnog rasuĎivanja: analogija, generalizacija, statistička analiza, tipologija itd). Praktično su sve istraživačke tehnike u raznim naukama modaliteti ova dva glavna oblika.

Naučno posmatranje se, pre svega, razlikuje od običnog čulnog opažanja utoliko što je teorijski posredovano ‡ dok je opažanje po pravilu neposredno (tj. rukovoĎeno implicitnim teorijama i znanjima založenim u zdravom razumu), posmatranje podrazumeva upotrebu teorijskog znanja (tj. interpretacije) i složenih tehničkih ili logičkih instrumenata. Naučno posmatranje je sistematsko, kontrolisano, objektivno, nepristrasno, usmeravano osvešćenom pojmovnom shemom (što se direktno izražava kroz beleženje rezultatâ), pa su zbog toga podaci dobijeni njime neuporedivo pouzdaniji nego nasumični, slučajni, teorijski neobraĎeni (i po pravilu neobradivi) izveštaji zdravorazumskog posmatranja. Jedinstvenost postupka, preciznost pojmova koji se koriste u opisima, relevantnost za teorijske hipoteze i (načelna) potpunost evidencije čine posmatranje nezaobilaznim sredstvom utvrĎivanja empirijske osnove nauke. U mnogim naukama koje se iz principijalnih razloga ne mogu koristiti eksperimentom (astronomija, geologija, lingvistika) egzaktnost se može postići strogim posmatranjima i uporeĎivanjem tako dobijenih podataka.

U društvenim naukama se pojavLjuju različiti modaliteti posmatranja: samoposmatranje (introspekcija ‡ u psihologiji), posmatranje bez učestvovanja (koje je u prirodnim naukama jedino i izvodivo) i posmatranje s učestvovanjem (koje se primenjuje u istraživanjima zatvorenih, tabuizovanih ili skrivenih društvenih grupa i fenomena). I u proučavanjima koja se zasnivaju na verbalnim iskazima ispitanikâ (intervju, anketa) posmatranje neverbalnog ponašanja i raznih reakcija subjekata može bitno doprineti opštem utisku o izraženim stavovima (iskrenosti, teškoćama/nelagodnosti, varijacijama itd).

Eksperimentalni aranžman podrazumeva sistematsko menjanje odreĎenih okolnosti radi ustanovLjavanja uzročnog uticaja na posmatrane pojave. Nezavisna varijabla je ona na čije se menjanje može uticati, dok je zavisna ona proizvedena uzročnim dejstvom nezavisne. Eksperiment nalaže strogo izolovanje različitih promenjivih (faktora) i otklanjanje svih uticaja koji mogu remetiti ispitivanje traženih odnosa, što ga čini egzaktnim i pouzdanim načinom dobijanja podataka, ali je često ove uslove teško ispuniti. Svoja ograničenja eksperiment naročito pokazuje u društvenim istraživanjima, gde je primenjiv u srazmerno uskim područjima (npr. sociologija rada, psihofiziologija), a i tada uz znatne mere opreza kako u organizovanju, tako i u izvoĎenju zakLjučaka. Pošto je svaka društvena situacija "otvoren sistem", s nepredvidivim okolnostima i nemogućnošću njihovog otklanjanja, kao i skrivenim uzročnim spletovima, u društvenim naukama se koriste neeksperimentalni podaci razvrstani po rubrikama na način slično eksperimentalno popunjenim rubrikama.

Ovo ilustruje opštu poentu da izmeĎu kontrolisanog posmatranja i eksperimenta ne postoji oštra razlika, tj. da se sistematsko posmatranje po svojoj egzaktnosti približava eksperimentu, ako se naĎu dovoLjno raznovrsni slučajevi.

64

47. Problem eklekticizma S

Eklekticizam je, uopšte uzev, negativna kvalifikacija kojom se označava postupak kompilacije sopstvenog stanovišta sastavLjanjem heterogenih, pa čak i meĎusobno neskladnih elemenata iz raznih drugih teorijskih pozicija. Ovakvom oznakom se obično sugeriše da je, za razliku od teorijske sinteze, posredi nekoherentno stanovište, koje nema neku objedinjavajuću ideju ili visok stepen unutarnje saglasnosti, nego je (u Lakatoševskom smislu) ad hoc3, skrpLjeno i nedosledno. Prema standardnim metodološkim odreĎenjima (kao što je Hempelovo), ovakve teorije se harakterišu niskim stepenom epistemološke jednostavnosti i obično nastaju težnjom da se na najlakši način, pukom konjunkcijom, mehanički saberu svi dopadLjivi iskazi iz raznih stanovištpozicija koji kao konglomerat ne daju nikakvu jedinstvenu, kompaktnu celinu. Pri tom se obično naglašava i moment slučajnog spajanja, u tom smislu da je ono posledica empirijskog uopštavanja, a ne izvoĎenja iz teorijskih principa (dakle, nije nagovešteno nekim teorijskim razradama i sistematizacijama).

Današnje vreme, u kojem je, makar kad je reč o društvenim naukama, nastupila svojevrsna oseka originalnih teorijskih poduhvata i smelih novih ideja, pruža pogodno tlo za razvijanje upravo eklektičkih pozicija, pa eklekticizam neki čak smatraju neminovnošću teorijskog razvoja u savremenoj nauci. Osim toga, kao što pokazuju i rasmatranja o komplementarnosti suprotnih paradigmi i procesi meĎusobnog ukrštanja i uzajamnog oploĎavanja istraživačkih tradicija, u naukama je već i zbog raznovrsnosti i ambivalentnosti činjeničkog materijala teško održati sasvim čistae teorijskae gledištapozicije, odnosno objasniti celinu društvenih fenomena nekim jednostavnim apstraktnim principima nalik zakonima NJutnove mehanike. Zato, kao i zbog neizbežnih (a ujedno i požeLjnih) analogija izmeĎu različitih teorija, praktično sve današnje teorijske pozicije sadrže znatan broj elemenata koji potiču iz rivalskih perspektiva. Stoga nije lako utvrditi da li današnji veliki sistemi u društvenim naukama, poput Habermasove teorije komunikativnog delovanja, Lumanove teorije sistema ili Rolsove teorije društvene pravde, predstavLjaju sintetičke, objedinjene tvorevine ili su najobičniji skrpLjeni konglomerati svega što autorima izgleda privlačno. U svakom slučaju, takve teorije ne podležu klasifikacijama na osnovu zauzimanja odlučnog stava prema nekim kLjučnim teorijskim dilemama.

No, važno je imati u vidu da i grandiozne, originalne, revolucionarne teorije zadržavaju (nasleĎuju) priličan broj zatečenih elemenata, što je i preduslov njihovog empirijskog uspeha. Za razliku od eklektičkih teorija, koje obično nastoje da izbegavaju kritiku, ovakve smele novine reorganizuju mrežu odnosâ u okviru teorijskog sistema, na drugačiji način poimaju (tj. rekonceptualizuju) postojeće elemente i unose nove. Ali, originalnost i smelost su uvek stvar stepena, pošto sasvim inovativnih tvorevina u smislu uobličavanja celine iz potpuno novih elemenata gotovo nikad ni nema, dakle, uvek se bira i preuzima ono što je uspešno iz prethodnih sistema.

Ekstremni oblik eklekticizma, u kojem nema nastupa čak ni biranjae elemenata iz različitih sistema, neko seje na delu slepo slediĎenje jednae pozicijae bez ikakvog usavršavanja, jeste epigonstvo, koje se oličava u zaklanjanju iza stručnih autoriteta uz nekritičko prihvatanje svih njihovih mišLjenja. On je obično propraćen dogmatizmom i ortodoksijom, pa nema ni stremLjenja ka unapreĎivanju (kroz otklanjanje nedostataka ili nedoslednosti). Ovaj stav, koji Fajerabend naziva principom postojanosti (ili istrajnosti,

65

tenacity) upućivao bi na besprizivno ustrajavanje na usvojenoj teoriji bez obzira na sve njene mane i empirijska pobijanja.

Eklekticizam ima svoje izvore, kako je ukazivao Merton, već i u nesvesnoj interiorizaciji odreĎenih ideja, čije se poreklo kasnije zaboravi, pa ih naučnik smatra svojim sopstvenim otkrićem. Ovaj efekt se pojavLjuje s akumulacijom pročitane stručne literature, zbog koje se prilikom smišLjanja rešenja nekog problema često može smetnuti s uma da početne ili analogne ideje obično leže u ranijim delima, ali vrlo često u skrivenom obliku. Time se može objasniti i odsustvo reference u radovima koji veoma nalikuju na neke ranije ideje (čije je poreklo, naročito u društvenim naukama, ponekad teško utvrditi).

Dakle, eklekticizam ne mora uvek biti posledica svesnog preuzimanja ‡ štaviše, ponekad se dešava da su individualnopsihološki originalne ideje već izložene, možda čak i u istom obliku (sličan efekt nastupa u obrascu višestrukog otkrića). Tako je npr. Kunova teorija naučnih revolucija (što priznaje i on sâm) izrazito srodna s tridesetak godina starijom teorijom o misaonim stilovima Ludviga Fleka, ali je tek u Kunovoj verziji ova teorija postala predmet opšte pažnje (i tek naknadno pobudila interesovanje za Fleka). Dakle, eklektičke ili epigonske teorije mogu doprineti afirmaciji izvornih ideja u daleko višem stepenu nego što su ove u svom izvornom obliku to uspele. TakoĎe, ima socioloških autora koji za sobom nisu ostavili nikakvu širu grupu sledbenikâ ili školu (Zimel, Sorokin), ali su elementi njihovih učenja ostavili traga u brojnim kasnijim sociološkim koncepcijama. U ovim, kao i u prethodno pomenutim slučajevima eklektičke doktrine igraju ulogu baštinika teorijske tradicije, tj. čuvaju pamćenje nekih ideja koje bi možda u protivnom bile zaboravLjene (ili nanovo otkrivene) u istoj naučnoj disciplini, pa tako onda ideje ranijih teoretičara (p)ostaju poznate prvenstveno u ovom eklektičkom obliku.

Sve u svemu, eklekticizam ne mora biti nepožeLjna pojava u razvoju nauke. Eklektičke pozicije mogu biti polazište za izgradnju istinskih teorijskih sinteza, ali i predah i pokušaj sistematizacije u periodima kada doĎe do iscrpLjivanja stvaralačkog nadahnuća. U najmanju ruku, eklektičke teorije imaju prednost što neutrališu bar pojedine slabosti polaznih gledišta. Ali, to istovremeno ne znači da eklekticizam, kao vid teorijske stagnacije, treba odobravati na dužu stazu.

Novaković, Filozofija, metod...

66

48. Uobličavanje naučne discipline S

Područje istraživanja se može strukturisati na različite načine, zavisno od prirode predmeta istraživanja ‡ u nekim oblastima (npr. u prirodnim naukama) fenomeni su podložni rigoroznijem definisanju i pouzdanijem povezivanju u matematički kodifikovane sisteme, tako da je onda lakše odrediti i predmet jedne naučne (pod)discipline (granice sistema). U društvenim naukama, po pravilu, pojave koje pripadaju socijalnoj i simboličkoj stvarnosti nalaze se u znatno neodreĎenijim vezama, tako da je pitanje omeĎivanja ili demarkacije zasebnih područja primetno konvencionalnije i dobrim delom se zasniva na teorijskomj gledištupoziciji kojea se zastupa (i iz koje proističe i sámo shvatanje predmeta, recimo, sociologije ili psihologije). Zato su problemska područja u nekom konkretnom periodu odreĎena spletom istraživačkih tradicija koje su vodeće na teorijskoj sceni, teme i problemi se neprestano rekonceptualizuju i pregrupišu, posmatraju i (re)konstruišu iz različitih perspektiva, pa nema toliko izrazito kumulativnog razvoja srazmerno nezavisnih problematika. Stoga je već i zbog samog haraktera njihovih istraživačkih domena tendencija ka interdisciplinarnosti osetno intenzivnija u društvenim nego u prirodnim naukama, a uobličavanje srazmerno samostalnih, odelitih disciplina rukovoĎeno i pragmatičkim, a ne samo (nedostajućim) strogo epistemološkim razlozima.

Prema Laudanovom odreĎenju, istraživačka tradicija se sastoji od izvesnog broja specifičnih teorija koje ovaploćuju njene kLjučne metafizičke i metodološke postulate (konstitutivne za identitet te tradicije) i preživLjava niz uzastopnih istorijskih likova i modifikacija, tako da se može smatrati više istorijskim nego logičkim entitetom. Ona, za razliku od Kunove paradigme, nema takav stepen kompaktnosti i čvrstinu unutrašnje koherencije da bi predeterminisala budući razvoj specifičnih teorija unutar sebe, nego je više naknadna istorijska rekonstrukcija nastala objedinjavanjem srodnih istraživanja.

Jezgro istraživačke tradicije (kao i kod Kunovog koncepta paradigme) sadrži izvestan skup normativnih smernica ontološke, epistemološke, heurističke i metodološke prirode, koje su ekstrahovane iz njenog ranijeg razvoja i nagoveštavaju njene buduće preobražaje. Ove normativne preporuke i zabrane ujedno sačinjavaju i kriterijum pripadnosti datoj tradiciji, a doprinose i njenom integritetu (koji vaLja poimati kao relativnu stabilnost ili dinamičku ravnotežu zamenjivih elemenata). Te normativne preporuke se mogu protumačiti i kao opšte ontološke i epistemološke pretpostavke o entitetima i procesima u izvesnom domenu, kao i o prikladnim metodima za istraživanje problemâ i graĎenje teorijâ. Istraživačka tradicija ne mora biti potpuno homogenakoherentna i kompaktna (tako, recimo, funkcionalistička ili strukturalistička orijentacija objedinjavaju veoma raznolike, pa čak i delimično nesaglasne specifičnije teorije), a njeni kLjučni principi nisu direktno primenjivi u svrhu objašnjenja i predviĎanja, niti se mogu direktno proveravati (npr. osnovni postulati funkcionalizma). Dakle, ti apstraktni iskazi oko kojih se grupišu pojedinačne teorije imaju pre status implicitnih definicija obuhvaćenih fenomena nego opisni harakter. U odnosu na Kunove paradigme istraživačke tradicije su znatno slobodnije, fleksibilnije i promenjivije, ali i primetno neodreĎenije, tj. svojim pristalicama ne postavLjaju tako stroge obaveze i naloge, a, uz to, mogu se pretapati jedna u drugu.

Dakle, istraživačke tradicije odreĎuju kLjučne naučne probleme u odgovarajućem domenu (čak u izvesnom smislu i definišu sâm taj domen), pružaju pojmovnu shemu za obradu tih problema, postavLjaju metodološka i sadržinska ograničenja za oblik

67

specifičnih teorija, daju nagoveštaje za pravac modifikovanja i preoblikovanja budućih teorija u okviru tradicije, te pružaju izvesne razloge za početnu plauzibilnost pojedinačnih teorija sazdanih na centralnim postulatima. No, ovo ne znači da pojedinačne teorije ne poseduju izvestan stepen autonomije, koji se može uvećavati sve do njenog napuštanja istraživačke tradicije u okviru koje je nastala i prelaska u neku drugu istraživačku tradiciju .

@ivotni ciklus jedne istraživačke tradicije obuhvata slične procese kao i razvoj paradigme:što su nastanak, evolucija, razgranavanje i ukrštanje paradigmi. Istraživačka tradicija obično nastaje u okriLju neke druge tradicije, preuzimajući i razvijajući neke od njenih elemenata, a može nastati i u sukobu s nekom postojećom tradicijom, izgraĎujući se kroz ispravLjanje njenih nedostataka. Evolucija se odvija kako putem modifikovanja njenih pripadnih teorija, tako i promenom njenih središnjih elemenata. Zato, kada je reč o dugovečnijim istraživačkim tradicijama, vaLja precizno odrediti na koju se od njihovih varijanti misli, jer pojedine verzije ili teorije unutar iste tradicije mogu zauzimati veoma divergentne stavove u pogledu istih problema (recimo, varijacije unutar funkcionalizma u gledanju na društvene konflikte ili individualistička i kolektivistička teorija razmene). U ovakvim evolucionim tokovima obično je na delu očuvanje relativnog kontinuiteta (gen/etičkog/-identiteta), utoliko što se neke pretpostavke zadržavaju, druge odbacuju, ali nikad sve odjednom (kao što je to slučaj pri revolucionarnoj smeni Kunovih paradigmi, koje su po pravilu istorijski dugotrajni procesi i protežu se kroz nekoliko decenija, pa i više). Iako su centralni elementi tradicije postojaniji kroz vreme, njihov status se može menjati, tj. oni se mogu pomerati prema periferiji teorijskog sistema. Razgranavanje istraživačke tradicije se odvija tako što neki deo njenog sadržaja preuzima jedan ogranak, a ostali neki drugi ogranak (npr. raslojavanje marksizma na ekonomistički, dijalektički i humanistički). Najzad, naročito u društvenim naukama, dolazi do uzajamnog oploĎavanja i preplitanja (pa čak i integrisanja) pojedinih doktrina iz različitih istraživačkih tradicija (npr. marksizma i funkcionalizma, ili kulturalizma i fenomenologije). Svi ovi procesi ispoLjavaju, naročito u društvenim naukama, jednu nespornu odliku savremene nauke, a to je teorijski pluralizam, koegzistencija raznovrsnih teorijskih pristupa istih problemima (što je uslovLjeno nemogućnošću ma koje pojedinačne tradicije da obuhvati celinu složene društvene stvarnosti) ‡ otuda je Laudanova koncepcija naučne promene evolucionistička, zasnovana na postepenoj i delimičnoj promeni naučnih ciLjeva, metodoloških standarda i specifičnih naučnih teorija (nikad ne nastupa potpuni diskontinuitet s tradicijom)..

Kompaktnost i difuznost pojedinih istraživačkih tradicija zavisi i od same prirode predmetnog područja, ali i od resursa iz koje odreĎena tradicija crpe svoju inspiraciju. Nesumnjivo je da postoje čvršće uobličene tradicije, sa strožim, specifičnijim i razraĎenijim pretpostavkama, koje u višem stepenu obavezuju pripadne teorije, odnosno, snažnije determinišu njihov oblik. Nasuprot tome, pojedine tradicije (koje Laudan naziva "nestandardnim") nemaju tako visok stepen kompaktnosti, npr. nemaju izgraĎen i razraĎen obiman pojmovni aparat ili jasno definisanu ontologiju, ili se pak koriste obiLjem heterogenih metoda, pa se ne može govoriti o jedinstvenosti (primer za ovo bi bio formalizam u sociologiji, čiji se predstavnici odlikuju tek uopštenim stavom da je predmet sociologije proučavanje formalnih obeležja Ljudskih grupa, odnosâ itd, ali bez ikakvih zajedničkih bližih odreĎenja bilo metodološkog instrumentarija bilo samog predmeta proučavanja ‡ dakle, tu je na delu jedan apstraktan programski stav koji se tek

68

kroz specifičnija stanovišta konkretizuje i ispunjava sociološkim sadržajima; nešto slično bi se smelo reći i za strukturalizam).

Koen i Nejgel, odg. pogl. Staniša Novaković, Filozofija, metod i razvoj naučnog saznanja, Institut..., Beograd, 2001, str. 13-36. i IV deo

69

IX Naučne hipoteze

49. Pojam naučne hipoteze

Naučna hipoteza je izvesna početna pretpostavka o pravilnosti koja se nastoji otkriti. Sa druge strane, ona nije obično naslućivanje ili nagaĎanje, jer, da bi se odreĎena tvrdnja smela označiti kao hipoteza, ona mora ispuniti brojne teorijske zahteve. Utoliko je odnos naučne hipoteze i teorije prilično blizak, jer se danas uobičajeno smatra da svaka teorija ima hipotetički status. Kao hipoteza se obeležava specifičniji iskaz, bez razvijenog pomoćnog teorijskog aparata, koji još nije dostigao znatniji stepen potvrĎenosti, dok se teorijom obično smatra skup iskazâ, oko kojeg se grupišu interpretativne pretpostavke i koji je imao prilike da bude ozbiLjnije empirijski potkrepLjen. No, izmeĎu hipoteze i teorije ne postoji nikakva oštra razlika, već i samim tim što je danas prevaziĎen krajnje podozrivi stav prema hipotezama, tipičan za rani (i ekstremni) empirizam. Zato se termini "hipoteza" i "teorija" poslednjih decenija koriste gotovo sinonimno.

Pošto naučno istraživanje i započinje kada se naiĎe na neku teorijsku (ili praktičnu) teškoću, važan je odnos problema i hipoteze. Dok se praktični problem obično prevazilazi primenom već postojećeg naučnog saznanja, ili izvesnim praktičnim izumom (a ne teorijskim otkrićem), teorijski problem iziskuje unapreĎenje ili restrukturisanje, dakle značajnu promenu zatečenog znanja. Naučni problem uvek sadrži odreĎena ograničenja ili uslove pod kojima bi njegovo rešenje bilo prihvatLjivo (tj. uopšte se ubrajalo u rešenja datog problema), tako da ta ograničenja ujedno pružaju i smernice za rad na rešavanju. Ponekad se može desiti da se dokaže kako je neki problem, onako kako je formulisan, nerešiv pri zadatim opštim postulatima odreĎene discipline, te se onda pribegava njegovoj reformulaciji. TakoĎe, u pojedinim slučajevima se dogaĎa da problem nije rešiv u području u kojem je nastao a da se istovremeno može naći njegov ekvivalent ili analogon u nekom srodnom području, s tim da je pomoću njegovih sredstava rešiv (pri čemu onda ostaje pitanje da li je rešen izvorni problem, odnosno da li je on podrazumevao i domen u kojem se traži rešenje).

Elementarni preduslov za hipotezu, da bude relevantna za konkretni problem, utvrĎuje se čisto logički, nezavisno od empirijskog uspeha hipoteze. Relevantnost može služiti i kao preliminarni kriterijum procene, jer je povoLjnije ukoliko teorija razrešava nekoliko srodnih problema odjednom, tj. ako ima eksplanatornu moć veću od one za koju je neposredno smišLjena.

Obično se navodi nekoliko vrsta naučnih hipoteza: radne jesu preliminarne, one kojima se (privremeno) ne pridaje širi teorijski domet, ali mogu korisno poslužiti radi vršenja istraživanja; operacionalne su hipoteze koje se mogu direktno proveravati, tj. koje sadrže iskLjučivo posmatračke termine; ad hoc hipoteze su one koje ne unapreĎuju teorijsko znanje, tj. nemaju višak empirijskog sadržaja, nego putem pretpostavLjanja neproverLjivih entiteta imaju ciLj samo da spasu postojeće teorije.

Knejgel, SinĎelić RNR

70

50. Formulisanje i deduktivno razvijanje hipoteza

Formulisanje hipoteze, kao teorijski relevantnog iskaza, nije stvar trenutne inspiracije ili isto što i naslućivanje početne, maglovite zamisli. Prvobitna ideja se, pre svega, mora izraziti prihvaćenom terminologijom, da bi uopšte bila komunikabilna, intersubjektivna; sem toga, ona se (makar u negativnom smislu, time što umiče prethodnim neuspelim pokušajima) mora oslanjati na prethodno iskustvo, odnosno zatečeni korpus znanja. Stoga se, da bi se izložila javnosti, ona mora ukrstiti ne samo s već raspoloživim podacima, nego i s fondom teorijskog znanja ‡ otuda je formulisanje naučnih hipoteza ponekad dugotrajan i mučan proces: poznati su, doduše, iz ranijih vekova, slučajevi da su na pojedinim hipotezama (tj. njihovim preradama i modifikacijama) naučnici radili godinama, pa i decenijama, pre nego što bi ih obznanili. Ovaj složeni postupak ukLjučuje brojne logičke provere, preliminarne eksperimente, uporeĎivanje rezultatâ iz

srodnih istraživanja itd. Dakle, već prva javna (predstavLjena) formulacija hipoteze ishod je dugotrajnog prethodnog ispitivanja.

Iako je jedan od kLjučnih zahteva koji se postavLjaju pred naučnu hipotezu taj da bude empirijska, tj. da, nasuprot metafizičkoj spekulaciji, ima empirijski sadržaj, pojedine hipoteze, naročito u zrelim naukama, na visokom stupnju teorijskog razvoja, toliko su udaLjene od empirijske osnove da ih je potrebno bitno preraditi kako bi bile podvrgnute testovima. Zato je pre svega potrebno operacionalizovati apstraktne, teorijske pojmove dodeLjivanjem koordinativnih definicija, čime se oni povezuju s opservacionim terminima. Onda se pristupa izvoĎenju deduktivnih posledica, po pravilu vezanih za predviĎene okolnosti proveravanja (tj. tehnički raspoložive mogućnosti izvoĎenja eksperimenata ili preciznih posmatranja). Ovo deduktivno razvijanje po pravilu nije trivijalan postupak, kao što naoko deluje, nego često iziskuje visok stepen invencije, jer su najinteresantnije one posledice koje su najmanje očigledne, tj. koje podrazumevaju značajan stepen posredovanja (odnosno ukLjučuju uvoĎenje brojnih dodatnih pretpostavki, koje, uostalom, mogu biti odgovorne za neuspeh hipoteze na empirijskoj proveri). Upravo je, kao i u smišLjanju matematičkog dokaza neke teoreme, presudno povezivanje epistemički vrlo udaLjenih iskaza, njihovo spajanje u jedinstvenu ideju ‡ dakle, uočavanje vrlo neprozirnih deduktivnih relacija.

Iz ovoga proističu i najinteresantniji metodološki/filosofski problemi u pogledu deduktivnog razvijanja ‡ u istoriji nauke česti su bili sporovi da li je neki empirijski iskaz uistinu posledica opšte hipoteze ili principa (ovo je na delu već u antičkoj, elejskoj dijalektici) ili je negde nastala greška u dedukovanju. Opet, prilikom deduktivnog razvijanja koriste se brojne pomoćne hipoteze, interpretativne teorije, (hipotetički) početni uslovi, pretpostavke o ponašanju instrumenata itd, što sve utiče da teorijski kompleks koji se podvrgava proveri nije izolovana, test-hipoteza, nego skup brojnih iskaza na raznim nivoima. Ovo ne samo što daje povoda za Dijem‡Kvajnovu tezu (o nemogućnosti odlučivog potvrĎivanja i opovrgavanja, kao i krucijalnog eksperimenta), nego upućuje na neprestanu potrebu za obnavLjanjem "refleksivnog ekvilibrija" na nivou mreže verovanjâ, što je predmet kako metodologije, tako i npr. teorije odlučivanja.

Knejgel, SinĎ RNR

71

51. Činioci nastajanja hipoteza

Da bi nastala hipoteza u svom prvobitnom obliku, nije dovoLjno da je uočen problem, nego su neophodni mnogi podaci o pojavi koja se istražuje, i to u načelu što potpuniji i što sistematizovaniji. Dakle, mora se ne samo pojaviti neka preliminarna ideja ili sugestija o tome kako povezati izvesne entitete ili parametre, nego se o njima mora pažLjivo prikupiti što više pouzdanih podataka, koje hipoteza zatim objedinjava i spaja s fondom zatečenog teorijskog znanja.

Iako je Pers, polazeći od svoje zamisli o abdukciji, ukazivao na zadivLjujuću sposobnost Ljudskog uma da zapazi pravilnost u činjenicama, čak i kad je dostupan vrlo mali broj podataka, što se poslednjih decenija formuliše kao zakLjučak na najboLje objašnjenje. To je argument koji tvrdi da je istinita, ili makar najuverLjivija ona hipoteza koja najskladnije povezuje raspoložive podatke. U načelu, kada se započne ispitivanje nekog fenomena, ne može se odrediti relativni značaj pojedinih podataka, ali se tokom postavLjanja i proveravanja probnih hipoteza dolazi do uvida o tome koje su činjenice irelevantne, odnosno ne moraju se uzimati u obzir prilikom formulisanja uspešne hipoteze. Nastanak hipoteza ne usmeravaju samo podaci, nego i prethodno isprobane i odbačene hipoteze, kao i analogne hipoteze (tj. upotrebLjive ideje) u srodnim oblastima. Pri tom, važnu ulogu mogu igrati eksplanatorni modeli koji su se pokazali uspešnima u drugim područjima, pošto oni na neki način izražavaju i arhetipske obrasce putem kojih se poimaju odreĎeni fenomeni ili procesi.

unutrašnji i spoLjašnji činioci makro- i mikrokultura deduktivna i induktivna heuristika udeo teorijske pripreme i inspiracije/inventivnosti RĐorĎević Knejgel St. HiS

72

52. Preliminarni kriteriji prihvatLjivosti hipoteza

U apsolutnom i komparativnom procenjivanju saznajne vrednosti hipoteza prvo se posmatraju čisto epistemički kvaliteti, koji su nezavisni od empirijske adekvatnosti i sličnih veridičkih svojstava, kao i od praktične primenjivosti. Ovi kriteriji, kao prevashodno logičko-epistemološki, imaju višestruku funkciju: oni služe i kao merila razgraničenja nauke od ne-nauke, kao standardi progresivnosti, kao osnova za selekciju izmeĎu više hipoteza, pa i kao "kodeks naučn(ičk)e časti" (Poper). Opet, neki teoretičari ih, delimično ili u potpunosti, odbacuju, bilo sa relativističkom motivacijom, bilo zato što smatraju da ih je teško ili nemoguće pouzdano odmeriti, bilo usled toga što su često divergentni, neodlučivi ili uzajamno nesamerLjivi (naime, redak je slučaj da jedna teorija poseduje sve kvalitete u najvišem stepenu ‡ jedna teorija je boLja u jednom, a slabija u drugom aspektu, dok ostale imaju svoje prednosti i mane itd).

Postoje brojne klasifikacije ovih kriterija, pri čemu neki autori daju prednost pojedinima od njih, smatrajući ih presudnijima, a najpotpuniji pregled dao je Mario Bunhe. Kao osnovna merila, pored relevantnosti i logičke konsistentnosti, mogu se pomenuti:

‡ proverLjivost, koja je direktno proporcionalna empirijskom sadržaju (on se, doduše, ne može meriti direktno, ali može diferencijalno/komparativno), pa time i opovrgLjivosti, a suprotna logičkoj verovatnoći, koju su logički empiristi smatrali požeLjnom osobinom naučnih teorija (a zapravo je merilo adhoc-nosti);

‡ smelost, potencijalna progresivnost, stepen u kojem teorija oličava teorijski napredak, utoliko što nudi teorijske inovacije koje povećavaju empirijski sadržaj (viša specifičnost i širi domen znanja);

‡ jednostavnost, ili ekonomičnost (parsimoničnost, ontološka i epistemološka štedLjivost), koja se ogleda u sažimanju što većeg korpusa podataka u što manjem broju nezavisnih osnovnih principa ‡ mogu se razlikovati sintaktička, semantička, terminološka, tehnička i razne druge vrste jednostavnosti, koje su po pravilu uzajamno divergentne, pri čemu mnogi autori, naročito oni konvencionalističke provenijencije, tumače jednostavnost kao više estetsko nego saznajno obeležje naučnih teorija;

‡ apriorna verovatnost, koju je najboLje opisivati ne na osnovu logičke verovatnoće (koja treba da bude što niža), nego u svetlu zahteva korespondencije ili analogije s prethodnim znanjem, što pruža ekstraevidencijalnu podršku ‡ iako u načelu konzervativan, ovaj zahtev upućuje na povezanost s celinom teorijskog sistema kojem hipoteza pripada;

‡ eksplanatorna snaga, sposobnost da teorija objasni (supsumiše) što veći broj naizgled nepovezanih činjenica iz uzajamno udaLjenih područja;

‡ prediktivna moć, kapacitet predviĎanja, umnogome srodan, ali ne i identičan s eksplanatornom snagom (naročito u društvenim naukama);

‡ heuristička plodnost, podesnost teorije da sugeriše buduće hipoteze i nova područja istraživanja, nenaslućena u svetlu ranijih saznanja;

‡ saglasnost sa srodnim teorijama i pogledom na svet, što je donekle u suprotnosti sa zahtevom smelosti, ali i sputava neobuzdane spekulacije.

St. HiS, SN2

73

53. Proveravanje hipoteza

Proveravanje hipoteza je vrlo složen proces, koji ponekad iziskuje više domišLjatosti nego sámo njihovo formulisanje, zato što su posledice hipoteze, koliko god ona bila operacionalizovana i deduktivno razvijena, ponekad udaLjene od tehničkih/faktičkih mogućnosti ispitivanja. Npr. u društvenim naukama je hipoteze nemoguće eksperimentalno proveravati, nego se to može vršiti jedino implicitno, (statističkom) analizom neeksperimentalno dobijenih podataka.

Ishod provere je retko kada jednoznačan ‡ naime, nisu uobičajene situacije da empirijski rezultati nedvosmisleno ili potpuno potvrĎuju hipotezu ili joj nepobitno protivreče. Stoga su retke i odluke o trenutnom usvajanju (zapravo, hipoteza se uvek prihvata tek uslovno, provizorno) ili odbacivanju, a obično se ulaže napor u neophodno usklaĎivanje podataka i prvobitne formulacije, ili se, redovno, vrše nove provere, na kojima teorija mora dokazati svoju plauzibilnost. Pošto nesaglasnost podataka s predloženom hipotezom može nastupiti usled raznih uzroka (nepouzdanost instrumenata, neadekvatnost interpretativnih teorija, uticaj specifičnih ometajućih faktora, nepredviĎene interferencije itd), pre nego što se priĎe modifikaciji same hipoteze, ispituje se da li je do odstupanja možda došlo zbog neke netačnosti u samim izvorima podataka ili negde drugde u teorijskom sistemu (što iziskuje reviziju teorijskog background-a). U svakom slučaju, hipoteza se može modifikovati oslabLjivanjem pojedinih tvrdnji, reinterpretacijom pojedinih pojmova (sužavanjem ili proširivanjem značenja), "kalibrisanjem parametara" (tj. unošenjem drugačijih numeričkih vrednosti, u skladu sa dobijenim eksperimentalnim podacima), eksplicitnim nabrajanjem izuzetaka za koje hipoteza ne važi, rasporeĎivanjem "tereta pobijanja" na razne segmente teorijskog sistema, preispitivanjem background-teorijâ itd.

U vezi s proveravanjem zanimLjivo je pitanje logičkog i tzv. istorijskog pristupa proveri hipoteza ‡ ovaj prvi pretpostavLja da je irelevantan redosled svedočanstava i hipoteze koja (pretenduje da) ih objašnjava, jer je njihov logički odnos, tj. potkrepLjenje koje svedočanstva pružaju hipotezi, isti bez obzira na to da li joj ona prethode ili se prikupLjaju pod njenim rukovodstvom. Pošto ovakav prilaz implicitno posmatra hipoteze i svedočanstva kao statične entitete, on zanemaruje razvojnu (prospektivnu) i, uopšte, dinamičku dimenziju, kao i direktivnu ulogu hipoteza, a opterećen je i izvesnim logičkim teškoćama (Hempelov paradoks potvrĎivanja), pojedini postpozitivistički teoretičari (Votkinz, Lakatoš, Mazgrejv) zalagali su se za istorijski pristup, koji znatno veću težinu daje evidenciji koju je teorija nagovestila a koja ranije nije bila poznata (novel evidence). Ukoliko su neki podaci poznati već od ranije, a hipoteza ih samo ugraĎuje kao konstante, ona je u odnosu na njih ad hoc, tj. ne donosi višak empirijskog sadržaja; no, ako predviĎa nepoznate ili pak u novom svetlu reinterpretiše poznate činjenice, može se, na osnovu tih novih predviĎanja, intuitivno očekivati da će se ona afirmisati i u drugim još neistraženim domenima, tj. da sa sobom nosi višak još nepotvrĎenog empirijskog sadržaja. Ova osobina se vekovima unazad (a naročito kod Hjuela) smatrala signum-om veritatis.

St. Novaković, Filozofija, metod...; Hipoteze i saznanje

74

54. Hipotetičko-deduktivni metod

Kao sastavni deo opšteg programa deduktivizma, hipotetičko-deduktivni metod stavLja naglasak na primatu deduktivnog izvoĎenja u empirijskim istraživanjima. Pre svega, on podrazumeva usmeravajuću, heurističku i sistematizujuću ulogu empirijskonaučnih hipoteza, koje zauzimaju centralno mesto u strukturi istraživanja, na svim njegovim stupnjevima (hipotetički deduktivizam se utoliko razlikuje od antičkog i sholastičkog deduktivizma, koji su imali više teleološki smisao, derivacije opštih empirijskih stavova iz najviših metafizičkih principa, ali bez njihovog proveravanja, tj. sravnjivanja sa činjenicama). Osim toga, nasuprot nekim varijetetima deduktivizma koji su bili priznati i u logičkom empirizmu (npr. kod Hempela i Rajhenbaha), hipotetičko-deduktivni metod pretpostavLja da hipoteze ne nastaju generalizacijom iz podataka, nego da prethode prikupLjanju podataka i na neki način ih unapred strukturišu, tj. podvajaju na one koji im govore u prilog i one koji ih osporavaju.

HD metod takoĎe povlači strogi konsekvencijalizam, tj. vezivanje poverenja koje se pridaje hipotezi iskLjučivo za uspeh na empirijskim proverama (dakle, nema nikakve druge podrške ili opravdanja hipoteze, osim one koja potiče iz osnovnih iskaza). Koliko god hipoteza na početku delovala plauzibilno, ona ima potpuno jednake empirijske izglede kao i sve druge hipoteze. Mnogi su zbog ovoga kritikovali strogo empirijsku orijentaciju HD metoda, smatrajući da se on mora dopuniti dodatnim (prvenstveno konceptualnim) klauzulama.

Ovaj metod ukLjučuje heuristiku deduktivne prirode ‡ početne hipoteze nisu motivisane prethodnim činjeničkim znanjem, nego se izvode iz nekog opštijeg metafizičkog okvira ili nacrta: to mogu biti apstraktne ontološke kategorije (Holtonove "teme", tj. motivi ili opozicije, poput Šdis]kontinutiteta), epistemološke koncepcije, razne analogije s idejama u bliskim oblastima itd. Izvorišta hipoteza su, dakle, uvek na višem, apstraktnijem nivou, a ne na planu pojedinačnih činjenica (ili njihovih skupova).

Naravno, za zastupnike HD metoda nisu sve provere jednako vredne ili oštre ‡ dragocenije su one koje ispituju specifična predviĎanja, na kojima je vrlo verovatno da će teorija pasti ako nije istinita. Utoliko je bitno da hipoteza bude što preciznije formulisana, da se izlaže riziku pobijanja.

HD metod je svakako prikladniji za prirodne (tj. egzaktne) nauke, ali se može, mutatis

mutandis, primenjivati i u pojedinim područjima društvenih nauka (tamo gde se mogu pribaviti precizni numerički podaci), pa i u humanističkim, interpretativnim disciplinama (npr. Erik Donald Hirš ga je primenio na probleme tumačenja, a u vrlo udaLjenoj analogiji čak bi se i Hajdegerovo učenje o predrazumevanju moglo dovesti u vezu sa preliminarnom potrebom za hipotezama). U društvenim (pa i u prirodnim) naukama HD metod donekle osujećuje uočavanje "iznenaĎujućih" podataka, koji ponekad, upravo zato što su retki i nestandardni, upućuju na dodatna istraživanja (tj. imaju nepredviĎeni efekt serendipity-ja). Rani Lakatoš je HD metod pokušao da primeni i na matematiku, tj. na pojedine jednostavnije probleme u aritmetici i geometriji, govoreći o kvazi-empirijskim pobijačima (protivprimerima, koji izazivaju rastezanje i sužavanje pojmova).

75

X Činjenice, teorije i sistemi

55. Pojam naučne činjenice

Premda se, strogo uzev, o naučnim činjenicama ne može govoriti kao o zasebnoj vrsti empirijskih činjenica, činjenice koje su od značaja za nauku, ili osnovni iskazi, koji tvore empirijsku osnovu naučnih teorija, poseduju odreĎene osobenosti kako u pogledu teorijske pertinentnosti, ili relevantnosti, tako i s obzirom na način na koji su terminološki/jezički formulisane. Glavnina činjenica koje su upoznate u svakidašnjem životu, na nivou zdravog razuma, može biti od značaja za nauku (uostalom, njen ciLj i jeste da objasni očigledne činjenice i pravilnosti), ali jedino ukoliko se uvrsti u odgovarajući kontekst, tj. opiše i protumači na naučno upotrebLjiv način (teorijskim jezikom, preciznom terminologijom, što specifičnije), pa tako i poveže s celokupnim korpusom naučnog znanja.

U vezi s ovim postavLjano je pitanje kontinuiteta nauke i zdravog razuma ‡ da li se nauka (naučne činjenice) nadovezuje na običnu svest ili predstavLja radikalan raskid sa stvarnošću kakva nam se prikazuje u svakodnevnici. Ova druga teza, često zastupana u francuskoj, pogotovo konvencionalistički orijentisanoj, filosofiji nauke, oslanja se na okolnost da se u naučnim istraživanjima "otvaraju novi svetovi", tj. otkrivaju domeni realnosti (kvantna mehanika, astrofizika) potpuno nedostupni običnoj svesti, što bi onda iziskivalo i osoben, distinktivan pristup, gotovo suprotan zdravorazumskom. No, većina teoretičara polazi od pretpostavke da je nauka (naučna činjenica) preraĎena, rafinisana, opojmLjena zdravorazumska svest (činjenica), te da se ne može uspostaviti oštra granica ‡ ovo izrazito važi za tzv. soft nauke: kako se npr. mogu razlučiti etnografski podaci s terena i etnološke interpretacije (koje moraju uzimati u obzir i izvornu predstavu nosilaca običajâ) ili politikološke opservacije i žurnalistički komentari?!

No, za naučne činjenice bitna je (i konstitutivna) njihova teorijska impregnacija (prožetost), svojstvo da one uvek sadrže odreĎenu teorijsku interpretaciju (ali koja je, ujedno, i neophodna, jer se bez nje ni ne mogu inkorporisati u sistem naučnog znanja) ‡ otuda mnogi teoretičari smatraju da teorijski nezavisne činjenice uopšte ne postoje, nego da naučne činjenice zapravo ovaploćuju teorijska shvatanja (ili predrasude) koje treba da potvrde, a samim tim se pojavLjuje cirkularnost. Prema tome, ne bi ni postojale elementarne činjenice, ili osnovni iskazi, nego bi svi stavovi bili deo nerazmrsivog teorijskog spleta (recimo, Kvajnov ili kunovski holizam). No, interpretativne, odnosno background-teorije uvek poseduju izvestan viši nivo opštosti ili intersubjektivnosti, pa, bez obzira na to što je svako znanje teorijski posredovano (a to je još kantovska poenta), odreĎen stepen teorijske impregnacije relativno je bezazlen, već time što ga prihvataju sve rivalske teorije. Osim toga, činjenice postaju teorije, a teorije činjenice, što odslikava njihov hipotetički harakter. I jedne i druge se neprestano meĎusobno usklaĎuju, kao što i jedne i druge podležu revizijama i reinterpretacijama, zavisno od dinamike teorijskog sistema kao celine.

76

56. Pojam i vrste naučnih zakona

Pojam zakona (zakonitosti) koristi se u užem i u širem značenju ‡ u ovom drugom se koristi za razne opšte stavove koji nemaju empirijski smisao ili nisu strogo univerzalni (logički zakoni, metodološki i epistemološki postulati, aksiome; sa druge strane, statističke pravilnosti, zakonomernosti, tendencije). U užem smislu, koji se može primenjivati jedino u egzaktnim naukama, zakon označava bezizuzetnu tvrdnju o uzročnom (ili, opštije, funkcionalnom) odnosu, po pravilu izraženu univerzalno kvantifikovanim kontrafaktičkim kondicionalom.

U ovom striktnom značenju zakon opisuje tvrdnju koja je (u ne-logičkom, faktičkom ili ontološkom smislu) nužno, a ne akcidentalno (slučajno) univerzalna, ili odnos koji, dakle, nije samo konstantan, nego i nomološki. Neograničena univerzalnost podrazumeva i da se u njemu ne smeju pojavLjivati termini koji označavaju pojedinačne objekte, nego jedino kvalitativne, prostorno-vremenski neomeĎene predikate.

Postoje tri glavna tumačenja ontološkog i epistemološkog statusa naučnog zakona. Prvo je empirističko (hjumovsko), tj. naturalističko, koje zakon vidi kao stalnu pravilnost i povezanost, a do nje se dospeva generalizacijom. Ovo gledište ima probleme sa razlikovanjem istinskih zakona od drugih zakonolikih iskaza o pravilnostima. Drugo je realistički motivisano i zakone posmatra kao opise nužnih, fundamentalnih odnosa meĎu univerzalijama ‡ meĎutim, teškoće se javLjaju u vezi sa saznatLjivošću takvih krajnje temeLjnih, invarijantnih pravilnosti na osnovu Ljudskog iskustva, koje je uvek ograničeno. Treće tumačenje, koje ima u vidu epistemičke i pragmatičke momente, jeste askriptivističko ‡ ono poima zakon kao iskaz koji, pored (zapravo, na osnovu) univerzalnosti i naslućene nužnosti, zauzima neko od centralnih mesta u naučnoj teoriji, figuriše u brojnim objašnjenjima, ima kvazi-analitički smisao (utoliko što se praktično ne izlaže empirijskoj proveri) itd. U okviru ovakvoga gledišta ostavLja se prostor za relativizaciju ili mogućnost promene statusa, u slučaju formulisanja opštijeg zakona ili temeLjite izmene teorije (pri čemu i zakon podleže rekonceptualizaciji).

Mogu se razlikovati tri glavne vrste naučnog zakona. Uzročni zakoni izlažu bezizuzetne odnose uzroka i posledice i često se smatraju idealom naučnog zakona (naime, nauke koje ne formulišu uzročne zakone smatraju se nedovoLjno zrelima ili razvijenima, mada holistička priroda subatomskih procesa onemogućava utvrĎivanje uzročnih odnosa i u najnaprednijim oblastima fizike). Funkcionalni zakoni su fleksibilniji i opisuju (ponekad dvosmerne) odnose izmeĎu više činilaca ili promenjivih, pa se koriste ne samo u prirodnim nego i u društvenim naukama (u meri u kojoj je moguće formulisati takve pravilnosti, npr. u ekonomiji). Najzad, statistički zakoni (ili pravilnosti) prikazuju odnose verovatnoće meĎu dogaĎajima ili svojstvima, tj. tvrde stalnu relativnu frekvenciju pri relaciji dva ili više nezavisnih dogaĎaja. Statistički zakoni mogu biti i polazište za ustanovLjavanje pravih uzročnih zakona, putem multivarijantne i diskriminacione analize.

SN 2, 39‡41. Mihailo Marković, FON; "O pojmu naučnog zakona", Naša stvarnost, 10/1954. Nejgel, Struktura nauke

77

57. Pojam i struktura naučne teorije

Naučna teorija je osnovni oblik sistematizacije saznanja ili podataka, a može se koristiti za opis (u funkciji interpretativne teorije, kada samo identifikuje entitete o kojima je reč, i to prvenstveno putem definicija odgovarajućih entiteta) i za objašnjenje (u funkciji eksplanatorne teorije, pomoću teorijskih iskaza koji tvrde funkcionalne i uzročne odnose meĎu entitetima). U razvijenoj naučnoj teoriji, uostalom, teško je odvojiti definicije od strogo empirijskih iskaza, pošto svaki teorijski iskaz sadrži pojmovni i empirijski sastojak, tj. nije u potpunosti opovrgLjiv (što zavisi, naravno, od položaja u celokupnom sistemu). Pored deskriptivne, interpretativne, eksplanatorne i prediktivne funkcije, može se govoriti i o "mekim" ulogama, kao što su heuristička, strateška, integrativna, "svetoobrazna" (doprinos pogledu na svet) itd. ‡ naučna teorija nije samo empirijsko oruĎe za ureĎivanje poznatih činjenica, nego i pojmovna tvorevina, koja osmišLjava širi kontekst saznanja.

Klasično viĎenje naučnih teorija podrazumevalo je da je ona jedna ureĎena hijerarhija empirijskih činjenica i fenomenoloških uopštavanja na posmatračkom nivou, iznad kojeg se nalaze teorije koje upućuju na neopažLjive entitete, na teorijskom nivou. Ovde se ne može upuštati u razne diskusije koje su se vodile u vezi sa samom tom distinkcijom, ali vaLja napomenuti da ova tradicionalna koncepcija naučne teorije, koja se oslanja na "dva jezika" (teorijski i posmatrački) empirijske zakone vidi kao da objašnjavaju posmatračke činjenice, dok strukturni zakoni objašnjavaju fenomenološke. Bilo da se ovim teorijskim entitetima priznaje realistički smisao ili ne, oni su u klasičnom logičkoempirističkom shvatanju (kako je to izrazio Hempel u "Teoretičarevoj dilemi") praktično samo logičke kombinacije empirijskih obeležja i ne moraju imati nikakav samostalan status unutar teorije, jer predstavLjaju puke skraćenice za nizove operacionalno definisanih termina. Ovakva slika naučnih teorija umnogome je bila proizvod induktivističkog viĎenja naučnih teorija, prema kojoj su teorije tek induktivne sistematizacije prikupLjenih svedočanstava, ali je u osnovi dobrim delom zadržana i u hipotetičko-deduktivnom modelu.

Analoški model naučne teorije, koji je pogodan za izlaganje teorije kao inteligibilnog modela obuhvaćenih fenomena ili konceptualne sheme koja se specifikuje, naučnu teoriju poima kao apstraktnu pojmovnu shemu, koja se u različitim kontekstima specifikuje na različite načine. Odnos izmeĎu teorijskih predstava ili iskazâ i empirijskih predviĎanja ili uopštavanjâ nije deduktivne prirode, tj. relacija direktne izvodivosti, nego analogije ‡ specifični iskazi se formulišu aplikacijom uopštenog, apstraktnog skupa iskazâ na dato područje fenomenâ, pri čemu je za uspešnost derivisanih teorija od značaja i prećutno znanje, ili spretnost u specifikovanju, tako da primena, kao što je to slučaj u Kunovoj paradigmatskoj koncepciji, uvek ukLjučuje jedan interpretativni moment.

U okviru heurističkog modela teorijski iskazi takoĎe nemaju direktnu referenciju ‡ tvrdo jezgro sadrži metafizičke iskaze, imune od opovrgavanja i dijahronijski nepromenjive, dok pozitivna i negativna heuristika takoĎe nemaju korespondencijalni smisao niti mogu biti (ne)istinite, nego služe kao metodološka uputstva za izgradnju empirijskih teorija i njihovu zaštitu od pobijanjâ. Premda heuristički model donekle zapostavLja probleme naučnog objašnjenja i koncentriše se prvenstveno na naučni progres, moglo bi se reći da je eksplanatornu funkciju teorije nosi tvrdo jezgro, koje empirijske iskaze povezuje s opštim ontološkim i epistemološkim kategorijama. Ovaj

78

metafizički "privezak" empirijskih teorija, ili paradigmatski element, ne podleže merilima empirijskog proveravanja, nego se upravLja prema anempirijskim kriterijima, poput koherentnosti, pa se time ukazuje na moment da eksplanatorna snaga ne mora zavisiti jedino od empirijskog sadržaja, kao i na okolnost da eksplanatorni smisao mogu imati i iskazi iz kojih, bez dodatnih pretpostavki, tj. pomoćnih teorija, deduktivno ne slede nikakvi specifični empirijski iskaz. No, opšta progresivnost niza teorijâ, koja zavisi od plodotvornosti tvrdog jezgra, svedoči o uspešnosti tvrdog jezgra, njegovoj sposobnosti da obuhvati rastući skup novootkrivenih činjenica. Dakle, eksplanatorna moć tvrdog jezgra oslanja se na njegovu sposobnost da konceptualizuje i objedini sve veći broj empirijskih činjenica.

Model statističke relevantnosti se takoĎe može povezati sa strukturom naučne teorije preko informacionog pristupa, koji je razvio Grino, a razradio Salmon, pošto on omogućuje povezivanje svojstava mikrosveta (npr. nevidLjivih entiteta) s obeležjima makrosveta ili čak univerzuma u celini. Iako u osnovi ovakvog pristupa leži realistička ideja objedinjavanja pomoću zajedničkog uzroka, sistematizacije rezultatâ dobijenih na nezavisne načine (tj. njihovo podudaranje) mogu se interpretisati i antirealistički, na osnovu stabilnosti mernih instrumenata i naučnih teorija.

Ovde treba istaći da su eksplanatorna, deskriptivna, interpretativna, prediktivna, "svetoobrazna" i heuristička funkcija meĎuzavisne, tj. one po pravilu nisu strogo lokalizovane na pojedine delove naučnih teorija, nego se nalaze na različitim teorijskim nivoima. Iako se neke od tih funkcija u pojedinim modelima mogu predstaviti nekim zasebnim funkcionalnim segmentom (npr. interpretativna funkcija koordinativnim definicijama ili heuristička pozitivnom i negativnom heuristikom), one uzajamno doprinose jedna drugoj i uglavnom su vezane za ravan teorijskih pojmova i iskazâ.

Ove funkcije se ne mogu posmatrati sasvim izdvojeno i zato što uobičajeni deziderati koji se postavLjaju pred naučne teorije (empirijska sadržajnost, koherentnost, jednostavnost, eksplanatorna moć, heuristička plodnost, potkrepLjenost itd.) predstavLjaju indikatore svake od ovih uloga, premda su neke od tih odlika bliže vezane za pojedine segmente ili funkcionalne segmente. Tradicionalni dvojezički model, sa striktnom distinkcijom teorijsko‡posmatračko, svakako je nedostatan da prikaže kompleksne teorije u današnjim visoko razvijenim teorijskim naukama ‡ on, pre svega počiva na distinkciji koja je problematična i stvar stepena; osim toga, on ne dopušta pojmove i iskaze koji bi nosili apstraktnije funkcije teorije, kao što su "svetoobrazna" (stvaranje pogleda na svet) ili heuristička, što onda umanjuje i mogućnost za adekvatan opis objašnjenja; najzad, taj model, postulišući strogo deduktivne odnose izmeĎu teorijskih i posmatračkih iskaza, teško može obuhvatiti objašnjenja koja ne bi bila deduktivno-nomološke prirode. Noviji modeli, pre svega analoški i heuristički, iako su po samoj svojoj strukturi na izvestan način predisponisani za antirealističku interpretaciju, te iako ne razraĎuju detaLjniju strukturu naučne teorije, u stanju su da boLje osvetle eksplanatornu ulogu naučnih teorija, jer apstraktne pojmove naučnih teorija ne vezuju logički za posmatrački nivo, nego se više orijentišu na logičke odnose meĎu teorijskim pojmovima i njihovu ulogu u teorijskom progresu, plodnost pri formulisanju razvijenijih teorija.

79

58. Formalni i sadržinski zahtevi naučnog objašnjenja

Objašnjenje je jedan od glavnih oblika sistematizacije empirijskih podataka i sastoji se od obuhvatanja predmeta objašnjenja nekom opštom teorijom iz koje se može deduktivno izvesti ili makar koja čini verovatnim nastupanje pojave koja se objašnjava. Predmet ili pojava koja se objašnjava naziva se eksplanandum, a sredstva kojima se objašnjava eksplanans. Eksplanans se, prema Hempel‡Openhajmovom modelu deduktivno-nomološkog objašnjenja, sastoji od opštih zakona i početnih, ili graničnih uslova (tj. iskaza koji opisuju okolnosti ili kontekst u kojem deluju opšti zakoni), koji su jednako važni u objašnjenju, jer od njih zavisi koji će zakoni biti relevantni za datu pojavu, tj. s kojima će biti u vezi. Zavisno od preciznog utvrĎivanja početnih uslova, na istu pojavu se može odnositi više različitih objašnjenja (naročito u društvenim naukama).

Logički, ili formalni uslovi koji se postavLjaju pred objašnjenja sledeći su: 1. Argument kojim se eksplanandum izvodi iz eksplanansa mora biti logički korektan,

vaLjan deduktivni argument. (Ovo važi za DN objašnjenja, dok je kod ostalih vrsta dovoLjno da postoje smisaoni ili induktivni odnosi izmeĎu premisa i zakLjučka Šeksplananduma]. Osim toga, u izvoĎenju uvek učestvuje više raznih background-pretpostavki, tako da deduktivne relacije nisu sasvim prozirne, a ima i slučajeva u kojima deduktivna izvodivost u smislu materijalne implikacije ne znači i relevantnost.)

2. Eksplanans mora sadržati makar jedan opšti zakon (ili iskaz iz kojeg logički sledi jedan opšti zakon). (Zahtev za opštošću, iako intuitivno jasan, nije uvek lako formulisati striktno, jer postoje iskazi koji nesumnjivo poseduju eksplanatorni doprinos premda možda nisu opštiji od eksplananduma. Sem toga, eksplanatorna snaga često zavisi od same formulacije, a ne strogo logičke opštosti, kao što ona ne determiniše jednoznačno eksplanatornu snagu.)

3. Eksplanans mora posedovati empirijski sadržaj. (Uslov viška empirijskog sadržaja ima ciLj da eliminiše metafizička objašnjenja, ali i da obezbedi nezavisnu proverLjivost sadržaja eksplanansa, što otklanja ad hoc objašnjenja, odnosno objašnjenja idem per

idem ili obscurum per obscurius. Što je veći empirijski sadržaj, zakon/teorija u eksplanansu ima veću eksplanatornu snagu, pa se fenomen o kojem je reč povezuje s većim brojem drugih, srodnih i nesrodnih pojava.)

Sadržinski, ili materijalni, empirijski uslov glasi: 4. Rečenice iz kojih se sastoji eksplanans moraju biti istinite. (Ovaj uslov je prestrog,

a u svetlu savremenog, konjektualnog, hipotetičkog poimanja naučne teorije čak i bespredmetan. Zato se govori o visokoj potvrĎenosti, istinolikosti ili nekoj sličnoj zameni za doslovnu istinitost, koja je nedostižna. Neki teoretičari su pokušali da ovaj zahtev temporalizuju, utoliko što bi istinitost vezivali za epistemičke uslove, koji se menjaju kroz vreme. No, nije neplauzibilno pretpostaviti da eksplanatorna snaga ili uspešnost odreĎenog objašnjenja može rasti ili smanjivati se s napretkom naučnih teorija.)

Aristotelov zahtev da eksplanans bude poznatiji od eksplananduma danas je uglavnom napušten, jer su fundamentalniji zakoni (u eksplanansu) obično psihološki udaLjeniji od iskustva, ali se može izraziti kao uslov požeLjnosti konstruisanja inteligibilnog modela/obrasca u prikazivanju/objašnjenju. Staniša Novaković, Filozofija, metod..., 37‡46; Nejgel; fon Riht

80

59. Struktura i vrste naučnog objašnjenja

Struktura pojedinih tipova objašnjenja donekle se razlikuje, stoga što premise u eksplanansu nisu istog oblika u sva četiri osnovna modela. U pojedinim modalitetima objašnjenja koji nisu strogo naučni, kao što su eksplanatorni opis, tumačenje ili filosofsko objašnjenje, ne moraju se pojavLjivati opšte premise, ali takvi vidovi objašnjenja ipak imaju eksplanatorni smisao u tom pogledu što odgovaraju na pitanje "zašto", tj. navode razloge zbog kojih je bilo plauzibilno očekivati da nastupi neki dogaĎaj. U mnogim društvenonaučnim i humanističkim disciplinama koriste se pojedine pretpostavke koje nemaju empirijski status.

U deduktivno-nomološkom objašnjenju, koje je prikladno pre svega za prirodne nauke, figurišu opšti zakoni i, eventualno, neki postulati koji nisu empirijske prirode, ali čine background-pretpostavke opšteprihvaćene u odreĎenoj nauci. Početni uslovi

precizno, a najčešće i kvantitativno opisuju sve okolnosti koje su od značaja za važenje korišćenih opštih zakona. Kod objašnjenja pojedinačnih dogaĎaja bar jedna od premisa u eksplanansu mora biti singularni iskaz, koji ukLjučuje prostorno-vremenska odreĎenja. Pri objašnjavanju naučnih zakona niže opštosti može se koristiti veći broj opštijih zakona, a nije neophodno navoĎenje početnih uslova. Inače, zahtev za deduktivnom izvodivošću važi samo ukoliko su sve premise eksplicitno navedene (u skicama objašnjenja se ponekad izostavLjaju podrazumevane pretpostavke).

Induktivno-statističko objašnjenje, ili objašnjenje po verovatnoći, odlikuje se time što izmeĎu eksplananduma i eksplanansa postoji odnos verovatnoće, tj. eksplanans navodi faktore koji dogaĎaj čine verovatnim. To mogu biti statističke pravilnosti, ali i pojedinačni iskazi koji povećavaju verovatnoću činjenice koja se objašnjava. PostavLja se pitanje da li induktivno-statističko objašnjenje može služiti i za objašnjavanje malo verovatnih dogaĎaja i koliko verovatnim premise treba da čine dogaĎaj. U mnogim primerima se ta verovatnoća ne može proceniti ni kvalitativno, a pogotovo kvantitativno, nego se ovo objašnjenje pretvara u svojevrstan eksplanatorni opis, koji dogaĎaj čini zamislivim i mogućim u kontekstu koji opisuju premise. U društvenim naukama, gde su na delu multifaktorska objašnjenja (tj. na realizaciju dogaĎaja utiče veći broj činilaca, svaki sa sopstvenim uzročnim udelom), ponekad se ne može ni pružiti objašnjenje pojedinačnog dogaĎaja, nego jedino distribucije obeležja u klasi dogaĎaja.

Funkcionalno-teleološko objašnjenje je tipično za biologiju i društvene nauke. Iako su mnogi teoretičari, pre svega logički empiristi, pokušali da pokažu ekvivalentnost funkcionalnog i deduktivnog objašnjenja, tj. da ovo prvo redukuju na drugo, ono je na neki način neophodno u rasvetLjavanju uloge pojedinačnih segmenata u delovanju organskih celina ili u proučavanju Ljudskog ponašanja. NJegov kLjučni oblik je tzv. praktički silogizam. U vezi s ovim tipom objašnjenja vodile su se diskusije o mogućnosti nesvesne teleologije.

Kauzalno-genetičko objašnjenje služi za prikazivanje evolucionog, istorijskog toka nekih zbivanja i koristi se u istorijskim disciplinama. Ono može ukLjučivati i ukazivanje na uzročne zakonomernosti, ali pre svega sadrži singularne iskaze o okolnostima pod kojima su se neke pojave menjale i preobražavale. Ono ne pruža dovoLjne, nego tek nužne uslove za istorijske oblike nekih fenomena, kao što nema ni striktnu logičku strukturu.

81

60. Opisivanje, tumačenje i objašnjenje

Opisi imaju svrhu da izveste o odreĎenom stanju stvarii, tj. da je nešto slučaj, dok objašnjenja odgovaraju na pitanje zašto je nešto (bilo) slučaj. Za razliku od opisa, koji se sastoji samo iz navoĎenja činjenicâ, objašnjenje uspostavLja zakonomerne veze izmeĎu pojedinačnih činjenica, tako da je objašnjenje kompleksniji postupak od opisa i upravo zato istinska teorijska nauka treba kao svoj ciLj da postavi objašnjavanje, a ne puko opisivanje ili klasifikovanje činjenicâ. U pragmatičkom smislu opis se može odrediti kao odgovor na pitanje "šta?", a objašnjenje kao odgovor na (činjenički utvrĎeno ili potencijalno) pitanje "zašto?", pri čemu ovo drugo može biti shvaćeno i uzročno (zbog čega) i teleološki (radi čega). Eksplanandum se po pravilu sastoji iz nekog činjeničkog opisa, dok eksplanans sadrži teorijsko objašnjenje opisanih činjenica.

Mnoga objašnjenja ne eksplikuju sve detaLje ili neophodne iskaze neophodne za izvoĎenje zakLjučka, naročito kad je u pitanju izostavLjanje opštih zakonitosti i formulisanje nekih logičkih koraka izvoĎenja. Ovakva objašnjenja se približavaju opisima, a to je u još većoj meri slučaj s narativima u ulozi istorijskih objašnjenja, koji se često zapravo ni ne mogu dopuniti do logički korektnog oblika.

Eksplanatorno znanje se, time što sadrži informacije o kLjučnim mehanizmima i entitetima, svrstava u ukupno empirijski zasnovano znanje o empirijskoj stvarnosti i predstavLja njegov sistematizovan oblik za svrhu povezivanja pojedinačnih pojava s opštim pravilnostima. Objašnjenja nije pogodno tretisati kao sredstva zadovoLjavanja izvesnih psiholoških potreba (približavanje nepoznatih pojava ili zadovoLjavanje intelektualne radoznalosti), zato što to ništa ne govori ni o njegovoj strukturi ni o kriterijima plauzibilnosti objašnjenja. Iako naučna objašnjenja (eksplanatorne teorije) zaista doprinose ukupnom razumevanju stvarnosti, ovo je odveć nejasna kategorija da bi se na osnovu nje eksplikovao pojam objašnjenja ili povukla granica izmeĎu objašnjenja i opisa.

Salmon, na osnovu ontičkog poimanja objašnjenja, smatra da je, za razliku od deskriptivnog znanja, eksplanatorno znanje uzročne prirode, pošto uzima u obzir razliku izmeĎu uzročnih procesa i pseudoprocesa, kao i razliku izmeĎu uzročnih procesa i pukih prostorno-vremenskih podudarnosti, pozivajući se na uzročne i druge mehanizme koji leže u osnovi opažLjivih fenomena. On kritikuje epistemičku koncepciju nomičke očekivanosti, zato što je ova osobina prisutna i u deskriptivnom i prediktivnom znanju, pa se ne vidi šta sačinjava eksplanatorni značaj objašnjenja (tim pre kada se ima na umu izvorna Hempelova jaka teza o simetriji objašnjenja i predviĎanja, prema kojoj bi jedina razlika izmeĎu njih bila pragmatička). MeĎutim, veoma je problematično tvrditi da svako predviĎanje može poslužiti kao objašnjenje, pošto ovo prvo ne mora ukLjučivati pozivanje na zakone. No, i deskriptivno znanje takoĎe ukLjučuje nomičke pravilnosti, pa se njima ne može ustanoviti razlika.

Uzimajući u obzir mogući sukob izmeĎu nomičnosti i očekivanosti, razlika se, prema Salmonu, može povući jedino odstupajući od epistemičke u korist ontičke koncepcije (što, po njegovom mišLjenju, Hempel i čini). Na slične teškoće nailazi i modalna koncepcija, zato što ili postuliše modalnosti kao okultne metafizičke kategorije, koje se nalaze u nekom empirijski nedostupnom području, ili se pak svodi na izjednačavanje nomičnosti i modalnostii kao što su nužnost i nemogućnost.

Teorijskoinformaciona varijanta epistemičke koncepcije takoĎe poistovećuje eksplanatornu vrednost zakona ili teorije s njenom efikasnošću u poboLjšavanju

82

prediktivne moći, jer prenošenje informacijâ na jednak način doprinosi i jednom i drugom. I ova verzija, kao i inferencijalna počiva na sistematizaciji, bilo deduktivnoj ili induktivnoj, pa se eksplanatorna snaga poima na osnovu organizacije deskriptivnog znanja. Oba tipa epistemičke koncepcije srodna su Fridmen‡Kičerovoj teoriji objašnjenja kao objedinjavanja, čiji je ideal redukovanje broja nezavisnih pretpostavki o svetu ‡ pružanje što veće količine informacijâ o svetu u što kraćoj "poruci", tj. što manjem broju iskazâ. Ni prema erotetičkom pristupu (shvatanje objašnjenja kao odgovora na pitanje) van Frasena nema temeLjne razlike izmeĎu deskriptivnog i eksplanatornog znanja, pošto je deskriptivna informacija ta koja u jednom datom kontekstu daje odgovor na neki poseban tip pitanja, pa eksplanatorni učinak neke informacije zavisi prvenstveno od konteksta u kojem se ona koristi za objašnjenje. Iz toga, prema Salmonu sledi da je u ovoj poziciji razlika izmeĎu deskriptivnog i eksplanatornog znanja čisto pragmatičkog haraktera.

Iako i sâm povlači distinkciju izmeĎu dve vrste deskriptivnog znanja, onog koje se odnosi na pojavnu ravan i onoga koje ukLjučuje sve vrste naučnih činjenica (bez obzira na to da li su podložne posmatranju ili ne), Salmon smatra da se deskriptivno znanje mora oštro odvojiti od eksplanatornog, pošto ono doprinosi razumevanju opažLjivih fenomena u pojmovima neopažLjivih. Razumevanje se uvećava sticanjem saznanja o skrivenim mehanizmima, organizovanjem znanja na takav način da se celokupno znanje može obuhvatiti malim brojem principâ i dopunjavanjem nedostajućih delova deskriptivnog znanja koje pruža odgovor na pitanja zašto i otklanja intelektualne škripce. Prema njegovom mišLjenju, eksplanatorno znanje je empirijsko i ukLjučuje deskriptivno znanje o uzročnim mehanizmima sveta, ali prevazilazi deskriptivno znanje o opažLjivim fenomenima (pošto je svet tako ustrojen da njima upravLjaju skriveni mehanizmi). Ovakva koncepcija ne ukLjučuje ni psihološke komponente ni pragmatičke dimenzije, a realistu je potrebno deskriptivno znanje o neopažLjivim entitetima, jer je eksplanatorno znanje za njega znanje o temeLjnim mehanizmima koji proizvode fenomene što se objašnjavaju.

MeĎutim, ne vidi se zašto je neophodno tako striktno razdvajanje ove dve vrste znanja, iako ovaj zahtev ima jasnu realističku motivaciju. Pre svega, čisto logički posmatrano (čak i iz realističke perspektive), opisno znanje sastoji se i od zakonolikih, univerzalnih iskaza, jednako kao i od singularnih, a i eksplanatorno znanje može sadržati iskaze o početnim uslovima, pa i jedno i drugo predstavLjaju oblike sistematizacije prikupLjenih informacija. Uostalom, i jedna i druga vrsta sistematizacije poprimaju oblik naučne teorije, koja se koristi i za jednu i za drugu svrhu, zavisno od konteksta (deskriptivna i eksplanatorna funkcija su već i same po sebi srodne, osim ako se opis shvati strogo atomistički). Ako bi se insistovalo na strogo uzročnom harakteru zakonolikih premisa koje se koriste u objašnjenju, pred empirijsku nauku bi se postavio nesavladiv zahtev razlučivanja prividnih pravilnosti i ontički utemeLjenih naučnih zakona, a domen objašnjenja bi se suzio samo na one koji podležu determinističkoj ili indeterminističkoj uzročnosti. Eksplanatorni doprinos zaista mogu pružati bilo koje zakonomernosti, iako su najplauzibilniji kandidati zakoni koji opisuju uzročne mehanizme.

Najzad, kad je reč o objašnjenjima u društvenim i istorijskim naukama, zaista je čak i analitički teško razlučiti opis od objašnjenja, pošto iskazi o tendencijama po pravilu nemaju onu kontrafaktičku dimenziju koju sadrže zakoni prirodnih nauka, pa se zato i govori o eksplanatornom opisu u slučajevima kada se navedu sve relevantne okolnosti

83

izvesnog dogaĎaja bez eksplicitnog pozivanja na pravilnosti koje ih povezuju ‡ bilo zato što su ove pravilnosti trivijalne, bilo zato što su toliko neodreĎene da se ne bi mogle formulisati na zadovoLjavajući način. Nabrajanje dovoLjnog broja elemenata konteksta ne samo što osvetLjava eksplanandum, smeštajući ga u širi splet povezanih zbivanja, nego ga i objašnjava u probabilističkom smislu ‡ ako bi se izračunala verovatnoća samih nabrojanih okolnosti (što je iz praktičnih razloga nemoguće), bilo bi moguće konstruisati prihvatLjivo induktivno objašnjenje dogaĎaja koji je predmet istraživanja.

Često se ukazuje da je, pored adekvatnog i iscrpnog opisa, glavni ciLj nauke, odnosno ono što je razlikuje od obične klasifikacije, upravo objašnjenje ispitivanih fenomena, njihovo supsumisanje pod univerzalne pravilnosti koje ih povezuju s uzrocima ili prirodnim silama. Ujedno, smatra se, iako će to u kasnijem toku ovog rada biti osporeno, da je upravo težnja za objašnjenjem kategorija koja razdvaja naučne realiste od antirealistâ raznih vrsta (konvencionalisti, pragmatisti itd), koji, navodno, drže da su empirijska adekvatnost, plauzibilna klasifikacija ili ureĎivanje fenomenâ u jednostavne sheme sasvim dovoLjan ciLj nauke. MeĎutim, antirealistička koncepcija nauke nije nespojiva s eksplanatornom moći kao dezideratom za naučni poduhvat, a empirijska adekvatnost i pouzdanost opisa svakako su preduslovi ili sastavni delovi pojma eksplanatorne snage naučnih teorija.

Kao što pokazuje i koncept "prirodne klasifikacije", razvijen u induktivističkoj metodologiji pretprošlog veka, deskriptivna, klasifikatorna i eksplanatorna dimenzija naučnih teorija umnogome su paralelne, zbog čega se ponekad govori i o pojmu "eksplanatornog opisa". Razlog za ovakvo poimanje leži u tome što se ponekad praktično istim skupom iskazâ ili istovetnom teorijom može jednako odgovoriti i na pitanje "šta" i na "kako", kao i na "zašto", a, uostalom, i same ove reči su u pragmatičkom ili ilokutornom pogledu ispreplitane i blisko srodne. I iz same istorije nauke može se zapaziti da pojedini opisi téže da steknu definicioni status, da postanu elementi koji izvestan fenomen odreĎuju kao slučaj neke pojave, bilo procesom analitizacije, bilo kao kriterijum deobe neke šire klase entitetâ na uže klase, ponekad nov opis čak može rekategorizovati dâti fenomen, tj. preseliti ga iz domena istraživanja jedne nauke u područje druge discipline.

Opisi, po pravilu, nemaju onoliko izražen aspekt ilokutornosti ili performativnosti kao što je to slučaj s objašnjenjima ‡ oni su istiniti ili neistiniti (u okviru nekih standarda preciznosti i pouzdanosti) u strogom smislu reči, dok se za objašnjenja ili eksplanatorne teorije, osim istinitosti, potvrĎenosti ili nekog sličnog istinitosnog atributa, postavLjaju i epistemički uslovi: primerenost, relevantnost, smisaona adekvatnost itd, što posebno dolazi do izražaja u društvenim naukama. Dok se kvalitet opisa odmerava prema iscrpnosti i potpunosti, dakle semantičkih svojstava (u smislu odnosa prema realnim entitetima), plauzibilnost objašnjenja se, sem toga, odnosi i sintaktičke komponente, tj. relacije prema drugim pojmovima i teorijama. Stoga opis ne pruža nikakve argumente u pogledu uzrokâ ili razlogâ za nastupanje izvesnih dogaĎaja, tj. ne ukLjučuje opisivanje drugih fenomena koji se s opisanim pojavama nalaze u pojmovnoj ili empirijskoj vezi i orijentiše se na navoĎenje što većeg broja atributâ koji se izvesnom entitetu daju pripisati, dok objašnjenje uvek mora obuhvatati druge pojave.

No, to ne znači da su opisi teorijski nezavisni ili da je, kako se implicitno podrazumevalo u klasičnoj filosofiji nauke, moguće pružiti neproblematično, naturalistički orijentisano tumačenje proučavanih fenomena. Tako je Fejblmen (Feibleman 1972:78) ukazivao da je objašnjenje zamena manje ili više netačnog opisa naučnim, koji mora biti

84

dovoLjno egzaktan da usaglasi opisanu pojavu s nekom opštom pojmovnom shemom i plodotvoran za formulisanje uopštenih iskaza. Ovakav, naučni opis, prema njegovom shvatanju, pokazuje kako se eksplanandum nalazi ili otkriva, tj. kako nastaje, što onda upućuje na pomeranje nivoa analize ka dubini. Razumevanje kompleksa operacijâ i poznavanje backgound-a tada, naravno, opis približava objašnjenju, ili mu pridaje eksplanatorni status.

Otuda proističe i mogućnost dvostrukog tumačenja naučnih zakona: konvencionalističkog ‡ kao skraćenog opisa neke srazmerno homogene klase i realističkog ‡ kao objašnjenja zašto članovi klase ispoLjavaju odreĎenu pravilnost. Uostalom, realisti obično smatraju da je eksplanatorna teorija zapravo opis skrivenih mehanizama koji su odgovorni za fenomenološke pravilnosti ili neke temeLjne strukture stvarnosti.

Objašnjenje tako uvek pominje izvesna obeležja povezanih zbivanja i tvrdi njihovu relevantnost za eksplanandum. Često se u skraćenim ili nepotpunim objašnjenjima kao eksplanans navode npr. samo početni uslovi, u slučaju da se smatra kako su obuhvatni zakoni opštepoznati ili trivijalni i da se mogu izostaviti iz objašnjenja. Ovde treba skrenuti pažnju na okolnost da relevantnost eksplanansa odnosno početnih uslova upravo i zavisi od načina na koji su opisani, štaviše, može se reći (što je u skladu sa shvatanjem objašnjenja kao argumenta) da jedino pod odreĎenim opisom iskazi i mogu imati eksplanatorni smisao.

Kako se često ukazivalo, teorija mora imati neko dodatno značenje u odnosu na posmatranje, jer bi u protivnom objašnjenja bila cirkularna ‡ samo bi ponavLjala ono što se već sadrži u posmatranjima. No, taj višak značenja se ne mora, kako to smatraju realisti, odnositi na tvrĎenje postojanja nekih entiteta do kojih se ne može dospeti posmatranjem, nego prosto može biti unošenje sistematizacije ili funkcionalne organizacije u podatke, čime se bliže osvetLjavaju njihove relacije. Tako teorije uvek na izvestan način sadrže jednu konstruktivnu dimenziju, ili model, koji je neophodan da bi se čisto formalna struktura interpretisala na odgovarajući način i primenila na domen koji se objašnjava.

Činjenicu da su objašnjenje i opis srodni oblici naučne sistematizacije ilustruje i poenta da eksplanatorna i interpretativna teorija, tj. teorija koja je predmet provere i koja pretenduje da poveže eksplanandum s opštim zakonima, s jedne strane, i teorija koja služi za identifikaciju i opis eksplananduma, koja se pretpostavLja kao vaLjana pri proveri, sa druge strane, mogu zameniti mesta u nekoj drugoj proveri. Ovo upućuje na stav da eksplanatorni ili interpretativni status nisu inherentna svojstva naučnih teorija, nego njihove različite funkcije, koje mogu naizmenično biti u prvom ili drugom planu. Drugim rečima, svaki skup iskazâ se (eventualno uz odreĎene reformulacije) može koristiti i za jednu i za drugu svrhu, s tim što, kada služi za objašnjenje, ima empirijski status, podleže eksperimentalnom opovrgavanju, dok, kada ima eksplanatorni smisao, više nalikuje na definiciju. Ova poenta se, svakako, ne mora odnositi na dve različite teorije, nego, ponekad, i na segmente jedne iste teorije.

Interakcija ova dva modaliteta naučnih teorija ogleda se i u tome što u okviru šireg naučnog sistema najboLje potkrepLjeni elementi tokom vremena ispoLjavaju tendenciju da se imunizuju od modifikacije na osnovu empirijskih svedočanstava i da postanu kvazi-analitički, što onda povlači povinovanje iskLjučivo konceptualnim kriterijima, kakvima se inače podvrgavaju definicije i pojmovne sheme, a ne empirijski sastojci teorije.

85

Koen i Nejgel, odg. pogl. Vojin Milić, Sociološki metod, više izdanja, odg. pogl.

86

XI Problemi društvenih nauka

61. Odnos prirodnih i društvenih nauka

Iz razlika u predmetu istraživanja prirodnih i društvenih nauka proističu i brojne druge razlike: epistemološke, ontološke i aksiološke. Iako se ne mogu povući ni oštre razlike izmeĎu jednih i drugih (kao što postoje i mešovite discipline), a i mnoga stanovišta u metodologiji i društvenoj teoriji shvataju naučnost društvenih nauka po uzoru na ideal prirodnih, neke osnovne tipološke osobenosti mogu se (vrlo uslovno) ocrtati na sledeći način: prirodne nauke su nomotetske (postavLjaju univerzalne zakone), dok su društvene idiografske (orijentišu se na osobenost jedinstvenih pojava); prirodne nauke su objektivne, dok se u društvenima neizbežno javLja izvestan stepen subjektivnosti; prirodne su vrednosno neutralne, a društvene (makar prema mnogim gledištima) ukLjučuju i vrednovanje, pa i svojevrstan angažman, ili aktivizam. Najzad, u prirodnim naukama preovladava naturalistički pristup i ustanovLjavanje uzročnih odnosa, dok je u društvenima, pored kauzalnog, zastupLjen i interpretativni moment, smisaono razumevanje i tumačenje (uz objašnjenje), što upućuje na potrebu za teleološkim ili funkcionalnim objašnjenjima kao putu za dostizanje smisaone adekvatnosti (pored empirijske adekvatnosti, koju nalaže strogi empirizam).

Na ontološkom planu društvene nauke konceptualizuju svoj predmet na bitno drugačiji način od prirodnih: makar delimično holistički ili kolektivistički, nasuprot individualizmu i nominalizmu prirodnih nauka; društvene nauke u načelu zauzimaju antiredukcionistički, emergentistički stav, stanovište o nesvodivosti društvenih (ili psihičkih) pojava na neku nižu ontološku ravan; one neizbežno izučavaju i istorijsku, genetičku dimenziju fenomenâ, dok su prirodne orijentisane gotovo iskLjučivo na strukturu ili sinhronijski presek prirodnih pojava (pošto se priroda sama po sebi protivstavLja istoriji). U prirodnim naukama sasvim su legitimni pozitivistički i konvencionalistički pristupi, dok društvene moraju sadržati neki oblik realizma u pogledu intencionalnih, teleoloških i kolektivnih kategorija.

U društvenim naukama se zaoštravaju mnoge opozicije koje nisu toliko važne u prilazu prirodnim pojavama: naglašavanje makro- ili mikro-nivoa, suprotnost izmeĎu društvenog sistema ili istorijske celine nasuprot izučavanju pojedinačnih segmenata i njihovih funkcija; konsensualni ili konfliktni harakter društvenih odnosa; determinizam i indeterminizam u društvenim ili psihičkim procesima. Ove opreke ne moraju podrazumevati meĎusobno iskLjučivanje, jer je npr. u nekim oblastima društvenog života izraženiji determinizam (na makro-nivou), dok je u drugima pretežniji indeterminizam (na individualnom planu), što upućuje na neophodnost komplementarnog obuhvatanja i jedne i druge strane ovih polarnosti.

87

62. Operacionalizacija teorijskih pojmova

Operacionalizacija filosofskih pojmova vrši se navoĎenjem ili konstrukcijom raznovrsnih primera na kojima se može intuitivno sagledati distinkcija ili sadržaj pojma o kojem je reč ‡ pogodno izabrani primeri imaju argumentativnu i retoričku težinu. Filosofski pojmovi su retko kada definisani toliko precizno da se mogu bez interpretacije primenjivati na (stvarne ili fiktivne) primere, a iz različitih filosofskih perspektiva isti pojmovi se odreĎuju na veoma raznolike načine i dovode u veze sa raznim drugim pojmovima, zavisno od polaznih pretpostavki datog filosofskog učenja.

Pojmovi u društvenim naukama sadrže ne samo apstraktne nego, vrlo često, i vrednosne komponente, pa su po svojoj strukturi i mogućnostima primene bliži filosofskim nego prirodnonaučnim pojmovima ‡ hermeneutička dimenzija npr. socioloških pojmova ne proteže se i kroz istoriju socijalne misli, ali i kroz razne teorijske pravce. Zato isti pojam može imati bitno različit status i značenje u zavisnosti od teorijskog konteksta u kojem se pojavLjuje (to važi pre svega za centralne pojmove, poput društva, individue ili kulture). Utoliko je pri osvetLjavanju socioloških pojmova neophodno imati na umu sva ograničenja (ili upozorenja) koja su na delu prilikom upotrebe filosofskih koncepata.

Priroda filosofskih pojmova je takva da se mogu vrlo raznoliko operacionalizovati, pa se stoga razlikuju i oblici izlaganja u filosofiji (dijalog ‡ pokazivanje primerom; rasprava ‡ što podrobnije definisanje; sistem ‡ pokazivanje relacija prema drugim pojmovima; esej ‡ naznačavanje udaLjenih konotacija). Problem pojmovnog mišLjenja i sastoji se u tome što nedovoLjno ozbiLjno pristupa odnosu apstraktnih odreĎenja i primene na konkretne slučajeve.

Značaj pogodno odabrane pojmovne sheme ne iscrpLjuje se samo u adekvatnom i pouzdanom opisu sirove empirijske graĎe, nego i u otvaranju mogućnosti da se te pojave protumače i objasne u svetlu opštih teorijskih orijentacija, kao što su funkcionalizam ili strukturalizam. Već i sami skupovi pojmova na izvestan način sugerišu interpretaciju pojava u skladu s odreĎenom teorijskom pozicijom, pa treba imati u vidu da ni operacionalni pojmovi nisu uvek teorijski nezavisni ‡ zato pri neposrednom opisu iskustvene graĎe vaLja težiti korišćenju što egzaktnijih i teorijski nezavisnijih pojmova (takvih koji ne "preparišu" graĎu, ne natežu je apriorno u korist izvesne teorije, zanemarujući aspekte ili fenomene koji se ne saglašavaju s favorizovanim teorijskim okvirom). Prikladno je da se tek u teorijskoj analizi koriste pojmovi čija plauzibilnost podrazumeva vaLjanost odreĎene teorijske orijentacije (npr. neposredni opis ne treba da sadrži pojmove poput "konzervativizma" ili "latentne funkcije", dok je za analizu i interpretaciju upravo požeLjno da sadrže što teoretičnije, apstraktnije pojmove, koji obogaćuju i produbLjuju konceptualno razumevanje društvene stvarnosti i povlače paralele izmeĎu njenih raznovrsnih oblika).

88

63. PredviĎanje i determinizam u društvenim naukama S

Uobičajeno se u okviru hipotetičko-deduktivističke metodologije smatralo da je shema naučnog objašnjenja i naučnog predviĎanja ista, s tom pragmatičkom razlikom da, dok su u objašnjenju poznati eksplanandum (zakLjučak dedukcije) i početni uslovi, pa se traga za obuhvatnim zakonom koji izmeĎu njih uspostavLja vezu, u predviĎanju su poznati obuhvatni zakon(i) i početni uslovi, a traga se za zakLjučkom u obliku singularnog iskaza o budućim dogaĎajima. MeĎutim, s jedne strane, postoje intrinsično post hoc objašnjenja (objašnjenja koja ne mogu služiti u prediktivne svrhe, nego pokazuju kako je bilo moguće ili verovatno da se dogaĎaj desi), kao što je predviĎanje mogućno vršiti bez poznavanja bilo kakvog obuhvatnog zakona (npr. statističke ekstrapolacije ili, uopšte uzev, zakLjučivanje na osnovu izvesnih tendencija čiji uzrok nije poznat). Zato predviĎanje čak ni u prirodnim naukama i ekonomiji nikad ne može biti sasvim egzaktno (ili se zasnivati na striktno deduktivnom argumentu), osim ako je u pitanju zatvoren i strogo deterministički sistem, pa je teza o simetriji ili strukturalnoj identičnosti predviĎanja i objašnjenja danas uglavnom napuštena.

Hempel je tezu o simetriji objašnjenja i predviĎanja razdvojio na dva dela: da je svako objašnjenje predviĎanje i da je svako (nestatističko) predviĎanje ujedno i objašnjenje, a na osnovu toga Salmon razlikuje užu tezu simetrije, da je svako nestatističko predviĎanje istovremeno i D-N objašnjenje, i širu tezu simetrije, prema kojoj je svako predviĎanje bilo D-N bilo I-S objašnjenje. Mnogi autori su navodili protivprimere iz istorijskih nauka (npr. evolucione biologije) u kojima se formulišu objašnjenja bez prediktivne moći ‡ iako se oni pogaĎaju prvenstveno širu tezu: takav je, recimo, poznati Skrivenov primer sa sifilisom i parezom, gde je posle nastupanja sifilisa verovatnoća pareze svega 1/4, ali je pojavLjivanje pareze nemoguće bez prethodno preležanog sifilisa. No, teško je zamisliti primer za užu tezu o identitetu D-N objašnjenja i predviĎanja (naravno, pri pogodnim pragmatičkim okolnostima). Deduktivistički orijentisani autori, poput Votkinza i Kičera, smatrali su da se mogu proizvesti deduktivna objašnjenja zakonolikih statističkih pravilnosti pozivanjem na fundamenalne statističke zakone, ali da se ne mogu pružiti deduktivna objašnjenja posebnih zbivanja. MeĎutim, naše znanje o zakonolikim statističkim pravilnostima omogućava razumevanje strukture sveta, pa nije neophodan nikakav ne-deduktivni tip objašnjenja.

Fecer je verovatno najizrazitiji zastupnik deduktivističkog tumačenja naučnog objašnjenja ‡ on smatra da ne samo što su u nomološkom objašnjenju zakoni strogo univerzalni i logički implikuju eksplanandum, nego da je ova relacija čak i u statističkom objašnjenju strogo deduktivna, tj. da je tu na delu delimična implikacija; tako on konstruiše ne-uzročni oblik objašnjenja kao nomički značajno teorijsko objašnjenje. Fecerova analiza je donekle slična Melorovoj modalnoj koncepciji naučnog objašnjenja.

MeĎutim, ne vidi se zašto se neka umesna i prihvatLjiva, ali i racionalna predviĎanja ne bi mogla načiniti bez pozivanja na zakone, polazeći od izvesnih podataka i zakLjučujući na odreĎena obeležja. Statistička analiza, teorija rasplinutih skupova i slične discipline razvile su mnoge tehnike predviĎanja koje ne ukLjučuju pozivanje na bilo kakve opšte zakone, a slično važi i za mnoga induktivna, a pogotovo "plauzibilna" ili abduktivna rasuĎivanja.

U društvenim naukama predviĎanje po pravilu još manje nalikuje deduktivno-nomološkom modelu objašnjenja ‡ priroda društvenog determinizma je znatno složenija nego kad su posredi prirodni fenomeni, a ni početne uslove (koji se obično tiču celine

89

društvenog sistema) nije uvek lako utvrditi (zato se govori o polideterminizmu društvenih pojava, o njihovoj inherentnoj vrednosnoj ili makar značenjskoj uslovLjenosti, slobodi izbora samih aktera itd). Pored toga, za razliku od većine prirodnih sistema, u kojima na buduća stanja utiče jedino sadašnje stanje elemenata, u društvenim sistemima tok budućih zbivanja obično zavisi ne samo od sadašnjeg stanja, nego i od istorije sistema i njegovih svojstava kao nasleĎenih iz prethodnih stanja. Zato se naučno predviĎanje, ponekad čak ni u prirodnim naukama (meteorologija, geologija) ne može zasnivati na striktno uzročnim zakonima, a stepen njegove izvesnosti zavisi od mogućnosti praktičnog izolovanja nekog sistema, dužine njegovog trajanja, stepena njegove složenosti (ili obuhvatnosti) i saznatLjivosti svih njegovih relevantnih početnih uslova.

Dosadašnji modeli dugoročnog predviĎanja društvenih tokova ispoLjavali su razne slabosti, čak i kad su u pitanju egzaktne veličine (npr. demografske projekcije poslednjih decenija), jer su se zasnivali na prećutnim pretpostavkama o neograničenom trajanju zatečenih tendencija ili su se te pretpostavke odnosile na samo neke segmente društvenog sistema, pa su iskrivLjavale ukupnost divergentnih tendencija. Osim toga, predviĎanja društvenih dogaĎaja često sadrže prećutne vrednosne pretpostavke, a nastupaju i teško predvidive krucijalne društvene promene (što je pogotovo slučaj s najsuptilnijim formama Ljudskog stvaralaštva, kao što su nauka ili umetnost, koje mogu drastično preokrenuti idejnu ili društvenu klimu odreĎenog vremena). Greške u prognozama nastaju bilo iz nedovoLjnog poznavanja ponašanja trendova (kod ekstrapolacije) bilo zbog uplitanja socijalnih stavova (Delfi metod) bilo usled selektivnosti rasmatranih alternativa ili njihovih nepredskazivih interakcija (metod scenarija). Saznajna vrednost računarskih modela nije kategorijalno veća, zato što i oni, bez obzira na savršenstvo i brzinu izvedenih operacija, počivaju na odreĎenim teorijskim pretpostavkama (koje su obično uprošćavajuće).

Najvažniji principi na kojima počivaju naučna predviĎanja društvenih pojava jesu načelo kontinuiteta i načelo zakonitosti (zakonomernosti). Načelo kontinuiteta može biti regulativna pretpostavka u odsustvu posebnih razloga za suprotno, ali se, naravno, uvek mogu pojaviti diskontinuiteti, a značajno je naslutiti mogućnost njihovog nastupanja. ZakLjučivanje po analogiji, na koje se oslanja ovo načelo, vrlo je nepouzdano, zato što njegova uspešnost presudno zavisi od toga koji je elementi uzimaju kao osnova za analogiju i koliko se njihova stanja mogu verodostojno utvrditi. Načelo zakonitosti takoĎe pretpostavLja izvesnu nužnost i ograničenu slobodu izbora kad je reč o društvenim subjektima, pa ne može poslužiti pri predviĎanju nezakonomernih pojava. Sve u svemu, oba načela kao ishod daju predviĎene evolutivne tokove, ali ne mogu obuhvatiti uticaj subjektivnih činilaca, koji narušavaju determinističke tendencije ‡ zato je futurološkim rasmatranjima neophodno prići krajnje obazrivo i kritički, uzimajući u obzir sva ograničenja i uslovLjenosti društvenog predviĎanja.

SN1, str. 165-173; Hans Lenk, IzmeĎu teorije znanosti i društvene znanosti, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1991, str. 70-80.

90

64. Vrednosna neutralnost S

Problem objektivnosti u smislu vrednosne, a naročito etičke neutralnosti naučnog saznanja pojavLjuje se na raznim stupnjevima naučnog istraživanja, od kojih se mogu izdvojiti: izbor istraživačke teme, način formulisanja hipoteze u kontekstu otkrića, problem vrednosti kao predmeta proučavanja, uloga vrednosti u naučnoj argumentaciji ili uveravanju i način na koji naučni rezultati utiču na oblikovanje raznih društvenih politika (primena naučnih teorija u društvenoj praksi), sa čime je u vezi i pitanje društvene uloge sociologa kao stručnjaka konsultanta ili aktera na politčkoj sceni. Klasifikacija ovih momenata može se izvršiti i ovako: (1) izbor problema, (2) odreĎivanje sadržaja zakLjučaka, (3) identifikovanje činjenica i (4) procenjivanje svedočanstava.

Kad je reč o izboru istraživačke teme, iako na njega mogu uticati razni vansaznajni činioci (žeLja da se potvrdi omiLjena hipoteza, zahtevi finansijera, naučne mode, psihološka zanimLjivost itd), čini se da sami razlozi na osnovu kojih je izabrana odreĎena tema ne mogu ugroziti krajnje rezultate istraživanja ukoliko se naučnik strogo drži regularnih metoda i istraživačkih postupaka, tj. ako su proces istraživanja i njegovi konačni rezultati podvrgnuti rigoroznoj logičko-metodološkoj kontroli.

Način formulisanja hipoteze, kako su ukazivali mnogi teoretičari naučnog otkrića, uvek ukLjučuje izvestan moment iracionalnosti, što otkriće i čini nužno nepredvidivim (inače bi nastupio Poperov paradoks predviĎanja). Izvor ove iracionalnosti može ležati u subjektivnoj strani naučnikove ličnosti, ali i u njegovom iskustvu, intuiciji, "dobrom ukusu" i sličnim instancijama koje spadaju u (Polanjijevo) "prećutno znanje". MeĎutim, pošto se hipoteze izlažu višestrukoj proveri (mada je proces proveravanja u društvenim naukama teži i složeniji nego u prirodnim, pošto društvenonaučne hipoteze uvek ukLjučuju i jednu interpretativnu komponentu), ovim se može otkloniti većina subjektivnih nanosa u početnoj formulaciji hipoteze. Subjektivna priroda početne formulacija ne mora poticati iz svesne ili nesvesne žeLje da se ideološki iskrivi viĎenje društvene stvarnosti, ili iz selektivne percepcije, nego i iz žeLje da se doprinese naučnom progresu kao nespornoj društvenoj vrednosti. Iako ideološko iskrivLjavanje (bilo u obliku neosnovanog uopštavanja ili predstavLjanja spekulativnih stavova kao naučnih) često može biti prikriveno ili čak nesvesno, pažLjivim eksplikovanjem referentnog okvira i rigoroznim proveravanjem predloženih pretpostavki može se iz teorijskih hipoteza otkloniti ogromna većina vrednosnih sadržaja (zato je pripisivanje navodne ideološke pozadine izvesnim teorijama, kakvo se često praktikuje u sociologiji saznanja, ponekad sasvim neosnovano).

Subjektivna priroda predmeta istraživanja, tj. uloga vrednostî u društvenom životu kao objekt naučnog istraživanja, takoĎe ne moraju predstavLjati nesavladivu prepreku objektivnosti zakLjučaka, iako se ovaj činilac neminovno pojavLjuje u izvoĎenju istraživanja, utoliko što je po pravilu i sâm naučnik interiorizovao neki skup vrednostî kao pripadnik zajednice čije druge članove proučava. No, takoĎe treba imati u vidu i okolnost da je prihvatanje odreĎenih opštih vrednosti hermeneutički preduslov za adekvatno tumačenje društvenih pojava. Tokom razvoja metodologije društvenih nauka uočeni su mnogi izvori pristrasnosti u saglédanju društvenih fenomena, pa su shodno tome modifikovani i usavršavani i metodološki mehanizmi za eliminisanje momenata poput iskrivLjene percepcije (v. npr. V. Milić; R. Lukić, Sociologija morala; R. Lukić, Metodologija prava).

91

Vrednosti koje figurišu u naučnoj argumentaciji, makar kada su posredi teorijske nauke (nasuprot primenjenim), pretežno su saznajne prirode, no, neki autori (poput Kuna) ističu da su i sami saznajni ciLjevi podložni različitim interpretacijama i da se često ne daju potpuno usaglasiti. Neki teoretičari, pak, ukazuju kako već na osnovu same neizvodivosti egzaktnog utvrĎivanja verovatnoće ili stepena proverenosti naučnih teorija sledi da uveravanje u nauci mora biti obojeno subjektivnim elementima, tj. da se vrši upliv socio-psiholoških obeležja članova naučne zajednice kao nepotpuno racionalnih individua. MeĎutim, bez obzira što su ovi uticaji ponekad zaista na delu kad je reč o proceni pojmovnih kvaliteta teorije, oni blede kroz dugotrajne empirijske provere, tokom kojih se utvrĎuje adekvatnost teorije nezavisno od divergencijâ u njenim interpretacijama.

Početak debate o vrednosnoj neutralnosti društvenonaučnog saznanja obično se vezuje za poslednje decenije XIX veka i tzv. Methodenstreit (spor oko metoda), u kojem su, s jedne strane, nastupali predstavnici stanovišta o korenitoj osobenosti društvenih nauka, a sa druge, zastupnici empirističkih i pozitivističkih stavova ili metodološkog monizma. Problematika vrednostî i vrednovanja u društvenim naukama danas se svakako pojavLjuje u složenijim vidovima nego što je to bio slučaj pre stotinak godina.

Kad je reč o društvenoj ulozi naučnika, kao i sa svakom društvenom ulogom, pojavLjuju se odreĎene ambivalentnosti, koje proističu iz sukobLjenih vrednosti ili protivrečnih socijalnih očekivanja od nosioca uloge. Ovaj pojam potiče iz psihologije (u kojoj se odnosi na individualnu ravan), ali se, naročito u teoriji društvenih uloga vrlo često koristi u nekoliko srodnih smislova, od nesaglasnih normativnih očekivanja vezanih za jednu socijalnu ulogu ili status do nespojivih normativnih očekivanja od stavova, verovanjâ i ponašanja koje se pripisuju nekom statusu ili društvenom položaju, a zadatak sociološke teorije jeste da opiše i objasni procese kroz koje društvene strukture proizvode okolnosti u kojima se ambivalentnost usaĎuje u posebne statuse i skupove statusâ s njihovim združenim društvenim ulogama. Merton izdvaja šest tipova ambivalentnosti: sukobLjena očekivanja unutar jedne uloge ili statusa (što rezultuje u oscilaciji ponašanja izmeĎu oprečnih polova zahtevâ); sukob statusâ unutar nekog skupa statusâ (konflikt interesâ ili vrednostî vezanih za različite statuse kod konkretne osobe koja ih vrši); suprotnost ulogâ unutar nekog posebnog statusa (različiti ciLjevi koje treba usaglasiti); kontradiktorne vrednosti koje zastupaju razni članovi nekog društva (slučajevi kulturalnog konflikta); razilaženje izmeĎu kulturalno propisanih aspiracija i društveno strukturisanih kanala za njihovo praktikovanje (nemogućnost delovanja u skladu s internalizovanim vrednostima); i prisustvo divergentnih obrazaca ponašanja kod osobâ koje su živele u različitim kulturama. Komponente socijalnih uloga se upravLjaju prema različitim normama i kontranormama koje vode ponašanje i dinamično se smenjuju, pa se zato jedino kroz njih. Strukturalni izvori ambivalentnosti prema profesijama mogu poticati od normativnih atributa kontinuiteta pojedinih društvenih odnosa, profesionalnog autoriteta, interesnih aspekata, divergentnih procena vršenja uloge itd. Zato je, kao i pri vršenju drugih socijalnih uloga, naučnik izložen brojnim izazovima, pa treba neprestano da usklaĎuje svoje individualne ciLjeve, ideale naučne zajednice i razna druga normativna očekivanja od članova šireg društva.

U svakom slučaju, najveći deo naučnog saznanja se može i proveravati i izlagati bez primese vrednosnih termina, a sigurno je da u sebi ne sadrži ozbiLjnije implicitne vrednosne preporuke. Naravno, kada se saznanja društvenih nauka koriste u svrhe odreĎenih politika (recimo, socijalne ili urbanističke politike), tada je uz naučne, tj.

92

indikativne i empirijske sudove, neophodno ukLjučiti i vrednosna rasmatranja o društveno požeLjnim ciLjevima, pa se tek tako mogu izvesti preporuke o načinima njihove realizacije.

Problem vrednosne neutralnosti nauke u užem smislu, dakle, kao obeležja naučne teorije, a ne ličnosti naučnika (ili njegove socijalne uloge, ili njegovog ponašanja tokom procesa istraživanja) tiče se sadržaja iskazâ koji sačinjavaju naučnu teoriju i ciLjeva sociološkog teoretisanja. U vezi s prvim kriterijem mogle bi se formulisati dve ekstremne pozicije ‡ kognitivizam, koji tvrdi da sociološka teorija formulisana iskLjučivo u iskazima što imaju deskriptivni smisao, tj. asertorički su po prirodi, i normativizam (ili aksiologizam), koji proklamuje da sociološka teorija mora (ili može) da sadrži i normativne, preskriptivne sudove o optimalnom stanju ili tendencijama društvenog sistema. Ovaj prvi stav (kognitivizam) deo je empirističkog shvatanja o prirodi naučnih teorija, u tom pogledu da njihov ciLj ne bi bio da izriču ma kakve vrednosne sudove o stvarnosti (jer se oni ne mogu proveriti naučnim instrumentima i posmatranjima), dok drugi stav proističe iz subjektivističkog poimanja društvene stvarnosti, koja sama po sebi ukLjučuje ciLjeve i vrednosti, pa se onda o njoj ni ne mogu izricati sudovi sasvim lišeni vrednosnih aspekata ‡ takvo shvatanje obeležava ne samo pojedine pravce u savremenoj sociologiji (refleksivna sociologija, marksizam, a unekoliko i funkcionalizam), nego i gotovo čitavu sociološku tradiciju do Konta (ukLjučujući i Dirkemov funkcionalizam), koja je misao o društvu stvarala polazeći od prećutne pretpostavke o njegovom optimalnom funkcionisanju ili pravičnom poretku, a pri objašnjavanju pojedinih institucija (moral, religija, pravo, država) pozivala se na večnu i normativno zamišLjenu Ljudsku prirodu.

Kao što je to ranije već napomenuto, čini se da iz samog usmeravanja na Ljudske i društvene vrednosti kao predmet proučavanja ne sledi nužno da su i sami iskazi o takvim pojavama intrinsično prožeti vrednovanjem ‡ neumitna vrednosna impregnisanost nastupila bi jedino ukoliko istraživač ne bi uspeo da uspostavi distanciju u odnosu na predmet istraživanja; no, i kada izučava neke segmente društva čiji je i sâm deo, on uvek može naporom refleksije da osvesti svoje vrednosne pretpostavke i predubeĎenja, te da makar privremeno eksplikuje i stavi u zagrade svoja sopstvena vrednovanja. Dakle, njegovi iskazi, u najmanju ruku, ne moraju biti ocenjivački, iako mogu (naročito kada je reč o sudelovanju u kreisanju socijalne politike) biti odredbeni vrednosni, u smislu dijagnostikovanja trenutnog društvenog stanja kao (ne)povoLjnog u odnosu na neke ciLjeve ‡ meĎutim, ovo je indikativni (i samim tim "epistemološki neškodLjiv") sud, koji uporeĎuje aktualno stanje odreĎenog društvenog sistema s nekim zamišLjenim idealom.

Druga, aksiološka strana ove dihotomije tiče se predstave o funkcijama naučnih teorija ‡ dok neutralizam tvrdi da su ciLjevi naučne teorije deskriptivni i eksplanatorni (te da ona podleže nepristrasnim saznajnim standardima epistemološkog vrednovanja), aktivizam drži da je ciLj naučne teorije delovanje na izmeni društvene stvarnosti. Dok prvo stanovište ukLjučuje uzdržavanje od angažmana, tj. podrazumeva da naučnik Ljua naučnik ne može učestvovati u društvenoj akciji (iako rezultati njegovog istraživanja mogu poslužiti kao osnova za uobličavanje politike i njeno sprovoĎenje u praksi) niti da mu je to naučni ciLj, drugo stanovište takoreći ignoriše teorijske, imanentne ciLjeve naučnog istraživanja i zalaže se za podreĎivanje teorijskih ciLjeva praktičnima. Predstavnici ovakvog pristupa (feministički sociolozi, pristalice zastupničkog planisanja, simbolički interakcionisti) smatraju da, pošto sociologija već ionako ne može biti

93

objektivna, vrednosno neutralna i neangažovana nauka, najboLje je da istraživač već na početku identifikuje stranu koju podržava, jer je to korektnije nego da stvara privid neutralnosti, a ujedno i doprinosi samoosvešćenju i eksplikaciji sopstvene socijalne uloge istraživača. Nauka tada postaje jedna vrsta društvene intervencije, a naučnik osoba koja stremi društvenoj pravdi zastupajući interese deprivisanih ili podjarmLjenih društvenih grupa.

Premda svaka naučna, pa i sociološka teorija ima izvesnu praktičku dimenziju na osnovu toga što opisujući i objašnjavajući društvo na izvestan način implicitno upućuje na izvesne pravce delovanja (npr. konsensualne teorije na društvenu regulaciju, a konfliktne teorije na radikalnu intervenciju), nema ničeg logički nesaodrživog u kombinovanju bilo kojeg teorijskog i bilo kojeg praktičkog stava (npr. elitizma na planu sociološke teorije i egalitarizma kad je reč o angažmanu u društvenoj praksi, ili, recimo, tradicionalizma u pogledu teorijskog tumačenja društvene promene i radikalizma u pogledu političke akcije). Doduše, izvesne komponente naučnih teorija već samim svojim konceptualizacijama i definicijama društvenih fenomena unekoliko sugerišu odreĎeno viĎenje požeLjnih promena ili idealnog stanja, ali se ove implikature uvek mogu otkloniti brižLjivom pojmovnom analizom.

94

65. Jedinstvo naučnog metoda

Debate o jedinstvu naučnog metoda traju već duže od jednog veka, s postepenim približavanjem krajnjih pozicija ‡ danas su retki kako zastupnici metodološkog monizma, tako i pristalice gledišta o korenitoj razlici prirodnih i društveinh nauka. Danas se one odvijaju pre svega u pogledu davanja prvenstva uzročnom ili funkcionalnom objašnjenju i favorizovanja kvantitativne ili kvalitativne metodologije (tehnikama koje daju numeričke rezultate i onima koje pružaju opise i tumačenja), ali se zakLjučci uglavnom kreću u pravcu potrebe za komplementarnošću i triangulacijom (proveravanjem kvantitativnih rezultata )

Kauzalni obrazac objašnjenja se vrlo često smatra uzorom naučnog objašnjenja uopšte, pošto oličava univerzalnost i nužnost, koje se obično pripisuju naučnim zakonima. Premda je pojam uzročnosti (još od Hjuma) filosofski sporan, oblik hipotetičkog kondicionala u kojem se izražavaju naučni zakoni predstavLja okosnicu deduktivno-nomološkog modela naučnog objašnjenja, u kojem se pojedinačne pojave supsumišu pod opšte zakonitosti, pri čemu, u opštem slučaju, antecedensi tih kondicionala opisuju uzroke, dok konsekvensi izražavaju posledice.

Uzročni pristup obeležava relativno strogi empirizam, posmatranje društvenih činjenica po uzoru na prirodne, dakle prenebregavanje problema tumačenja, razumevanja i, uopšte, osobenog smisla društvenih pojava, kao i determinističko shvatanje društvene stvarnosti. Tako, recimo, uzročni prilaz koristi prevashodno kvantitativne metode i tehnike istraživanja, kao što su statistički podaci, anketa, standardizovano posmatranje i slične, pošto se na osnovu tih metoda mogu formulisati relativno egzaktni i pouzdani zakLjučci o društvenim pojavama. MeĎutim, ostaje pitanje da li se ovakvim tehnikama može zahvatiti celokupna društvena stvarnost ‡ nasuprot tome, razumevajuća perspektiva, koja se radi potpunijeg tumačenja i razumevanja društvenih pojava služi prvenstveno kvalitativnim metodima, pati od izvesne neodreĎenosti i subjektivnosti, tako da se siromaštvo jednog i nepouzdanost drugog pristupa nastoji premostiti kvalitativnim obogaćivanjem kvantitativnih metoda i preciznijim kodifikovanjem kvalitativnih.

Uzročnost i teleologija ‡ objašnjenje i razumevanje Objašnjenje u istoriji Uzročnost vs. organicizam, teleologija, funkcionalizam (VI) Suprotnost uzročnog i teleološkog pristupa srodna je odnosu izmeĎu naturalizma i

antinaturalizma, utoliko što ovo prvo gledište zastupa stav da izmeĎu prirodnih i društvenih nauka nema temeLjne razlike, tj. da društvene nauke mogu i treba da tragaju za istom vrstom zakonitostîii koje se formulišu u prirodnim naukama. Metodološki monizam, koji se ogleda u ovakvom shvatanju, podrazumeva da društvene nauke treba da koriste iste metode kao i prirodne nauke, te da se mogu služiti svim istraživačkim postupcima kao i prirodne nauke, poričući time metodološku autonomiju društvenih nauka. Standardi naučnosti bi, prema tome, bili isti za prirodne kao i za društvene nauke, a svodili bi se na empirijski harakter i rigorozno proveravanje. Ovakvoj koncepciji se suprotstavLjaju gledišta (poput simboličkog interakcionizma i fenomenologije) koja ističu nesvodivost, osobenost društvenih pojava, njihovu značenjsku i simboličku prirodu, pa se onda kao bitan zahtev društvenonaučnih teorija postavLja smisaona adekvatnost.

Problem metodološke autonomije, ali i, uopšte, disciplinarne osobenosti društvenih nauka, u okviru tradicionalne metodologije se posmatrao uz pretpostavku da društvene

95

nauke u svom teorijskom razvoju zaostaju za prirodnim, tako da još nisu dostigle onaj stepen metodološke izgraĎenosti koji je harakterističan za zrele prirodne nauke. Smatralo se, naime, da je društvenim naukama principijalno dostupan isti stepen egzaktnosti kakav je ostvaren u prirodnim naukama, ali da je tek potrebno izgraditi ili primeniti odgovarajući metodološki aparat. MeĎutim, danas preovlaĎuju gledišta prema kojima društvene nauke niti mogu niti treba da se potpuno ugledaju na prirodne, jer je sama priroda njihovog predmeta takva da upućuje na korišćenje specifičnih metoda, drugačijih od onih u prirodnim naukama ‡ već i sama nemogućnost univerzalnog eksperimentisanja (ili potpune kontrole promenjivih), nepodložnost kvantifikaciji mnogih značajnih činilaca (pa samim tim i neizbežnost kvalitativnih metoda), osetni uticaji rezidualnih faktora (koji umanjuju mogućnost egzaktnog predviĎanja i proveravanja) i slične osobenosti društvenih fenomena kao predmeta istraživanja uslovLjavaju da se za naučnim utemeLjenjem društvenih nauka traga na svojstvene načine (npr. putem kodifikacije kvalitativnih metoda ili izrade preciznih uputstava za terenska istraživanja). Mogućnosti korišćenja prirodnonaučnih metoda u izvornom obliku krajnje su ograničene i vezane za pojedina specifična područja (npr. demografiju ili arheologiju), ali su u drugim oblastima (npr. socijalnoj psihologiji malih grupa) gotovo potpuno neprimenjivi. Doduše, vaLja imati u vidu da se pojedini kvantitativni metodi (npr. statistički) ne mogu smatrati iskLjučivo prirodnonaučnim, nego opštim matematičkim tehnikama i postupcima za opisivanje svih prebrojivih pojava.

Problemu metodološkog jedinstva odnosno autonomije prvenstveno se pristupalo u svetlu već pomenutog spora oko metoda, ili kroz distinkciju (uzročnog) objašnjenja i (teleološkog ili funkcionalnog) razumevanja, koje se još od Đambatiste Vika držalo kao osobeno za društvene nauke. Naravno, ovde nema svrhe upuštati se u istorijski razvoj ove debate, ali vaLja napomenuti da i u prirodnim naukama kauzalna paradigma, za koju se misli da je neopozivo pobedila u modernoj nauci, nije jedina perspektiva iz koje se mogu tumačiti prirodne zakonitosti. Ne samo u negdašnjoj filosofiji prirode, nego i u okviru nekih savremenih filosofija nauke (hermeneutičkoj ili dijalektičkoj, koje su tipičnije za kontinentalnu nego anglosaksonsku metodologiju), zastupa se stav da prirodni fenomeni imaju izvestan smisaoni sadržaj koji prevazilazi njihovu uzročnu povezanost, ali i da graĎenje naučnih sistema (ili, još pre, pojmovnih shema) podrazumeva izvesno preanalitičko razumevanje ili konceptualizovanje stvarnosti. Pored toga, treba imati u vidu da se razumevanje u današnjoj metodologiji društvenih nauka ne posmatra kao psihološka operacija uživLjavanja ili empatije, nego prvenstveno kao izgraĎivanje primerenih, smisaono adekvatnih, kongenijalnih pojmova kojima se što potpunije mogu opisati, ali i objasniti izvesni skriveni fenomeni društvene stvarnosti. Ponekad se ukazuje da, pored standardnih zahteva koji se postavLjaju pred naučne definicije pojmova (naročito tehničkih termina), a koji su vezani za logičke osobine, pojmovi u društvenim naukama treba da budu i "nadražujući" (sensitizing), tj. da budu sugestivni u izoštravanju pažnje na izvesne aspekte društvene realnosti. Iako ima i metodoloških shvatanja (kao što je aktivistička sociologija) koja razumevanje vide prvenstveno u emocionalnom smislu, kao saosećanje sa subjektima istraživanja ili čak ukLjučivanje u aktivno zastupanje njihovih društvenih interesa, čini se da ovu operaciju ipak vaLja vezati za epistemološka rasmatranja o sadržinskim obeležjima pojmova, o njihovoj plauzibilnosti i upotrebLjivosti. Prema nekim savremenim koncepcijama, praktično svi pojmovi u društvenim naukama imaju izvesnu metaforičku komponentu, koja ih čini dovoLjno fleksibilnima za primenu na raznovrsne društvene situacije (a neki pravci, kao što su

96

etnometodologija ili psihoanaliza, čak i namerno koriste figurativno izražavanje pri opisu).

Najzad, u okviru ove teme treba dodati da je proces "uzajamnog oploĎavanja" raznih, naročito srodnih, ali i udaLjenih, naučnih disciplina po pravilu obostrano blagotvoran, pošto se prenošenjem pojmova ili istraživačkih postupaka iz jedne discipline u drugu (naravno, kad i koliko je to potrebno, uz odgovarajuće modifikacije) ostvaruje čvršća integracija naučnog znanja, koja ne mora voditi redukcionizmu. Primena analogija u raznim naukama (odnosno konceptualizacija problemskih područja prema modelima iz drugih oblasti) bila je česta tema istorijskonaučnih proučavanja (v. npr. Mihailo Marković, "Prenošenje metoda iz prirodnih u društvene nauke", Glas SANU, OdeLjenje društvenih nauka, br. 13?), tako da su mnogi teoretičari uočili da postoje izvesni motivi (npr. kontinuitet‡diskontinuitet, progres‡ciklizam, imanentizam‡eksternalizam) koji se koriste u većem broju nauka. VaLja se podsetiti da je metodološki i konceptualni razvoj sociologije u devetnaestom veku bio umnogome obeležen preuzimanjem bioloških pojmova, tako da su glavni pravci, poput organicizma, evolucionizma ili socijaldarvinizma već i samim svojim nazivima odavali biološko poreklo. Primena modela iz odreĎene discipline u drugim oblastima, naravno, može i povratno uticati na njegovu razradu u izvornoj disciplini unutar koje je nastao (strukturalizam u lingvistici i njegovo prilagoĎavanje dijahroniji).

Novaković, Uvod u opštu metodologiju, str. 65‡78.

97

66. Osobenosti primene metoda (npr. eksperimenta) u društvenim naukama S

Naučni eksperiment se, kao najusavršeniji oblik kontrolisanog posmatranja, počeo koristiti tek s nastankom moderne nauke (štaviše, smatra se da je jedan od glavnih razloga stagnacije empirijskih nauka u antici bila upravo nesklonost da se vrše kontrolisana posmatranja i iz njih uopštava ‡ Grci su bili naklonjeniji racionalističkom prilazu, dedukciji opštih iskaza iz "prvih principa", bez njihovog empirijskog proveravanja na raznovrsnim slučajevima). Iako su i u prirodnim naukama proučavani fenomeni po pravilu izuzetno složeni i na njih utiče veći broj ponekad nezavisnih, a pokatkad i uzajamno zavisnih činilaca, problemi kontrole promenjivih znatno su složeniji u društvenim naukama nego u prirodnim. I u prirodnim naukama, doduše, od velikog je značaja konstruisanje takvog nacrta istraživanja koji će obezbediti relativno pouzdane i vaLjane zakLjučke iz ispitivanih pojava, ali je u društvenim naukama nacrt mnogo presudniji, pošto je i uzročni splet okolnostî složeniji, odnosno, (za razliku od većine prirodnih nauka) sama eksperimentalna situacija utiče na tok ispitivanog zbivanja, pa je vaLjanost zakLjučaka daleko teže postići, tj. samim aranžmanom se moraju preduprediti nežeLjena uplitanja pojedinih činilaca. Zato se pri eksperimentisanju u društvenom prostoru pribegava raznim intervencijama čiji je ciLj otklanjanje (ili neutralisanje) ovih uticaja koji nisu predmet ispitivanja.

Prvi takav modifikovani oblik jeste jednostruko slepi eksperiment, u kojem se ispitanici ne obaveštavaju o pravom ciLju eksperimenta (ili im se čak tendenciozno skreće pažnja na neke momente koji nisu bitni u datoj situaciji, kako bi se ispitanici koncentrisali na njih, a zauzvrat nehotično reagovali prirodno na one činioce koji su predmet istraživanja ‡ npr. istražuju se verbalne asocijacije, a ispitanicima se kaže kako je važno da navedu što veći broj raznih reči; ili ispitivanje placebo-efekta). U ovakvom eksperimentalnom nacrtu se pretpostavLja da će subjekti istraživanja usredsrediti napor da ispune socijalna očekivanja u pogledu deklarisanog ciLja, a da neće obraćati pažnju na stvarni ciLj istraživanja (i samim tim se u vezi s njim ponašati spontano). Sledeći stupanj usavršavanja jeste dvostruko slepi eksperiment, koji je nastao iz potrebe da se otklone nesvesni signali ili očekivanja koje ispoLjavaju sami istraživači i na taj način utiču na ponašanje ispitanikâ. Uočeno je npr. da sami istraživači kojima je poznat istinski ciLj ispitivanja drugačije pristupaju kontrolnoj grupi nego eksperimentalnoj, pa se zato ni sami izvršioci eksperimenta ne obaveštavaju koja je grupa kontrolna, a koja eksperimentalna. Za istraživanje pojedinih delikatnih stavova ili bihejvioralnih dispozicija koriste se krajnje nestandardni ili čak bizarni eksperimentalni aranžmani, kakvi su oni koje su razvili npr. Stenli Milgrem ili etnometodolozi ‡ no, kod ovakvih eksperimenata se pojavLjuju teškoće u vezi s ponovLjivošću, uporedivošću i mogućnošću uopštavanja, pošto su izazvane reakcije srazmerno jedinstvene, osobene.

Mihailo Đurić, Problemi sociološkog metoda ili Vojin Milić, Sociološki metod, odg. pogl. Rudi Supek, Zanat sociologa. Strukturalna analiza, Školska knjiga, Agram, 1983, str. 235-246.

98

XII Metodologija istoriografije

67. Empirijska istoriografija i filosofija istorije

Empirijska istorijska nauka počiva na svedočanstvima, koja se uzimaju s maksimalnom skrupuloznošću. Istoričar kao naučnik, premda nije ograničen samo na ustanovLjavanje uzročnih i vremenskih odnosa, oslanja se prvenstveno na podatke, činjenice, pa u tom smislu nalikuje prirodnom naučniku. Naravno, svom predmetu istraživanja on mora pristupati imajući u vidu osobenost, neponovLjivost, nezakonomernost, vrednosnu (tj. smisaonu) impregnaciju istorijskih fenomena (pošto je u njima nužno založena Ljudska subjektivnost). Ali, i sama istori(ografi)ja, a još više pomoćne istorijske nauke (arheologija, epigrafika, diplomatika, heraldika, veksikologija itd), mogu i treba da formulišu (makar parcijalne) zakonitosti, pravilnosti u simbolici istorijskih dokumenata i svedočanstava.

Autonomija istorije se ogleda u idiografskom pristupu, u nastojanju da se pokaže smisaona i faktička svojevrsnost, distinktivnost svakog dogaĎaja. I u okviru nekih prevaziĎenih shvatanja istorije (istorija kao hronika, romantičarska istorija) bila je na delu svest o potrebi da se konkretna istorijska dešavanja moraju prikazivati kao jedinstvena, osobena, ali i kao deo čitavog toka.

Istorijsko opisivanje/prikazivanje nužno je selektivno ‡ istorija nije reprodukcija povesti kao faktičkog procesa, nego izdvajanje kLjučnih dogaĎaja i isticanje sekularnih tendencija. Ovo važi već i za društvenu, političku ili vojnu istoriju, a sigurno još u većoj meri za istoriju umetnosti, nauke ili religije. Iz ovoga ne proističe nužno vrednovanje u apsolutnom, nego jedino u saznajnom smislu.

No, i istoriografija iziskuje jedno opšte, interpretativno ili teorijsko zaleĎe, bilo da je to sociologija, antropologija ili (za pojedine posebne istorijske nauke) ekonomija, ratna strategija, diplomatija itd. Istoričar koji bi se zadržavao iskLjučivo na ravni naturalističkih činjenica, te ih samo registrovao, proveravao i sistematizovao, bio bi lišen istorijske imaginacije, neophodne za osmišLjavanje istorijskog toka.

Viši nivo konceptualizacije istorijskog zbivanja predstavLja filosofija istorije, koja ima ciLj da "strukturalizuje" i "teleologizuje" istorijski tok, koja zanemaruje uzročne, vremenske i, uopšte, činjenične odnose, a usmerava se na smisaoni aspekt istorijskih dogaĎaja ("unutarnju" stranu, razloge, namere i motive istorijskih dogaĎaja i aktera, svakako, uzima u obzir i istoriografija, ali filosofija istorije nastoji da otkrije Šili pronaĎe] objektivni smisao istorije, takav koji se otčitava jedino iz celine istorijskog procesa Špremda, na neki način, ovo upućuje na eshatološku perspektivu, odnosno saglédanje kraja istorije]). Filosofija istorije racionalizuje, daje razlog, istorijskom zbivanju i utoliko apstrahuje od pojedinačnih istorijskih činjenica.

Kolingvud Heler, Teorija istorije, Rad, Beograd, AranĎelović, Povesno mišLjenje i epohalna svest,

99

68. Kritika istorijskih izvora

Pravila kritike izvorâ u istoriografiji važe praktično za sve vrste ne-eksperimentalno prikupLjene evidencije, ali se potreba za opreznošću naročito ispoLjava u pogledu podataka iz ranijih epoha. Često se istoričar rukovodi rezonom da su svedočanstva neosporna (metodom autoriteta) ‡ bilo da je reč o materijalnim ili pisanim istorijskim spomenicima, meĎutim, svaki dokument je potencijalno neverodostojan, tj. može, iz najraznovrsnijih razloga, odvesti u potpuno pogrešnom pravcu. Istorijska nauka je po svojoj prirodi hermeneutička, iziskuje interpretaciju i, samim tim, činjeničku i smisaonu distanciju i kritiku, pa se prevazilaženje naivnosti sastoji u uspostavLjanju epistemološki osvešćenog odnosa prema izvorima, "neposrednoj" evidenciji (ovo, naravno, važi i za prirodne, a naročito za društvene nauke ‡ ukazivanje poverenja u svakog informanta ili svaku izjavu izneveravalo bi zahtev objektivnosti).

Neophodnost kritičkog odnosa prema svim istorijskim autoritetima, što se ostvaruje ukrštanjem različitih izvora, posrednih i neposrednih, doprinosi viĎenju istorijskih dogaĎaja iz mnogih perspektiva, dajući mu višedimenzionalnost.

Koen i Nejgel, odg. pogl. Vojin Milić, Sociološki metod, pogl. X

100

69. Problem istorijske distancije

Istorijska distancija se često poima kao čisto vremenska, ali je ovo i najprozaičnije tumačenje ‡ tačno je da je preduslov istorijske objektivnosti protok vremena, neophodan radi saglédanja celokupnog konteksta zbivanja i njegovih posledica u širim razmerama, odnosno dužem razdobLju, iz čega se tek može odrediti njegov istorijski smisao; no, sâm vremenski raspon nije dovoLjan uslov objektivnosti, jer se može biti pristrastan i prema vremenski vrlo udaLjenim dogaĎajima (npr. u nacionalnoromantičarskim oblicima istoriografije).

Od vremenske bi se mogle razlikovati psihološka, logička (ili smisaona) i hermeneutička distancija. Prva bi podrazumevala mentalno, a naročito vrednosno odaLjavanje od prikazivanih zbivanja, zauzimanje indiferentnog (bezinteresnog) stanovišta prema dogaĎajima (što ne znači i nezainteresovanost). Smisaona distancija bi se ogledala u mogućnosti da se istoričar izuzme iz istorijskog konteksta koji opisuje ‡ iako se on, na neki način, mora uživLjavati u "logiku" predstavLjanih dogaĎaja, ponovo ih upražnjavati (Kolingvud), ne sme se poistovećivati s perspektivom akterâ (mora razdvojiti smisao koji su oni pridavali zbivanju i "objektivni" smisao, saglediv tek iz retrospektive). Zbog toga se u načelu mora okončati jedna epoha ili dovršiti smisaona celina da bi se naspram nje mogla uspostaviti smisaona distancija ‡ ukoliko je istoričar i sâm deo ispitivanog konteksta (istorijskog razdobLja), može patiti od istih ograničenja koja ne uviĎaju ni sami učesnici.

Najzad, hermeneutička distancija podrazumeva izmeštanje iz situacije samih aktera, ali uz pronicanje u dalekosežniji smisao njihovih postupaka. Ovde se pojavLjuju poznati hermeneutički krugovi razumevanja, sporazumevanja i samorazumevanja, odnosa dela i celine, sadašnjosti i prošlosti, kao i stapanje (vremenskih i saznajnih) horizonata (istorija kao živa prošlost).

Distancija, pored mnogih prednosti, može imati i mane, utoliko što s vremenskim udaLjavanjem nestaju i izvorna, neposredna svedočanstva i svedoci, kao što se gubi i osećaj bliskosti s kontekstom. Zato se postavLja pitanje koja je optimalna mera distancije i u odnosu na koje aspekte prikazivane situacije. Zahtev za distancijom ima prvenstveno kritički smisao, težnju za apstrahovanjem od svih subjektivnih nanosa koje bi istoričar mogao nesvesno uneti u prikaz.

Vojin Milić, Sociološki metod, odg. pogl. Metodologija savremene istorije (zbornik radova), Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1987, str. 205-213 i 223-253. Fernan Brodel, Spisi o istoriji, SKZ, Beograd, 1992, str. 83-188, 225-253 i 305-367. ĐorĎe Stanković i LJubodrag Dimić, Istoriografija pod nadzorom. Prilozi istoriji istoriografije, I-II, Službeni list SRJ, Beograd, 1996, prvi deo

101

70. Individualizam i holizam S

Individualizam se može označiti kao pozicija koja tvrdi da ne postoje posebni kolektivni društveni entiteti (grupe, procesi i drugi oblici), nego iskLjučivo pojedinci kao stvarni akteri društvenog delovanja, čiji se postupci mehanički kombinuju u zbirno društveno delovanje. Ovo stanovište zanemaruje kompleksne organizacione elemente društvenog sistema i društvene institucije logički izjednačava s odnosima meĎu pojedincima, tei, uopšte, čitavo društvo poima kao agregat relativno izolovanih individua.

Individualizam se često ukršta ne samo sa redukcionizmom (u smislu poistovećivanja sociologije s individualnom psihologijom), nego i s antirealizmom (u pogledu kolektivnih predstava, očekivanja, stavova) i nominalizmom (osporavanjem ravni eminentno interakcijske prirode društvenih procesa). U objašnjenjima se naglasak stavLja na individualna verovanja, motive i interese, pa se kao nelegitimni posmatraju svi iskazi koji se ne mogu izraziti u ovim terminima (o društvenim grupama, kolektivnom delovanju itd).

Iako je individualizam prvenstveno ontološko stanovište (stav o prirodi društvene stvarnosti), on se može protumačiti i kao metodološka pozicija (u tom smislu da nameće ili preporučuje iskaze o individuama kao empirijsku osnovu socioloških teorija, tvrdeći da se saznanja o društvenim pojavama može steći jedino preko znanja o pojedincima koji u njima učestvuju). Nasuprot tome, holizam označava gledište prema kojem se pojedinac kao socijalni subjekt ili akter može razumeti samo iz perspektive neke šire celine (društvenog sistema ili kulture kojoj pripada). Čini se da se iz ovog metodološkog ugla može pogodnije protumačiti i priroda samog ontološkog spora ‡ naime, u naučnom diskursu po pravilu nije ni toliko važno da li će se neki entiteti (npr. kolektivne celine poput društvenih grupa ili institucija ili praksi) proglasiti za postojeće ili ne (to je "spoLjašnje pitanje" u Karnapovom smislu), nego kako im se može pristupiti ‡ da li kao delovima neke celine (strukturalno ili, u zaoštrenijem vidu, kolektivistički) ili kao celinama koje se mogu svesti na proste skupove ili logičke kombinacije odelitih individua.

Srednji put bi se mogao tražiti u uvoĎenju organizacionog nivoa kao zasebne ravni proučavanja (koja se ne tiče samo individua, ali takoĎe ni ne mora implikovati postojanje grupa kao nerazdvojnih celina). Dakle, ako se pitanje o ontološkom statusu društvenih entiteta ne postavLja kao strogo supstancijalno, nego epistemološki ili strukturalno (mogu li se opisati odreĎeni tipovi odnosa ili oblici društvene organizacije), čini se da se dobija znatno plodnije polazište za naučno istraživanje, jer se ne hipostatišu ni pojedinačni ni kolektivni entiteti, nego se u središte pažnje stavLjaju relacije i operacije, dakle strukturalni elementi društvenog sistema. Time i sociologija stiče autonomno područje istraživanja (izdvojeno od proučavanja pojedinaca kao psiholoških ili ekonomskih subjekata) i izbegava se postulisanje društvenih celina kao entitetâ per se. Tako onda ontološka pitanja prelaze u drugi plan, dok je primarno pitanje zapravo metodološko ‡ od koje ravni (ili kojih obeležja) vaLja poći u analizi društvenih fenomena.

Holizam u društvenim i istorijskim naukama najoštrije je kritikovao Poper (v. odeLjak o kritici istoricizma), ali je on danas uglavnom i napušten u svojim ekstremnim oblicima. Preovladavajuće stanovište nastoji da poveže individualne i kolektivne aspekte društvenih pojava na takav način koji najboLje objašnjava konkretne pojave koje su predmet istraživanja.

102

71. Istorizam i istoricizam S

Istorizam se može označiti kao stanovište koje, ističući korenite razlike izmeĎu prirodnih i društvenih nauka (a njih, opet, drži za nesvodivo istorijske), zastupa stav o presudnosti istorijskog saznanja za razumevanje današnjeg stanja i budućih tendencija razvoja društva, bilo ukazujući na neponovLjivost i jedinstvenost društvenoistorijskih zbivanja i u tom smislu nemogućnost njihovog proučavanja (prirodno)naučnim metodima, bilo zalažući se za ekstrapolaciju istorijskih trendova u budućnost. Istorizam se može pojavLjivati u raznim oblicima, od umerenih, koji tvrde nemogućnost potpune saznatLjivosti istorijskih dogaĎaja empirijskonaučnim metodima i neophodnost pronicanja u njihov unutarnji smisao izvesnom vrstom rekonstrukcije istorijskog značenja, do ekstremnih, koja se nazivaju istoricizmom i osporavaju ma kakvu dostupnost istorijskih dogaĎaja empirijskom saznanju (što je oličeno u geslu individuum

ineffabile ‡ ono pojedinačno je nedostižno). Istorijski koren ovog učenja nalazi se prvenstveno u nemačkom romantizmu i nemačkoj istorijskoj školi (Ranke), a zamah je dobilo sedamdesetih i osamdesetih godina devetnaestog u koncepciji duhovnih nauka (Geistesnjissenschaften) Drojzena, Diltaja, Šmolera i drugih. Iako je, naravno, jedno od glavnih žarišta u tzv. "borbi oko metoda" pomenutih teoretičara bilo upravo pitanje o podložnosti istorijskih zbivanja objektivnom saznanju, čini se da se ne mogu sve varijante istori(ci)zma označiti kao nedvosmisleno subjektivističke.

Tako Poper razlikuje antinaturalistički istoricizam (čiji bi glavni predstavnik bio pomenuti nemački istorizam), koji odriče ma kakvu sličnost društven(oistorijsk)ih dogaĎaja sa fenomenima prirodnih nauka i samim tim mogućnost njihovog uzročnog objašnjavanja, i pronaturalistički istoricizam, koji istorijske tokove shematizuje strogom primenom prirodnonaučnih metoda. Antinaturalistički istoricizam je, dakle, shvatanje prema kojem nema istorijskih zakonitosti što bi prevazilazile domašaj pojedinih epoha ili stilova (istorijski tipovi su prostorno-vremenski lokalizovani i neponovLjivi), pa su predmet društvenih (duhovnih) nauka istorijske ili smisaone celine, koje se odlikuju nesvodivim jedinstvom i neuporedivo višim stepenom složenosti od prirodnih fenomena. Zato prema ovom gledištu istorijska uopštavanja mogu biti samo krajnje parcijalna i analoške prirode, smisaone celine su jedinstvene u svom ispoLjavanju i neodvojive od konteksta, tako da je neizvodivo na osnovu istorijski aktualizovanih "delatnih sklopova" vršiti predviĎanja budućih (tj. takva predviĎanja su krajnje nepouzdana). Pri dospevanju do zakonomernostî u društvenim pojavama ne mogu se koristiti nikakvi kvantitativni (a u radikalnijim verzijama čak ni uopšte empirijski) metodi, nego jedino intuitivno razumevanje Ljudskih postupaka (ili čak uživLjavanja u njih). Stoga je ciLj društvenih nauka opisivanje i tumačenje istorijskih zbivanja u njihovoj punini, pa je ovaj oblik istori(ci)zma upućen na esencijalističke definicije, tj. na pronicanje u istinski smisao istorijskih pojava ili identifikovanje njihovog skrivenog, empirijski nedostupnog značenja.

Pronaturalistički istoricizam zastupa shvatanje o postojanju neumitnih istorijskih zakona i tendencija, premda oni nisu istog haraktera kao u prirodnim naukama, pošto su zavisni od dosadašnjeg toka istorije i samim tim neodreĎeni ‡ zato su predviĎanja izražena uglavnom u kvalitativnim pojmovima i dugoročna su po prirodi. Ovakvi istorijski zakoni se razlikuju od prirodnonaučnih i prema tome što moraju uzimati u obzir i kolebanja istorijskih tokova, a njihovo konkretno manifestovanje presudno počiva na početnim uslovima (specifičnoj istorijskoj situaciji). Tako sociologija postaje teorijska istorija, a njeni zakoni iskazi o istorijskim tendencijama ‡ meĎutim, te tendencije više

103

imaju istorijski nego teorijski harakter, jer se ne mogu objasniti nezavisno od samih istorijskih dogaĎaja iz kojih su uopšteni.

Središnji sastojak istorizma, prema Poperu, jeste holizam, zamisao po kojoj su istorijske celine organskog haraktera, čiji su elementi nerazlučivi i neshvatLjivi izvan celine kojoj pripadaju. Pronaturalistički istoricizam pretpostavLja da su kako društvo, tako i sveukupna istorija jedinstvene celine koje ispoLjavaju homogeno kretanje ‡ u ovoj varijanti istoricizma holizam se ogleda u zanemarivanju osobenostî pojedinaca i njihovom posmatranju iskLjučivo kao pripadnikâ društvenih grupa. Za objašnjenje osobina društvenih grupa i istorijskih celina kLjučno je poznavanje njihove celokupne istorije, a za istoricistička učenja tipično je da se služe organskim kategorijama, kao što su kultura, civilizacija, nacionalni duh i sličnim, pripisujući im realistički status. Uz to, istorizam je sklon da celine poima kao totalitete svih osobina i odnosa koje grupe istorijskih entiteta imaju ili se u njima nalaze.

Poperova kritika istoricizma ima teorijsku i praktičnu dimenziju, pri čemu se ova prva odnosi prvenstveno na metodološke pretpostavke ovog stanovišta, a druga na njegove političke i socijalne posledice. Pri tom je na teorijskoj ravni glavni predmet kritike antinaturalistički istoricizam, a na praktičnoj pronaturalistički (koji smatra neprijateLjskim prema otvorenom, liberalnom društvu ‡ u Poperovom Otvorenom društvu i njegovim neprijateLjima na meti su Platon, Hegel i Marks, kao pronaturalisti).

Pri formulisanju istorijskih zakona javLjaju se logički paradoksi samopotvrĎivanja (u smislu da ako neki zakon važi samo za odreĎenu epohu, biće trivijalno istinit, jer ga oprimeruje upravo slučaj na kojem se i zasniva) i regresa (zakon koji važi za totalitet društva ili istorije ukLjučuje i samog sebe kao deo te celine). Pouka glasi da društveni istraživač treba, umesto da se kolektivistički koncentriše na društvene celine kao empirijske objekte, da pojavama priĎe individualistički, kroz nivo problemskih situacija, te aktivnosti i meĎusobne odnose pojedinačnih aktera. Zato nema specifično istorijskih zakona, nego istorija u svojim objašnjenjima koristi teorijske zakone društvenih nauka, nastojeći da što podrobnije opiše i rasvetli početne uslove njihovog važenja.

Treba skrenuti pažnju na još jednu konsekvenciju (prvenstveno antinaturalističkog) istoricizma ‡ vezivanje saznanja o društvenim pojavama za pojedinačna istorijska razdobLja i stav o nemogućnosti formulisanja opštijih (transkulturalnih ili transistorijskih) zakonitosti vodi relativizmu, zbog toga što se (prema ekstremnijim verzijama) na različite epohe čak ne mogu primenjivati ni isti pojmovi, tj. upotreba istorijskih tipova ograničena je na uže periode ili smisaone celine, pa je stoga neizvodivo formulisanje univerzalnih standarda procene naučnih teorija, pa čak i bilo kakve naučne argumentacije.

Vojislav Stojanović, "Poperova kritika holizma", Filozofske studije, br. VIII, 1976, str. 127-149. (za ovo pitanje: 127-136)

104

72. Objašnjenje u istoriji S

Prema većini shvatanja o objašnjenju u istorijskim naukama, ono se principijalno razlikuje od objašnjenja u prirodnim naukama, zato što su njegov predmet neponovLjivi, jedinstveni dogaĎaji, koji se ne mogu supsumisati pod obuhvatne zakone ‡ ti zakoni bi bili ili krajnje neodreĎeni (i više bi nalikovali tendencijama, kao što, uostalom, mnogi smatraju da su takve prirode svi zakoni u društvenim naukama) ili bi bili toliko specifični da bi važili iskLjučivo za sâm dogaĎaj koji je predmet objašnjenja (pa ne bi bili univerzalni). Svako istorijsko objašnjenje mora po svojoj prirodi biti post factum, jer je konkretna istorijska zbivanja nemoguće predvideti u svim njihovim pojedinostima. Zato neki teoretičari drže da u istoriji nije moguće ne jedino deduktivno-nomološko objašnjenje (samim tim što nema obuhvatnih zakona), nego čak ni induktivno-statističko (pošto se za ma koje premise koje bi se koristile u eksplanansu ne bi dala utvrditi verovatnoća), te radije govore o istorijskom narativu (pripovesti) kao uverLjivom izlaganju zbivanja, koje čini shvatLjivim postupke pojedinih aktera i oblikuje ih u skladnu celinu.

Dodatni problem u istorijskim objašnjenjima čini identifikacija istorijskih zbivanja ‡ njihovo kategorizovanje u izvestan istorijski tip (npr. pojmovno je pitanje da li neki tok zbivanja vaLja oharakterisati kao evolucioni ili revolucionarni). Ponekad s istorijske distancije (iz perspektive istoričara) dogaĎaji izgledaju sasvim drugačije nego iz perspektive samih delatnika, a, osim toga, učesnici u tim zbivanjima ne moraju biti svesni svih determinanti svog delovanja. Neke smisaone povezanosti se ukazuju tek pošto su se okončale istorijske epohe ili duhovne celine kojima pripadaju. Stoga neki teoretičari smatraju da zadatak istoričara i nije toliko da objasni dogaĎaje koliko da ih kategorizuje na odgovarajući način.

Očigledno je da eminentno istorijska objašnjenja ne mogu biti strogo uzročne prirode, iako uzročna objašnjenja pokatkad osvetLjavaju detaLje i relacije koji doprinose razumevanju smisaone celine zbivanja. Objašnjenje u istoriji je pre teleološkog ili funkcionalnog haraktera, utoliko što se poziva bilo na neku svesnu nameru pojedin(a)ca da ostvare svoj ciLj, bilo na objektivne funkcije izvesnih postupaka za održavanje društvenih zajednica ili postojećih normativnih sistema. Zbog toga se u istorijskim objašnjenjima više primenjuju teleološke kategorije (pravila, običaji, norme itd.) u smislu tendencijskih pravilnosti, (za aktere iz njihove unutarnje perspektive) normativnih iskaza koji (istraživaču istorije) mogu poslužiti za opisivanje izvesnih socijalnih praksi ili normativnih struktura.

Za objašnjenje u istorijskim naukama pokatkad se rezerviše zaseban tip objašnjenja, genetičko objašnjenje, koje zapravo nije samostalan tip naučnog objašnjenja, nego se sastoji iz više induktivno ili hronološki povezanih teleoloških i uzročnih objašnjenja pojedinih epizoda i, u celini gledano, ove pojedinačne epizode povezuje u relativno koherentan uzročni lanac.

Objašnjenja u istoriji po pravilu polaze od izvesnih opštih koncepcija o prirodi Ljudskog društva (kao i same Ljudske prirode), te od poimanja toka istorije kao progresivnog ili cikličnog, kontinuisanog ili diskontinuisanog, slučajnog ili determinističkog itd, pa onda i sama istorijska zbivanja prikazuju u skladu s tim koncepcijama.

Idealni tipovi i istorijsko objašnjenje

105

Nedostaci koji prilikom primene idealnih tipova na zakonomerna zbivanja mogu predstavLjati prednosti kada su u pitanju pojedinačni, osobeni istorijski dogaĎaji. Mnogi teoretičari stoga smatraju da se na istorijsko objašnjenje ne može primeniti deduktivno-nomološki model, tipičan za prirodne nauke, u kojem se pojedinačni fenomeni supsumišu pod univerzalne i nužne prirodne zakonitosti, nego da se ono ili sastoji u izlaganju njegove osobenosti (tumačenju njegovog teleološkog ustrojstva kao jedinstvene celine) ili u izgraĎivanju uverLjivog narativa (pripovesti) u kojem se navode okolnosti koje su od značaja za nastanak i odlike dogaĎaja koji se objašnjava. No, ako se ipak traga za nekim opštim pretpostavkama istorijskog objašnjenja, koje su često prećutno postulisane, često se kao ishod dobijaju ili srazmerno trivijalni principi racionalno motivisanog ponašanja (kao u praktičkom silogizmu) ili zamršene pravilnosti koje je teško egzaktno formulisati, pošto ukLjučuju mnoštvo raznovrsnih momenata. Zato su neki teoretičari (poput Hempela ili Gardinera) radije govorili o eksplanatornim skicama nego o istinskim objašnjenjima u istoriji.

U tom duhu Veber smatra da zakLjučivanje o uzročnim vezama izmeĎu istorijskih pojava pretpostavLja izvestan imaginarni eksperiment o tome šta bi nastupilo kad bi komponente izvesnih zbivanja bile drugačije, jer se tek na osnovu takvog hipotetičkog rasuĎivanja dâ otkriti koji su stvarni uzroci odreĎenog dogaĎaja, a ovo rasuĎivanje se neminovno oslanja na nomološko znanje, tj. poznavanje teorijskih principa. Iako Veber nije dovoLjno isticao značaj ovih zakonomernosti u objašnjenjima pojedinačnih dogaĎaja, može se reći da upravo nesavršenost istorijskih zakona naizgled umanjuje njihovu važnost ‡ meĎutim, to što se oni ne mogu egzaktno formulisati (kao ni većina uzročnih odnosa u društvenim naukama) ne znači da time igraju manju ulogu u objašnjenjima. Te pretpostavke nabrajaju okolnosti koje čine verovatnim i očekivanim dešavanje dogaĎaja o kojem je reč, iako ne mogu izlagati dovoLjne uslove za njegovo nastupanje. Idealni tip pri tom može biti od heurističke pomoći, ali to ne znači da je on jedini model istorijskog objašnjenja ili da je neophodno prenaglašavanje nekih aspekata istorijskog zbivanja kako bi ono bilo uspešno osvetLjeno. Zato je upotreba idealnih tipova u istorijskom objašnjenju srazmerno ograničena, pošto se njima samo ukazuje na pravce formulisanja specifičnijih eksplanatornih hipoteza.

Georg Henrik fon Riht, Objašnjenje i razumevanje, Nolit, Beograd, 1975, IV pogl.

106

Širi spisak literature za saopštenja na vežbama iz Opšte metodologije

pogledati sledeće tematske bibliografije: ‡ stari spisak dopunske literature iz Opšte metodologije, 1993. ‡ stari spisak (Staniše Novakovića) iz Filozofije nauke, 1985. ‡ Teorija saznanja (izabrana bibliografija), dodatak u: Dejvid V. Hemlin (Hamlyn),

Teorija saznanja, Jasen, Nikšić, 2001, str. 281-306. ‡ bibliografija radova Staniše Novakovića u: Novaković, Filozofija, metod i razvoj

naučnog saznanja (SN2), str. 349-354. ‡ bibliografije radova Mihaila Markovića u: Godišnjak SANU LXXXV (1978) i XCVII

(1991); u: Filozofija i društvo (zbornik radova), Institut društvenih nauka, br. 1, 1987, str. 7-32; kao i: "Odabrana bibliografija objavLjenih radova", u: Mihailo Marković, Izabrana dela, knj. 8, BIGZ et al., Beograd, 1994, str. 599-612.

‡ bibliografija radova o indukciji i verovatnoći u: Aleksandra Zorić (prir.), Teorije indukcije u HH veku, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta, Beograd, 2005.

‡ "O hipotezi i njenoj ulozi u nauci", Dijalektika, god. XIV, br. 3-4, 1979, str. 257-271. i "O intuiciji i njenoj ulozi u naučnom i umetničkom stvaranju", Dijalektika, god. XV, br. 1-2, 1980, str. 189-215; sada i u: Radomir ĐorĎević, Od intuicije do hipoteze, IF FF, 2006.

‡ Konvencionalizam, mimeo. ‡ Poper, mimeo. ‡ Tomas Kun, kao bibliografski prilog u zborniku: Imre Lakatoš/Alan Mazgrejv (prir.),

Kritika i rast saznanja, Plato, Beograd, 2002. ‡ Lari Laudan, bibliografija u: Laudan, Progres i njegovi problemi, str. 27-36. ‡ spisak preporučenih dela iz predmeta Uvod u filozofiju i opštu metodologiju na grupi

za sociologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu (sociološki deo), 2001. ‡ bibliografija radova Vojina Milića u: Zbornik Filozofskog fakulteta, br. XVI, serija B

(Spomenica Vojina Milića), Beograd, 1993, str. 624-633. ‡ primarna i sekundarna literatura o Hegelu: Dobrilo Aranitović, Hegel u Jugoslaviji,

Hegelovo društvo, Beograd, 1988. ‡ Huserl u Jugoslaviji (bibliografija prevoda...), dodatak u: Edmund Huserl, Kriza

evropskih nauka i transcendentalna fenomenologija, Dečje novine, Gornji Milanovac, 1991, str. 453-463.

‡ Hajdeger, dodatak u knjizi: Hajdeger, Bitak i vrijeme, Napried, Zagreb, 11980, 21985. ‡ bibliografija radova Jovana AranĎelovića, Studije o indukciji i verovatnoći, IF FF,

Beograd, 2002. ‡ bibliografija radova Mihaila Đurića, dodatak u: Danilo Basta et al. (prir.), Kriza i

perspektive filozofije. Mihailu Đuriću za sedamdeseti roĎendan, Tersit, Beograd, 1995, str. 543-554.

‡ bibliografija radova Miodraga Cekića, otisak iz Zbornika radova Filozofskog fakulteta u Nišu, knj. VIII, Niš, 1983, str. 285-323.

107

‡ stari spisak literature Slobodana @unjića iz izbornog predmeta Hermeneutika, 1992. ‡ Hermeneutika, tematska bibliografija, mimeo. ‡ Fuko i Bart (strukturalizam), mimeo. ‡ kritička teorija (bibliografije Dobrila Aranitovića u Institutu za filozofiju iz 1980.-ih) ‡ Poststrukturalizam, mimeo. ‡ @ak Derida, mimeo. ‡ Ričard Rorti, mimeo.

108

Stari spisak literature A) Dela domaćih autora AranĎelović, Jovan, Uloga indukcije u naučnom istraživanju, Naučna knjiga, Beograd,

1967; šire izdanje: Studije o indukciji i verovatnoći, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta, Beograd, 2002.

AranĎelović, Jovan, Filozofija i epohalna svest, FDS, Beograd, 1972; sada u: Povesno mišLjenje i epohalna svest, IF FF, Beograd, 2003.

Berberović, Jelena, Znanje i istina, FDS, Beograd, 1972; sada i u: Glavni pravci analitičke filozofije u HH vijeku, IF FF, Beograd, 2003.

Berberović, Jelena, Racionalnost i jezik, IF FF, Beograd, 2005. Brdar, Milan, Totalitet i pozitivizam, IIC SSOS, Beograd, 1981. Burger, Hotimir, Subjekt i subjektivnost, Globus, Zagreb, 1990. ĐorĎević, Radomir, Od intuicije do hipoteze, IF FF, 2006. Đurić, Mihailo, Problemi sociološkog metoda, Savremena škola, Beograd, 1962; drugo

izdanje u okviru Izabranih spisa, Službeni list SRJ/Tersit, Beograd, 1997. (Zaječaranović, Gligorije, Osnovi metodologije nauke, Naučna knjiga, Beograd, više

izdanja, npr. 31987.) Ilić, Miloš, Logičke osnove teorije verovatnoće, IDN, Beograd, 1967. Lelas, SrĎan, PromišLjanje znanosti, Biblioteka "Filozofskih istraživanja", Zagreb, 1990. Marić, Zvonko, Ogled o fizičkoj realnosti, Nolit, Beograd, 1986. Marić, Ilija, Filozofija i nauka, Plato, Beograd, 1996. Marković, Mihailo, Dijalektička teorija značenja, Nolit, Beograd, 21971; kao i u okviru

Izabranih dela, BIGZ et al., Beograd, 1994. Marković, Mihailo, Filozofski osnovi nauke, SANU, Beograd, 1981; kao i u okviru

Izabranih dela, BIGZ et al., Beograd, 1994. Novaković, Staniša, Problem razgraničenja nauke i metafizike u savremenoj

empirističkoj filozofiji, IDN, Beograd, 1965; sada i u: Novaković, Odnos nauke i metafizike u savremenoj analitičkoj filozofiji, Izabrani radovi, knj. 3, IF FF, Beograd, 2004.

Novaković, Staniša, Uvod u opštu metodologiju i istorija metodološke misli, Filozofski fakultet, Beograd, 1994.

Pavlović, Branko, Rasprava o filozofskim osnovama nauka, Nolit, Beograd, 1968; novo izdanje: Plato, Beograd, 2005.

Petrović, Gajo, Suvremena filozofija, Školska knjiga, Zagreb, 1980. Pražić, Aleksandar, Priroda i teleologija, IIC SSOS, Beograd, 1984; drugo izdanje: Plato,

Beograd, 2004. Rodin, Davor, Dijalektika i fenomenologija, Nolit, Beograd, 1979. Sesardić, Neven, Fizikalizam, IIC SSOS, Beograd, 1984. Simović, Slobodan, Hegel i hermeneutika, Književna zajednica Novog Sada, 1989. "Filozofija Karla Popera", tematski zbornik, Filozofske studije VIII, Beograd, 1976. "Filozofija, nauka i stvarnost", tematski zbornik, Filozofske studije XVIII, Beograd, 1986. "Filozofija nauke", temat, Filozofske studije XXVI, Beograd, 1994. "Hermeneutika i nauke", temat, Gledišta, god. XXXI, br. 3-4, maj-avg. 1990.

109

B) Prevodna literatura Apel, Karl-Oto, Transformacija filozofije, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1980. Bofre, @an, Uvod u filozofiju egzistencije, BIGZ, Beograd, 1977. Vajthed, Alfred Nort, Nauka i moderni svet, Nolit, Beograd, 1976. Vajczeker, Karl Fridrih fon, Jedinstvo prirode, "V. Masleša", Sarajevo, 1988. Vitgenštajn, Ludvig, Tractatus logico-philosophicus, "V. Masleša", Sarajevo, 21987. Vitgenštajn, Ludvig, Filosofska istraživanja, Nolit, Beograd, 21980. Gadamer, Hans-Georg, Istina i metoda, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1978. Goldman, Lisjen, Humanističke nauke i filozofija, Kultura, Beograd, 1960. Diltaj, Vilhelm, Izgradnja istorijskog sveta u duhovnim naukama, BIGZ, Beograd, 1979. Djui, Xon, Logika, teorija istraživanja, Nolit, Beograd, 1962. ILjenkov, E. V., Dijalektika apstraktnog i konkretnog u Marksovom "Kapitalu", Komunist,

Beograd, 1975. Kolakovski, Lešek, Filozofija pozitivizma, Prosveta, Beograd, 1972. Lenk, Hans, IzmeĎu teorije znanosti i društvene znanosti, "Veselin Masleša", Sarajevo,

1991. Liotar, @an-Fransoa, Raskol, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski

Karlovci, 1991. Markuze, Herbert, Čovjek jedne dimenzije, "Veselin Masleša", Sarajevo, 21988. Mils, Rajt, Sociološka imaginacija, Savremena škola, Beograd, 1964. Pers, Čarls Sanders, Izabrani spisi, BIGZ, Beograd, 1993. Pijaže, @an, Epistemologija naukâ o čoveku, Nolit, Beograd, 1979. Poenkare, Anri, Znanost i hipoteza, Globus, Zagreb, 1989. Poper, Karl Rajmund, Logika naučnog otkrića, Nolit, Beograd, 1973. Poper, Karl Rajmund, Traganje bez kraja, Nolit, Beograd, 1991. Poper, Karl Rajmund, Otvoreno društvo i njegovi neprijateLji, I–II, BIGZ, Beograd, 1993. Rajhenbah, Hans, RaĎanje naučne filosofije, Nolit, Beograd, 1964. Rorti, Ričard, Filozofija i ogledalo prirode, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1990. Rorti, Ričard, Konsekvence pragmatizma, Nolit, Beograd, 1992. Strukturalistička kontroverza, prir. E. Donato i R. Meksi, Prosveta, Beograd, 1988. Fajerabend, Pol, Protiv metode, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1988. Fajerabend, Pol, Nauka kao umetnost, Matica srpska, Novi Sad, 1994. Filozofija nauke, prir. Neven Sesardić, Nolit, Beograd, 1985. fon Riht, Georg Henrik, Objašnjenje i razumevanje, Nolit, Beograd, 1975. Frank, Manfred, Conditio moderna, Bratstvo‡jedinstvo, Novi Sad, 1995. Habermas, Jirgen, Saznanje i interes, Nolit, Beograd, 1975. Habermas, Jirgen, Teorija i praksa, BIGZ, Beograd, 1980. Hajdeger, Martin, Bitak i vrijeme, Naprijed, Zagreb, 1985. Hirš, Erik Donald, Načela tumačenja, Nolit, Beograd, 1983. Huserl, Edmund, Filozofija kao stroga nauka, Kultura, Beograd, 1967. Huserl, Edmund, Ideja fenomenologije, BIGZ, Beograd, 1975. Huserl, Edmund, Kriza evropskih nauka i transcendentalna fenomenologija, Dečje

novine, Gornji Milanovac, 1991.

110

Filosofija istorije Adorno, Teodor, Tri studije o Hegelu, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1972. Adorno, Teodor, Filozofska terminologija, Svjetlost, Sarajevo, 1986, str. 350ff. Apel, Karl-Oto, Transformacija filozofije, I-II, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1981. AranĎelović, Jovan, Filozofija i epohalna svest, FDS, Beograd, 1973. AranĎelović, Jovan, Dijalektička racionalnost, Nolit, Beograd, 1981. AranĎelović, Jovan, Povesno mišLjenje, BIGZ, Beograd, 1989. Aristotel, Retorika, 1Nezavisna izdanja Slobodana Mašića, Beograd, 1987; 2"Napried", Zagreb,

1989; 3Svetovi, Novi Sad, 1996. Augustin, O državi Božjoj, Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 1985. Barnes, Uvod u istoriju sociologije, I-II, BIGZ, Beograd, 1982.

Berlin, Ajzaja, Četiri ogleda o slobodi, "Filip Višnjić", Beograd, 1989. Bečanović-Nikolić, Zorica, Hermeneutika i poetika. Teorija pripovedanja Pola Rikera,

Geopoetika, Beograd, 1998. Bošnjak, Branko, Smisao filozofske egzistencije, Školska knjiga, Zagreb, 1983. Brdar, Milan, "Istorizam/istoricizam", Sociološki pregled, god. XXVIII, br. 1, 1994, str. 107-116.

Brodel, Fernan, Spisi o istoriji, Srpska književna zadruga, Beograd, 1992. Vajthed, Alfred Nort, Nauka i savremeni svet, Nolit, Beograd, 1976. Vajthed, Alfred Nort, Pojam prirode, A. Milenković, Beograd, 1989, pogl. 1-3 Veber, Maks, Metodologija društvenih nauka, Globus, Zagreb, 11986, 21988. Viko, Osnovi nove nauke, Napried, Zagreb, 1985. Vitrou, Vreme kroz istoriju, Srpska književna zadruga, Beograd, 1993. Vranicki, Predrag, Filozofija istorije, Napried, Zagreb, 1985. Gavrilović, @arko, Filosofija istorije Bože Kneževića, Gadamer, Hans-Georg, Istina i metoda, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1978. Gros, Mirjana, Problemi historijske znanosti, Zagreb, 1976. Gurvič, @orž, Savremeni poziv sociologije, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1964. Gurvič, @orž, Dijalektika i sociologija, Kultura, Beograd, Damnjanović, Milan, Filozofija kulture, Gradina, Niš, 1976. Diltaj, Vilhelm, Izgradnja istorijskog sveta u duhovnim naukama, BIGZ, 1980. Diltaj, Zasnivanje duhovnih nauka, Prosveta, 1980. Diltaj, Vilhelm, Pesnička imaginacija, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski

Karlovci, 1989. Dirkem, Emil, Elementarni oblici religijskog života, Prosveta, Beograd, 1972. Đurić, Drago, Vreme i duh, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1998. Đurić, Ivan, Istorija ‡ pribežište ili putokaz, Svjetlost, Sarajevo, 1990, str. 5-60. Đurić, Mihailo, Problemi sociološkog metoda, 1Savremena škola, Beograd, 1962; 2u: Đurić,

Izabrani spisi, knj. II, Službeni list SRJ/Tersit, Beograd, 1998.

Đurić, Mihailo, Sociologija Maksa Vebera, Napried, Zagreb, 11963, 21985; 3u: Đurić, Izabrani spisi, knj. III, Službeni list SRJ/Tersit, Beograd, 1998.

Đurić, Mihailo, Mit, nauka, ideologija. Nacrt filozofije kulture, 1BIGZ, Beograd, 1989; 2u: Đurić, Izabrani spisi, knj. VI, Službeni list SRJ, Beograd, 1998.

Đurić, Mihailo, Poreklo i budućnost Evrope, Plato, Beograd, 2001. Zimel, Georg, Problemi filozofije istorije. Saznajnoteorijska studija, Izdavačka knjižarnica Zorana

Stojanovića, Sremski Karlovci/Novi Sad, 1994. Jevtić, Bora, Društvena alternativa. Teorija naučno-tehnološkog razvoja, Svjetlost, Sarajevo,

1989. Jelić, Jordan, Jednodimenzionalna antropologija. Kritički ogled o Robertu Redfieldu, "August

Cesarec", Zagreb, 1988. Jespersen, Oto, Čovječanstvo, narod i pojedinac sa lingvističkog stanovišta, Zavod za izdavanje

uxbenika, Sarajevo, 1970.

111

Kalan, Valentin, "Svet kao istorija ‡ osnovni problemi i motivi Diltheyeve filozofije", Filozofske studije, br. III, 1972.

Kant, Imanuel, Um i sloboda, Velika edicija "Ideja", Beograd, 1974. Kasirer (Cassirer), Ernst, Filozofija simboličkih oblika, Dnevnik/Književna zajednica Novog Sada,

1985. (knj. 1: Jezik i knj. 2: Mitsko mišLjenje) Knežević, Boža, Zakon reda u istoriji, Beograd, 1920. Kovačević, Milan, Teleologija i antropologija, Filozofsko društvo Srbije, Beograd, 1980. Kolingvud, Robin Xorx, Ideja istorije, Svjetlost, Sarajevo, 1987. (prva četiri poglavLja) Kolingvud, Robin Xorx, Ideja istorije, završno (peto) poglavLje, mimeo, Institut za filozofiju

Filozofskog fakulteta Korać, VeLjko, Marksovo shvatanje čoveka, istorije i društva, BIGZ, Beograd, 21975. Korać, VeLjko, Filozofija i njena istorija, Napried, Zagreb, 1983. Korš, Materijalističko shvatanje istorije, Laudan, Lari, Progres i njegovi problemi, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta, Beograd,

2001, gl. 5 i 6 Laudan, Lari, Nauka, vrednosti i relativizam, mimeo, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u

Beogradu, deo 3. Lefevr, Anri, S onu stranu strukturalizma, Komunist, Beograd, 1973. Lukač, ĐerĎ, Povijest i klasna svijest, Napried, Zagreb, 1970. Lukić, Radomir, Sociologija morala, SANU, Beograd, 11971. Metodološki problemi savremene istorije (zbornik radova), Institut za savremenu istoriju,

Beograd, 1987. Milić, Vojin, Sociološki metod, Nolit, Beograd, 21978. Milić, Vojin, Sociologija saznanja, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1986. MilosavLjević, Petar, Metodologija proučavanja književnosti, Milošević, Nikola, Filozofija strukturalizma, BIGZ, Beograd, 1980. Mimica, ALjoša, Tekst i kontekst, Zavod za izdavanje uxbenika, Beograd, 1999. Mitrović, Andrej, RaspravLjanje sa Klio, Svjetlost, Sarajevo, 1988. Moren, Edgar, Duh vremena, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1967. Nejgel, Ernest, Struktura nauke, Nolit, Beograd, 1974, str. 400-540. "Normativni naturalizam", tematski broj u časopisu Luča, br. 1-2, 1999. Pavićević, Vuko, Odnos vrijednosti i stvarnosti, Kultura, Beograd, 1958. Pažanin, Ante, Znanstvenost i povijesnost u filozofiji Edmunda Husserla, Napried, Zagreb, 1968. Poper, Karl Rajmund, "Beda istoricizma", u: Vladimir Gligorov (prir.), Kritika kolektivizma, "Filip

Višnjić", Beograd, 1988, str. 145-246. Poper, Karl Rajmund, Otvoreno društvo i njegovi neprijateLji, I-II, BIGZ, Beograd, 1993

Popović, Mihailo i Miodrag Ranković, Teorije i problemi društvenog razvoja, BIGZ, Beograd, 1981.

Radulović, Milan, Modernizam i srpska idealistička filosofija, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 1989.

Ranković, Miodrag, Gurvičevo shvatanje strukture i tipologije globalnih društava, Rad, Beograd, 1970.

Ranković, Miodrag, Sociologija i futurologija, 1-2, Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1995-9.

Riker, Vreme i priča, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, 1995. Rodin, Davor, Dijalektika i fenomenologija, Nolit, Beograd, 1975. Simeunović, Vojin, Filozofija i zbiLja. Filozofija u okviru i izvan svojih granica, knj. II, "Veselin

Masleša", Sarajevo, 1986. i knj. III, "Veselin Masleša", 1991. (treći dio) Supek, Rudi, Herbert Spencer i biologizam u sociologiji, Napried, Zagreb, 1985.

Sutlić, Vanja, Bit i suvremenost, Sarajevo, 1967. Sutlić, Vanja, Praksa rada kao znanstvena povijest, Zagreb, 1974.

112

TartaLja, SmiLja, Skriveni krug, Velika edicija "Ideja", Beograd, 11976. Teorije o društvu, I-II, "Vuk Karaxić", Beograd, 1968. Tojnbi, Arnold, Istraživanje istorije, I-II, Prosveta, Beograd, 1970. Tulmin, Stiven Edelston, LJudski razum, Jasen, Nikšić, 2002. Fabijan, Johanes, Vrijeme i drugi, Jasen, Nikšić, 2001. Fiamengo, Ante, Sen-Simon i Ogist Kont, Napried, Zagreb, 11962, 21986. Filozofija, god. XIV, br. 2, 1972. (temat "Filozofija, istorija i književnost") Filozofske studije, br. VII, 1975.

Fuko, Mišel, Istorija ludila u doba klasicizma, Nolit, Beograd, 1972. Fuko, Mišel, Riječi i stvari, Nolit, Beograd, 1974. Fuko, Mišel, Arheologija znanja, Plato, Beograd, 2000. Habermas, Saznanje i interes, Nolit, Beograd, 1975. Habermas, Jirgen Teorija i praksa, BIGZ, Beograd, 1980, pogl. 6 i dodatak Habermas, Filozofski diskurs moderne, Globus, Zagreb, 1989. Hač, Elvin, Antropološke teorije, I-II, BIGZ, Beograd, 1979.

Hegel, Georg Vilhelm Fridrih, Filozofija povijesti, Kultura, Zagreb, 1951. Hegel, Georg Vilhelm Fridrih, Enciklopedija filozofskih znanosti, "Veselin Masleša", Sarajevo,

1987. Hempel, Karl Gustav, "Funkcija opštih zakona u istoriji", Gledišta, god. XXXII, br. 3-4, 1981, str.

; v. i Hempel, "Razlozi i obuhvatni zakoni u objašnjenju u istoriji", Gledišta, god. XXXIII, br. 1-4, 1982, str.

Horkhajmer, Maks i Teodor Adorno, Dijalektika prosvetiteLjstva, "Veselin Masleša", Sarajevo, 11974, 1986

Humbolt, Vilhelm, Spisi iz istorije i antropologije, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci/Novi Sad, 1991.

Huserl, Edmund, Kriza evropskih nauka i transcendentalna fenomenologija, Dečje novine, Gornji Milanovac, 1994.

Cvetković, Vladimir, VoLja za novo. O genealogiji modernosti, Institut za političke studije, Beograd, 1995.

Xej, Martin, Dijalektička imaginacija, Svjetlost, Sarajevo, 1985?, str. 400-470. Šarčević, Abdulah, Smisao i iskon, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1971. Šarčević, Abdulah, Čovjek i moderni svijet. Humana conditio ‡ moć uma i neuma u povijesti i

društvu, Svjetlost, Sarajevo, 1988, prvi, drugi i četvrti dio Šeler, Maks, Položaj čoveka u kosmosu, "Veselin Masleša", Sarajevo Šešić, Bogdan, Marksistička filozofija smisla, Naučna knjiga, Beograd, 1982. Šešić, Bogdan, Filozofija istorije (smisao istorije), Matica srpska, Novi Sad, 1986. Šlajermaher, Fridrih Daniel Ernst, Dijalektika (1811), Oktoih/Društvo filosofa i sociologa Crne

Gore, Podgorica/Nikšić, 1999. Šmit, Alfred, Struktura i istorija u Marksovom ÄKapitaluÄ, Šmit, Alfred, Pojam prirode u Marksovom učenju, "Vuk Karaxić", Beograd, 1981. Špengler, Osvald, Propast zapada, Geca Kon, Beograd, 1936.

113

Metodologija društvenih nauka Antić, Milan T., DragoLjub B. ĐorĎević i Katica R. (Stevanović) Hedrih (prir.), Prirodne nauke

danas. Filozofsko-sociološki i metodološki problemi, Univerzitet u Nišu, Niš, 1988, 311 str. *Afrić, Vjekoslav, Struktura sociološke teorije, Napried, Zagreb, 1989. *Ben-Dejvid (Ben-David), Xozef, Uloga znanstvenika u društvu, Školska knjiga, Zagreb, 1986,

pogl. 1, 2, 8 i 9 +Bazala, Vladimir, Pogled na probleme suvremene znanosti, Školska knjiga, Zagreb, 1986. Bogdanović, Marija i saradnici, Sociologija u Jugoslaviji. Institucionalni razvoj, Institut za

sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1990, naročito str. 13-41. *+Veber, Maks, Metodologija društvenih nauka, Globus, Zagreb, 11984, 21989, naročito str. 21-

84 i 203-282. +Volf (NJolff), Kurt, Uvod u sociologiju znanja, Napried, Zagreb, 1984.

Vuković, Slobodan, PokretLjivost i struktura društva, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 1994, str. 7-30 et 31ff. (v. i tamo navedenu literaturu)

Gud (Good), Karter V. i Daglas E. Skejts, Metode istraživanja u pedagogiji, psihologiji i

sociologiji, "Otokar Keršovani", Fiume, 1967. Gud (Goode), Vilijem i Pol Het, Metodi socijalnog istraživanja, "Vuk Karaxić", Beograd, 1966.

*Dirkem, Emil, Pravila sociološke metode, Savremena škola, Beograd, 1963. "Diskusija o metodologiji", tematski broj, Sociologija, god. IX, br. 1, 1965. "Društvene implikacije visoke tehnologije", tematski blok u: Revija za sociologiju, god. XIX, br. 3

(68), Zagreb, 1988, str. 135-225. *Đurić, Mihailo, Problemi sociološkog metoda, 1Savremena škola, Beograd, 1962; 2u: Đurić,

Izabrani spisi, knj. II, Službeni list SRJ/Tersit, Beograd, 1998.

*+Đurić, Mihailo, Sociologija Maksa Vebera, Napried, Zagreb, 11963, 21985; 3u: Đurić, Izabrani spisi, knj. III, Službeni list SRJ/Tersit, Beograd, 1998. (odeLjak "Metodološki osnovi

sociologije" može se naći i u nezavisnom prevodu Aleksandra Pavkovića i Leona Kojena u časopisu Ideje, god. IV, br. 5-6, 1973, str. 112-133.)

Đurić, Mihailo, Mit, nauka, ideologija. Nacrt filozofije kulture, 1BIGZ, Beograd, 1989; 2u: Izabrani spisi, Službeni list SRJ/Tersit, Beograd, 1998, knj. VI

Elster, Jon, Kiselo grožĎe. Istraživanje o podrivanju racionalnosti, Dečje novine, Gornji Milanovac, 1992.

*Ilić, Vladimir, Funkcionalizam u sociologiji, Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta, Beograd, 1995.

Krstić, Dragan, Psihološki rečnik, "Vuk Karaxić", Beograd, 1988. *Kuvačić, Ivan, Rasprave o metodi, Napried, Zagreb, 1988. *+Laudan, Lari, Progres i njegovi problemi, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu,

2001, poglavLja 6 i 7, str. 201-252. (Laudan, Lari, Nauka, vrednosti i relativizam, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u

Beogradu, 2003. /za sada u elektronskoj verziji/) Lenk, Hans, IzmeĎu teorije znanosti i društvene znanosti, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1988. *+Luman, Niklas, Teorija sistema, 1Globus, Zagreb, 1984; 2Plato, Beograd, 1998. Marušić, Ante, Sociologija znanja i marksizam, Školska knjiga, Zagreb, 1986, str. 89-144 i 161-

175. *Merton, Robert King, O teorijskoj sociologiji, 1CDD, Zagreb, 1979; 2Plato, Beograd, 1998. +Milić, Vojin, Sociologija saznanja, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1986. Milić, Vojin, Prilozi istoriji sociologije, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1989, naročito str. 65-95 i

525-623. *Milić, Vojin, Sociologija nauke, Filozofski fakultet, Novi Sad, 1995. Milić, Vojin, Društvena struktura i pokretLjivost Jugoslavije, Filozofski fakultet, Novi Sad, 1996,

str. 65-131.

114

Mićunović, DragoLjub, Logika i sociologija. Induktivno zakLjučivanje u sociologiji, Biblioteka Filozofskih studija, knj. 1, Filozofsko društvo Srbije, Beograd, 1971. (deo knjige i u: Mićunović, DragoLjub, "Metodološka funkcija indukcije", Zbornik Filozofskog fakulteta, knj. XI-2, Beograd, 1970, str. 103-137; kao i u: Mićunović, "Statistička indukcija u sociološkim istraživanjima", Savremene filozofske teme, god. H, br. 1, 1969, str. 99-122.)

Mrkšić, Danilo, "Noviji pokušaji razvijanja uporednog metoda", Sociologija, god. XIII, br. 1, 1969,

str. 129-141. Mrkšić, Danilo, "Mertonove teorije srednjeg obima", Sociologija, god. XXI, br. 4, 1977, str. 657-

677. (iz magistarskog rada Axiomata media socioloških teorija, 1975.) +Nejgel (Nagel), Ernest, Struktura nauke, Nolit, Beograd, 1974, str. 400-540.

Novaković, Staniša (prir.), Filozofija nauke u prvoj polovini HH veka, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1997, poglavLja 3 i 4, str. 43-93.

Novaković, Staniša, Savremena uloga i organizacija nauke. Izabrani radovi, knj. I, Institut za

filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2001 Nortrop, F. S. C., Logika prirodnih i društvenih nauka, Obod, Cetinje, 1968. Pejčić, BogoLjub (prir.), Metodologija empirijskog naučnog istraživanja, Univerzitet u Beogradu.

Defektološki fakultet, Beograd, 1995, 1003 str. Pečujlić, Miroslav i Vladimir Milić, Metodologija društvenih nauka, Službeni list SFRJ, Beograd,

1991. (više izdanja, najobimnije je: Savremena administracija, Beograd, 1982, 824 str.) *Pijaže (Piaget), @an, Epistemologija nauka o čoveku, Nolit, Beograd, 1979. "Promene paradigmi i moda u nauci", tematski broj časopisa Sociološki pregled, god. XXIX, br.

3, 1995. Ranković, Miodrag, Sociologija i futurologija. Obnova ideje o "globalnoj sociologiji", Institut za

sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1995. Ristić, @ivan, O istraživanju, metodu i znanju, Institut za pedagoška istraživanja, Beograd,

1995. +fon Riht (NJright), Georg Henrik, Objašnjenje i razumevanje, Nolit, Beograd, 1976, pogl. 1, 3 i

naročito 4 *+Supek, Rudi, Zanat sociologa. Strukturalna analiza, Školska knjiga, Zagreb, 1983. (‡ Teorije o društvu, I-II, "Vuk Karaxić", Beograd, 1967?) +"Teorijsko-metodološke osnove istraživanja u društvenim naukama", I-II, temati u: Gledišta,

god. XVII, br. 3, 1976, str. 177-230. i god. XVIII, br. 5, 1977, str. 387-431. +Topić, Lidija, Kapitalizam, tehnologija i nemačka sociologija, Institut društvenih nauka, Beograd,

1982, naročito str. 94-123 i 203-236. Hempel, Karl, Filozofija prirodnih nauka, Plato, Beograd, 1997. +Hirš (Hirsch), Erik Donald, Načela tumačenja, Nolit, Beograd, 1983. "Hermeneutika i nauke", tematski broj, Gledišta, god. XXXI, br. 3-4, Beograd, 1990, naročito str.

23-41. +Čeroni (Cerroni), Umberto, Uvod u društvenu znanost, Školska knjiga, Zagreb, 1983. Šušnjić, Đuro, Pojam zakona u sociologiji, Institut društvenih nauka, Beograd, 1967. (sada i u:

Sabrana dela, Čigoja, Beograd, 2000.) +Šušnjić, Đuro, Otpori kritičkom mišLjenju, 1"Vuk Karaxić", Beograd, 1971; 2RK SSOH, Zagreb,

1989. (3Čigoja, Beograd, 2000.) Šušnjić, Đuro, Kritika sociološke metode, Gradina, Niš, 1973. (2Čigoja, Beograd, 2000.) Literatura koja se specifičnije odnosi na probleme razumevanja i vrednosne neutralnosti

(ukLjučujući i dela obeležena krstićem u eksponentu ispred naslova u prethodnoj rubrici) Lukić, Radomir, Sociologija morala, Naučna knjiga, Beograd, 31982; i u: Sabrana dela, Hauard S. Beker, "Na čijoj smo strani?", Revija za sociologiju, br. 3-4/1973. Peter Berger i Helmut Kelner, Sociologija u novom kLjuču, Gradina, Niš, 1991, 43-130. Morton Vajt (NJhite), Društvena misao u Americi, Školska knjiga, Zagreb, 1979, 269-314.

115

Ivan Kuvačić, Znanost i društvo, Napried, Zagreb, 1977, str. 89-115. Metodologija savremene istorije (zbornik radova), Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1987,

str. 205-213 i 223-253. Ognjen Čaldarović, Urbana sociologija. Socijalna teorija i urbano pitanje, Globus, Zagreb, 1985,

str. 248-260. Ognjen Čaldarović, Suvremeno društvo i urbanizacija, Šk. knjiga, Zagreb, 1987, 51-72. Literatura o pojedinim istraživačkim tehnikama i teorijskim orijentacijama a) Anketa i intervju Rudi Supek, Ispitivanje javnog mnijenja, SNL, Zagreb, 31981. C. A. Mozer, Metodi anketiranja u istraživanju društvenih pojava, Kultura, Beograd, 1962. Aleksandar Bukvić, Psihološki testovi, Beograd, 1987. Nikola Rot, Osnovi socijalne psihologije, Naučna knjiga, str. 6-16, 28-50, 417-429. b) Statistički metodi Milorad Krneta, Statistika za sociologe, Ekonomika/Ekonomski institut, Beograd, 1987. LJubica Škara-Vidojević, Statistički metod u društvenim naukama, Zavod za izdavanje uxbenika

SRS, Beograd, 1968. Ben-Dejvid, Uloga znanstvenika u društvu, str. 182-188. (razvoj statistike) Slobodan Cvejić, Uloga multivarijantne analize u sociološkim istraživanjima ‡ istorijska

perspektiva, magistarski rad, Filozofski fakultet u Beogradu, 1996. Vojin Milić, Prilozi istoriji sociologije, str. 183-229 i naročito 603-623. (za kvantitativne metode u

istraživanju uticaja teoretičarâ)

v) Sociometrija i ispitivanje malih grupa Jakob L. Moreno, Osnovi sociometrije, Savremena škola, Beograd, 1962. SmiLjanić-Čolanović, Vera, Sociometrija i ispitivanje socijalne percepcije, Zavod za uxbenike i

nastavna sredstva Srbije, Beograd, 1973.

Filip Šuković, Metodologija istraživanja soci-psiholoških sic! istraživanja, Kultura, Beograd, 1988, pogl. IV (ovaj deo je ukLjučen i u neke druge knjige istog autora)

@ivan Ristić, Nacrti istraživanja i proveravanje hipoteza, Prosveta, Beograd, 1983. Nenad Havelka, Socijalna percepcija, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, 1992. Nikola Rot, Psihologija grupa, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd, 21988, str. 9-42

et passim g) Funkcionalna analiza Ivan Kuvačić (prir.), Funkcionalizam u sociologiji, Napried, Zagreb, 1989. LJubivoj Gvoić, Funkcionalizam Roberta Mertona. Teorijsko stanovište i osnovne oblasti

primene, samostalno izdanje, Beograd, 1991. AnĎelka Milić (prir.), Sociologija društvene akcije Talkot Parsonsa, Institut za sociološka

istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1990, naročito str. 9-27 i 105-121. (sa bibliografijom Parsonzovih radova i sekundarne literature, str. 147-164.)

Talkot Parsons, Društva, "August Cesarec", Zagreb, 1988, naročito str. 11-66 i 227-239. Talkot Parsons, Moderna društva, Gradina, Niš, 1992, naročito str. 11-42 i 176-182. (Rudi Supek, Herbert Spenser i biologizam u sociologiji, Napried, Zagreb, 1987.) (Ivan Kuvačić, Marksizam i funkcionalizam, Komunist, Beograd, 1970.) d) Analiza sadržaja i slične kvantitativne tehnike ‡ France Vreg, Demokratsko komuniciranje, Narodna i univerzitetska biblioteka BiH i Fakultet

političkih nauka, Sarajevo, 1991. Aleksandar Todorović, Sociologija slobodnog vremena, Interpregled, Zaječar‡Beograd, 1984,

str. 51-147 i 189-198. Ď) Merenje društvenog, ekonomskog i tehnološkog razvoja Miodrag Ranković (prir.), Ogledi iz sociologije društvenog razvoja, ISI FF, Beograd, 1981, str.

125-148, 221-240.

116

Miodrag Ranković et al., Istraživanje i planiranje društvenih promena i razvoja, ISI FF, Beograd,

1983, str. 9-56, 123-142. Mihailo Popović i Miodrag Ranković, Teorije i problemi društvenog razvoja, BIGZ, Beograd,

1981, str. 241-283. Josip @upanov, "Pojam i značaj indikatora u socijalnom istraživanju", Naše teme, br. 5, 1962,

str. 711-734. e) Kvalitativni metodi Čikaška škola: Ognjen Čaldarović, Urbana sociologija. Socijalna teorija i urbano pitanje, Globus, Zagreb,

1985, str. 162-173. Sreten Vujović, Sociologija grada, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1989,

str. 26-39 i 115ff.

fenomenologija: Radomir Lukić, Formalizam u sociologiji, Napried, Zagreb, 1987, passim ‡Milan Brdar, "Fenomenološke osnove društvenih nauka u delu Alfreda Šica", I-II, Gledišta,

god. XXIII, br. 1-4, str. ??? i br. 5-8, str. 75-87.

Vladimir Ilić, "Kvantitativni i kvalitativni pristup u uporednom istraživanju", Sociologija, god. XLII, br. 2, 2000, str. 247-269.

ž) Istorijski metodi AnĎelka Milić (prir.), RaĎanje moderne porodice, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva,

Beograd, 1988, naročito str. 47-61, 74-89. Fernan Brodel, Spisi o istoriji, SKZ, Beograd, 1992, str. 83-188, 225-253 i 305-367. ĐorĎe Stanković i LJubodrag Dimić, Istoriografija pod nadzorom. Prilozi istoriji istoriografije, I-II,

Službeni list SRJ, Beograd, 1996, prvi deo Jirgen Koka, Ogledi o istoriji, SKZ, Beograd, 199h. problem istor(ic)izma u sociologiji: Milan Brdar, "Istorizam/istoricizam", Sociološki pregled, god. XXVIII, br. 1, 1994, str. 107-116.

z) Nekonvencionalna shvatanja naučnog metoda ‡ Fajerabendov metodološki anarhizam: Pol Fajerabend (Paul Feyerabend), "Kako zaštititi

društvo od nauke", u: Neven Sesardić (prir.), Filozofija nauke, Nolit, Beograd, s. a., str. 350-

363. ‡ feministička antropologija: Rubi Rorlih-Livit (Ruby Rohrlich-Leavitt), Barbara Sajks i Elizabet

Vederford, "Domorotka: viĎenja antropologa-muškaraca i antropologa žena", u: @arana Papić i Lydia Sklevicky (prir.), Antropologija žene, Prosveta, Beograd, 1983, str. 54-73; Seli Sloukem (Sally Slocum), "@ena skupLjačica: muške predrasude u antropologiji", ibid., str. 74-

90. ‡ etnometodologija: Ivana Spasić, "Etnometodologija i njeni metodi", Sociologija, god. XXXIII,

br. 4, 1991, str. 561-576. ‡ dramaturška škola: Ivana Spasić, Značenja susreta, Institut za filozofiju i društvenu

teoriju